________________
માનવતાનાં સોપાન
શ્રીરામ સમજતા હતા કે આજ હું પોતે જ જે કર્તવ્યને પાઠ નહિ ભણું તે પછી ભવિષ્યમાં મારા કુટુમ્બીઓને કતવ્યને પાઠ કઈ રીતે ભણાવી શકીશ?
મમતાથી આદ્ર બનેલા હૈયા પર કુમળી લાગણીઓનાં બાણની અસર તીવ્ર થાય છે, પણ જેને કર્તવ્યનું બખ્તર પહેર્યું હોય છે, એ તે આવા આકરા ઘા પણ સમતાથી સહી લે છે, અને કર્તવ્યને પંથે આગળ વધે છે. પણ જે અસમર્થ છે એ તે કુમળી લાગણીઓમાં ખેંચી જાય છે અને એમાં જ અટવાઈ પડે છે. કતવ્યને કઠેર બની સ્વીકારે છે તેનો વિકાસ થાય છે અને જે તરંગમાં તણાય તેને વિનાશ!
શ્રીરામે કર્તવ્યને કઠેર પંથ સ્વીકારતાં કહ્યું: “ભાઈ, વહાલા ભરત ! તારાથી વિખૂટા પડતાં મને કેટલું દુઃખ થાય છે, એ હું અત્યારે નહિ વર્ણવું. હું તે તને અત્યારે કઠેર બની આજ્ઞા કરું છું. નાના ભાઈએ મોટા ભાઈની યોગ્ય આજ્ઞા માનવી જોઈએ, આ રઘુકુળની મર્યાદા છે; તો હું આજ્ઞા કરું છું કે પિતાજીના વચનને અખંડ રાખવા માટે તારે આ માગ સ્વીકાર્યા વિના છૂટકે નથી. હું પાછે ને આવું ત્યાંસુધી, મારી ગેરહાજરીમાં, તારે અયાનું સિંહાસન સાચવવું અને રાજ્યધૂરાને તારે વહન કરવી, એ મારી આજ્ઞા છે.” આટલું બોલતાં તે શ્રી રામના હૈયાના બંધ તૂટી રહ્યા હતા. એમની આંખના ખૂણાઓમાં બે આંસુ છલકાયાં અને શ્રી ભરતના મસ્તક પર પડ્યાં. વન ભણું જવા ડગલાં ઉપાડતા શ્રી રામના ચરણમાં માથું મૂકી શ્રી ભરતે કરુણ સ્વરે કહ્યું, “ભાઈ, પ્યારા ભાઈ ! હું રઘુકુળની મર્યાદા જાણું છું. અને મારા નામના એ નીતિવચનને પણું જાણું છું. પણ સ્નેહને આધીન બનેલું હૈયું કાબૂમાં રહેતું નથી.'
