________________
ભાવતીર્થ - ચતુર્વિધ શ્રીસંઘ
૨૮૫ શ્રીસંઘ ત્રીજું ભાવધર્મતીર્થ છે. શ્રી સંઘના વર્ણનમાં તમારી વાતો આવશે અને ભારે પડે તેવું ઘણું વર્ણન છે. સૌ પહેલાં સંઘની વ્યાખ્યા સમજવા જેવી છે. ભાવકૃતસ્વરૂપ શાસ્ત્રોને વરેલા ગીતાર્થ ગુરુ જે જીવંત તીર્થ છે, તેમના અનુશાસનમાં રહેલા શિષ્યોનો સમુદાય તે ગચ્છ. શિષ્ય સિવાયનો પણ તેમનો આજ્ઞાવર્તી સર્વ સમુદાય ગચ્છમાં જ ગણાય. આવા અનેક ગચ્છ ભેગા થાય એટલે એક કુલ થાય અને અનેક કુલોના સમૂહથી એક ગણ રચાય, અને અનેક ગણોનો સમુદાય તે શ્રી સંઘ. સંઘ એટલે તમારા મનમાં જેવી સમજણ છે તેવો अर्थ नहीं.
સભા : સંઘમાં શ્રાવક ન આવ્યા ?
સાહેબજી : તે તે ગીતાર્થ ગુરુને માર્ગદર્શક તરીકે માનનારા દિબંધનવાળા શ્રાવકો ગૃહસ્થ શિષ્યોરૂપે ગચ્છમાં સમાવેશ પામી જ જાય. શાસ્ત્રમાં માત્ર સાધુ-સાધ્વીને જ ગીતાર્થ ગુરુનું દિબંધન નથી કહ્યું, પરંતુ શ્રાવક-શ્રાવિકાઓને પણ દિબંધનની વિધિ દર્શાવેલ છે. એટલે પ્રત્યેક ગીતાર્થના નિશ્રાવર્તી સાધુ-સાધ્વી-શ્રાવકશ્રાવિકારૂપ ચતુર્વિધ શિષ્ય પરિવાર હોઈ શકે, જે શ્રી સંઘના પેટા ઘટકના ઘટકનું ઘટક છે; કારણ કે શ્રીસંઘનું વ્યવસ્થાતંત્ર તો શાસ્ત્રજ્ઞ ગીતાર્થ આધારિત ગચ્છ, કુલ, ગણગર્ભિત જ છે. श्रीसंघनां घ2s तत्वो: .
હવે શ્રીસંઘનાં ઘટક તત્ત્વો સ્પષ્ટતાથી રજૂ કરું છું. સૌ પ્રથમ ભાવતીર્થ તે ગીતાર્થ ગુરુ, જે સૂત્ર-અર્થના
त्यर्थः। यस्मात् स्वयं ज्ञानादिभावात्मकः, तथाऽज्ञानादिभावाद् भवभावाच्च भव्यांस्तारयति, तस्मादसौ संघो भावतीर्थमितीह तात्पर्यम्; उक्तं च- "रागाद्यम्भाः प्रमादव्यसनशतचलद्दीर्घकल्लोलमालः क्रोधेावाडवाग्निर्मृतिजननमहानक्र-चक्रोघरौद्रः। तृष्णापातालकुम्भो भवजलधिरयं तीर्यते येन तूर्णं तज्ज्ञानादिस्वभावं कथितमिह सुरेन्द्राचिनैर्भावतीर्थम्।।१।।" इति।।१०३३।।
(विशेषावश्यकभाष्य श्लोक १०३३ टीका) ★ तीर्यतेऽनेनेति तीर्थं पूर्वमेवाऽत्राप्युक्तम्। किम्?, इत्याह-संघः। किंविशिष्टः? । ज्ञान-दर्शन-चारित्रगुणसंघातः। इह तु प्रवचनमपि तीर्थमुच्यते यस्मात्, ततः संघातात् तदपि श्रुतज्ञानरूपत्वादनान्तरमेवेति।।१३८०।। ।
(विशेषावश्यकभाष्य श्लोक १३८० टीका) ★ .. अत्र चादौ पूर्वजीतकल्पगतास्तद्रूपा एव चतुर्विंशतिगाथाः सन्ति। तासां व्याख्याऽपि प्रायस्तद्रूपैव। तथाहि-सर्वाण्यपि शास्त्राणि मङ्गलाभिधेयप्रयोजनप्रतिपादनपुरःसराण्येव प्रणीयन्ते। विशेषतो निश्शेषकल्मषकरीषंकषो जीतकल्पस्ततस्तस्यादौ मङ्गलादिप्रतिपादिकेयं गाथाकयपवयणप्पणामो वुच्छं पच्छित्तदाणसंखेवं । जीअव्ववहारगयं जीवस्स विसोहणं परमं ।।१।। व्याख्या-प्रकर्षण-परसमयापेक्षया यथावस्थितभूरिभेदप्रभेदैरुच्यन्ते जीवाजीवादयः पदार्था अनेनाऽस्मिन्निति वा प्रवचन-सामायिकादि बिन्दुसारपर्यन्तं मुख्यतः श्रुतज्ञानम् उपचारात् तत्रोपयुक्तश्चतुर्विधः सङ्घोऽपि। कृतः प्रवचनस्य प्रणामो येन स कृतप्रवचनप्रणामोऽहं वक्ष्ये प्रायश्चित्तदानसक्षेपम्।..
(यतिजितकल्प सूत्र श्लोक १ टीका) ★ 'कृत्वा' विधाय 'नमस्कार' प्रणामम्, केभ्यः? इत्याह-'तीर्थकरेभ्यः' तीर्यते संसारसमुद्रोऽनेनेति तीर्थ-द्वादशाङ्गं प्रवचनं तदाधारः सङ्घो वा, तत्करणशीलास्तीर्थकरास्तेभ्यः।
(बृहत्कल्पसूत्र श्लोक १ टीका)
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
