________________ ઇતિહાસનું ભેદી પાનું ઈ. સ. 1857 થી ૧૯૫૭ના સે વર્ષના ગાળામાં તેમણે ભારતની પ્રજાના અનેક લોકોને શિક્ષણ દ્વારા દેશી-અંગ્રેજ બનાવ્યા છે. જ્યારે એમને લાગ્યું કે હિન્દુસ્તાની પ્રજાની જે બદ્ધમૂલા -સંસ્કૃતિને આપણે ઊખેડી શક્યા નથી તે સંસ્કૃતિને હવે આ દેશીઅંગ્રેજો દ્વારા મૂળમાંથી ઉખેડી શકાશે, ત્યારે તેમણે આ દેશમાંથી વિદાય લીધી અને સ્વરાજ આપવાને ભવ્યથી પણ ભવ્ય દેખાવ કર્યો. હિન્દુસ્તાની પ્રજામાં ઈ. સ. 1857 પછી પણ હજી એટલું બધું બળ હતું કે તે ધારત તો લડીને અંગ્રેજોને ઠેઠ એમની ધરતી સુધી ભગાડી મૂક્ત અને આ ધરતી ઉપર ફરી કદી ન ડોકાય એવી સ્થિતિમાં મૂકી દેત, પરંતુ અંગ્રેજોએ એ ખમીરને પિતાની સામે થવા જ ન દીધું, ભારે કાબેલિયતથી તેમણે એ જગ ઊભું થવા જ ન દીધો. આમાં મને એમ લાગે છે કે ગાંધીજી અંગ્રેજોને અજાણતાં ય ખૂબ ઉપકારક બની ગયા હોવા જોઈએ. ધર્મ અને અધ્યાત્મના સ્થાનમાં જે અહિંસા દીપતી હોય છે તે અહિંસાને સંસ્કૃતિઘાતના ક્ષેત્રમાં બિરદાવાઈ અને તેથી જ ચર્ચા-વિચારણાનાં ટેબલો ઉપર સ્વરાજને પ્રશ્ન ગોઠવાયો. ઈતિ-હાસના જાણકારોને ખબર છે કે એ પ્રશ્ન કેટલો ચુંથાયો ? કેટલાં કમિશને બેઠાં ? કેટલાં રિસામણાં-મનામણાં કેનાં કેનાં થયાં ? ગાંધીજીએ પણ જોળે દહાડે કેવા તારા દેખ્યા ? આ પુસ્તકનું લખાણ ઈ. સ. ૧૯૦૮માં થયું. તેની પહેલી આવૃત્તિ ઈ. સ. ૧૯૨૨માં પ્રગટ થઈ અને છેલ્લી ઈ. સ. ૧૯૬૯માં. ઈ. સ. ૧૯૦૮માં આ પુસ્તક લખાયા પછી ઈ.સ. ૧૯૩૯માં ગાંધીજીએ કક્યાંક ભાષાકીય સૂક્ષ્મ ફેરફાર કર્યો હતો. તે સિવાય તેવું ને તેવું જ એ વખતે થયું હતું. ગાંધીજીએ ૧૯૨૧માં આ પુસ્તક વિષે કહ્યું છે કે, “તે ઈ. સ. ૧૯૦૮માં લખાયું છે, મારી
