Book Title: Dhananjay Ki Kavya Chetna
Author(s): Bishanswarup Rustagi
Publisher: Eastern Book Linkers

View full book text
Previous | Next

Page 236
________________ २१६ सन्धान-कवि धनञ्जय की काव्य-चेतना है। उनके अनुसार प्रभु-शक्ति आद्या-शक्ति होनी चाहिए, मन्त्र-शक्ति द्वितीया तथा उत्साह-शक्ति तृतीया ।२ षाड्गुण्य महाभारत, अर्थशास्त्र, मनुस्मृति', शुक्रनीतिसार आदि राजनीति-शास्त्र के ग्रन्थों में प्रतिपादित शासन-तन्त्र के सन्धि, विग्रह, यान, आसन , संश्रय तथा द्वैधीभाव-इन षड्गुणों का धनञ्जय ने उल्लेख करते हुए इन्हें योगक्षेम के उद्गमव्यायाम तथा शम की दृष्टि से उपादेय माना है । संक्षेप में संधि-दो राज्यों में मित्रतापूर्ण एवं शान्तिपूर्ण सम्बन्ध, विग्रह-संघर्ष अथवा युद्ध, यान-यात्रा अर्थात् युद्ध-प्रयाण और निर्बल राजा के नगर की घेराबन्दी, आसन-युद्ध का कृत्रिम भय प्रदर्शित करना किन्तु स्वयं को असमर्थ देखकर युद्ध के प्रति निरुत्साही हो जाना, संश्रय-किसी अन्य शक्तिशाली राजा का आश्रय लेना तथा द्वैधीभाव- सन्धिविग्रह दोनों का प्रयोग अर्थात् शत्रु से मित्रता एवं शत्रुतापूर्ण व्यवहार -परराष्ट्र 'तिसृषु शक्तिषु प्रभुमन्त्रोत्साहलक्षणासु स्वपरज्ञानविधायिन्यः प्रभुमन्त्रोत्साहशक्तिरूपास्तिस्रः शक्तयो भूभृतां विभूतिहेतवः।' उक्तञ्चतिस्रो हि शक्तयःस्वामिमन्त्रोत्साहोपलक्षणाः। स्वपरज्ञानविधायिन्यो राज्ञा राज्यस्य हेतवः॥', द्विस.,२.१४ पर पद-कौमुदी टीका,पृ.२९ २. 'तथा चोक्तम् प्रभुशक्तिर्भवेदाद्या मन्त्रशक्तिद्वितीयका। तृतीयोत्साहशक्तिश्चेत्याहुः शक्तित्रयं बुधाः॥', द्विस,११.११ पर पद-कौमुदी टीका,पृ.२०३ ३. 'वृद्धिक्षयौ च विज्ञेयौ स्थानं च कुरुसत्तम । द्विसप्तत्यां महाबाहो ततः षाड्गुण्यजा गुणाः॥'महाभारत,आश्रमवासिक पर्व,६६ 'सन्धिविग्रहासनयानसंश्रयद्वैधीभावाः षाड्गुण्यमित्याचार्याः।',अर्थशास्त्र,७.१ 'सन्धि च विग्रहं चैव यानमासनमेव च। द्वैधीभावं संश्रयं च षड्गुणांश्चिन्तयेत्सदा ॥',मनुस्मृति,७.१६० ६. शुक्रनीतिसार,४.१०६५-६६ 'किं व्यायामो यो विहीनःशमेन व्यायाम यः प्रेक्षते किं शमस्तौ । योगक्षेमस्यैतयोः षड्गुणास्ते योनिः -- ॥'द्विस,११.१५ पर एतयोर्व्यायामशमयोः ते षड्गुणाः सन्धिविग्रहयानासनसंश्रयद्वैधीभावलक्षणाः योनिः स्युः पद-कौमुदी टीका, पृ.२०४

Loading...

Page Navigation
1 ... 234 235 236 237 238 239 240 241 242 243 244 245 246 247 248 249 250 251 252 253 254 255 256 257 258 259 260 261 262 263 264 265 266 267 268 269 270 271 272 273 274 275 276 277 278 279 280 281 282 283 284 285 286 287 288 289 290 291 292 293 294 295 296 297 298 299 300 301 302 303 304 305 306 307 308 309 310 311 312 313 314 315 316 317 318 319 320 321 322 323 324 325 326 327 328