Gyandhara

Author(s): Gunvant Barvalia
Publisher: Arham Spiritual Centre

Page 71

OONCC જ્ઞાનધારા
પર ચાતુમાર્મિક પ્રતિક્રમણ કિયા જાતા હૈ, ઉસી પ્રકાર વર્ષ કી સમાપ્તિ પર સાંવત્સરિક પ્રતિક્રમણ કિયા જાના ચાહિયે. પ્રશ્ન હોતા હૈ કિ સાંવત્સરિક પ્રતિક્રમણ કી યહ તિથિ ભિન્ન કૈસે હો ગઈ ? નિશીય ભાષ્ય કી ચૂર્ણિ મેં જિનદાસગણિ ને સ્પષ્ટ લિખા હૈ કિ પર્યુષણ પર્વ પર વાર્ષિક આલોચના કરની ચાહિયે (પોસવાસુ પરિસિયા આલોયણા દાચિવા). યૂં કિ વર્ષ કી સમાપ્તિ આષાઢ પૂર્ણિમા કો હો જાતી હૈ ઈસ લિએ આષાઢ પૂર્ણિમા કો પર્યુષણ અર્થાત્ સાંવત્સરિક પ્રતિક્રમણ કરના ચાહિએ. નિશીથ ભાષ્ય મેં સ્પષ્ટ ઉલ્લેખ હૈ - આષાઢ પૂર્ણમા કો હી પર્યુષણ કરના સિદ્ધાન્ત હૈ.
સમ્ભવતઃ ઇસ પક્ષ કે વિરોધ મેં સમવાયાંગ ઔર આયારદશા (દશાશ્રુત સ્કંધ) કે ઉસ પાઠ કો પ્રસ્તુત કિયા જા સકતા હૈ જિસ કે અનુસાર આષાઢ પૂર્ણિમા કે એક માસ ઔર બીસ રાત્રિ કે વ્યતીત હો જાને પર પર્યુષણ કરના ચાહિએ. ચૂં કિ કલ્પસૂત્ર કે મૂલ પાઠ મેં યહ ભી લિખા હુઓ હૈ કિ શ્રમણ ભગવાન મહાવીર ને આષાઢ પૂર્ણિમા સે એક માસ ઔર બીસ રાત્રિ કે વ્યતીત હો જાને પર વર્ષાવાસ (પર્યુષણ) કિયા થા ઉસી પ્રકાર ગણધરોં ને કિયા, સ્થવિરોં ને કિયા ઔર ઉસી પ્રકાર વર્તમાન શ્રમણ નિગ્રંથ ભી કરતે હૈં. નિશ્ચિત રૂપ સે યહ કથન ભાદ્ર શુક્લ પંચમી કો પર્યુષણ કરને કે પક્ષ મેં સબ સે બડા પ્રમાણ હૈ. લેકિન હમેં યહ વિચાર કરના હોગા કિ ક્યા યહ અપવાદ માર્ગ થા યા ઉત્સર્ગ માર્ગ થા. યદિ હમ કલ્પસૂત્ર કે ઉસી પાઠ કો દેખેં તો ઉસ મેં યહ સ્પષ્ટ લિખા હુઆ હૈ કિ ઇસકે પૂર્વ તો પર્યુષણ એવમ્ સાંવત્સરિક પ્રતિક્રમણ કરના કલ્પતા હૈ, કિંતુ વર્ષા ઋતુ કે એક માસ ઔર બીસ રાત્રિ કા અતિક્રમણ કરના નહીં કલ્પતા હૈ ‘અંતરા વિ ય કપડ (પવિત્તએ) નો સે કપ્પડ રર્ણિ ઉવાઇણાવિત્તએ.' નિશીથ ભાષ્ય ૩૧૫૩ કી ચૂર્ણિ મેં ઔર કલ્પસૂત્ર કી ટીકાઓ મેં જો ભાદ્રશુક્લ ચતુર્થી કો પર્યુષણ યા સંવત્સરી કરને કા કાલક આચાર્ય કી કથા કે સાથ જો ઉલ્લેખ હૈ વહ ભી ઇસી બાત કી પુષ્ટિ કરતા હૈ કિ ભાદ્રશુક્લ પાંચમી કે પૂર્વ તો પર્યુષણ કિયા જા સકતા હૈ કિંતુ ઉસ તિથિ કા અતિક્રમણ નહીં કિયા જા સકતા હૈ. નિશીથ ચૂર્ણિ મેં સ્પષ્ટ લિખા હૈ કિ “આસાઢ પૂર્ણિમાએ પોસેવન્તિ એસ
૧૪૧
C જ્ઞાનધારા
CO
ઉસગ્ગો સેસકાલ પોસેવન્તાણું અવવાતો. અવવાતે વિ સવીસતિરાતમાસાતો પરેણ અતિકર્મોઉણ કૃતિ સવીસતિરાતે માસે પુણે ચિંત વાસખેતૢ ણ લતિ તો રુકખ હેટ્ટાવિ પોસવેયવ્વ. તં પુર્ણિમાએ પંચમીએ, દસમીએ, એવાદિ પર પાચાં નો અપપ્રેમ" અર્થાત આષાઢ પૂર્ણિમા કો પર્યુષણ કરના યહ ઉત્સર્ગ માર્ગ હૈ ઔર અન્ય સમય મેં પર્યુષણ કરના યહ અપવાદ માર્ગ હૈ. અપવાદ માર્ગ મેં ભી એક માસ ઔર બીસ દિન અર્થાત્ ભાદ્ર શુક્લ પંચમી કા પ્રતિક્રમણ નહીં કરના ચાહિયે. યદિ ભાદ્ર શુક્લ પંચમી તક ભી નિવાસ કે યોગ્ય સ્થાન ઉપલબ્ધ ન હો તો વૃક્ષ કે નીચે પર્યુષણ કર લેના ચાહિયે. અપવાદ માર્ગ મેં ભી પંચમી, દશમી, અમાવસ્યા એવં પૂર્ણિમા કરના ચાહિયે, અન્ય તિથિઓ મેં નહીં. ઇસ બાત કો લેકર નિશથી ભાષ્ય એવં ચૂર્ણિ મેં યહ પ્રશ્ન ભી ઉઠાયા ગયા હૈ કિ ભાદ્ર શુક્લચતુર્થી કો અપર્વ તિથિ મેં પર્યુષણ ક્યોં નહીં કિયા જાતા હૈ. ઇસ સંદર્ભ મેં કાલક આચાર્ય કી કથા દી ગઈ હૈ. કથા ઇસ પ્રકાર હૈ ફાલક આચાર્ય વિચરણ કરતે હુએ વર્ષાવાસ હેતુ ઉજ્જયિની પહુંચે, કિન્તુ કિન્હીં કારણોં સે રાજા રુટ હો ગયા, અતઃ કાલક આચાર્ય ને વહાઁ સે વિહાર કરકે પ્રતિષ્ઠાનપુર કી ઓર પ્રસ્થાન કિયા ઔર વહાઁ કે શ્રમણ સંઘ કો આદેશ ભિજવાયા કિ જબ તક હમ નહીં પહુંચતે તબ તક આપ લોગ પર્યુષણ ન કરેં. વહાઁ કા સાતવાહન રાજા શ્રાવક થા, ઉસને કાલક આચાર્ય કો સમ્માન કે સાથ નગર મેં પ્રવેશ કરાયા. પ્રતિષ્ઠાનપુર પાઁચકર આચાર્ય ને ઘોષણા કી કિ ભાદ્રશુક્લ પંચમી કો પર્યુષણ કરેંગે. યહ સુન કર રાજાને નિવેદન કિયા કિ ઉસ દિન નગર મેં ઇન્દ્રમહોત્સવ હોગા. અતઃ આપ ભાદ્રશુક્લ ષષ્ઠિ કો પર્યુષણ કર હૈં, કિંતુ આચાર્ય ને કહા કિ શાસ્ત્ર કે અનુસાર પંચમી કા પ્રતિક્રમણ કરના કલ્પ્ય નહીં હૈ, ઇસ પર રાજા ને કહા કિ ફિર આપ ભાદ્રશુક્લ ચતુર્થી કો પર્યુષણ કરેં. આચાર્ય ને ઇસ બાત કો સ્વીકૃતિ દે દી ઔર શ્રમણ સંઘને ભાદ્રશુક્લ ચતુર્થી કા પપલ ક્રિયા
યહાઁ ઐસા લગતા હૈ કિ મેં હી પ્રતિષ્ઠાપુર પહુંચે થે
-
આચાર્ય લગભગ ભાદ્રકૃષ્ણ પક્ષ કે અન્તિમ દિનોં ઔર ભાદ્રકૃષ્ણ અમાવસ્યા કો પર્યુષણ કરના
૧૪૨