________________
અનુપ્રેક્ષા : શુભમાંથી શુદ્ધ પ્રતિ જવાની યાત્રા
કર્મના બોજથી ભારે બનેલ આત્માને શુદ્ધ અને હળવો બનાવવા પૂર્વાચાર્યોએ આત્મશુદ્ધિની પદ્ધતિઓ બતાવી છે. સર્વપ્રથમ ભાવના પર પૂ.કાર્તિકેયસ્વામીએ ચિંતન કરેલું. મહોપાધ્યાય વિનયવિજયજીએ, બાર ભાવના અને ચારપરાભાવનાનું શાંતસુધારસ રૂપે વિવેચન કરી અને મુમુક્ષુજીવો પર પરમ ઉપકાર કર્યો છે.
ભાવના એટલે અનુપ્રેક્ષા, અંતરદષ્ટિ. આત્મદૃષ્ટિએ જોવાથી અંતરચક્ષુ ખૂલી જાય છે અને આંતરદર્શનથી અધ્યાત્મમાર્ગને નવી દિશા મળે છે.
આપણે સ્વને કદી બરાબર ઓળખ્યો નથી અને પરને પર રૂપે જાણેલ નથી, એ કારણેજ સાચા સુખથી વંચિત રહ્યાં છીએ. આપણે જ આપણા ચૈતન્યને કર્મના ઝાળામાં બંદી બનાવી દીધો છે. કર્મના આવરણથી ઢંકાયેલ આત્મા દેખાયજ નહિં તો તેનો પરિચય કઇ રીતે થાય ? જ્ઞાનીઓએ આત્માને કર્મમુકત બનાવવાની પ્રક્રિયાને વેગવંત બનાવવા માટે, વૈરાગ્યવર્ધક બાર ભાવનાઓ બતાવી છે. ધર્મધ્યાન કરવામાં નિમિત્ત, આ ભાવનાઓ, આત્માને સ્વની સાથે એની મૂળ સ્થિતિમાં અનુસંધાન કરાવનાર, આખાજીવનનું પ્રથક્ક કરણ કરે છે. આપણો પોતાનો પર વસ્તુ સાથે સંબંધ કેવો છે અને શા કારણે થયો છે, અને કેટલો વખત ચાલે તેવો છે ? તેનું સ્પષ્ટ ભાન કરાવે છે.
આત્મસંમોહન
વ્યક્તિ જેને માટે ભાવના કરે છે, જે અભ્યાસનું સતત પુનરાવર્તન કરે છે તેજ રૂપે તેના સંસ્કારોનું નિર્માણ થાય છે. આ આત્મસંમોહનની પ્રક્રિયા છે.
અનુપ્રેક્ષા એટલે ધ્યાનમાં આપણે જે કાંઇ જોયું તેના પરિણામ અંગે વિચાર કરવો અનુનો અર્થ છે પછીથી થનાર, પ્રેક્ષા એટલે વિચાર કરવો.
પંચમરમેષ્ટીના ગુણોનું સતત ચિંતન અનુપ્રેક્ષાથી એ ગુણોનું આપણામાં અવતરણ થાય એ ગુણો આપણામાં આત્મસાત થાય તેવી પ્રક્રિયા કરાવે છે. જે અભ્યાસનું સતત પુનરાવર્તન કરીએ તેના જેવા થવાય છે. અરિહંત થવા માટે અરિહંત
૧૦૮
અમૃત ધારા
