________________
કર્મસહિત આત્મામાં બે પ્રકારની વૃત્તિઓ વહી રહી હોય. એક સ્વાભાવિક વૃત્તિ અને બીજી વૈભાવિક વૃત્તિ.
જ્ઞાનાદિ મૌલિક ગુણો તથા ક્ષમા શ્રધ્ધા આદિ વિવેક ગુણોનું પરિણામધારામાં પ્રગટ થવું તે સ્વાભાવિક વૃત્તિ અને ક્રોધાદિ કષાયો, રાગ, દ્વેષ વિકાર વગેરે દુર્ગુણોનું આત્મામાં પરિણમી જવું અને પછી તે રૂપે પ્રગટ થવું તે છે વૈભાવિક વૃત્તિ.
આ બન્ને વૃત્તિઓના સ્વરૂપને જાણી વૈભાવિક વૃત્તિઓ દૂર કરવા અને સ્વાભાવિક વૃત્તિઓને પ્રગટ કરવા વ્રત અને તપની આરાધના છે.
આપણને હેરાન કરતી અંદરની વૃત્તિને તોડવા માટે જ વ્રત તપની સાધના કરવાની છે. “વૃત્તિને તોડે તે વ્રત' બાહ્યાભ્યાંતર તપનું આપણા જીવનમાં અનુસંધાન રચાય તો બ્રહ્મચર્યાદિવતો મહાન તપશ્ચર્યામાં પરિણમે.
જરા રૂપ જોઉને અંજાઈ જાઉ. વિકારી શબ્દો સાંભળુ, વિકારી દશ્યો જોઉં ને વિકારી વૃત્તિઓ ઉછાળા મારવા માંડે – બહુ સતાવે, ઉપવાસ દ્વારા આત્માની નજીક વાસ કરીને મારા અવિકારી સ્વરૂપમાં વાસ કરી વૃત્તિને અંતરથી નિહાળી અને તેની સાથે યુદ્ધ કરીને હરાવવી છે. જે તપસ્વીની ચિંતનધારા એ રીતે ચાલે તો વૃત્તિઓ કેટલે અંશે નિર્બળ બની તે પણ અનુભવી શકાય. આમ ક્રોધની સામે ક્ષમા, માયા પ્રપંચ સામે સરળતા, લોભ સામે સંતોષની વૃત્તિમાં જો તપ ત્યાગ કર્યા પહેલાની સ્થિતિ અને પછીની સ્થિતિમાં સુધારો થતો હોય, વિભાવના નિમિત્તો આવે છતાં જીવ વિભાવરૂપે પરિણત ન થતો હોય અથવા ઓછો થતો હોય તો આપણે સમજીએ કે તપથી કર્મોની નિર્જરા થઈ છે. આ જ કર્મનિર્જરાનો કે તપની ફળશ્રુતિનો માપદંડ છે.
જે વૃત્તિનું સ્વરૂપ જાણે તે સાધક જ વ્રતનું મૂલ્ય સમજી શકે. તપશ્ચર્યા દરમ્યાન સંતદર્શન, શ્રવણ અને સ્વાધ્યાય આંતર ચેતનાને જાગૃત કરવામાં અને તપમાં આગળ વધવામાં પ્રેરક બનશે. તપની સાત્તિવક પ્રવૃત્તિ સાથે દાનનો મહિમા જોડાયેલો છે. ત્યાગ વેભાવિક વૃત્તિને બદલવામાં સહાયક થશે.
| ૧૪
અમૃત ધારા
