________________
સમકિતી જીવ, જ્ઞાની સમજણપૂર્વક નિર્જરા કરે તેને સકામ નિર્જરા કહે છે. મિથ્યાત્વી જીવો અકામ નિર્જરા કરે છે. પરંતુ બંનેની કર્મનિર્જરાના પરિણામને સમજવું રસપ્રદ થઈ પડશે. એક વ્યક્તિને શિક્ષા કરવામા આવી કે તેને આજે જમવાનું આપવામાં આવશે નહિ. મિથ્યાદષ્ટિજીવની ન જમવાને કારણે અકામ નિર્જરા તો થશે, પરંતુ સાથે સાથે તે આર્તધ્યાન અને રૌદ્ર ધ્યાન કરશે. શિક્ષા કરનાર પ્રત્યે દ્વેષ ભાવ કરશે તેથી તેને કર્મબંધન થશે. જ્યારે સમ્યફ સન્મુખ જીવ, સામેવાળી વ્યક્તિ પર દ્વેષ કરશે નહિ. પોતાના કર્મને નિમિત્ત ગણી ભૂખ સહન કરી લેશે તેથી તેનાં નવાં કર્મો બંધાશે નહિ.
જ્ઞાનીઓએ કર્મનિર્જરા માટે, અત્યંતર તપમાં ધ્યાનની વિશિષ્ટતા બતાવી છે. ધ્યાન દ્વારા વ્યક્તિ વર્તમાનમાં જીવવાનો પુરુષાર્થ કરે છે. શરીરના બાહ્ય અને આંતર અંગોની સંવેદના અને સ્પંદનોનું સાક્ષીભાવે નિરીક્ષણ કરે છે. આ પળ જીવન માટે સ્વયં સંવર બની જાય છે. આશ્રવ પ્રવાહ અટકાવવાને કારણે નવા કર્મ બંધાતા નથી. સંવેદના સાક્ષીભાવે સમતાપૂર્વક વેદાય તેથી કર્મ – નિર્જરા થાય છે. પૂર્વ સંચિતકર્મોની ઉદીરણા કરે તેની નિર્જરા કરવાના સાધન તરીકે ધ્યાનનો ઉપયોગ થાય છે.
તપને માત્ર દેહદમન નહિ પરંતુ વૃત્તિઓના ઉપશમનના ઉપાય તરીકે સ્વીકારવાનો છે અને લૌકિક માન માટે નહિ પરંતુ પારલૌકિક કે લોકોત્તર રૂપે જે સ્વીકારી શકાય.
પૂર્વાચાર્યોએ બતાવેલી વૈરાગ્યભાવનાઓમાં મોક્ષભાવના નામની કોઈ ભાવના નથી, પરંતુ આ નિર્જરા ભાવનામાં જ સંપૂર્ણ રીતે મોક્ષભાવના અભિપ્રેત છે.
લોકસ્વરૂપ ભાવનાનું ચિંતન કરતા સંસારની વ્યવસ્થા વિચારવી એના અનેક સ્થાનો સમજી, ત્યાં પ્રાણી આવે છે અને જાય છે, એક ખાડામાંથી બીજામાં પડે છે. લોકસ્વરૂપનું ચિંતન કરતાં બે બાબતોનો વિચાર કરવો જોઈએ એક, જ્ઞાનીઓ કહે છે કે આ સંસાર-ચૌદરાજલોકમાં એવું કોઈપણ સ્થાન નથી કે જ્યાં આપણો આત્મા જઈ આવ્યો ન હોય. નરક અને તિર્યંચનાં ભયંકર દુઃખો અને યાતનાવાળા અને સ્થળોએ પણ આ જીવ જઈ આવ્યો છે, અને સ્વર્ગના ભવ્ય દૈવી સુખોવાળા અનેક સ્થળે પણ આ જીવ જઈ આવ્યો છે, તો વર્તમાનના આ સુખ દુઃખો તેની વિસાતમાં કાંઈ નથી તેવું ચિંતવતા વર્તમાનની સ્થિતિનો આપણે સહજ સ્વીકાર કરી શકીશું.
– અમૃત ધારા –
૧ ૧૧૫ =
