________________ ઇતિહાસનું ભેદી પાનું 79 ગાંધીજીની આસપાસની સ્વાર્થસાધુઓએ પણ એમના નામે ખૂબ ખૂબ ચરી ખાધું છે. એ લેકેએ તો પ્રજા કે સંસ્કૃતિનું હિત કદી વિચાર્યું પણ નથી. સ્વાર્થ સાધુઓનાં આ ટેળાંની પાછળ તે વ્યવસ્થિત રીતે અંગ્રેજીનેજાં પહેલેથી જ ગોઠવાયાં હતાં. આથી જ અવસર આવતાં એ લેકેએ ગાંધીજીને પણ પાગલ ડોસો” કહેવામાં વિલંબ કર્યો નથી. એ તે સહેલાઈથી સમજાય તેવી વાત છે કે બધી રીતે તૈયાર થઈને ચોફેર ગોઠવાઈ જતા દેશી કે પરદેશી અંગ્રેજો ફસાવી મારવાની કે પોતાનાં કામ કઢાવી લેવાની બધી કલાથી ચતુર હોય અને સામે માણસ તેટલે જ પક્કો રાજકારણ ન હોય તો એની અસાવધતાના. કારણે એ વારંવાર ગોથું ખાઈ પણ જતો હેય. ગાંધીજી પણ આ રીતે અનેકશઃ ગોથું ખાઈ ગયા હશે એવું મારું અનુમાન છે. વાછરડા પ્રકરણ, શેષ જીવનમાં બ્રહ્મચર્યના પ્રયોગો. વગેરેને આ બાબતમાં ટાંચી શકાય. ટૂંકમાં એમ કહી શકાય કે ગાંધીજીના જીવનના “ભેળપણના તબક્કામાં અંગ્રેજોએ [ દેશી અને પરદેશી] પિતાનાં પુષ્કળ હિતે. સાધી લીધાં હોવાં જોઈએ, જેનાં અતિ ક્રૂર દુષ્પરિણામો હિન્દુસ્તાનની. પ્રજા આજેય ભેગવી રહી છે. ગાંધીજીના જીવનનો છેલ્લો તબક્કો આવે છે, લાચારીને. આ તબક્કામાં પોતે લાચાર બનીને નિસ્તબ્ધભાવે, મેં વકાસીને બધી પરિસ્થિતિ જોઈ રહ્યા. ભારતનું વિભાજન, નહેરૂ-સરદારને સંઘર્ષ, અંગ્રેજોની ચાલબાજીઓ, બંધારણનું પરદેશી સ્વરૂપ એમણે લાચારીથી જોયા કર્યું. આથી જ જીવનના છેલ્લા કાળમાં 120 વર્ષનું દીર્ઘ આયુષ્ય જીવવાની ઈચ્છા એમણે પાછી ખેંચી લીધી. સ્વાર્થ ખાતર લડતા-ઝઘડતા કેગ્રેસીઓને જોઈને એમણે એ સંસ્થાનું લોકસેવક દળમાં રૂપાન્તર કરી દેવાની અપીલ' તૈયાર કરી.
