Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
'ચિત્રભાનુ
hadielkore
I
:
:
T
Uicke reallt
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્મજાગૃતિ
: લેખક :
સુનિવર્યાં શ્રી ચંદ્રપ્રભસાગરજી મહારાજ ( ચિત્રભાનુ )
: પ્રકાશક :
જૈન પત્રની એફિસ
ભાવનગર
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
: પ્રાપ્તિસ્થાન :
ગૂર્જર ગ્રંથરત્ન કાર્યાલય ગાંધી રસ્તા અમદાવાદ
આત્મજાગૃતિ ચાર મગળ જીવનમાં ધ માનવતાનાં સેાપાન આદર્શ શિક્ષક
જીવનશિક્ષણ
દિવ્ય દૃષ્ટિ
ધર્મરત્ન
રત્નકણુ
અ નુ કે મ
મૂલ્ય રૂા. ૧-૪-૦.
૨૩
૨૯.
૧૧૭
પ
૧૩૩
૧૪૭
૧૪૯
: મુદ્રક : શેઠ હરિલાલ દેવચંદ આનદ પ્રિન્ટીંગ પ્રેસ
ભાવનગર
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
નિ વે દ ન
સંસ્કારી સાહિત્ય એ એક એ દીપક છે કે જે જીવનના સઘળા પાસાઓને અજવાળે છે. “જૈન” સાતાહિકે આજસુધી વિવિધ દષ્ટિબિંદુઓને અનુલક્ષીને ઐતિહાસિક, ધાર્મિક, નૈતિક તેમજ સામાજિક પરિસ્થિતિનું દિગદશન કરાવતાં ભેટ પુસ્તકે આપ્યાં છે.
પહેલાં કરતા આજે છાપકામ તેમજ કાગળની સવિશેષ મેંઘવારી હોવા છતાં અમોએ આ પ્રથાને ગમે તે ભેગે પણ ટકાવી રાખી છે અને આ પ્રથા સતત ચાલુ રહે એમ અમે ઈચ્છીએ છીએ.
તિક સાહિત્યની લાલસાભરી જ્વાળાઓથી માનવ આત્માઓ ત્રાસ્યા છે અને વિશ્વયુદ્ધ તેમજ અણુશક્તિના દાનવતાભર્યા આવિષ્કારે માનવ આત્માને ઢઢળ્યો છે. ભૌતિકતાથી કંટાળેલા માનવ–આત્મામાં અધ્યાત્મજ્ઞાનની ભૂખ જાગી છે એવા સમયે આજના યુગને અનુરૂપ ક્યું પુસ્તક ભેટ આપવું તેની અમો વિચારણા કરી રહ્યા હતા તેવામાં અત્રે બિરાજતા પ્રસિદ્ધવક્તા અને જીવનચિંતક મુનિરાજશ્રી ચંદ્રપ્રભાસાગરજી (ચિત્રભાનુ) કે જેઓનું સંસ્કાર-સંભાર' નામે પુસ્તક અમે સને ૧૫રમાં અમારા માનવંતા ગ્રાહકોને ભેટ આપેલ અને જેના સરળ અને
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
હૃદયસ્પર્શ ભાવોએ સર્વત્ર અપૂર્વ આદર મેળવ્યો. તેથી આ વર્ષે પણ અમે તેમના પ્રેરક પ્રવચનેને સંગ્રહ કે જેનું અભિધાન • આત્મજાગૃતિ ” આપીને પ્રસિદ્ધ કરીએ છીએ. આ પ્રવચને વિવિધ સ્થળે અપાયાં છે અને આ પ્રવચનેએ હજારો હૃદયેને પ્રેરણાનાં પીયૂષ પાયાં છે. જેની ટૂંકી નેંધ ગુજરાતના પ્રસિદ્ધ દૈનિક “સંદેશમાં પ્રગટ થએલ છે, તેને પ્રગટ કરવા અને તેમણે સંમતિ આપી તે બદલ અમે મુનિશ્રીને આભાર માનીએ છીએ. - આ પુસ્તક વાંચતા જીવનના તાપથી તપેલા આત્માને આનંદ સાગરમાં અવગાહન કરવા જે આહ્લાદક અનુભવ થશે એવી અમારી પૂર્ણ માન્યતા છે.
આ પ્રવચને વિષે વધારે પરિચય પ્રાપ્ત કરવા પ્રાધ્યાપક શ્રી તખ્તસિંહજી પરમારે લખેલ પ્રસ્તાવના જોઈ જવા અમો વાંચકોને ભલામણ કરીએ છીએ. - આ “આત્મજાગૃતિ'ના પ્રકાશથી ના જીવન પર દિવ્ય પ્રકાશ પથરાય અને સોના જીવન પ્રકાશિત થાય તે જ શુભ અભિલાષા.
તા. ૨૧-૧-૧૭
પ્રકાશક
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રસ્તાવના
“ “ આજના જગતનું દસ્ય કેટલું બિહામણું છે? કેટલાકે શ્રીમતિ. ઐહિક સુખમાં જ મગ્ન બની, જીવનના ઉદાત્ત તત્ત્વને ભૂલી બેઠા છે; સત્તાધીશો સત્તાના ઘેનમાં મૂચ્છિત થઈ ઉદ્દઘાટન ક્રિયામાંથી ઊંચા આવતાં નથી, કેટલાક ધર્મગુરુઓ પિતાને માટે મઠ–મંદિર બનાવવાની ધૂનમાં જ્યાંત્યાં ભમી રહ્યા છે, મધ્યમવર્ગ જીવનનિર્વાહની ચક્કીમાં પિસાઈ રહ્યો છે; વિજ્ઞાનનાં બિહામણાં સાધન લાખો માનવીઓને મૃત્યુના મેંમાં ધકેલી રહ્યાં છે; અશાંતિ ડાકણની જેમ આંખે કાઢી માનવી સામે ઘૂરકી રહી છે; આવા વિષમ સમયમાં માનવતાના તને વિક સાવે એવા ઉપદેશકનો, એ ઉપદેશને જીવનમાં વણનાર જિજ્ઞાસુ શ્રોતાઓની,. કોઈ પણ સમય કરતાં આજે વધારેમાં વધારે જરૂર છે.”
: “માનવતાનાં સોપાન' નામના પોતાના વ્યાખ્યાનમાં પ્રખ્યાત વક્તા મુનિશ્રી ચંદ્રપભસાગરજીએ જગતની પરિસ્થિતિનું જે ચિત્ર અંકિત કરી, માનવતાના તને વિકસાવનાર ઉપદેશકની આવશ્યકતા પર ભાર મૂકયો છે, એવા ઉપદેશકના ગુણ પોતે ધરાવે છે એમ. “આત્મ-જાગૃતિ'ના સાતેય વ્યાખ્યાને વાંચ્યા પછી લાગ્યા વગર રહેશે નહિ. સામાન્ય રીતે સંન્યાસીઓ કે જેને મુનિઓ સંસારથી અનભિજ્ઞ હોય એ તે રાત-દિવસ સ્વાધ્યાય કે આત્મસાધમાં જ રત રહે, જગત સાથે એમને કાંઈ નિસ્બત ન હેય એમ માનવામાં આવે છે. આવી માન્યતાને કારણે જ
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમાજમાં સડો પેઠે. મુનિશ્રી ચંદ્રપ્રભસાગરજી આ કોટન જગતથી દૂર ભાગતા સંત નથી એ “સંસ્કાર સંભાર, “જીવન અને દર્શન', “વીતરાગ તેત્ર, “સુધાસ્યન્દિની”, “સૌરભ', હંસને ચારે', “મોતીની ખેતી’, બિંદુમાં સિંધુ! આદિ કૃતિઓના વાંચન પરથી સમજી શકાય તેમ છે. પિતાને જે પ્રકાશ લાયે હોય તે પ્રકાશ અન્યને દાખવી તેમને દેરવાનું કાર્ય મુનિશ્રી પિતાના ઉપદેશે દ્વારા તેમજ આ પ્રકારનાં પુરતક દ્વારા કરી રહ્યા છે.
આત્મજાગૃતિમાં પોતે ભિન્ન ભિન્ન સ્થળે આપેલ સાત પ્રવચનેને સંગ્રહ છે. આ પ્રવચનમાં મુનિશ્રીએ જીવનને ઉઘાડી આંખે જોયું છે એની પ્રતીતિ અનેક સ્થળે થાય છે. પ્રવચન પધ્ધતિ તર્કબદ્ધ હોવા છતાં જડ નથી. જૈન આગમ સાહિત્ય, સંસ્કૃત સાહિત્ય, ગૂજરાતી સાહિત્ય, હિંદી અગ્રેજી અને કન્નડ સાહિત્યના વિશાળ વાચનના પુત્ર અવતરણ દ્વારા, યેગ્ય ઉદાહરણે દ્વારા અનેક સ્થળે સાંપડે છે.
નિપ્રાણ જીવનમાં ચેતનાના પ્રાણ ફેંકી આત્મજાગૃતિ લાવવા પ્રબેધતું પ્રવચન આત્મજાગૃતિ, માનવતા, ધર્મશ્રવણ, શ્રદ્ધા અને સંયમમાં પુરુષાર્થ પ્રબોધતું “ચાર મંગળ; જીવનમાં ધર્મનું મહત્વ સમજાવતું “જીવનમાં ધમશર, પંડિત, વકતા અને દાતાની વ્યાખ્યા આપી જીવનના વિકાસ સોપાન દર્શાવતું માનવતાનાં પાન, કેળવણીના પ્રશ્નોની ચર્ચા કરતાં “આદર્શ શિક્ષક અને “જીવનશિક્ષણ તેમજ પ્રથમ પ્રવચન સાથે અનુસંધાન બાંધી આપતું “દિવ્ય દષ્ટિ ધમરન–એ આઠેય પ્રવચનેને સૂર માનવતાના પ્રતિસ્થાપનને છે, આત્મજાગૃતિને છે તેથી સમગ્ર સંગ્રહને એ નામ અપાયું છે તે સાર્થક છે.
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિશ્રી પિતાના મંતવ્યોના પ્રતિપાદન અથે જે દષ્ટાંતે જે છે તે ખૂબ સુંદર છે. તેમણે જેલ દષ્ટાંતેમાં પ્રથમ પ્રવચનમાં આવતું “શાણુ સુમતિનું દષ્ટાંત, “જીવનમાં ધર્મ એ પ્રવચનમાં જાયેલ ગીતા શબને ખાવા આવેલ શિયાળિયું હાથ, પગ, કાન, પેટ કે મરતક તે તે અવયે દ્વારા પુણ્યકમ નહિ કરેલ હોવાથી તેને ખાઈ શકતું નથી એમ દર્શાવી પુણ્યાચરણ બેધતું સુંદર દષ્ટાંત ખાસ ધ્યાન ખેંચે છે.
આ પ્રવચનને હેતુ સાહિત્યિક નહિ હેવા છતાં શૈલીની તેજોમયતા તેમજ અસરકારકતાને લઈને સમગ્ર પુસ્તકનું વાચન મનનીય બની રહે છે. “આદર્શ શિક્ષકમાં અંગ્રેજી કેળવણી અને બુનિયાદી કેળવણી વિશે અતિસંક્ષેપમાં પણ પિતે જે છાપ ઊપસાવી છે તે જોવા સરખી છે –
સદાચરણ વિના માત્ર જ્ઞાનને ધારણ કરનારને પણ જ્ઞાનનો ભાર મળે છે પણ સદ્ગતિ-ઊર્ધ્વગતિ નથી મળતી. અંગ્રેજી કેળવણી તે વેલ જેવી છે. તેને ઝાડને ટેકો જોઇએ, પરંતુ બુનિયાદી કેળવણું તે વડના ઝાડ જેવી છે તેને ટેકાની જરૂર નથી. તે અન્યને છાંયડે આપે છે, પક્ષીઓ તથા માનવોને વિશ્રામ આપે છે.” (પૃ. ૧૨૧) : “ઈશ્વર રૂપિયા નીચે દટાઈ ગયે છે!!” “કેળવણું નીચે માણસ દબાઈ ગયેલ છે કે કીર્તિદાન આપનાર માટે કરેલ ઉલેખ- બે દિવસ વાહ વાહ થાય અને પછી હવા હવા થઈ જાય!” વિષય નિરુપણની પકડ દાખવે છે. “સોરભમાં કે “હંસને ચારે અને મોતીની ખેતી' માં જે પ્રકારનાં વિચાર મૌતિક છે એવા અનેક વિચાર મૌકિતકે આ પ્રવચનમાં વેરાયેલ પડયા છે.
આ પ્રવચનનું મુખ્ય લક્ષણ અસાંપ્રદાયિક્તા છે. આ પ્રવચને રય મુનિએ કર્યો હોવા છતાં કોઈ પણ ધમનુયાયી આ
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિધાને સ્વીકારી શકે એ પ્રકારની તેઓશ્રીની રજૂઆત છે. આ પ્રવચનમાં સાંપ્રદાયિકતાને અંશ પણ દેખાસે નથી. દણ તેની પસંદગીભગવાન મહાવીરના જીવનમાંથી થઈ છે તેમ,*રામચંદ્રજી ચૈતન્ય મહાપ્રભુ વગેરેના જીવનમાંથી પણ થઈ છે. સમ્યગુદર્શન, માનવતાનું નિરુપણ, ભયને ત્યાગ, થર્મનિષ્ઠ જીવન જીવવાની જરૂરત વગેરે બાબતે ઉપર સ્પષ્ટવકતૃત્વથી આપણું ધ્યાન ખેંચતા આ પ્રવચને સહુના આદરના અધિકારી છે. આત્મજાગૃતિ “ચાર મંગળ” અને “માનવતાનાં પાન” વિશેષ ધ્યાન ખેંચે છે.
આપણું સાહિત્યમાં નીડરતાપૂર્વક જીવનના ઊચ્ચ મૂલ્ય દર્શાવતા ચિંતનસભર સાહિત્યની ઊણપ છે તેમાં શ્રી ચંદ્રપ્રભસાગરજીની આ કૃતિ સુંદર ઉમેરો કરે છે. આ પ્રકારના પ્રકાશને એમના તરફથી વારંવાર આપણને મળતાં રહે એવી ઝંખના પ્રગટાવે છે..
મને મમતાપૂર્વક આ વિચારપૂર્ણ પ્રવચનેમાં અવગાહન કરવાની તક આપી તે માટે પૂ. મુનિશ્રીને આભારી છું.
ભાવનગર - પ્રા. તખ્તસિંહજી પરમાર M. A. તા. ૧-૧-૫૭
; ; * ભગવાન રામચંદ્રના વનવાસ ગયાનો પ્રસંગ જૈન રામાયણ પ્રમાણે મૂકયો છે.
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્મજાગૃતિ
રાજનગરની યુવક અને વિદ્યાર્થીઓની વિશાળ માનવમેદની સમક્ષ તા. ૩૦-૭-૧પ ના આપેલું એક પ્રેરણાદાયી ઉોધન.
એક્વારા દેઢકલાક સુધી વેગવંતા જળપ્રવાહની જેમ વહેતા આ પ્રવચનના વાકયે વાગ્યે હજાર શ્રોતાઓનાં હૃદય ધબકતાં હતાં. અને જાગૃતિની કઈ અલૌકિક દુનિયામાં શ્રોતાઓને લઈ ગયા હોય એવી મમતા સર્વત્ર છવાઈ હતી. .
આ વ્યાખ્યાનનો કેટલોક સુંદર સારભાગ રજુ કરવામાં આવેલ છે.
I
विभेषि यदि संसाराद् मोक्षप्राप्तिं च काक्षसि । तदेन्द्रियजयं कर्त स्फारय स्फारपौरुषम् ॥ ..
-જ્ઞાનવર વાસનાની દુનિયાથી તું જે ગભરાતે હેય અને મુક્તિની મહાસમાધિ જે ઇચ્છતે હોય તો તારી ઇન્દ્રિયોને જિતવા તારા એફટ પરાક્રમભર્યા પિરુષનો ઉપગ કર.
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
આ ભ ા તિ
[ સૂર્યનાં સોનેરી કિરણે કમળના હૃદયને જગાડે છે અને એની પાંખડિયાને વિકસાવે છે, તેમ ભ. મહાવીરનાં જ્ઞાનવરોને પણ તમારા આત્માને જગાડે અને આત્માની પાંખડિયાને વિકસાવ એવી શુભેચ્છાપૂર્વક આજના વ્યાખ્યાનને હું પ્રારંભ કરીશ.]
તેજને તણખો
જે માણસને આમા વિશે શ્રદ્ધા હોય છે, તેને જ આત્મ ન્નતિનો વિચાર આવે છે. તેને જ આત્મા જાગે છે, પણ આત્માની જ જેને જાણ નથી, આત્માને જે સમજાતું નથી, તેને આત્મન્નિતિને વિચાર ક્યાંથી આવે? તેને આત્મા કેમ જાગે? જે માણસ કેવળ જડ વસ્તુઓની મેકતામાં મગ્ન રહે છે, તેને આત્મા કે બળવાન છે એ નહિ સમજાય. અને જેને આત્માની તાકાતનો ખ્યાલ નથી તે મૃતજીવન જીવે છે. આજે એવાં મૃતજીવનેની સંખ્યા વધી રહી છે. એ મૃતજીવનમાં ચેતનાના પ્રાણ ફૂંકવા માટે જ આજના સંબોધનને વિષય રાખ્યો છે–આત્મજાગૃતિ.
મને એવા કેટલાય માણસો મળે છે, જેમને પોતાના શબ્દોમાં વિશ્વાસ નથી, વાણીમાં શ્રદ્ધા નથી, જીવનમાં. તેજ કે તાકાત નથી, એ નિમયની જેમ કહેઃ “મારાથી આ કામ કેમ થશે? આ કામ તે ખૂબ અઘરું છે. આ નિર્માલ્ય શબ્દો
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
આમ જાગૃતિ કે બોલાવે છે? દેહભાવ બોલાવે છે. આત્મભાનવાળા આવું કદી ન બેલે. ચેતનાવંતની વાણીમાં તે તેજનાં કિરણે ચમકતાં હોય, તાકાતના તણખા ઝરતા હેય !
રઘુવંશમાં કાલિદાસે લખ્યું છે. રઘુવંશનાં બાળકે એવાં હતાં જે
શૈશવે જખ્યત-વિધાન બાલ્યકાળમાં જ આત્મ-વિદ્યાનું સિંચન પામતાં હતાં. એ કઈ વિદ્યા? પેટ ભરવાની નહિ. પિસા ભેગા કરવાની નહિ. એ વિદ્યા તે કીડી-મંકડાને પણ આવડે છે. એ પણ ગળપણ મળે ત્યાં દેડી જાય. આમંત્રણની પણ રાહ ન જુએ ! અમે બેઠા હતા ત્યાં એક વાર કીડીઓ ઊભરાઈ. એક ભાઈએ તેની આસપાસ રાખ નાખી. એટલે થોડીવારમાં તે ચાલી ગઈ. રસવૃત્તિને પષવામાં તે કીડીઓ પણ પાવરધી છે. માણસની વિશિષ્ટતા પેટ ભરવાની વિદ્યામાં નથી. એની વિશિષ્ટતા અંધકારમાંથી પ્રકાશમાં લઈ જાય એ વિદ્યા પ્રાપ્ત કરવામાં છે. પ્રાચીનકાળમાં શિશુને નાનપણથી જ એવા વિચારોમાં ઉછેરવામાં આવતું જેથી એને આત્મા સદા જાગૃત રહેતેનિરાશાજનક કે નિર્માલ્ય વાતે એમની આગળ ઉચ્ચારવામાં આવતી જ નહિ. : રામચન્દ્રજી યૌવનને આંગણે રમતા હતા તે સમયે ચીનનું
ન્ય મિથિલા પર ચઢી આવ્યું. જનકે પિતાના મિત્ર દશરથ પાસે સહાયતા માંગી અને કહેવડાવ્યું “તમારા વીરપુત્ર રામ અને લક્ષમણને સૈન્ય સાથે અમારી વારે મેકલે.” દશરથ જરા થંભ્યા. મમતાને લીધે વિચારના વંટોળિયામાં એ અટવાઈ ગયા. એ જંગલી ને કદાવર માણસો સાથે આ બાળકે કેવી રીતે લડી શકશે ? છતાં એ બેલ્યા નહિ. મનમાં જ વિચારતા હતા, પણ રામ પિતાનો આશય સમજી ગયા. એમણે કહ્યું: “પિતાજી! શું
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્મજાગૃતિ સિંહનું નાનું બચ્ચું મેટા હાથીના ગંડસ્થળને ભેદી શકતું નથી?” બાકર બચ્ચાં લાખ, લાખે બિચારાં, સિંહણ બચ્ચું એક, એકે હજારાં. આ વીરતાભર્યો ઉત્તર સાંભળતાં જ દશરથને શ્રમ ટળી ગયે. બંને કુમારે ધનુષ્ય બાણ લઈ મિથિલા ગયા. શત્રુઓને હરાવી, વિજયપતાકા ફરકાવી, ગૌરવપૂર્વક ઘેર આવ્યા!
આ ખમીર કયાંથી આવ્યું ? એ બહારથી નથી આવ્યું. અંદર જ છે. એને જાગૃત કરવાની જરૂર છે. આત્મામાં અનંત શક્તિ છે, એ ભાન થતાં, એ કેઈથી ય નહિ ગભરાય ! કોઈનાથી ય નહિ અંજાય. •
આજે માબાપ બાળકને વીર બનાવવાને બદલે કાયર બનાવે છે. બાળક રડતું હોય કે ઊંઘતું ન હોય તે, “જે બાવે આવ્યું, પકડી જશે.” આવા ભીરુતાભર્યા વાક્યો સંભળાવે છે. આથી બાળકની છાતી બેસી જાય છે. પછી એ માટે થાય, બહાર બહાદુર દેખાય, પણ અંદરથી ડરપોક હેય. આવા માણસે નાગરિક તરીકે પણ નકામ. બાયલા નાગરિકોથી દેશનું પણ રક્ષણ ન થાય તે આત્માનું કલ્યાણ તે થાય જ કેમ?
માણસની કેટલી તાકાત છે, એને પ્રત્યક્ષ દાખલો લે. એટમબોમ્બ ભયંકર છે. હાઈડ્રોજન બોમ્બ એથી પણ ભયંકર છે. એનામાં સંહારની અનંત શક્તિ છે. રતલ દેઢ રતલને બોમ્બ લાખો માનવીને સંહાર કરી શકે છે. માઈલના વિસ્તારને ઉજડ કરી શકે છે. એક નાનકડા બોમ્બમાં આટલી શક્તિ છે. પણ એને શોધનાર તે મનુષ્ય જ છે ને? તે વિચારી જુઓ. માનવીના સર્જનમાં પણ આટલી અપ્રતિમ શક્તિ છે, તે એના સર્જક એવા માનવીના આત્મામાં કેટલી શક્તિ હોવી જોઈએ? જડને આવિષ્કૃત કરનાર ચેતનામાં પ્રતિભા ન હતું તે આ અમર્યાદ શક્તિ આવિષ્કત કેમ પામત? આત્માની અપ્રતિમ તાકાતનું આ જવલંત દષ્ટાત છે.
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્મજાગૃતિ મરતાનો સંદેશ
આત્માની આ અનંત શક્તિઓને જેણે જાણી અને એને જેણે કેન્દ્રિત કરી તેણે પોતાની પ્રભુતા મેળવી, તે જ પ્રબુદ્ધ થયા, ભગવાન થયા, સંસારથી તે પાર પામ્યા. •
જે માણસ પ્રકૃતિના નિર્મળ તોથી ડરે છે. અરે, પિતે એકાન્તમાં ધ્યાન ધરતાં પણ ડરે છે અને પિતાની જ બીક પિતાને લાગે છે, તે માણસ મહાત્મા તે ઠીક, પણ માણસ તરીકે પણ લાયક કઈ રીતે ગણાય? માણસ આ ભીરુ થઈ જાય છે, કારણ કે બાલ્યકાળમાં એને આત્મવિદ્યા મળી નથી. આત્માની અમરતાને સંદેશ મળ્યું નથી. માબાપાએ એના દેહનું ભરણપોષણ કર્યું, પણ આત્માનું પોષણ ન કર્યું, દેહનું પિષણ તે કૂતરાં બિલાડાં પણ કરે છે. માનવીનું ગેરવ બાળકેના માત્ર દેહનું પિષણ કરવામાં જ નથી. માણસનું ગેરવ પિતાના સંતાનને સંસ્કારી ને તેજસ્વી બનાવવામાં છે. મારી આ વાત તમને આજ કદાચ કડવી લાગશે, પણ તે સત્ય છે. વિચારી જોજો. આજ નહિ તો કાલે જરૂર સમજાશે.
મદાલશા પિતાના બાળકને પારણામાં ઝુલાવતાં પણ ગાતીઃ વં ોિતિ યુદ્ધોતિ મુવતોડસિ! વત્સ! તું સિદ્ધ છે. સિદ્ધિએ તારામાં છે. તું બુદ્ધ છે. બુદ્ધિ-પ્રજ્ઞા તારામાં છે. તું મુક્ત છે. તને બાંધનાર આ વિશ્વમાં એકેય તત્ત્વ નથી. તું સ્વતંત્ર છે, મુક્ત છે. હાલરડામાં જ જે બાળકને આવું મુક્તિનું ગીત સાંભળવા મળે તે યુવાન તેજસ્વી, ત્યાગી કે પ્રતાપી કેમ ન બને? આજને યુવાન એ આશાની ત નથી પણ નિરાશાને દરિયે છે. એનામાં જીવનની ખુમારી નથી પણ વાસનાની બિમારી છે.
જે દેશના યુવાને વિલાસી વાતાવરણમાં ઉછરે છે, તે દેશની પ્રજા ધીમે ધીમે નિવી ય થઈ જાય છે. પ્રજાને મહાન બના
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્મજાગૃતિ
વવા યુવાને સામે આદશ જોઈએ. એમની સામે સંયમના પ્રતિક જોઈએ. જ્યાં એમને ઘડવામાં આવે છે, એમને કેળવણી આપવામાં આવે છે, એ સ્થાને કેવાં કેવાં જોઈએ? ત્યાં વિલાસ અને વિકારની હવા હોય તે પાલવે? પણ આજ તમે જોશે તે વિદ્યામંદિરમાં પણ કટ અને વટ સિવાય વાત નથી. આપણે કોલેજોને વિદ્યામંદિરે કહીએ છીએ, પણ મંદિરને અનુકૂળ સંયમ અને પવિત્રતાથી ભરેલું વાતાવરણ છે? ' અને કેળવણી શા માટે લેવામાં આવે છે, તેનું ધ્યેયચિત્ર પણ વિદ્યાથીઓ સમક્ષ કંક્યા છે? જૈન વિતિ જ્ઞાનનું ફળ વૃત્તિઓનો વિરામ છે. જ્ઞાન મળે તે વિરામ આવા જોઈએ, પણ આજે એવું દેખાય છે? વિદ્યાર્થીઓમાં શિસ્ત ને સભ્યતા છે? આજે માણસ વૃત્તિઓથી વિરમવા માટે નથી ભણતા પણ વૃત્તિઓના તાંતણ કરોળિયાની માફક વધારે ને વિધારે કઈ રીતે કાઢી શકાય એ માટે ભણે છે. સીધી ભાષામાં કહીએ તે એમ કહી શકાય કે ગુને કરીને છુપાવ કેમ, અસત્યને સત્ય બનાવવું કેમ, એ માટેનું કટિલ્ય શાસ્ત્ર ભણે છે. - એક ભાઈને મેં પૂછયું: “તમારા અભ્યાસનું શ્રેય શું?” એ કહેઃ “સાહેબ, ધયેય વળી શું? આજકાલ કાયદા વધી પડયા છે. ભણુએ નહિ તે એ કાયદાઓમાંથી બારી ક્યાંથી જડે? હવેના જમાનામાં વકીલના આધારે જીવાય એમ નથી, જાતે જ જાણવું જોઈએ; નહિ તે રળીએ તેમાંથી અડધે ભાગ તે વકીલે ખાઈ જાય. જાતે શીખ્યા હોઈએ તો જ કાયદાના ફાયદા મળે.'
જોયું, આ કેળવણી! માણસ ભણે છે શા માટે? ચેરી કરવા માટે. ચેર બનવા. પોતાની જ સરકારની આંખમાં ધૂળ નાખવા. પૈસા રળવા છે. પણ ટેકસ સરકારને ભરવા નથી. આ વિદ્યાથી
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્મજાગૃતિ માણસ મુક્ત બને કે બંધાય ? જે એક શ્રેષ્ઠ નાગરિક બનવાને અગ્ય છે, તે શ્રેષ્ઠ જીવન માટે એગ્ય કઈ રીતે ગણાય ? મૃત્યુને જિતે તે વિદ્યા.
એક ભાઈ ઈન્ટરની પરીક્ષા આપી રજામાં ઘેર આવ્યા. મેં અરસામાં બહારગામથી એમને ત્યાં એક મહેમાન આવ્યા. એ મહાન ચિત્તક હતા. વિદ્યાર્થીના પિતા પિતાના પુત્રને બપોરે ચિન્તકની પાસે લાવ્યા અને પોતાના પુત્રના અભ્યાસની વાત કરી. ચિન્તકે પૂછયું: “શું ભણે છે?” “સાહેબ, ઈન્ટરની પરીક્ષા આપીને આવું છું.” “હવે શું કરશે?” “બી એ થઈશ.” પછી શું કરશે ? ” “પછી તે જે ફર્સ્ટ કલાસ આવીશ તે ફેરેને જઈશ અને એમ. એ. થઈશ.” “એમ. એ. થઈને પછી શું કરશે?” “પછી કઈ સારી નોકરી મેળવીશ.” પેલા ચિંતક તે આગળ વધી રહ્યા હતા. એમણે પૂછયું : “પછી?” પેલે વિદ્યાથી જરા થંભ્ય. એને થયું આ શું પૂછે છે? પણ ઉત્તર આપ્યા વિના ચાલે તેમ ન હતું, એટલે એણે કહી નાખ્યું: “પછી પ્રભુ તામાં પગલાં માડીશુ..? ચિન્તકે “પ્રભુતામાં પગલાં ” આ શબ્દ ચાવ્યો. શબ્દ તે ઘણું સારે છે. પશુતા માટે વધારેમાં વધારે
છૂટ મેળવનારા પણ આ જ શબ્દ વાપરતા હોય છે. “ઠીક પછી - શું?” વિદ્યાથીએ કહ્યું. પછી વળી શું? ઘરડા થઈશું.” ચિન્તકને પોતાના પ્રશ્નને દર બરાબર હાથમાં આવતું લાગ્યાં. એટલે ધીમેથી પૂછ્યું. પછી શું?” પેલે વિદ્યાથી મુંઝાઈ ગયે. છેડે અકળાયો. એણે એના પિતા સામે જોયું. એના પિતા પણ વિચારમાં તણુતા હતા, હવે પછી શું ..? એના પિતાની આંખમાં પણ પ્રશ્નાર્થ હતું. એટલે વિદ્યાથીએ કહી નાખ્યું પછી મરી જઈશું.' ચિન્તકે કહ્યું: “બરાબર, હું એ જ કહેવા માંગતા હતા. આટલા અભ્યાસ પછી, આટલી પ્રવૃત્તિ
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્મજાગૃતિ પછી પણ મરવાનું ! મરવા માટે આટલું બધું કરવાનું ? મરવું જ હોય તે આટલે અભ્યાસ ન કરે, દેશાટન ન કરે તે પણ મરી શકાય છે. શું અભણ નથી મરતા? અભણ પણ કરી શકે છે. વિદ્યાવાન તો એમ કહે કે- પછી અમર બનીશ, મૃત્યુ સામે યુદ્ધ કરીશ, વૃત્તિઓ પર વિજય મેળવીશ, જીવનમાં પ્રેમ, પ્રકાશ અને શ્રદ્ધાને ભરીશ અને મૃત્યુને તરી જઈશ, વિદ્યા તે મૃત્યુને જિતવા માટે છે. એક કવિ કહે છેઃ હસી મૃત્યસુખે ધસવાનું જ દે, ધસી મૃત્યુમુખે હસવાનું જ દે. - વિદ્યાવાનમાં જીવનની ખુમારી જોઈએ. સુખમાં કે દુખમાં; સંપત્તિમાં કે વિપત્તિમાં, સંગમાં કે વિયોગમાં પિતાના આત્માની અને પિતાના મનની મસ્તી ન ગુમાવે તે જ અભ્યાસી.
જેમ પ્રકૃતિના રહસ્યને જાણનાર માણસ ઉનાળો આવતાં અકળાતા નથી, શિયાળે આવતાં ફરિયાદ કરતા નથી કે વર્ષાકાળ આવતાં બબડાટ કરતા નથીએ જાણે છે. આ તે ઋતુ ઋતુના ખેલ છે. શિયાળામાં ટાઢ પડે છે પણ ઘઉ ને કપાસ એમાં જ તૈયાર થાય છે. વર્ષોમાં વૃષ્ટિ થાય અને કીચડ થાય પણ જુવાર બાજરી એમાં જ પાકે છે. ઉનાળામાં તડકો પડે પણ મીઠી કેરીઓ અને રાયણ એ ઋતુમાં જ પાકે છે, તેમ દુખ, વિપત્તિ, વિયેગ પણ માણસને ઘડવા આવે છે, એથી માણસની કસોટી થાય છે. માણસનું હોર આવા સંગમાં જ પ્રગટે છે. સાચે અભ્યાસી દુઃખને પણ કુદરતની પ્રિય ભેટ માની હસતા મુખે એનું સ્વાગત કરે છે. એ સમજતા હોય છે કે આજનું દુઃખ એ મારી ગઈકાલની ભૂલનું જ પરિણામ છે. એક ભૂલને સુધારવી હોય તે બીજી નવી ભૂલ ન કરવી. દુખ વખતે અફસોસ કરે એ જૂની ભૂલમાં નવી ભૂલને ઉમેરો કરવા બરાબર છે.
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
માત્મજાગૃતિ
રડતુને ખેલ
પણ કેટલાક માણસે આ વાતને વિચાર કર્યા વિના કેવળ ફરિયાદ જ કરતા ફરતા હોય છે. વર્ષાદ આવે તે કહે: “આહ ! શું વદ છે! બંધ થતા જ નથી. મારી નાખ્યા. ટાઢ પડે ત્યારે કહેઃ “શું ટાઢ પડે છે! ચામડાં ચીરાઈ ગયાં. તાપ પડે તે કહેઃ “તડકે પડે છે કાંઈ તડકે ! ધરતી તે ભડકે બળી રહી છે !” આમ રદણાં રોયા જ કરે, પણ આ તે ઋતુને ખેલ છે એમ ન સમજે. તેમ કેટલાંક માણસો પણ જીવન અને રોદણાં જ કરતા હોય છે. કેઈ પુત્ર માટે તે કોઈ પત્ની માટે; કઈ ધન માટે તે કઈ ધંધા માટે ! પણ ફરિયાદ કર્યા વિના પુરુષાર્થ કર જોઈએ, એમ ન વિચારે.
આવા સંગમાં માણસને સાચી વિદ્યા મળે તે જ માણસ જીવનનાં તત્વોને સ્પર્શી શકે. અને દુઃખના તાપને, પણ જીવનના ઘઉં પકવવાનું સાધન માની, એને સત્કારી શકે. વિષમ પ્રસંગે માંથી પણ કાંઈક બોધ મેળવી જીવનને ઘડી શકે.
આપણું કોઈ સ્વજન મરી જાય છે, ત્યારે આપણને કેટલે બધે શેક થાય છે! આપણું મન દુખના અગાધ સાગરમાં કેવું ડૂબી જાય છે ! પણ તે પ્રસંગે આપણે સ્વસ્થ ચિત્તે વિચારીએ કે આ શોક શાથી આપે ? શા કારણે આવ્યો? ગામમાં આટલા મરી જાય છે, છતાં આંખે એક આંસુ પણ નથી આવતું અને અત્યારે આ આંસુઓને સાગર કેમ છલકાઈ ગયે? મૃત્યુ એ જ જે અનિષ્ટ અને દુઃખનું કારણ હોય તે ગામમાં કઈ મૃત્યુ પામે છે ત્યારે શેક કેમ આપણને ઘેરી વળતે નથી? મહોલ્લામાં કેઈમરી ગયું હોવા છતાં તે દિવસે ભેજનમાં મિષ્ટાન્ન આવ્યું હેય તેય ભજન કરતાં શેક થતું નથી. અને પિતાનું સ્વજન જતાં હૃદય રડે છે, એનું કારણ શું ? એનું કારણ એ છે કે, એને જે
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦
આત્મજાગૃતિ વ્યક્તિ પ્રત્યે રાગ હતું, જેના તરફથી “કાંઈક મળતું હતું, તે હવે બંધ થયું છે, તે હવે મળવાનું નથી એટલે એ રડે છે, પણ એ કોને માટે રડે છે ? જનાર વ્યક્તિ માટે નહિ, પણ
એ વ્યક્તિ તરફથી જે મળતું હતું, તેને માટે. એટલે કે પિતાના અર્થ માટે રડે છે. અને એ અર્થ માણસને બીજી કેઈ. વ્યક્તિ તરફથી મળતું હોય તે તે શેક શમી જાય છે. ધીમે ધીમે શેકમાં ઓટ આવે છે અને માણસ મૂળ સ્થિતિએ આવી જાય છે. હા, આમ છતાં સ્નેહ જેવી એક પવિત્ર અને ચિરસ્મરણય વસ્તુ પણ દુનિયામાં છે. જે અર્થ અને કામની નહિ, ચેતનાની ભૂખ છે. આ ભૂખ એક આત્મતમાંથી જન્મેલી છે અને બીજી કોઈ વ્યક્તિ પાસેથી તે મળતી નથી. જ્યાંથી એ પ્રગટે છે ત્યાં જ એ વિલીન થાય છે. એટલે આવા પ્રસંગમાં માણસના હૈયા ઉપર શોકની છાયા ઘણી ઘેરી થઈ જાય છે. અને આવા કેટલાક પ્રસંગોમાં તે માણસ કાં જ્ઞાની બને, કાં ઉન્મત્ત બને; જ્ઞાની વિચારે કે મારું પ્રિયજન એક એવા પ્રવાસે ઊપડયું છે, કે જ્યાં અંતે મારે પણ જવાનું જ છે. એ પહેલાં ગયેલ છે, હું પછી જઈશ. એમ વિચારી સમાધાન મેળવી લે છે. જ્યારે અજ્ઞાનીને થાય છે હવે શું થશે? ખેલ ખલાસ ! બાજી બધી બગડી ગઈ. મારે જીવનભર ઝરવાનું. હવે કયાં મળવાના છીએ ? જીવન શૂન્ય થઈ ગયું. અને એવા વિચારેમાં અજ્ઞાનતા અને ઉન્મત્તતા વધતી જ જાય છે. આ બંને પ્રસંગોમાં પ્રિયજન તે બંનેએ ગુમાવેલ છે; પણ એક સમાધાન મેળવે છે, બીજે ઝૂરે છે. કવિ જીબ્રાન કહે છે: “When you are sorrowful, look again in your heart, and you shall see that in truth you are weeping for that which has been your delight.” જ્યારે તમને શેક લાગે ત્યારે વળી તમારા હૃદયમાં જજે. અને તમને જણાશે કે સાચે
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
અત્મિજાગૃતિ જ તમે તેને માટે રડી રહ્યા છે જે તમારા હર્ષને વિષય હતે, એટલે જે હર્ષ આપે એ શોક આપે જ આપે. એ શોકને ટાળવાને માગ એક જ છે અને તે આત્માનું જ્ઞાન અને પ્રકૃતિનું ઊંડાણ!
આત્મજ્ઞાન થતાં શેક કે હળવે થાય છે એનું આ એક જવલંત દષ્ટાન્ત તમારી સામે મૂકું છું. શાકના તળિયે શાન્તિ
શાણું સુમતિ ભગવાન મહાવીરની વાણી સાંભળવા ગઈ હતી. એને પતિ આત્મારામ બહાર ગયે હતે. એના બંને યુવાન પુત્રે તળાવમાં સ્નાન કરવા ગયા હતા. ' સુમતિએ વ્યાખ્યાનમાં સાંભળ્યું જ્યાં સંગ છે, ત્યાં વિયેાગ છે. આત્મા સિવાય જગતની પ્રત્યેક વસ્તુ વિખૂટી પડે છે. આજે આપણે જેના માટે હસીએ છીએ તે જ વસ્તુ આવતી કાલે રડાવે છે. આનંદ અને શોક એક જ ત્રાજવાનાં બે પહેલાં છે. અનંત સમાધિને માર્ગ એક જ છે. મોહનો ત્યાગ ! આ મેહનો ત્યાગ જન્મે છે આત્માની એકલતામાંથી !
સુમતિએ આ ઉપદેશને પિતાના હૈયાની દાબડીમાં ઝીલ્યા અને એને જ વિચાર કરતી, એને જીવનમાં વણવા મથતી, એ ઘેર આવી ત્યારે સમાચાર મળ્યાઃ “એના નહાવા ગયેલા બંને દિકરા ડૂબી મર્યા છે. પહેલા એક નહાવા પડયો, પણ એ તે કીચડમાં ખુંચતે જણ. એને કાઢવા બીજે ગયે પણ એ ખુંચતે છોકરો બીજાને બાઝયો અને બંને ફૂખ્યા.' '
જુવાનજોધ બે દિકરા જાય તે કઈ માતાનું હૈયું શોકમાં ન ડૂબે? સુમતિના હૈયાના કટકે કટકા થવા લાગ્યા. એ શોકના
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્મજાગૃતિ
ઝંઝાવાતમાં ઘેરાઈ ગઈ, એને મૂછ આવી, અને એ ધરતી પર ઢળી પડી. થંડી વારે એ મૂચ્છ ઊતરતાં, એના હૈયા પર, જ્ઞાનવચને આવવા લાગ્યાં જ્યાંથી આનંદ આવે છે ત્યાં જ શેક હોય છે, અને એ શેકના તળિયામાં જે શાંતિ હોય છે. શોકને ઉલેચી નાખે, શાંતિ ત્યાં જ જડશે.
સમતિને શેક ધીમે ધીમે ઉલેચાતે ગયે અને એ. ઊંડો ને ઊંડી ઊતરતી ગઈ, જ્યાં જીવનની પરમ શાંતિ હતી!
એણે પોતાના બંને પુસેના દેહને પથારીમાં પધરાવ્યા એમના પર શ્વેત વસ્ત્ર ઓઢાડયું અને પતિની પ્રતીક્ષા કરતી વિચારમાં ડૂબી ગઈ.
'. આત્મારામે ડેલીમાં પગ મૂક્યો અને એને આનંદ ઊડી ગયે, એને વાતાવરણમાં કાંઈક શોકની હવા લાગી. રેજ એ ઘેર આવતે ત્યારે એની પત્ની હસતા મુખે એનું સ્વાગત કરતી પણ આજ તે એ ઉદાસ હતી. આત્મારામે પૂછયું -
“કેમ? આમ ઉદાસ કેમ? શું થયું છે? તું તે જાણે ઘરમાં શિકને સાગર લાવી છે!”
કાંઈ નથી. એ તે પાડોશી સાથે જ કલહ થયે છે.” શિકના ભારથી નમેલી પાંપણોને ઊંચી કરતાં સુમતિએ કહ્યું
આત્મારામને આશ્ચર્ય થયું. સુમતિને સ્વભાવ એ જાણુતે હતે.. આખું ગામ ગરમ થાય તે મેં એની આંખમાં શીતળતાને સાગર લહેરાતો હોય એવી એ શાંત હતી અને એવી જ એ શાણી પણ હતી. એણે ગભરાઈને પૂછ્યું: “એવું તે શું થયું કે તારે કજિયે કર પડ્યો?”
- “કાંઈ નહિ, વીશ દિવસ પર આપણા સંબંધીને ત્યાં લગ્ન હતાં ત્યારે હું પડેશીને ત્યાંથી બે રત્નકંકણ પહેરવા લાવી હતી.
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્મજાગૃતિ
આજે એ માગવા આવ્યા. મેં ન આખ્યાં એટલે બોલવું થયું અને કલહ વધે.” સુમતિ આટલું દૈયપૂર્વક બેલી ગઈ પણ એના અવાજમાં જરા વિષાદની છાયા હતી. * “તું યે ખરી છું. પારકા કંકણું ક્યાં સુધી રખાય ? એને માલિક માગવા આવે ત્યારે આપી દેવાં જ જોઈએ ને ! તારા જેવી શાણી સ્ત્રી આવી વાત પર કલહ કરે તે થઈ રહ્યું ના? કઈ જાણે તે યે હસે એવી આ વાત છે. જા, જા, જલ્દી દઈ આવ.” એને ઊભી કરતાં આત્મારામે મીઠે ઠપકે આપે
જરા ઊભા તે રહે. તમે એ આપી આવવાનું તે કહે છે, પણ મને એ કેટલાં ગમે છે! મારું મન એમાં કેટલું રમે છેએ તમે જાણે છે ? કેવાં સુંદર એ રત્નકંકણ છે! એને ઘાટ, એની ઝીણી ઝીણી કારીગરી જેની જોડ ન જડે! અને એના રનો પણ કેવાં તેજવી છે? નાથ, મને તે એ પાછાં આપવાનું જ મન નથી થતું. થાય છે, રાખી લઉં. પછી થવાનું હશે તે થશે. કજિયે તે કજિયે !” આટલું કહેતાં કહેતાં તે સુમતિનું હૃદય ભરાઈ આવ્યું. એની પાસે જ્ઞાન હતું, છતાં વિષાદ કાંઈ ઓછો ન હતો !
પણું આજે તને થયું છે શું? તું પાગલ તો નથી થઈને! અરે, તું આ શું બોલી રહી છે? જે વસ્તુ પારકી છે તે કેટલા દિવસ રખાય? એના પર મમતા કરવી, એને પોતાની માનવી અને “મારી કહી શેક કરે એ અજ્ઞાનતા નહિ તે બીજું શું છે? પારકી વસ્તુ તે જેમ વહેલી અપાય તેમ સારું.” શિખામણું આપતાં આત્મારામે કહ્યું. સુમતિ ઊભી થઈ. એણે પતિને હાથ ઝા, એને હાથ ધ્રુજતે હતે. એને તમ્મર આવી રહ્યાં હતાં. એની છાતી પર ભાર હતે. પણ “શ્રમણ ભગવાન મહાવીરના
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪
આત્મજાગૃતિ
જ્ઞાનના બેલ એના આત્માને આશ્વાસન આપી રહ્યા હતા. એ. પતિને અંદર દેરી ગઈ. ( ફૂલ જેવાં પિતાનાં બે બાળકના મૃત દેહ પર ઓઢાડેલું શ્વેત વસ્ત્ર એણે ઉચકી લીધું અને જ્ઞાનના પ્રકાશથી પ્રબુદ્ધ બનેલી સુમતિએ કહ્યું: “નાથ ! આ આપણુ બે રત્નકંકણુ, એક સાથે વર્ષનું, બીજું વીસ વર્ષનું. આજ સુધી આપણે એમને રાખ્યાં, સાચવ્યાં, પણ આજે એમને સમય પૂરો થયે• અને એમણે એમને માર્ગ લીધે. આપણે એમના ન હતા, એ આપણા ન હતા. થોડા સમય માટે આપણને એ મળ્યા હતા. હવે એમને નિસર્ગના ખોળામાં શાંતિપૂર્વક ધરવા એ આપણું કર્તવ્ય છે.
એની પાછળ શેઠ અને રુદન વ્યર્થ છે, ગયેલી વસ્તુ આંસુથી પણ પાછી વળતી નથી. મૌનની શાંતિમાં આપણે એમને વિદાય આપીએ.”
આત્મારામ તે આ જોઈ ત્યાં જ ઢગલે થઈ ગયે. થોડી ક્ષણ માટે ત્યાં ગંભીર સ્તબ્ધતા છવાઈ ગઈ. ઘરમાં, હવામાં, વાતાવરણમાં બધે જ સ્તબ્ધતા હતી. અંતે એ પિતાની આંખમાં આંસુનું પૂર ધસી આવ્યું. એણે આંસુના પડદામાંથી જોયું તે સુમતિની આંખમાં પણ બે મેતી જેવાં આંસુ હતાં, પણ એના પર જીવનની ઊંડી સમજણનાં ઉજજવળ કિરણે પ્રકાશી રહ્યાં હતાં. શ્રદ્ધાની ન્યાત
આ પ્રસંગ પરથી સમજી શકાય છે કે આત્માની જાગૃતિ શું કામ કરે છે! જેને આત્મા જાગૃત છે તે જ શેક–મેહ પર વિજય મેળવે છે.
પણ જે જીવનમાં હારે છે, મુંઝાય છે તેનું કારણ આત્મજ્ઞાનને અભાવ છે અને તેથી જ વિપત્તિ કે અંતરાય આવતાં
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્મજાગૃતિ
૧૫ એ થંભી જાય છે, ગભરાય જાય છે અને ધ્યેયમાંથી વિચલિત થઈ, બીજા મા ભણી વળે છે.
પણ જે માણસ આંતરપ્રેરણાથી પ્રેરાઈને કાર્ય કરે છે, જીવનને સમજીને જીવે છે એ ગમે તેવા વિપરીત સંજોગોમાં પણ-જેના પર પૂર્ણ વિશ્વાસ રાખ્યું હોય એ સાથી સાથે છોડીને ચાલ્યો જાય એવા સંજોગોમાં પણ–યને ખયા વિના, ભય રાખ્યા વિના આગળ વધે જ જાય છે.
આત્મજ્ઞાની, લેકેના અભિપ્રાયના આધારે નહિ, પણ પિતાના આત્માના અભિપ્રાયના આધારે આગળ વધે છે. એ તો કહે છેઃ લોકોને હસવું હોય તે હસવા દે. બકવું હોય તે બકવા દે; પણ મારે પંથ અફર છે.”
એને પિતાના પ્રત્યેક પગલામાં શ્રદ્ધા હોય છે. એને પિતાની પ્રત્યેક ક્રિયામાં નિષ્ઠા હોય છે અને પોતે સ્વીકારેલ ધ્યેય પાછળ સમપિત થવાને એનામાં અદમ્ય ઉત્સાહ હોય છે. આવી વ્યક્તિ માટે કહી શકાય કે '
In the long run hé shall be happy and prosperous. પણ જે માણસ કાર્ય કરે છે, પણ એના પરિણામની જવાબદારી લેતાં ગભરાય છે. એ સફળ કેમ થાય ? એને ફૂલ જોઈએ છે પણ કાંટા નથી ખાવા. અને કાંટા વાગે છે ત્યારે એને દર કરવા માટે એ જ્યાં ત્યાં પ્રાથના કરતે ફરે છે. સહનશીલતા અને સાધના વિના સિદ્ધિ નથી. એ વાતને જાણે માનવી ક્ષણભર ભૂલી જાય છે. - સેક્રેટિસ તે પ્રાર્થના કરતાં કહેઃ “ભગવાન, હું એક જ માગું છું. અગ્ય વસ્તુ હું માગું તે પણ તું આપીશ નહિ અને યોગ્ય વસ્તુ હું ન માગું તે પણ તું આપજે જ માણસ જે આ
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્મજાગૃતિ રીતે વિચારે તે એને દુઃખમાંય સુખ લાગે. એને થાય કે ગુમડું પાયું છે તે એનું ઓપરેશન અનિવાર્ય છે, વેદના, વેઠયા વિના દદ કેમ મટે? વેદનાને વેઠયા વિના વિપત્તિ કેમ ટળે?
શ્રેણિક નરકમાં પણ માનસિક શાંતિ અનુભવે છે. દેહને વેદના થઈ રહી છે, શરીરમાં આગ છે, પણ આત્મામાં શીતળતા છે, કારણ કે એ સમજે છે કે જેણે કર્યા છે, તે ભોગવે છે. આ દેહે બીજાને દુઃખ દીધાં છે, તે આજે એને દુઃખ મળે છે, એણે બીજાને બાળ્યા છે તે આજે એ પોતે બળે છે. એમાં મારે શું? આત્મા એ દેહથી ત્યારે છે. બીટીએ કેટ ટાંગ્યું હોય, એ સળગી ઊઠે, બળીને ખાખ થઈ જાય તે એના માલિકને નુકશાન થાય, પણ એ દાઝે તે નહિ ને? કારણ કે દેહ કેટથી ભિન્ન છે. તેમ આત્મા પણ દેહથી ભિન્ન છે, છતાં આજ આત્માનો પ્રકાશ આ દેહથી ઢંકાઈ ગયે છે.
કાળના વિકરાળ પંજામાં ધ્વંસ થતી વસ્તુઓને જોઈને શેકસપીઅર કહે છે –
Ruin hath t’aught me thus to ruminate. That Time will come and take my Love away. This thought is as a death which can not choose. But weep to have that which it fears to lose. વિનાશે મને આ રીતે વિચાર કરતાં શીખવ્યું છે કે કાળ આવશે ને મારી પ્રિયતમાને પણ મારાથી દૂર લઈ જશે. આ વિચાર એક મૃત્યુ સમાન છે કે જેને માટે રુદન સિવાય બી કઈ માર્ગ નથી કારણ કે જે વસ્તુ તેણે પ્રાપ્ત કરી છે તેને ગુમાવવાને તેને સદા ભય રહે છે.
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્મજાગૃતિ અર્પણને આતશ.
પ્રકૃતિ અને માનવહૃદયની મહત્તાને ગાનાર આ મહાકવિ પણ અહીં કે ગમગીન છે !
આવી ગમગીનીમાં શાંતિ કેણ આપે? અરણ્ય જેવી એકલતામાં આશ્વાસન કેણ આપે ? માણસ સમ્યગુદર્શન દ્વારા જીવનના આવા દુઃખદ પ્રસંગોને પણ એક જુદી જ દષ્ટિથી-એક જુદા જ ભાવથી-આવકારી શકે. મને યાદ છે. આજથી લગભગ પંદર વર્ષ પહેલાં એક વાર અમે મિત્રે નાસિક પર્યટન માટે ગયેલા. ત્યાં રસ્તામાં રેગિષ્ઠ દશામાં એક સાધુ બેઠા હતા. તેના શરીર પરનાં ગુમડાં પર કીડા ખદબદતા હતા. કીડા એટલા બધા હતા કે ગુમડાંમાંથી ગબડીને નીચે પડે. પણ પેલે સાધુ બહુ જબરે ! નીચે ગબડેલા એ કીડાને ઉંચકીને ગુમડા પર મૂકતા કહેઃ “અરે, બાહર કહાં જાતા હૈ? બૈઠ ઈધર, બાહર ભૂખા મર જાયગા.” આવી રીતે ગુમડાં ખદબદે છે, છતાં એ મસ્ત છે. એની મસ્તીનું કારણ એ જ કે દુઃખને સ્વેચ્છાપૂર્વક સ્વીકારવાનું એની પાસે આત્માનું દર્શન છે.
ભગવતસિંહને ફાંસીએ ચડાવતાં પહેલાં માફી માગવા સમજાવ્યા. પણ એણે તે દેશાભિમાનની ભરતીમાં એક જ કહ્યું કેઈ પણ દેશને નાગરિક પિતાના દેશની આઝાદી માટે જે કરે છે તે જ મેં મારા દેશ માટે કર્યું છે. અને તે બરાબર છે એમ કહી ફાંસીના દેરડાને પણ ફૂલની માળા ગણીને એ ભેટી પડશે. આવી ફનાગીરી અને આવી ખુમારી માણસમાં કયારે આવે? કઈ પણે ઉદાત્ત હેતુ માટે માણસ નિર્ણય કરે છે, ત્યારે જ એનામાં આપણને આ આતશ પ્રગટે છે. આ મસ્તી, આ આતશ રૂપિયાથી કે સત્તાથી નથી મળતો, પણ આમાની
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
L
આત્મજાગૃતિ
પ્ર,માણિક નિષ્ઠામાંથી પ્રગટે છે, અને તે પ્રસંગે મૃત્યુના પણ એક પ્રકારના આનંદ માણી શકાય છે. માળા છેડી અનંત ગગનમાં ઊડતા પંખી જેવા.
માનવી અને માળા.
આત્મપંખી ! તું અળવિહારી છે. અનત આકાશમાં ઊ નાર તું મુક્ત પુખી છે. માળામાં તુ' વસે છે, પણ સાળા એ તુ નથી. માળા તારાથી ભિન્ન છે. તું તાશ માળાને સ્વચ્છ છે સુંદર રાખજે. કાંટા-જાખરાં, લાવીને તારા માળામાં ન ભરતે. નહિ તે અવસરે તુ જ એમાં ભરાઈ જઈશ ઊડવા ધારીશ ત્યારે નહિ ઊડી શકે અને તારા માળાના દ્વાર પણ મેટાં રાખશે કે જેથી ઊડતી વખતે તારી પાંખોને ઇજા ન થાય.
માણસા ઘર ઈંટ ચૂનાથી બાંધે છે. પ'ખીએ માળે ઘાસથી બાંધે છે-દેહને રહેવાના માળે ઇટ, ચૂના ને માટીથી ખ ંધાય, પણ રે આપણા આત્માના માળે કર્યો ? આ દેહ એ આત્માને માળા છે. પંખી જેમ મળાને મૂકીને ઊડે છે અને માણુસ અગલાને છેડીને બહાર વિહરવા જાય છે, તેમ આત્મા આ ફ્રેડને છેડીને પહેાકના પ્રવાસે ઊપડે છે. પખીને માળે સાથે નથી આવતે. માણસને મગàા સાથે નથી આવતા, આત્માને આ દેહ સાથે નથી જતા. છતાં પુખીને અને માણસને કેવી મમતા છે ? એક ભાઇને પૂછ્યું: આ બગàા કાને છે ? એણે પેાતાની છાતી પર હાથ મૂકતાં ગર્વથી કહ્યું: મારા છે. આપજોતા નથી? બંગલા પર મારું જ નામ છે!” એમ કહો એણે તકતી સામે આંગળી ચીધી, પણ આ ભેળા જીવને વિચાર શુ નથી આવતા કે આ કત્યાં તારે છે ? તારા દાદા મૂકીને ગયા, તારા બાપા ય મૂકીને ગયા અને હવે થાડા દિવસમાં તુ ય મૂકીને જવાને. તારા સગા દિકરા પશુ તારી અગ્નિ-સંસ્કાર આ
(
C
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
અજાગૃતિ
૧૯
કંપાઉન્ડમાં નહિ કરવા દે. તને તે ઉંચકીને જમાલપુર ભેગા કરશે ! છતાં મકાન જોઇ મલકાય છે અને કહે છે. આ મારું' છે!
આથી મમતાવાળા માણુસા કરતાં તે પંખી સારાં કે સમય આવે, આસક્તિ રાખ્યા વિના માળા મૂકીને ઊડી જાય. · માણુસ પેત્તાના માળા માટે કેટલી મુશીખત ઉઠાવે છે? ટુકડા જમીન માટે કેવાં વેરઝેર ખાંધે છે? માળાની ચિંતામાં અંતસમયે આપણા આત્મપખી જ અટવાઈ જાય છે!
માણસ જાગે તે ચિંત્તા ભાગે. માણસને ખ્યાલ આવવા જોઇએ કે એના દેહમાં કેાઈ મહાન વસે છે. ઇશ્વર વસે છે, પરમાત્મા વાસ કરે છે. આવા વિચાર આવે તે માણસ કેવા નિર્ભય રહે ? એના મેપ૨ અભયનુ કેવુ તેજ ચમકતુ હાય ?
અત્યારે માણસની એવી સ્થિતિ છે કે એક પ્રધાન સાથે વાત કરવી હાય તાય એના હાથ ધ્રૂજે અને જીભના લેાચા વળી જાય. જો કે આવે! માણસ પણ પેાતાના નાકર આગળ કે પેાતાના આશ્રિત આગળ દમ મારતા હૈાય છે, પણ એથી કાંઇ તેજસ્વિતા આવી ગઈ એમ ન કહેવાય.
માણસને પિછાનવાની રીત એ સભ્યતા છે. જે સભ્યતાથી એક પ્રધાન સાથે વર્તો એ જ સભ્યતાથી તમારા નાકર સાથે પણ વર્તો અને જે ગૌરવ તમારા માણસો આગળ બતાવા એ જ ગોરવ એક પ્રધાન સામે પણ રાખે.
વલસાડના સ્ટેશને એક યુરોપિયન ફૂટ કલાસના આખા ડખ્ખા રાકીને બેઠા હતા. જે કઇ એ ડખ્ખામાં બેસવા આવે એની સામે એ ઘૂરીને પૂછે: Who are you ? તું કાણુ છે ? ચુરાપિયનના આ પ્રશ્ન સાંભળતાં જ આવનાર ભાગે. એવામાં એક આત્મગૌરવવાન યુવાન આપે. એણે બારણું ઉઘાડ્યું. ત્યાં
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્મજાગૃતિ
પેલે ઘૂરકો "Who are you? યુવાને શાંતિથી કહ્યું..an your father-હું તારે બાપ. પેલે યુરોપિયન ખુશ થઈ ગયે. એણે કહ્યું: Come in પેલા યુવાનને પિતાની પાસે બેસાડતાં એણે કહ્યું તમારા જેવા ગૌરવવાળા અને નિર્ભય મિત્રની મારે જરૂર હતી, કારણ કે બીકણું, નિર્માલ્ય અને ડરપકની સાથે બેસવામાં પણ પાપ છે. કાયરની મિત્રી નકામી. એથી સંસ્કાર ન આવે, સંયમ પણ ન આવે અને પ્રતિષ્ઠા પણ ન મળે - સેબત ઉત્તમની જોઈએ. આપણાથી અધિક ગુણસંપન્ન માણસની સેબત કરીએ તે એના ગુણ આપણામાં આવે અને અધમની સેબત કરીએ તે આપણા ગુણ જાય અને એની અધમતા આપણામાં આવે. સડેલા પાન સાથે મૂકેલાં સારાં પાન પણ સડે છે અને એ તાજા પાનને પણ ડાઘ લાગે છે. - આપણા આત્માની પણ એ જ દશા છે. વિષય, વાસના અને વૃત્તિઓના સંગથી એ પિતાનું સ્વરૂપ, પિતાની શક્તિ અને પિતાને પ્રકાશ ભૂલી ગયેલ છે. ' સિંહ ને ઘેટાં
એક સિંહણનું બચ્યું હતું. એની મા એને જન્મ આપી તરત મરણ પામી. માવિહેણું આ સિંહબાળને એક ભરવાડ ઊંચકી લાળે અને પિતાનાં ઘેટાની સાથે એને પણ વાડામાં પૂર્યું. દૂધ પર એ મોટું થવા લાગ્યું. ઘેટાં-બકરાં જંગલમાં ચરવા જાય ત્યારે આ પણ એમની સાથે જાય. એ બધાની સાથે આ એવું તે હળી ગયું કે પિતાને પણ તેઓમાંનું એક માને અને મેં બેં કરે. ભારંવાડ સિસકારા કરે ત્યારે ઘેટાં સાથે તે પણ ભરવાડ પાછળ દોડે.
સિંહણનું પડખું સેવ્યું હત, મુક્ત જંગલમાં ઉછર્યું હેત અને સિંહણને દૂધને પામ્યું હેત તે એ ગર્જના કરી સ્વતંત્ર
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્મજાગૃતિ
૨૧
રીતે વનવિહાર કરી શકત, પણ આ તે ઘેટાં સાથે રમેલું. આમાં શિય કે શક્તિ કેમ પ્રગટે?
એક વાર સરિતાકિનારે આ ઘેટાં પાણું પી રહ્યાં હતાં ત્યારે પર્વતની ગુફામાંથી કઈ સિંહ બહાર આવ્યા અને પર્વતની ટોચ પર આવી એણે ગર્જના કરી, ત્રાડ સાંભળી ઘેટાં ને ભરવાડ તે જીવ લઈ નાઠા. આ સિંહબાળ પણ દેડયું, એણે દેડતાં
ડતાં પાછું વાળીને જોયું. ત્યાં બંનેની આંખે મળી. ટોચ પર રહેલા સિંહને થયું કે આ તે મારે જાત ભાઈ છે. સિંહ ઘેટાના ટેળામાં કેમ? આ મારાથી કેમ ડરે છે? એણે ગર્જના કરી કહ્યું વિચાર કર. દોડ નહિ. આપણે એક જ કૂળના છીએ. તારે મારાથી ડરવાનું ના હોય. તું પણ મારી જેમ ગર્જના કરી શકે, ત્રાડ નાંખી શકે, પૂછડું પછાડી શકે અને મુક્ત રીતે આ જંગલમાં વિહરી શકે. જે તું તને ઓળખે તે!
પણ એમ કાંઈ એ માને? વર્ષોથી ઘર કરીને બેઠેલી વાત એક ક્ષણમાં કાંઈ નીકળી જાય? એ તો નાડું અને ઘેટાનાં ટેળા ભેગું થઈ ગયું. પણ પેલા સિહના છેલા શબ્દોના પડઘા એના મગજમાં રમવા લાગ્યા, “ તું તને ઓળખ. ગર્જના કરવા પ્રયત્ન કરી જે.” આ શબ્દો એના મનમાંથી કેમેય ખસે નહિ, એણે અવાજ કરવા પ્રયત્ન આદર્યો, પણ બેં બેં અવાજ નીકળે. ઘણું કાળના ઘેટાના સહવાસથી એ પિતાને અવાજ પણ ખોઈ બેઠું હતું, - એક સાંજે સરિતાકિનારે એ સિંહ પાણી પીવા ગયે ત્યારે એણે પિતાનું પ્રતિબિંબ પાણીમાં જોયું તે પિતાનું શરીર આ ઘેટાં જેવું નહિ પણ પેલા સિંહ જેવું હતું! હવે એને સિંહના શબ્દોમાં વિશ્વાસ બેઠો. એણે પ્રયત્ન આદર્યો. એક વાર-બે વાર-ત્રણ વાર અને
એના અવાજમાં રણકો આવે. ઘેટાં ભડકયાં. ભાગવા લાગ્યાં સિંહમાં આત્મવિશ્વાસ પ્રગટ. એણે જરા જેર કર્યું ત્યાં
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્મણિ
ભરવાડ અને ઘેટાંના કાળજાં ફાડી નાખે એવી ગર્જના એના અવાજમાંથી પ્રગટી! ભરવાડને ઘેટાં હવે ઊભાં રહે? સિંહે પિતાના વરૂપને ઓળખ્યું તે તે વનરાજ થયે, મુ થયે. " તમે પણ તમારા સ્વરૂપને ઓળખે. જીવનના ઉન્નત શિખર પર ચઢી ગર્જના કરે, સિંહવૃત્તિ કેળવે, તમારી આસપાસ રે ઘાલીને બેઠેલ વાસનાનાં બકાં ભાગવા માંડશે. મારી ત્રાડ સાંભળી લલસા તે જીવ લઈ દેડશે. આજ સુધી ઈન્દ્રિયેના સહવાસમાં રહીને આત્મા પોતાનું સ્વરૂપ, પિતાની શક્તિ, પિતાને શાશ્વત પ્રકાશ બધું જ ભૂલી ગયા છે અને ઇન્દ્રિયની પ્રેરણાથી વાસના પાછળ પરવશ બનીને દંડે છે. એને જગાડે. જીવનદ્રાએ. આપણને સંબોધે છે. જાગે અને જુએ, તમે કેણુ છે? તમારામાં કેવી અદમ્ય શક્તિ છુપાયેલી છે! તમે ધારે તે કરી શકે. જે દુનિયામાં મહાન થયા તે તમારામાંના જ એક હતા. ભ નેમિનાથને શ્રી કૃષ્ણ પૂછયું ત્યારે અને ભ૦ મહાવીરને મગધપતિ શ્રેણિકે પૂછ્યું ત્યારે એમણે આ જ ઉત્તર આપે હવે તમારે આત્મા પણ મારા જેવું જ છે અને મારા જેવું જ સ્થાન તમને મળવાનું છે, પણ આજ તમારે આત્મા કર્મોને આધીન છે એટલી જ ભિન્નતા છે. કર્મના અને વૃત્તિઓના ક્ષયે આપણે સમાન છીએ-સિદ્ધ-બુદ્ધ-મુક્ત. - બંધુઓ, આજના પ્રવચનને ઉપસંહાર કરતાં એક જ વાત હવે કહેવાની છે. તમે તમારી ઇન્દ્રિયનો, તમારા મનને, તમારી ચોવનવતી શક્તિઓને અને તમારી બુદ્ધિનો તમે એ રીતે ઉપયોગ કરજો કે જેથી તમારે આત્મા આજ જ્યા છે ત્યાંથી આવતીકાલે એક કદમ આગળ હોય અને તમારા પ્રત્યેક નવ પ્રભાવમાં આત્મજાગૃતિભરી પ્રગતિ હેય!
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચાર મંગળ
-
[ પ્રસિદ્ધ વા મુનિરાજ શ્રી ચંદ્રપ્રભસાગરજી તા. ર૭-૧૦-૧૪ ના અમદાવાદ એલિસબ્રીજ ખાતે ચંદ્રનગરમાં આવેલ જાણીતા લેખક શ્રી જયભિખ્ખના નિવાસસ્થાને પધાર્યા હતા, નવ વાગે વ્યાખ્યાન ગોઠવવામાં આવ્યું હતું. આ પ્રસંગે સુપ્રસિદ્ધ સાક્ષરવર્ય ની ધૂમકેતુ, સંદેશ પત્રના સહતંત્રી શ્રી જયંતકુમાર પાઠક, સીજીવનના તંગી કી મનુભાઈ જોધાણી, નવચેતનના તંત્રી શ્રી ચાંપશી ઉદેશી, ગુર્જર ગ્રંથરત્ન કાર્યાલયવાળા કી ગોવિંલાલ, માજી કેળવણી અધિકારી મનુભાઈ પરીખ, ડો. ગિરધરલાલ પરીખ, જાણીતા ચિત્રકાર શ્રી છગનલાલ જાદવ તથા વિખ્યાત તસ્વીરકાર શ્રી જગન મહેતા વગેરે ઉપસ્થિત હતા તેમસંગે આપેલ મંગળ પ્રવચન.]
चत्तारि परमंगाणि, दुल्लहाणिह जंतुणो। माणुसत्तं सुई सद्धा, संजमम्मि अ वीरिअं ।
–ઉત્તરાધ્યયન સૂવ આ ચાર સાધને આ ચેતનને ઘણાં જ
દુર્લભ છે. માનવતા, ધર્મશ્રવણ, શ્રદ્ધા છે. અને સંયમમાં વીયરને પરાક્રમને ઉપર.
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
કે ચાર મંગળ છે
વિદાય વેળાએ પિતા જેમ પોતાના સુપુત્રને છેલા વારસાની ભલામણ કરે છે, તેમ ભગવાન મહાવીરે પાવાપુરીમાં દેહ છતાં પહેલાં માનવજાતને આ ચાર અંગે કહ્યાં.
મહાનુભાવે ! આ વિશ્વમાં આ ચાર અંગ પરમ મંગળ છે. મનુષ્યત્વ, શાસ્ત્રનું શ્રવણ, શ્રદ્ધા અને સંયમમાં પુરુષાથી.”
મહત્તા મનુષ્યજન્મની નહિ, મનુષ્યત્વની છે. મનુષ્યત્વ વિના આ મનુષ્યજન્મ ભયરૂપ છે. આજે વિશ્વમાં મનુષ્યો તે અબજોની સંખ્યામાં છે, પણ મનુષ્યત્વ ન હોવાને લીધે, આટલા વિજ્ઞાનના સાધને હોવા છતાં, અશાન્તિ છે, હિંસા છે, ભય છે.
ચતુર માણસ પોતાના ચાતુર્યથી અન્યને છેતરી રહ્યો છે. બળવાન માણસ પોતાના બળના પ્રતાપે બીજાને દબાવી રહ્યો છે, સત્તાવાન માણસ પોતાની સત્તાથી સામાને નિર્દય રીતે કચડી રહ્યો છે, શ્રીમન્ત માણસ પોતાના ધનના જેરે માણસને ગુલામ ગણ ખરીદી રહ્યો છે. આ બધું બની રહ્યું છે, કારણ કે મનુષ્યત્વ નષ્ટ થઈ રહ્યું છે. એ
મનુષ્યત્વ એ ગુલાબનું ફૂલ છે. ફૂલને ઉષ્ણ જળમાં ઉકાળશે તેય એ પાણીને ગુલાબજળ બનાવશે, એને ઊકરડા પર ફેંકશે તેય એ ત્યાં પડયું પડયું સુવાસ પ્રસરાવશે. એને સુંદરી વેણીમાં શું થશે તેય એ ત્યાં શેભામાં અભિવૃદ્ધિ કરશે અને કઈ ભક્ત એને પ્રભુના મસ્તક પર ચઢાવશે તે તેય એટલી જ
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચાર મંગળ
નમ્રતાથી સિરભ મહેકાવશેએને ગમે તેવામાં મક, પણ એ પિતાને ધર્મ નહિ ચૂકે. *
મનુષ્યમાં મનુષ્યત્વજીવંત હોય છે ત્યારે એ પણ સુમનની જેમ મહેકતું હોય છે. એ જે ચતુર હોય તે ભેળા માણસને બુદ્ધિભરી સલાહ આપે, એ લેખક હોય તે શિષ્ટ સાહિત્ય સજીને સમાજને સમાગે વાળે, એ બળવાન હોય તે નિબળનું રક્ષણ કરે, એ સત્તાવાન હોય તે પ્રજાને સહાયતા આપે, ને ધનવાન હોય તે એ નિધનને મિત્ર બને; કારણ કે એનું મનુષ્યત્વ એને આવાં સારાં કાર્યો કરવા અવિરત પ્રેરતું જ હોય છે.
સૂર્યને પ્રકાશ જગતને લેકવ્યવહારમાં પ્રેરે છે, તેમ મનુષ્યત્વ ભલાઈની પ્રવૃત્તિમાં પ્રેરે છે, સૂર્યના પ્રકાશમાં પ્રાણીસમૂહ અભય હોય છે, તેમ મનુષ્યત્વનાં પ્રકાશમાં માણસને પ્રત્યેક વ્યવહાર અભય હેય. આજ તમે જોશે તે મનુષ્ય સામા મનુષ્યથી ચેતીને દૂર દૂર ચાલે છે, કારણ કે મનુષ્યત્વને હાસ થયે છે, માટે મનુષ્યજન્મને મંગળમય બનાવવા મનુષ્યત્વની પુનઃ પ્રતિષ્ઠા કરો.
બીજું મંગળ છે–શાસ્ત્રનું શ્રવણ. મનુષ્યત્વને વિકાસ કરવામાં શ્રવણ ખૂબ સહાયક બને છે. માણસનું મન પાછું જેવું છે. એ સદા નીચાણવાળા પ્રદેશમાં જતું હોય છે. એમાં પણ જે ઢાળ મળી જાય તે તે પૂછવું જ શું ! એને વેગ દ્વિગુણિત થઈ જવાને-ખૂબ જ વેગથી નીચે જવાનું. માણસનું મન નીચે જઈ જ રહ્યું હતું, એમાં વાસનાથી ભભૂતું રંગીલું વાતાવરણ મળ્યું. ડગલે ડગલે વિલાસી ગીતનું શ્રવણ વધ્યું. મન વધારે ને વધારે અગામી બન્યું. ' આવા સંગમાં નીચે લપસતા મનને ઊંચે લઈ જનાર ય તે તે સશાસ્ત્રનું શ્રવણ છે. જેમ પંપથી પાણે ઊંચે જાય છે,
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્મજાગૃતિ
તેમ મહાન પુરુષના જીવનશ્રવણથી સાણસનું મન ઊર્ધ્વગામી થાય છે. અને જેનું મન પવિત્ર ને નિર્મળ હોય છે, તે જ આનન્દમાં રહી શકે છે. આનન્દ જગતની વસ્તુઓમાં નથી, પણ નિમળ મનમાં છે. મનમાં નીચતા હોય, અપવિત્રતા હૈય, અધકાર હેય, ત્યારે તે અનેક સાધને લેવા છતાં પણ નિર્ભય અનન્દ મળતું નથી. અને કેટલીકવાર તે ઊંડે ઊંડે વેદનાદંશથી માણસ પીડાતે હોય છે.
અહીં ભગવાને વાચન કરતાં શ્રવણું એટલા માટે કહ્યું છે કે, એથી ચારિત્રશીલ પુરુષના સાનિધ્યનો લાભ મળે. એની વાણુંમાંથી નીતરતી ચારિત્ર્યની ઉમા શ્રોતાના હૈયાને ભરી દે. તે શિયાળામાં અગ્નિ પર લખેલ વિવેચન વાંચવાથી ઉષ્મા નથી મળતી, પણ અગ્નિના સાનિધથી જ ઉમા મળે છે, તેમ પુસ્તકના વાચન માત્રથી આપણામાં પરિવર્તન નથી આવતું, પણ ચારિત્ર્યવાન પુરુષેની ઉપાસનાથી આપણા જીવનમાં ત્યાગની ભાવના આવે છે. અને એ આદર્શ માનવીની છાપ, ઉપદેશની સાથે સાથે આપણા હૈયા પર અંકિત થાય છે.
અહીં એક વાત ખૂબ સૂચક છે. આપણે જેને સાંભળીએ તે ત્યાગી હવે જોઈએ. ત્યાગી એટલે માત્ર કપડાં બદલાવીને બેઠો નહિ, પણ નિઃસ્પૃહી ને સંયમી. એવા નિસ્પૃહી પુરુષના મુખમાંથી નિકળેલ વાણુ નિર્મળ પાણીનું કામ કરે છે. પાણીથી જેમ શરીરને ને વોને મળ દૂર થાય છે, તેમ આવી વાણીથી આપણુ આત્મા પર ચઢેલા મળને ક્ષય ર્થાય છે.
ત્રીજું મંગળ તે શ્રદ્ધા. શ્રદ્ધ એ માનવીનું પરમ ધન છે, માણસ જ પાસે શ્રદ્ધાની મૂડી હોય તે એ જીવનમાં પ્રગતિ કરી
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
સર મંગળ
શકે છે. જ્યારે શહા ખૂટે ત્યારે માનવપ્રગતિ થંભે છે, જીવનનો વિષમ ને વિકટ પંથમાં માણસ કહાના પાયથી જ આગળ વધી શકે છે. જ્યાં બુદ્ધિ કુંઠિત થાય છે, ત્યાં શ્રદ્ધા માગે છે છે. શ્રદ્ધાને આ જે તે વિજય નથી. - માણસ કઈ પણ વસ્તુને પ્રારંભ ત્યારે કરે છે, જ્યારે એની એ વસ્તુ પ્રત્યે શ્રદ્ધા હોય. પણ એ વસ્તુ પ્રત્યે શ્રદ્ધા કયારે જાગે? જ્યારે એને પિતાના જીવનમાં શ્રદ્ધા હોય, પણ એને એ જીવનમાં શ્રદ્ધા પણ ત્યારે જ જાગે, જ્યારે એને પોતાના આત્માના અસ્તિત્વમાં અસીમ શ્રદ્ધા હોય. આ આત્મશ્રદ્ધાવાન માણસ જ આખા જગત સામે બાથ ભીડી શકે,
ચેથું મંગળ તે સંયમમાં પુરુષાર્થ. માણસ ધન રળવામાં, એને સાચવવામાં, વિલાસ વધારવામાં પુરુષાર્થ કરે છે, પણ સંયમની વાતમાં એ પુરુષાર્થહીન બની જાય છે.
ભગવાન કહે છે: “તું તારે પુરુષાર્થ ભેગમાં નહિ, ત્યાગમાં કર.” * , ભેગું કરવાનું કામ તે એક ભીખારી પણ કરી શકે છે, એમાં પુરુષની મહત્તા શી? એક ભીખારી પાસે બે ડબલાં હોય ને માગમાં ત્રીજુ ડબલું મળે, તે એને એ ઝેળીમાં નાખવાને. ભેગું કરવાનું ને ભેગવવાનું કાર્ય તે ભીખારી પણ કરી શકે, મહત્તા ત્યાગની છે. ત્યાગ માટે અમીરી જોઈએ, મહાન હૃદય જોઈએ, પ્રકાશમય દષ્ટિ જોઈએ.
સંયમ એકદમ નથી આવતો. ઈદ્રિના ઘેડા તોફાની છે. એમને વશ કરવા કે પ્રબળ પુરુષાથ જોઈએ ! એમને મેંમાં સંયમની લગામ ન હોય તો તે આપણા જીવનને ક્યાંય ફગાવી
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮
આત્મજાગૃતિ છે, કારણ જગત પ્રભોથી ભરેલું છે. આવા પ્રલેભનભય માર્ગમાં જીવનરથને સલામત રીતે લઈ જે હોય તે સંયમ વિના કેમ ચાલે?
ઘણા માણસો કુશળ હોવા છતાં જીવનમાં આગળ વધી શકતા નથી, એમને શક્તિઓ મળી હોવા છતાં અન્તિમ વિજય મળતું નથી, એનું કારણ એ જ કે, એ સંયમમાં નિર્બળ હોય છે. એથી એમની સાધના માત્ર વ્યથા જાય છે, માટે માનવજીવનને વિજયવંતુ બનાવવા તમારી શક્તિઓને, તમારી આવડતને, તમારી બુદ્ધિને, તમારા પુરુષાર્થને સંયમમાં જોડે.
માનવજીવનને પરમ મંગળ એવી આ ચાર વાત ભગવાને શ્રી ઉત્તરાયયન સૂત્રમાં કહી છે.
આજ જગતમાં અશાનિને દાવાનળ પ્રગટ્યો છે. શાન્તિની વાતે માત્ર હવામાં જ છે. વાસ્તવિક જગતમાં તે બુદ્ધિશાળી માણસને પણ કોઈ માર્ગ દેખાતું નથી. ચારે બાજુ આગના ભડકા છે. એવા ટાણે માણસે “માણસ” બનવા માટે ને શાન્તિની દુનિયા ઊભી કરવા માટે પણ આ મંગળ સત્યને પ્રચાર સાહિત્યમાં કરવો રહ્યો. અને આ અંગેને આચારમાં વણવાં રહ્યાં.
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીવનમાં ધર્મ
[ અમદાવાદ જૈન મરચન્ટ સે સાયટીના પાલખીવાળા હોલમાં તા. ૫-૧-૫ ના રોજ “જીવનમાં ધર્મ' એ વિષય પર અપાયેલું એક મનનીય વ્યાખ્યાન ]
धर्मस्य फलमिच्छन्ति धर्म नेच्छन्ति मानवाः फलं पापस्य नेच्छन्ति पापं कुर्वन्ति सादराः
માણસે ધર્મનું ફળ-પરિણામ ઈચછે છે. પણ તેમને ધર્મ આચર નથી. અને પાપનું ફળ જોઈતું નથી છતાં પાપ આખો દિવસ પ્રેમ પૂર્વક કરે જ જાય છે !
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીવનમાં ધર્મ છે esesererese
જીવન વ્યવહારમાં ધમની અગત્ય શી છે, તેને. આજે અહીં વિચાર કરવાના છે. જગત આખું આબાદી, સુખ, શાંતિ, આનંદ અને સંપત્તિની ઈચ્છા કરે છે, પણ તે મળે શાથી? કારણને વિચાર કઈ કરતું નથી ! કાય જોઈએ છે, પણ કારણ નથી જોઈતું ! પણુ એ કેમ બને? ધમ સુખનું વૃક્ષ છે, અને સુખ ધર્મનું ફળ છે. ફળ કોને હોય? ઝાડને હેય. ઝાડ વાવીએ નહિ તે ફળની પ્રાપ્તિ ક્યાંથી થાય? કેરીઓ જોઈએ છે પણ આંબે વાવ નથી. ધર્મનું ફળ મેળવવું છે, પણ ધર્મ આચર નથી. તે ફળ કેવી રીતે મળે! ,
પાપનું ફળ બરબાદી, દુઃખ, અશાન્તિ, શોક અને દરિદ્રતા છે. ઘઉં ટુર્વતિ તા: ચેવીસે કલાક પાપમાં રચ્યાપચ્યા રહેવું છે, પાપની પ્રવૃત્તિ કરવી છે, પાપમય જીવન જીવવું છે અને પુણ્યના ફળની આશા રાખવી છે, તે કેવી રીતે બને ? ગમાર પણ એ વિચાર નહિ કરે કે બાવળનાં બી વાવીએ અને આંબે ઊગી નીકળે!
જીવનમાં પાપનું પરિબળ છે. વાણી, વર્તન અને વાચન મુખ્યત્વે વિલાસ તરફી છે, અને ફરિયાદ કરીએ છીએ કે સુખ મળતું નથી ! પણ સુખ આવે કયાથી? સુખ જોઈતું હોય તે ધમમય જીવન બનાવે; પણ ધર્મની વાત આવે ત્યાં તે કહેશે કે પુરસદ નથી. પણ યાદ રાખજો કે એક દિવસ તમારે પરાણેઅનિચ્છાએ પણ પુરસદ કાઢવી પડશે, અને તે અંતિમ પળે
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીવનમાં ધર્મ તમારું ઘર ગમે તેટલા ભયથી છલકાતું હશે તે તે આકરું લાગશે, ભારે પડશે. આ જ સુખનાં સાપને એ વખતે ભયંકર લાગશે. આજે અહીં પણ કેટલાય એવા બાહ્ય દષ્ટિએ સુખી દેખાતા માણસે હશે, જેના અંતરને દુઃખને કઈ ગુપ્ત કીડો સતત કેરી ખાતે હશે !
મસાલા નાખી દૂધપાક બનાવ્યું હોય, અંદરથી સુગથી મહેક આવતી હોય, તેને પીવા માં સુધી કટરે લઈ જઈએ, ત્યાં કોઈ કહે કે એમાં ઝેન્નાં બે બિંદુઓ પડ્યાં છે, તે તત્ત આપણે એ કટોર ફેંકી દઈએ છીએ. તેને પીતા નથી, શું કારણ? કારણ એ કે વરતુ સુંદર છે, તેના પ્રતિ પ્રીતિ પણ છે, પણ તે પ્રેય છે તેવી શ્રેય નથીઃ વસ્તુ સુંદર હોવા છતાં મારી નાખે તેવી તે ચીજ છે. તેમ જ્યા જ્યાં ધમ નથી ત્યાં ત્યાં બધું હોય તે પણ તે મિશ્રિત છે. ધર્મ વિના જીવનમાં સુખ નહિ, શાંતિ નહિ. જેમ શરીર સારું ન હોય તે અમે તેટલે પિસે હોય તે પણ માણસને ચેન પડતું નથી, તેમ જીવનમાં ધમ ન હોઉં તે બહારની ગમે તેવી વસ્તુઓ પણ આત્માને શાંતિ આપી શક્તી નથી. અંતર ઉજજડ છે
, આ જગત પર નજર નાખે ! બહારથી સુખી દેખાતા અંતરથી બળી રહેલા જણાશે. તેમને બહારથી જોનાર કેઈ ભલે કહે કે, “ભાઈ ! તમે તા પરમ સુખી છે.' પણ સાંભળનારનું અંતર જાણતું હોય છે કે તેમના અંતમાં કેટલા કાંટા ભર્યા છે ! પિતાની પીડા પાતે જ જાણે! કપડાં ઉતારે ત્યારે શરીર પરનાં ગુમડાં દેખાય. બહારથી તે સૌ કહે કે, “ભાઈ દસ લાખના ધ છે, બબે મોટરે છે અને આલીશાન બંગલે છે, શું વૈભવ છે!” પણ એકાન્તમાં એને પૂછશે તે કહેશે કે, “આ બધું છે,
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
- આત્મજાગૃતિ પણ ભાઈલા! અંતરને બાગ ઉજજડ છે. અંતરને તે આ ઉકરડે લાગે છે.” જીવનમાં ધર્મનું સંગીત નથી, તેથી જ બહાર ને અંતરમાં ભેદ છે.
હમણાં છાપામાં વાંચ્યું હશે. એક કરોડપતિ એરપ્લેનના અકસમાતમાં મરી ગયે. એ ઘણે વૈભવશાળી હતે. પિતાની આવડતથી તેણે પિતાને તે ઢગ કર્યો હતો, અને ઝવેરાતની પેટીઓ ભરી એ બહારગામ એરોપ્લેનમાં જતું હતું. રસ્તામાં એરપ્લેન સળગ્યું અને આકાશમાં એ પણ સળગે. ધરતી અને આકાશ વચ્ચે એનું કરુણ મૃત્યુ થયું. આ સુખ! મરતી વખતે ભગવાનનું નામ સંભળાવનાર પણ કેઈ ન મળે! અને હાય ! હાય! કરતા વચમાં જ મરી પડે. આવાં કરુણ મૃત્યુ સાંભળે છે ત્યારે કમકમાટી છૂટે છે, પણ એરોપ્લેનમાં જવાનો મેહ છૂટતે નથી. બીજાને ઊડતા જોઈ તમને મનમાં થાય છે કે આપણે રહી ગયા. પણું વિચારકે તે જાણે છે કે પંખીના ભાવમાં કેટલીય વાર આમ આકાશમાં ઊડયા હતા. '
કેટલાક રસ્તામાં ગાતા ગાતા જાય છે “દુનિયાકી મઝા લે લે, દુનિયા તુમ્હારી હૈ” પણ હું કહું છું કે દુનિયા તમારા પૂર્વજો કે મહાન ચકવતીઓની પણ નથી થઈ, તે તમારી કઈ રીતે થવાની છે? તમારા પૂર્વજો પણ મારું મારું કરતાં મરી ગયા. એ શું લઈને ગયા? કઈ વસ્તુઓ સાથે ગઈ? હા, જે સારાં કાર્યો કર્યો તે જરૂર સાથે ગયાં, બાકી તે માથે પાપને ભાર જ. નમિરાજનું દૃષ્ટાંત "
તમને ખબર છે કે પાપને ઉદય આવે છે ત્યારે મધુર વસ્તુઓ પણ અમધુર લાગે છે. કેયલને મધુર ટહુકે પણ કારમે લાગે છે. મિરાજ કેટલા વિભવશાળી હતા? એ મહારાજવીને વૈભવને પાર નહિ. અંતઃપુર પણ સુંદરીઓથી ભરેલું. પણ એક
* *
*
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીવનમાં ધ
૩૩
.
દિવસ એના દેહમાં લય કર રાગ ફાટી નીકળ્યે. શરીર જ્વરની જવાળાઓમાં તપવા લાગ્યું, ત્યારે તેના અ ંગ પર ચનવિલેપન કરવા માટે એની યૌવનવતી પત્નીએ ચંદન ઘસવાૉકી સુંદરીઓના હાથે રત્નનાં ક’કણુ હતાં. જે રત્નક કણ અને ન પુરઝંકારનાં કવિએ ભારાભાર વખાણ કર્યાં છે, જેના શ્રવણથી હૃદય નાચી ઊઠે અને દિલમાં રણકાર જાગે; એ જ કોંકણનાં મધુર અવાજ આજે શૂળની જેમ નિમરાજના કાનમાં ભાંકાય છે. એ કહે છે. આ કશ અવાજ કયાંથી આવે છે ?? એક વારે જેને સાંમળવાની એ ઝંખના કરતા હતા તે જ આજે એને ગમતું નથી; કારણ કે શરીરમાં સુખ નથી. પાપના ઉદ્દય થાય ત્યારે તેનું પરિણામ દુઃખ. તેવે સમયે વૈભવમાં શાન્તિ ન દેખાય તે સહજ છે.
મંત્રીએ કહ્યું: આ અવાજ કકણુને છે,’ નિમરાજ કહે: ‘મને આ કકટુ અવાજ ગમતા નથી.’ સ્ત્રીઆએ એક એક કંકણુ કાઢી નાંખ્યું અને ચંદન ઘસવા લાગી. થાડી વાર થઈ અને નિમરાજે પૂછ્યું : કેમ ! હવે અવાજ કેમ થતા નથી ?”
મન્ત્રીએ કહ્યું: ‘કંકણ એને બદલે એક થવાથી.’ એકમાં શાન્તિ, એમાં અંશાન્તિ. આપણે શીખ્યા છીએ ને ! એકડે એક અને ખગડે છે. એના અથ શે ? એ થાય એટલે બગડે.
નિમરાજને માંદગીમાં કંકણમાંથી પણ આત્માના એકત્વનુ ભાન થયું' અને આત્મજ્ઞાની થયા.
સમાધિ મરણ
વિદાયવેળાએ અનેકમાંથી આત્મા એક જ રહેવાને સાને પાછળ મૂકી એ આગળ વધવાના. આ પળ ઘણી જ કપરી હેય છે.
#3
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૪,
આત્મજાગૃતિ રા, જીવનના મર્મને ભેદી નાખે એવી આ પળ હોય છે. આ સમયે પ્રભુનું નામ કેને મોઢે ચઢે? જેણે સારાં કાર્યો કર્યા હોય, જેણે જીવનમાં પ્રકાશને વિચાર કર્યો હોય, તે માણસ આવા સમયે પ્રભુનું સ્મરણ કરી શકે. આખી જિંદગી જે લૂંટયું હશે તે અંતસમયે આવીને ઊભું રહેશે. પણ જેણે જીવનભર પાંપને અને અંધકારને વિચાર કર્યો હોય તેને કેઈ “નમો અરિહંતાણું” સંભળાવે તેય સાંભળવું ન ગમે; કેમકે જિંદગીમાં તે અંગે પ્રેમ કેળ નથી, તેનું મહત્વ એને સમજાયું નથી. એટલે છેલ્લી પળે આ નામનું સ્મરણ કરવું પણ આકરું લાગે છે. મૃત્યુની નોબત વાગતી હોય ત્યારે પ્રભુનામની પિપુડી કયાંથી સંભળાય ? મૃત્યુની ભયંકર કલપનામાં એને આત્મા ગૂંગળાતો હોય ત્યાં શાંતિ ક્યાંથી હોય? સમાધિ કેવી રીતે મળે? ભગવાન પાસે જ ચિત્યવંદન કરતા હે, ને જે સૂત્ર બોલતા હે, તેને અર્થ સમજતા હે, તે ખબર પડે કે આપણે જ્ય વીયરાયમાં શી માંગણું કરીએ છીએ ! ધન નહિં, સ્ત્રી નહિ, પુત્ર-પુત્રી નહિ, પણ સમાધિ મરણની પ્રાર્થના કરીએ છીએ. સમાધિમરણું ! પ્રભુ, મારે. કાંઈ ન જઈએ ! મને સમાધિ મરણ મળો, શાતભર્યું પ્રશાન્ત મૃત્યુ મળે.
આહ ! જ્ઞાનીઓએ મૃત્યુને પણ સકાયું ! એની પણ માંગણી કરી! જ્ઞાનીની મૃત્યુ માટે પણ કેવી તૈયારી ! * ગમે તે ઘડીએ જવાનું છે તે દરેક માણસે જીવનની તૈયારી કરી રાખવી જોઈએ. વેપારી તે ડાહ્યા કહેવાય. પાણી પહેલાં પાળ બાંધે. તમે કહેશો અમને વેપારમાં સમજણ પડે, આમાં સમજ ન પડે. પણ જ્ઞાનીઓ કહે છે; આને પણ સમજે જ ટકે છે. નહિ સમજે તે અંતસમય બગડી જશે. વસ્તુપાળ ને તેજપાળ પણ તમારી જેમ સંસારી હતા, પણ જીવન ધર્મમય
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૫
જીવનમાં ધમ હતું. એમણે એમને વૈભવ આબૂનાં સંગેમરમરમાં ને આરસમાં કેરીને એમના વૈભવને, એમના જીવનને, અમર બનાવ્યું. એમનું મૃત્યુ થયું, પણ તે કયાં? યાત્રાએ જતાં-જતાં. કેવું પવિત્ર પ્રસ્થાન જાણે યાત્રાને બહાને મરણની સામે ગયા ! એમણે મૃત્યુને પણ શરમાવ્યું!
એ જ પ્રસંગે ગુજરાતના મહામંત્રી ઉદયનને છે. એમનું વીરમૃત્યુ વિચારવા જેવું છે. ગુજરાતને એની પૂરી પિછાન નથી. શ્રી. મુનશી જેવા કેટલાક લેખકોએ ઐતિહાસિક સાહિત્યને અન્યાય કર્યો છે. ઇતિહાસનાં તેજવી પાત્રને પિતાની મનાવી વૃત્તિઓથી રંગીને પિતાના માનસનું પ્રદશન ભર્યું છે. પ્રતાપ પાત્રની પવિત્રતા સામાન્ય માનસમાં આવતી જ નથી. '
મહામંત્રી ઉદયનને શ્રી. ક. મા. મુનશીએ પોતાની નવલકથાઓમાં સાવ હીણ ચીતર્યા છે. એમની એ નવલકથાઓ અંગ્રેજી નવલકથાઓમાંથી સરજાઈ છે. એ નવલકથાઓમાં જે જે પાત્ર હતાં, તે તે પાત્ર પોતાની નવલમાં ખડાં કરવાં, ને ઇતિહાસનો આભાસ આપવા એમણે સેલંકી યુગ લઈને એ વખતનાં પાત્રો મનફાવતાં ગઠવીને ગમે તે રીતે ઘડ્યાં છે. તેઓએ એક પ્રસંગે જાહેર કર્યું હતું કે મુંજાલને ઠેકાણે પહેલાં શાંતુ મૂક્યો હતો, પણ પછી ફેરવી નાખે. મંજરી એમની કલ્પનાનું પાત્ર છે ! આમ એમણે નવલકથાને રસ જમાવવા ગુજરાતનાં પ્રતિભાશાળી પાત્રોને ખુરદ કરી નાખે છે.
આ વખતે એક ભરવાડનું દષ્ટાંત યાદ આવે છે. સ્ત્રી પુરુષ નદી ઊતરતાં હતાં. સ્ત્રીએ પોતાના પગે સુંદર મેંદી મૂકી હતી.' પુરુષને એને મોહ હતે. સ્ત્રીને પગે પાણી ન અડે એટલે એણે સ્ત્રીને અવળી પકડી. માથું નીચે ને પગ ઉપર. સ્ત્રી પાણી પીને મરી ગઈ, પણ પેલા પુરુષે કહ્યું: “ભલે જીવ ગયે, પણ
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૬,
આત્મજાગૃતિ
રંગ તે રહ્યો.” આમ એમણે નવલકથાને ટેસ્ટ જાળવવા કેટલાંય મહાપ્રતાપી પાત્રોને ખુરદો કરી નાખે છે. આજના ઉદાર યુગમાં શ્રી. મુનશી જેવાએ એ પાત્રને ન્યાય આપી પિતાના અપકૃત્યનું પ્રાયશ્ચિત્ત કરવું જોઈએ. આ તે એક પ્રાસંગિક વાત થઈ. હવે આપણે મૂળ વાત પર આવીએ. ગુજર-ઈતિહાસના ઘડવૈયા એમાં મહામંત્રી ઉદયનનું સ્થાન અનુપમ છે. '
એંશી વર્ષના મહાદ્ધા ઉદયન મૃત્યુશગ્યા પર પોલ્યા છે. સમરાંગણની એ ભૂમિ છે. એમણે સૌરાષ્ટ્ર પર કરો વિજય તે મેળવ્યું, પણ દેહ ઘાથી જજરિત થયે છે. આ વિદાય વેળાએ એમને ગુરુ–દશનની પ્યાસ જાગી. જેણે સમગ્ર
જીવનમાં દેવ-ગુરુ-ધર્મની ઉપાસના કરી, તેને તે અત્યારે કેમ વીસરી શકે? એમણે કહ્યું. “મને એક જ ઈચ્છા છે. પ્રભુનું નામ સંભળાવનાર કેઈ ત્યાગીના સાંનિધ્યમાં મારો દેહ છડું..”
આ સમરભૂમિમાં ત્યાગી સાધુ લાવવા કયાંથી? રણમેદાનમાં એક તરગાળે હતે. એણે સાધુનો વેશ ભજવવા હા કહી. એ સાધુને વેશ પહેરી હાજર થયે અને દૂરથી જ ધર્મ લાભ કહી ઊલે રહો. મહામંત્રી ઉદયન સાધુને જોતાં જ પથારીમાંથી અર્ધા બેઠા થઈ ગયા. એમની આંખમાં પ્રેમનાં ઝળઝળિયાં આવ્યાં. એમને થયું, મારું કેટલું પુણ્ય કે અંતસમયે આવા ત્યાગી મહાત્માનાં પણ દર્શન થયાં. એણે ચરણરજ લીધી. પેલાએ નમે અરિહંતાણું સંભળાવ્યું. ઉદયનનું માથું નમ્યું. એણે છેલ્લું શરણ લીધું. અરિહંત શરણું પવજામિ. અરિહંતને શરણે જાઉં છું. એસી દશા હે ભગવન, જબ પ્રાણ તનસે નીકલે, ગુરુરાજ હા નિકટમેં, ઔર ધર્મ હો મેરે ઘટમેં. - જીવન ધર્મમય ને પવિત્ર હોય તે જ એ સમયે ગુરુ યાદ
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીવનમાં ધમ આવે. મહામંત્રી ઉદયને પ્રભુનું નામ જપતાં મૃત્યુનું શરણ લીધું. એ પછી રાજ્ય તરફથી તરગાળાને સારું ઈનામ આપવા લાગ્યા, ત્યારે એણે એને અસ્વીકાર કરતાં કહ્યું “ના, દ્રવ્ય મારે ન ખપે. જે વેશના દર્શનથી મહામંત્રી જેવાનું મરણ સુધર્યું, જે વેશના ચરણોમાં ઉદયન જેવા મહામંત્રી પણ નમે એ પાવનકારી પવિત્ર વેશ મળવા છતાં હું છોડું તે મારા જે નિર્ભાગી કણ? મને ત્યાગના પંથે જવા દો. હું કઈ જ્ઞાની ગુરુના શરણમાં જઈ, શાસ્ત્રને અભ્યાસ કરી, ચારિત્ર પાળી મારા જીવનને ધન્ય બનાવીશ. મને જવા દેઃ અરિહંત શરણું પહજજામિ.”
વેશ લઈને ભજવતાં આવડ જોઈએ. તમે પણ મનુષ્યભવને વેશ ભજવે છે ને? છપ્પન ઈચને ડગલે પહેરવા માત્રથી કાંઈ મનુષ્ય ન થવાય. બહારના વેશમાં સૌ સારા દેખાય છે, સારા દેખાવાને પ્રયત્ન પણ કરે છે, પણ ખરેખર સારા થવાને પ્રયત્ન કેટલા કરે છે? ફોટો પડાવવા જાઓ ત્યારે કેવા દેખાઓ છે? બહાર સુંદર અને અંદર બગાડ, આ કયાં સુધી ચાલશે? અંતે પ્રભુના દરબારમાં તે અંદરનું બહાર આવ્યા વિના નહિ રહે ને? “
કુદરતે આપણી છાતીમાં વિચારે જોવાની બારી નથી મૂકી. એવી બારી હોય તે શું પરિણામ આવે? પોલ બધી ઊઘડી જ જાય ને! બધા દાવપેચ દેખાવા લાગે ને ! તમારા દિલમાં કેણું રમે છે! એને કેવા વિચાર આવે છે એ બધું દેખાય તે પછી તમારે કઈ સંગ પણ ન કરે! પેટને છોકરે પણ કહે કે તમે દૂર રહે, સ્ત્રી પણ સંભળાવી દે કે તમે કેવા છો તે હવે જઈ લીધા. પતિ પણ કહી દે કે તું કેવી સતી છે તે સમજાઈ ગયું. પણું સારું છે કે એવી બારી નથી. પણ દુનિયા ન જુએ તે કાંઈ નહીં. અનંત સિદ્ધો તે જુએ છે ને? પ્રભુ આપણુ કાયોને સાક્ષી છે, માટે મનુષ્યત્વની છબીને ધર્મની ફેમથી મઢે.
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૮
આત્મજાગૃતિ - એક કવિ કહે છે? * “નરભવ નગર સોહામણું પામીને કરજે વેપાર. ચોરાશી લાખના ફેરામાં આ નરભવ નગર અનુપમ છે. મનુષ્ય દેહરૂપી ઉત્તમ બંદર મળ્યું છે. જીવન એવું બને કે ગમે તે પળે મૃત્યુ આવે તે પણ મુખ ઉપર પ્રસન્નતા હોય. આજે તે અંતસમયે દવાખાને લઈ જાય, ત્યાં અભક્ષ્ય અને અપેય દવા પીને મૃત્યુ પામે ! દવા પીને કેઈ અમર થયું છે કે ?. . અમરત્વને આરે -
અમરત્વ કયાં છે? દવા અને ડોકટરે અમર નહિ બનાવી શકે. અમરત્વ માટે એક રૂપક છે. દેવેએ ઘણું કષ્ટ અમરત્વ શકું. પણ રાખવું કયાં કે જેથી તે માનવને મળે નહિ. એકે કહ્યું:
પવતની ટોચ પર મૂકે. જવાબ મળેઃ “જે માનવ માઉન્ટ એવરેસ્ટને સર કરી શકે તે કયા શિખરે ન પહોંચે ?” ત્યારે કયાં સંતાડવું ? - બીજા દેવે કહ્યું: “પર્વતની ગુફામાં કે ખીણમાં સંતાડે.” ઉત્તર મળે: “જે માણસોએ માઈલ માઈલ ઊંડી ખીણ અને ખાણે છેદી, તે ગુફાઓને રહેવા દેશે ખરા?”
એટલામાં એક વિબુધ બેઃ “અમરત્વને એવે સ્થાને મૂકે કે જ્યાં માણસને શોધવાનું મન ન થાય..જેને વિચાર સરખે ય ન આવે!” એટલે અમરત્વને માણસના હૈયામાં મહયું, તે દિવસથી માણસ બહાર સર્વત્ર અમરત્વને શેતે ફરે છે. પણ અંતરમાં, પિતાના હૈયામાં તે તપાસતે પણ નથી. એની સામે જ છે. એની જ ઉપર પગ મૂકી એ આગળ વધે છે!
જ્ઞાનીએ આ વાતને સાદી ભાષામાં સમજાવે છે જેમ વન હૃઢ મૃગ કરિયા, લેવા મૃગમદ ગંધ.”હરણની ઘૂંટીમાં કસ્તૂરી
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીવનમાં ધર્મ છે, પણ એ ત્યાં ધતું નથી, જે દિશાથી પવન આવે તે દિશા ભણી એ દેટ મૂકે છે ! તેમ અમરત્વ આપણી પાસે છે, પણ આપણે અંતરમાં ડૂબકી મારતા નથી અને જ્યાં ત્યાં શોધતા ફરીએ છીએ. લેકે ધર્મને બાહ્યાચારમાં શોધી રહ્યા છે. મંદિરમાં જઈ જોરશોરથી ઘંટ વગાડ્યા કરે, જાણે ભગવાનને જગાતા ન હાય! સોને બાહ્ય ધમાં જોઈએ છે, અંતરધર્મ અદશ્ય થત જાય છે. અરે ભાઈ! સાચે ધર્મ અંદર છે, માટે અંદર આવે. - આજ જડ-વિજ્ઞાન વધ્યું છે, પણ આત્મ-વિજ્ઞાન વિના બધું નકામું છે. એ દુનિયાનું બધું અપાવશે, પણ અમરત્વે નહિ અપાવે. અમરત્વ આત્મામાંથી જ પ્રગટવાનું છે, દેહ ભલે પડે, પણ આત્મા નથી પડેવાને. આ દષ્ટિ આજના વિજ્ઞાનમાં કયાં છે ?
સાગરજી મહારાજ માંદા હતા. ભક્તોએ ફેંકટરને બોલાવ્યા. મહારાજશ્રીની છેલ્લી સ્થિતિ હતી. ડાકટરે તપાસીને ખાનગીમાં જઈને એક ભાઈને કહ્યું. “સીરિયસ છે.” મહારાજશ્રીને કાને આ શબ્દો પડ્યાઃ “અરે, ભલા વેંકટર ! આ વાતને ખૂણામાં જઈને શું કહે છે? હવે ભય કયાં છે કે ગભરાવાનું હોય ! સમર્સગણના મરણિયા લડવૈયાને મૃત્યુને ભય કેવો? એ લડવા માટે તે નીકળે છે. અમે મૃત્યુની સામે જંગ ખેલવા તે સાધુ થયા છીએ.”
આ સાંભળી સૌ નમી પડયા. મૃત્યુની છેલ્લી પળે પણ કેવું ય! મૃત્યુ પ્રત્યે કેવી બેપરવાઈ? કિંમત દેહની નહિ, પણ આત્માની છે. એ માટે એક સુંદર દષ્ટાંત આપું. જીવનનાં મૂલ્ય 'એક કંજૂસ કરોડપતિનું શબ સ્મશાનમાં પડયું હતું. એ સ્મશાન નદીના કિનારે હતું. આ વહેતી નદીના કિનારે એક યોગી બેઠા હતા. એટલામાં એક ભૂખ્યું શિયાળ પેલા શબ પાસે આવ્યું અને શબ પર તરાપ મારી. ત્યાં યેગી બેલ્યા : છે ?
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્મજાગૃતિ
કાલ ! 48 મુક્ય રહા નીવર નિ યgઃ “શિયાળ ! રહેવા દે, રહેવા દે આ વીચ દેહ છે. એની કાયા નિંદાને પાત્ર છે, એને ખાઈશ તે તારી પણ બુદ્ધિ ભ્રષ્ટ થઈ જશે.'' * શિયાળે કહ્યું : “બાપુ! મને ખૂબ ખૂબ ભૂખ લાગી છે. હું બીજું કાંઈ નહિ ખાઉં, હું તે માત્ર એના હાથે જ ખાઈશ.” આ ગી કહેઃ “હાથ ન ખવાય કારણ કે રાજવિક આ હાથ દાન વજિત છે. આ હાથે દાન કર્યું નથી. આ હાથથી એણે લૂંટ જ ચલાવી છે. આ હાથથી એણે નોટમાં બંડલે જ ભેગાં કર્યા છે. કેવી રીતે ભેગાં કર્યા છે તે તને ખબર છે? લૂંટીને, લોકોને ફસાવીને, અજ્ઞાનમાં રાખીને, વિશ્વાસઘાત કરીનેભેગાં કર્યા છે.'
આ વાત વિચારવા જેવી છે. ભેગું તે કયું પણ સાથે શું આવવાનું? પાછળ મૂકીને જવા માટે કેટલાં પાપો થઈ રહ્યાં છે? પુણ્યને સૂર્ય તપે છે ત્યાં સુધી પૈસાને પ્રકાશ આવે છે, એ આથમતાં આત્માનું શું? '
જબ લગ તેરે પુણ્યકા, આયા નહીં કરાર,
તબ લગ સબકુછ માફ હૈ, ગુના કરો હજાર - જ્યાં સુધી પુણ્ય છે, ત્યાં સુધી ધમધોકાર ચાલે. ઊંધું લાખશે તેય સીધું પડશે. પુણ્યને કરાર પૂરે થશે એટલે પાપને વારો આવશે. પછી સવળું કરશે તેય અવળું પડશે. લક્ષમીને રાખવા માગશે તેય તે તાળી દઈને ચાલી જશે. અત્યારે તમારી પાસે છે, ત્યારે તમે વાપરે નહિ તે લક્ષમી તમારી પાસે કઈ રીતે ટકે? : આજ તે લેકેની એવી વૃત્તિ થઈ છે કે, હું આખા ગામનું ખાઉં, મારું ખાય એનું નખેદ જાય. આવી વૃત્તિ હોય ત્યાં
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
શિવમાં ધર્મ
ઉદારતા કેમ સંભ ? આવા માણસો કદાચ દાન કરે તે પણ દીતિ માટે. પાંચ હજાર રૂપિયા આપે. બીજે દિવસે કયાં જુએ? છાપામાં “છાપામાં પિતાના સમાચાર અને ફેટા ન જુએ તે પેટમાં ગેટા જ ઊપડે! . *
દાન એક પ્રકારને વ્યાપાર ન બનવું જોઈએ. દાનવીર પુરુષેએ પાલીતાણામાં મંદિરનું નગર ઊભું કર્યું, પણ કયાંય નામ ન મળે, આજ તે એક “પટ' કરાવે તેય અંદર નામ કોતરાવે !
તમે કહેશેઃ “અમે અમારા પૈસા આપીએ તે બદલે ન માગીએ ? પણ હું તમને પૂછું તમે આ પૈસા લાવ્યા કયાંથી? ગરીબો પાસેથી ને? તે જેમને છે, તેમને આપો છે, તેમાં આટલા શાના પૂલાઓ છે? એક ઠેકાણે ટેકરે છે એને અથ એ જ કે બીજે ઠેકાણે ખાડો પડયો છે !
પહેલાના જમાનામાં સુખી માણસે ઘરમાંથી નીકળતા ત્યારે અપંગ માણસે તેમની વાટ જોઈને બેસતા. લૂલા, લંગડા, આંધળાઓનું એ પોષણ કરતા, અને ખીસામાં સોનામહોરે પણ રાખતા. જરૂરિયાતવાળા સારા માણસને જોઈ સોનામહોરથી પણ ખીસું ભરી દેતા. એવા દાતાએ ગયા. આજ તો કેવા રહ્યા છે તે કવિ કહે છે
દાતા દાતા મર ગયે, રહ ગયે મખીચૂસ,
લેને દેને મેં કુછ નહિ, લડને મેં મજબૂત. - આજ તે મટરમાં જાય. આગળ કઈ ગરીબ આવે તે કચરાઈ મરે અને પાછળ પડે તો ધૂમાડાના ગેટા મળે. ગરીબ ધનિક પાસે આશા ન રાખે તે કોની પાસે રાખે? કોઈ ગરીબ શ્રીમંતના બંગલા પાસે જાય તે મૈ ચેર જાણી ધક્કા મારે. જો કે કેટલાક સારા શ્રીમંત પણ હોય છે. પણ તે કેટલા ? આંગળીના વેઢા પર આવે એટલા જ ને?
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્મજાગૃતિ - ભીખ માગવા આવનાર તે ભિક્ષા માગે છે, અને જાણે આડકતરે તેમને ઉપદેશ પણ દે છે. શેઠ, ગયા ભવમાં અમારી પાસે પણ તમારા જેવા જ વૈભવ હતો, સંપત્તિ હતી, પણ અમે ન આપ્યું એટલે અમારે તમારે ત્યાં માગવા આવવાને વાર આવ્યું. તમે આજ નહિ આપે તે આવતા ભવે તમારે પણ અમારી જેમ માગવું પડશે. માટે આપે, થેડામાંથી પણ થોડું આપે.” આ હાથે દાનથી શેભે છે, કંકણું કે ઘડિયાળથી નહિ. હાથથી દાન ન અપાયું તે એ શિયાળ જેવા પશુના ખાવાના કામના પણ નહિ રહે. ચાંદાં તે કાગડે પણ જોઈ શકે
ગીએ જ્યારે શિયાળને કહ્યું કે આ મૃતદેહીના હાથે દાન કર્યું નથી, પણ લૂંટ કરી છે, માટે આ હાથ ખાવા લાયક નથી ત્યારે શિયાળે કહ્યું: “આના બે કાન ખાઉં?”
યેગી કહે: “નહિ, કાન પણ નહિ. યુતિ રાકૃતિપ્રોહિ આ કાને ધર્મકથા સાંભળી નથી, દશનકથા આ કાનને સ્પશી નથી. તેણે તે રેડ્યિાનાં ગાણાં શાંતિથી સાંભળ્યાં છે. દુનિયાના ન્યૂઝ સાંભળ્યા છે, આત્માના ન્યૂઝ સાંભળવાની એને પુરસદ નહતી.
કાનને રાજ્યકથા સાંભળવી ગમે. દેશકથા સાંભળવામાં રસ આવે. ખાવાપીવાની વાતમાં-ભેજનકથામાં કાન સવળા થઈ જાય અને સ્ત્રીકથા આવે ત્યાં તે એમાં તલ્લીન થઈ જાય, એકાગ્ર બની જાય પણ નીતિકથા કાઢે તે ભાઈને ઝોકાં આવે, આળસ ચઢે. સમય નથી. કદાચ કઈ પ્રસંગમાં સાંભળવા બેસી જાય તે એવા શાહુકાર જરાય સાથે લઈને ન જાય! સાંભળેલું બધું જ અહીં મૂકી જાય! લઈ જાય તે ચોરમાં ખપે ને!
આત્માની વાત એક કલાક પણ સાંભળવા માટે સમય ન
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીવનમાં ધમ મળે તે માણસાઈ કઈ રીતે આવે? માનવતા કઈ રીતે જાગે? આત્મપ્રબંધ કઈ રીતે થાય ? ત્રેવીસ કલાક આ કાનમાં દુનિયાનું ઝેર રેડાઈ રહ્યું છે. એ ઝેરને ધેનાર કેઈ હોય તે વીતરાગની આ પવિત્ર વાણી છે. આ વાણુંનાં પાણી ન મળે તે આત્માની મલિનતા કઈ રીતે ટળે? આ દિવસ દુનિયામાં જે તે નિંદા સિવાય કાંઈ ન મળે. ચાર માણસ ભેગા થાય તે નિંદા કરવાના. પ્રશંસા કેઈનાય મેઢે આવે છે? આખા દિવસમાં તમે કેટલા માણસના સદ્દગુણ જુએ છે ? અને દુર્ગુણ કેટલાના જુઓ છે ? તમારા ધ્યાનમાં પહેલા ગુણ આવે છે કે અવગુણ ? ચાંદાં જેવાનું કામ તે કાગડા પણ કરી શકે છે; એ જ કામ માનવદષ્ટિ કરશે તો માનવીની મહત્તા શી ? પાપીઓનાં પાપો જ પાપીઓને મારશે. નિંદા કરી તમે શું કરવા તમારા આત્માને મલિન કરે છે ? યાદ રાખજો કે નિંદા પણ દારૂ જેવી માદક વસ્તુ છે. એને કેફ ચડ્યા પછી માણસ ચૂપ રહી શકતે જ નથી. પછી તો એ વગર બોલાવ્ય, વિના પૂજ્ય પણ જેના તેના અવર્ણવાદ બોલતે ફરવાને.
જૂની કહેવત હતીઃ ચાર મળે ચોટલા, તેડી નાખે એટલા. હવે એ કહેવતને ફેરવવી પડશે. બહેનને ઘરની જવાબદારીને લીધે એ એટલા તેડવાની પુરસદ નથી. હવે તે પુરુષ જ ભેગા થઈને ચૂંટણીમાં ને ઉમેદવારીમાં ઓટલા તેડતા હોય છે. એટલે ચાર મળે. ચેટલી તે (કેકની) તેડી નાખે રોટલી! સવારથી ઊડીને પ્રભુનું નામ લેવાને બદલે ઓટલા પર છાપાં લઈને બેસી જાય અને દાતણ કરતાં કરતાં છાપું વાંચતે જાય અને આખી દુનિયાનું જાણે પતે ન જાણતા હોય એમ વાંચતો જાય ! બેપાંચ એની પાસે બેસીને આવી વાત સાંભળી મનમાં ડેલતા જાય. અરે, આવી કારમી કાળી કથાઓ સાંભળવા માટે આ કાન મળ્યાં છે?
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્મજાત પઘકારેને ધર્મ
મારે કહેવું જોઈએ, આજે કેટલાક પત્રકારે પણું પિતાને ધર્મ ભૂલ્યા છે. પ્રજાને શું પીરસવું એ પત્રકારના વિવેક પર આધાર રાખે છે. પત્રકાર વિવેકી હોય તે પ્રજાને તારી શકે, પ્રજાને મહાન બનાવી શકે અને પ્રજા ઉન્નત ભાવનામય બને એવું સારિક સાહિત્ય પીરસી શકે. ઉપદેશકેનું સ્થાન છાપાઓએ લીધું છે. ઉપદેશકે ખૂણામાં છે, પત્ર જાહેરમાં છે. પ્રજામાનસ ઉપર પત્રની અસર જેવી તેવી નથી. એ ધારે તે કરી શકે, એટલે પત્રકારની પ્રજ્ઞા પણ વિવેક માગે છે, તેમ વાચકની પાસે પણ વિવેકને ચીપિયે હોય તે એ ગ્રહણ કરવા લાયક ગ્રહણ કરે ને નિંદ્ય તેમજ અગ્ય હોય તેને જતું કરે. આવો વિવેક હશે તે આ કાન ધન્ય થશે, નહિ તે આ કાન શિયાળના ખાવાના કામમાંય નહિ આવે. સાંદર્યના અશ્વને સવાર કેણું થઈ શકે?
જોયું કે? યેગીએ હાથને નિંદ્ય ગણયા, પવિત્ર શ્રવણ વિનાના કાનને અયોગ્ય કહ્યા, ત્યારે શિયાળે પૂછ્યું : “તે આંખ ખાઉ?” " યેગી કહે; ને સારવાર દરે આ આંખેએ સાધુ પુરુષનાં દર્શન નથી કર્યો, સાધુપુરુષ એને ગમ્યા જ નથી. સપુરુષને સામે આવતા જોઈ, એણે આંખ આડી કરી છે. આ આંખોએ સ્ત્રીઓનાં ઉદ્દભ, રૂપ જોવામાં જ જન્માર કાઢયો. રૂપમાં, રંગમાં, સૌન્દર્યમાં આ આંખો ખેંચી ગઈ. જે વસ્તુને જેવાની ના પાડી ત્યાં આ નયને ઠર્યા, અને જ્યાં નયનેને કરવાનું કહ્યું ત્યાંથી ખસ્યાં. " . •
તમે રસ્તા પરથી પસાર થાઓ છે ત્યારે જુઓ છો ને? માણસની આંખે ઠેકાણે છે ખરી ? એ કેવી આડીઅવળી ભટકે છે? કેટલીકવાર તે આ આંખે એવા એવા સ્થાનમાં તલ્લીન થઈ
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીવનમાં ધમ જાય છે કે કોઈની સાથે અથડાય ત્યારે જ એને ભાન આવે, એથી જ તે અકસ્માત (Accidents) વધ્યા છે ! દેખતા આંધળાને એની સંખ્યા આજે ઓછી નથી. આવા અને સાચાં સૌન્દર્ય-દશન કયાંથી લાધે?
સંયમની લગામ જેના હાથમાં હોય તે જ સૌન્દર્યને અશ્વ ઉપર ચઢી શકે. આ આંખેને ચામડીના રૂપને, સંજયને કે રસ છે તે જુઓ. ચિંતનાત્મક સાહિત્ય વાંચતાં આંખની પાંપણે પર ઊંઘ ચઢી બેસે, પણ સિનેમા કે નાટકમાં કાં આવે ખરાં? એનું કારણ એ જ કે આંખમાં વિકાર છે, વિકારને વિકારી વસ્તુ જ ગમે. સોંદય કાંટો નથી; ફૂલ છે.
એક કવિએ કહ્યું છે .
Beauty is to admire and not to touch, If it is touched it is spoiled.'
સન્દર્ય પ્રશંસા ભરેલી દષ્ટિથી જોવા માટે છે, સ્પર્શવા માટે નથી. સ્પશતા નાશ પામે. પણ તે કયું સૌન્દર્ય ? આ ચામડામાં વસેલું કે પ્રકૃતિમાં વણાયેલું? દેહદેશવાસી સન્દર્યને હૂંઠનારી આંખ પાપી છે. આવી આંખે એક સ્થાનથી બીજે સ્થાને અથડાયા જ કરવાની. એને સ્થિરતા ક્યાંથી હોય? આત્મદેશવાસી સૌન્દર્ય માટે કહેવાય છે. શુદ્ધ પાપવિદ્વપ
એ સેન્દથી શુદ્ધ છે; પાપને નહિ સ્પશેલું તે પવિત્ર છે. આપણા મહાકવિ કહે છે :
એ રસતરસ્યાં બાળ ! રસની રીત ન ભૂલશે! - પ્રભુએ બાંધી પાળ, રસસાગરની પુણ્યથી.” ચામડાની રૂપકડી પૂતળીઓની શોધમાં જ્યાં સુધી આંખે
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૬
આત્મજાગૃતિ પછાડા ખાતી હોય ત્યાં સુધી તેનામાં સેન્ટયરસ ઉપાસકા શુદ્ધ ચેતના છે એમ કેમ કહેવાય? હું કહું છું, સેન્દિર્યના ભક્ત બનજે, એને પૂજજે. પણ તે સંન્દર્ય આત્મિક હોવું જોઈએ. સૌન્દર્ય કાંટો નથી, ફૂલ છે. એના દર્શનથી ઘા ન વાગે, પણ હદય સુવાસિત થાય. ડંખ લાગે ત્યાં સૌન્દર્ય નથી, પણ વાસના છે. સિનેમા જેઈને આવ્યા પછી હૈયું નિમળ ને હળવું નથી બનતું, પણ વિકલપના ભારથી ભારે બને છે. જ્યારે વીતરાગનાં દર્શનથી મન વિકલપોથી મુક્ત બની હળવું ને સુવાસિત બને છે એટલે કવિએ કહ્યું છે. •
અખિયનમેં અવિકારી જિનંદા, તેરી અખિયનમેં અવિકાર, શાંત રુચિ પરમાણુ નિપાયા, તુજ મુદ્રા મહારા.
હે ભગવાન! તારી આંખોમાં અવિકાર છે, કારણ કે શાંત અને પવિત્ર પરમાણુઓથી ઘડાયેલી તારી મનોહર મુદ્રામાં વિકાર કયાંથી હોય? અમારી આંખે વિકારી છે, કારણ કે રાગ અને દ્વેષના અપવિત્ર પરમાણુઓથી ઘડાયેલા અમારા દેહમાં અવિકાર ક્યાંથી હોય? અમારા વિકારના અંધકારને તારાં દશનની ત. માં અમે બળવા માટે આવ્યા છીએ. તેને તું બાળી નાખ અને અમને પણ અધિકારી બનાવી
આપણી આંખમાં શું ભર્યું છે તે આપણને દેખાતું નથી. જેમ મેં પર ડાઘ હોય પણ આપણને ન દેખાય, અરીસો મળે તે જ આપણે આપણું મુખ પર રહેલા ડાઘને જોઈ શકીએ. તેમ આગમશાસ્ત્રને અરીસા મળે તે આપણી આંખોમાં રહેલા વિકારને જોઈ શકીએ પણ આપણને તે જોવાની. પુરસદ નથી. મેહની મહાપ્રસાદ મદિરા પીને આપણે આત્મા ચકચૂર બન્યા છે ઘેલા બન્યા છે. ઘેનમાં એ પોતાના દેષને ટેપલે બીજા પર નાખે છે.
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીવનમાં ધમ
એક માણસને અમદાવાદથી મુંબઈ જવું હતું. એણે મુંબઈની ટિકિટ કઢાવી અને પ્લેટફોર્મ પર આવ્યા. તે દારૂ પીને ચકચૂર બન્યા હતા. કેફમાં કઈ ગાડીમાં બેસવું એનું એને ભાન ન રહ્યું. તે આબુ ભણી જતી ગાડીમાં ચઢી બેઠે. ગાડી ઉપડી. મહેસાણા આવતાં ટિકિટ-ચેકર આવ્યા. એણે ટિકિટ માંગી. ટિકિટ જોઈ. એણે કહ્યું, “ આ તમારી ટિકિટ તે મુંબઈની છે, અને તમે તે દિલ્હી મેલમાં બેઠા છે. તમે ભૂલ્યા લાગે છે !'
આ સાંભળી પેલે દારૂડિયે તાડુક્યઃ “હું ભૂલં? હું તે બરાબર જોઈને બેઠે છું. પણ તમારા ડ્રાઈવરે દારૂ પીધે લાગે છે! એ મુંબઈ લઈ જવાને બદલે આ બાજુ ગાડી લઈ આવ્યું છે. એને નીચે ઉતારે અને કહે કે ગાડી પાછી મુંબઈ ભણું લઈ જાય.
વિચારે. દારૂ કોણે પીધા હતા? આવી દશા જગતની છે! પિતે ભૂલેની આંધીમાં અટવાઈને બીજાની ભૂલે શોધી રહ્યું છે. કેફમાં પોતાને પોતાના ગામની ખબર નથી. આપણું ગામ એ આ ફાની દુનિયા નથી. અહીં તે અલ્પ સમય માટે આવ્યા છીએ. અહીં વિસામો લીધા પછી અહીંથી આગળ વધવાનું છે. આપણું ધામ દૂર છે, ઉપરે છે, સૂર્ય ને ચંદ્રનીયે પેલી પાર છે. જ્યાં સૂર્યને પ્રકાશ પણ ઝાંખા લાગે એવા પ્રકાશમય, સન્દર્યમય મોક્ષ-પ્રદેશને નિવાસી આપણે આ આત્મા છે. એને વિચાર સ્વપ્ન આવે છે? * એક ગામમાં એક ભાઈએ પ્રશ્ન કર્યો. ત્યાં મોક્ષમાં ખાઈ.. પીને વાત કરવાની ખરી કે નહિ?” ' મેં કહ્યું: “કયાં વાત કેવી? ત્યાં તો આપણે આત્મા અનંત જ્ઞાનમય-પ્રકાશમય હોય છે. વીતરાગને વાતે કેવી
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્મજાગૃતિ
ત્યારે ફરી પ્રશ્ન કર્યો. તે પછી વાતે વિના અમારે સમય કઈ રીતે પસાર થાય? અમે તે મૂંઝાઈ જઈએ...
મને વિચાર આવ્યેઃ જે લેકે વાત વિના રહી શકતા નથી, ઘંઘાટ વિના જીવી શકતા નથી, કોલાહલ વિના જેમને પિતાનું જીવન શૂન્ય લાગે છે, આવા માણસને આ મોક્ષની પ્રકાશમય પ્રદેશની કુલ૫નાય ક્યાંથી આવે ? કેફમાં કદી . સ્વસ્થ વિચાર આવતું જ નથી. મેહને પણ કેફ છે. એમાં આત્માની સહજ . ને વાસ્તવિક દષ્ટિનો વિકાસ કયાંથી હોય?
આત્માની નૈસર્ગિક દષ્ટિ જાગે તો સમજાય કે આત્મા જ એક એવી ચીજ છે, જેને અગ્નિ બાળી ન શકે, પવન સૂકવી ન શકે, તલવાર છેદી ન શકે, પાણી ભીંજવી ન શકે, તે સ્નાન વિના પણ પવિત્ર છે અને આભૂષણે વિન પણ સુંદરતમ છે.
આવા આત્મસન્દર્યનું એકાદ કિરણ પણ મળે તે આ દષ્ટિ ધન્ય બને. એ વિના તો આ આંખ શિયાળને ખાવા ય ક્ય નથી.
ગીએ હાથ, કાન, આંખ ખાવાની ના કહી, ત્યારે શિયાળે કહ્યું: “તે આ બે પગ ખાઉં? યેગી કહે પરી ા તીર્થ ભાઈ, પગ પણ ખાઈશ નહિ કારણ કે એ તીથે ગયા નથી. કદાચ કઈક વાર તીથે જાય તે પણ ઘોડાગાડીમાં, મેટરમાં કે ડાળીમાં, બીજાને પિતાને ભાર આપી તીર્થ ગયા તેથી શું વયું? પોતાના સ્નેહી આવવાના છે એમ જાણવા મળે અને વાહન ન હોય તે પગે ચાલીને પણ સામે જાય. સવારે ફરવા જવાનું, walking જવાનું હોય તે માઈલે સુધી ચાલે. કેઈ આસામી ફેઈલ થઈ જવાની છે, એમ સાંભળે તે અધરાતે પણ વાહન વિના ત્યાં દેડી જાય, પણ યાત્રાએ જતાં થાક લાગે.
.
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીવનમાં ધ
તીર્થસ્થાનાની મશાળાઓ
પૈસાનું નામ આવે ત્યાં પગમાં જોર આવે. પ્રભુનું નામ આવે ત્યાં કંટાળા આવે! શરીરને શ્રમ આપ્યા વિના, પગે ચાલીને ગયા વિના યાત્રાના પૂર્ણ લાભ કઈ રીતે મળે ? આજ કાલ યાત્રાનાં ધામા, તીસ્થાના અને ધર્મસ્થાના અયેાગ્ય આત્માઓને લીધે કમસ્થાના બની રહ્યાં છે. ત્યાં જાય એટલે ન ખાવાનું ખાય, ન પીવાનુ' પીએ. જુગાર રમે અને લહેર કરે તમે તી સ્થાનામાં રહેલી ધમ શાળાઓની આરડીએ જોશેા તા તમને લાગશે: કયાંક ખીડીનાં ઠુંઠાં પડયાં હશે, કયાંક સિગારેટના કચરા પડયો હશે, દીવાલ પર પાનની પિચકારીએ મારેલી હશે અને આવનાર સપૂતાનાં નામ કાળા કાલસાના કાળા અક્ષરમાં કાતરેલાં હશે !
F
આ બધું બની રહ્યું છે, કારણ કે જીવનમાં ધર્મ નથી. ધને લેાકેાએ મ ંદિરમાં જ પૂરી રાખ્યા છે. એને હવે બહાર લાવા. જીવનમાં લાવે. માણસ જેમ જમે છે રસાડામાં, પણ એ ખેારાકને પચાવે છે બજારમાં. પચાવવા માટે રસોડામાં જ બેસી રહેવુ પડતું નથી. તેમ માણસે ઉપાશ્રય ને મદિરામાંથી ધર્માંને ગ્રહણ કરી, એના ઉપયાગ વ્યવહારમાં કરવા જોઇએ. ધને મંદિરમાં જ ન રખાય. ધર્મ જીવનમાં, વ્યવહારમાં અને વર્તનમાં આવશે તા જ એના મહિમા વધશે. તે જ એ ધન્ય થશે. તે જ એ જીવત ખનશે. સાચી યાત્રા કાનું નામ ?
થાડાં વર્ષો પહેલાંની આ વાત છે, જયારે લેકે યાત્રા વાહનમાં નહિ પણ પગપાળી કરતા હતા, તે દિવસની આ વાત છે. એક શેઠ તખતગઢથી પાલિતાણાની યાત્રાએ ગયા. સાથે એમનાં પત્ની
૪
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્મજાતિ પણ હતાં. બંને જણ લાંબે પ્રવાસ કરી પાલિતાણા પહોંચ્યાં. ગિરિરાજ ઉપર ચાલીને જઈ દેવનગરીનાં દર્શન કર્યા. પ્રભુનાં દશનથી એમને આત્મા નાચી ઉઠયો. * *
જે વસ્તુ ઘણા કણ પછી લાંબે ગાળે મળે તેનું મહત્વ કઈ ઓર હોય છે. શેઠે પણ ઘણું પ્રવાસ પછી જીવનમાં પ્રથમ વાર જ આદીશ્વર પ્રભુને જોયા. એમને આત્મા ડેલી ઊઠશે. આનંદમાં ડેલતા શેઠ મંદિરની બહાર નીકળ્યા, ત્યાં એક સાધુને ભેટે થર્યો. શેઠે એમને પણ પ્રેમથી નમન કર્યું. સાધુએ પૂછ્યું : “શેઠ તમે દૂરથી યાત્રાએ આવ્યા દેખાઓ છો?” . શેઠ બે હાથ જોડી “હા” કહી. , - સાધુએ કહ્યું: “તમે દર્શન કર્યા, હવે તે તમે તમારા ગામ ભેગા થશે, પણ દર્શનની મીઠી યાદ હૈયામાં કઈ રીતે રાખશે? જે આ પવિત્ર સ્થળમાં કેઈ નિયમ લે, કેઈ સંભારણું લે, તે કંઈક મીઠી સ્મૃતિ હૈયામાં સદા ટકી રહે, બાકી પથ્થર ઉપાડીને તે મજૂરો પણ આ તીર્થ ઉપર આવે છે. એમને થોડા જ યાત્રાને લાભ મળવાનો હતો! યાત્રા તે છે કે જેની મીઠી યાદ આપણા જીવનને કેઈ સદ્દગુણથી ભરી દે!”
રંગમંડપમાં પ્રભુની સામે ઊભા રહીને જ શેઠે સાધુનાં વચન સાંભળ્યાં. એમને આ વચને મીઠાં લાગ્યાં. એમણે કહ્યું: “આપની વાત સાચી છે. દેવનાં દર્શન થયાં. ગુરુનાં વચનામૃત પણ સાંભળવા મળ્યાં. હવે એક નિયમ લઉં તે ધર્મ પણ જીવનમાં આવે. તે ગુરુદેવ! મને નિયમ આપે. ગમે તેવા પ્રસંગમાં પણ મારે ક્રોધ ન કરે. જે ક્રોધે મારા જીવનને કટુ બનાવ્યું, એ કોઇને અહીં આવ્યા છતાં પણ ન છોડું તે યાત્રાને અર્થશે ? - ક્રોધને અહીં મૂકતે જાઉં અને પ્રેમની હવા અહીંથી લેતે જાઉં; એ જ યાત્રાની મીઠી સ્મૃતિ.”
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીવનમાં ધર્મ
સાધુએ કહ્યું “શેઠ, જે, જે, હનિમણી વિ. ને પી એ તૂટે નહિ. પ્રતિજ્ઞા લેવી સહેલી છે, પણ પાળવી ઘણી કઠિન છે. પ્રતિજ્ઞા લેવામાં ઘણા સિંહ જેવા શૂરા બની જાય છે, પાળવામાં શિયાળ જેવાં કાયર..”
ના, ગુરુદેવ! ના. એવું નહિ બને. દેહના ટુકડા થશે તોય નિયમ નહિ તૂટે.” દઢતાનું તેજ આંખમાં લાવી શેઠે કહ્યું.
શેઠ આ મીઠી સ્મૃતિ લઈ, યાત્રા કરી પિતાને ગામ આવ્યા. એ જમાનામાં આવી યાત્રા કરી આવનારને કુટુંબી આખા ગામને આ ખુશાલીમાં જમણ આપતે. સો નેહપૂર્વક સહભેજન કરતા અને યાત્રાની પવિત્ર હવા આખા ગામમાં છવાઈ જતી. છે. આ શેઠને એક ભત્રીજો હતો. એણે પિતાના કાકાની આ સફળ યાત્રા નિમિત્તે ગામને ભેજન આપવાનો નિર્ણય કર્યો. પણ એણે જ્યારે કાકાના નિયમની વાત સાંભળી ત્યારે એને કુતૂહલ થયું. કાકા એક કલાક પણ કોધ વિના રહી શકે? કોઇ છોડે તે પછી એ કાકા શેના? આખું ગામ જાણે છે. ક્રોધ એટલે કાકા અને કાકા એટલે જ ક્રોધ. જેવું તે ખરે કે કાકા કેવી રીતે નિયમ પાળે છે? સૌની વચ્ચે કાંકાનું સ્વરૂપે પ્રગટ કરવું તે જ હું ખરે ભત્રીજે.
એણે આખા ગામમાં જમવાના નેતરાં ફેરવ્યાં, પણ પિતાના કાકાના ઘરને ટાળો કરાવ્યું. સાંજે સૌ થાળીવાડકે લઈ જમવા જવા લાગ્યા, ત્યારે શેઠ પણ જવાની તૈયારી કરવા લાગ્યા. શેઠાણી છે છેડાઈ ગયાઃ “ વગર નેતરે જમવા જતાં શરમાતા નથી ? કાળભૂખ્યાની જેમ આ ચાલ્યા.' | શેઠ તે પ્રેમની હવા લઈને આવ્યા હતા. એણે હસીને કહ્યું
તારી બુદ્ધિને પણ ધન્યવાદ છે. અરે, ઘરમાં તે વળી નેતરાં શાં ને નિમંત્રણ શાં? આપણે કયાં પારકાં છીએ ? આપણી
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધિર
'આત્મજાગૃતિ યાત્રાનિમિત્તે તે આ પ્રેમભેજન છે ! ચાલ, ચાલ, હવે નિમંત્રણવાળી !'
શેઠાણી બબડતી એની પાછળ ચાલી. વાડીની ડેલીમાં એને ભત્રીજે સોનું સ્વાગત કરી રહ્યો હતે. કાકાને જોતાં જ એ પૂઠ કરીને ઊભો રહ્યો. શેઠ એની પાસે થઈને પસાર થઈ ગયા. આગળ જતાં શેઠાણીએ કહ્યું “જોયું? નિમંત્રણ વિના આવ્યા તે કેવી ફજેતી થઈ? સૌનું એ માનપૂર્વક સ્વાગત કરી રહ્યો છે. આપણને “આવે” એટલું કહ્યું? એ ગામને જમાડે છે. તમારી તે સામું ય એ જોતું નથી. જાઓ. તમારે જવું હોય તે, હું તે આ ચાલી.
ભત્રીજે દૂર ઊભે ઊભે આ વાતાલાપ સાંભળી રહ્યો હતે. એની આંખ બીજી બાજુ હતી, કાન અહીં હતા.
શેઠે કહ્યું: “તીથી જઈ આવી, પણ તું તે આવી જ રહી. એક માણસ કેટલાનું ધ્યાન રાખે ? જેતી નથી, એ કેટલી ધમાલમાં છે. એ તે આપણું બાળક કહેવાય. ચાલ હવે.’
. ભત્રીજાએ કાકાને સાંભળ્યા. એનું હૈયું નમી પડયું, પણ એને એક વધારે કસોટી કરવાનું મન થયું. એણે જઈને કાકાની થાળીમાં લાડવા પીરસવાને બદલે એક ગેળ પહાણે મૂકો. શેઠે ઊંચે જેયું. આસપાસ બેઠેલા સી હસી પડયા. દૂરથી શેઠાણીએ આ અપમાનજનક દશ્ય જોયું અને એ સળગી ઊઠી. પણ શેઠ તે તીથથી વિવેક ને પ્રેમ લઈને આવ્યા હતા. પ્રતિજ્ઞાની મૂડી એ એમ જવા દે? એમણે પિતાને જ કાન પકડતાં કહ્યું “ મારા ભાણામાં પકવાન ન શેભે. પહાણો જ શોભે. હું વૃદ્ધ છતાં મારામાં એટલે ય વિવેક ન આવ્યું કે ગામનાં માણસે પહેલાં જમે, ઘરનાં માણસો છેલ્લે જમે. ઘરનો થઈને હું
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીવનમાં ધમ
પહેલા બેઠા, એ મારો ભૂલ તે ઠીક સુધારી.' એમ કહી એમણે પીરસવાનું કમ’ડલ હાથમાં લીધું.
૧૩
ભત્રીજાની આંખમાં આંસુ ધસી આવ્યાં. કાકાના ચરણામાં એ ઢળી પડયા. એમની પવિત્ર ચરણરજ લેતાં એણે કહ્યું: ‘કાકા ! આપે સાચી યાત્રા કરી. .આપ ક્રોધને શેત્રુ ંજી નદીના નિર્મળ નીરમાં ધેાઇ આવ્યા. આપ ત્યાંથી ક્ષમા અને પ્રેમનું અમૃત લઈને આન્યા. મને હતું કે કડવી તુંબડીને ગંગામાં સ્નાન કરાવવા માત્રથી એની કડવાશ ન જાય. પણ ના, મારી ભૂલ છે. પારસમણના સ્પ થાય તા લેખડ પણ સાનું થાય છે. આપને દર્શનના ખરાખર થયા છે. આપની આ પ્રેમયાત્રા ધન્ય છે. મને ક્ષમા આપે.’ જમનારાઓએ જ્યારે આ પ્રેમકથા સાંભળી ત્યારે તે એમના ભાજનની મીઠાશમાં કેઈ અપૂર્વાંતા આવી વસી. ચુના લાહીના પૈસા આવ્યા.
પ
શિયાળ વિચાર કરે છે: હવે મારે શું ખાવું? હાથ, કાન, આંખ, પગ બધાં જ અપવિત્ર છે, તે લાવ પેટ ખાઉં.' ત્યાં ચેગી મેલ્યાઃ
પેટ પણ ખાઈશ નહિ, કારણ કે,પેટ તે અન્યાયથી, અત્યા ચારથી મેળવેલા અનીતિના દ્રવ્યથી ભરેલું છે. આ પેટ ખાઈશ તે તારી બુદ્ધિ ભ્રષ્ટ થશે. પછી તું તારા જાતભાઈઆને મદદ નહિ કરે, જાતભાઈથી દૂર ભાગીશ; તું ખીજાઓની સાથે તે લુચ્ચાઈ કરે છે, પણ પછી તે તું જાતભાઈને, તારા કુટુંબને પણ નહિ છેડે, માટે આ અન્યાયના દ્રવ્યથી ભરેલુ પેટ ખાવું રહેવા દે.’ સાધુઓમાં દ્વેષનુ કારણ
અનીતિનું ખાય તે માણુસની પ્રકૃતિમાં વિકૃતિ આવે છે. એ સગાભાઇએ સાથે પણ કલડુ કરે, વંચના કરે. આજકાલ સાધુએ
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્મજાગૃતિ
પણ અંદર અંદર કલહ કરતા હોય છે, કારણ કે એમના પાત્રમાં આ અન્ન પડે એટલે એમની બુદ્ધિમાં વિકૃતિ આવે. નહિ તે સાધુઓમાં વેરઝેર, દ્વેષ, કલહ, કુસંપ હેય શાના? એમનામાં તે મૈત્રી દેવી જોઈએ, પણ મૈત્રીથી ભરેલા સાધુએ આજે કેટલા દુલભ છે! સાધુ, સાધુને જોઈ દૂર ભાગતા હોય તે જાણજો કે અન્ન તેવું મન છે.
ભગવાન મહાવીરે દીક્ષા લઈ વિહાર કર્યો. પહેલે જ દિવસે એ પોતાના પિતાના મિત્ર એક તાપસના આશ્રમે આવી ચઢયા. તાપસને જોતાં જ પ્રભુના હૈયામાં પ્રેમની છળ ઊછળી. એ બંને હાથ પહોળા કરી હૈયેહૈયું દબાય એ રીતે એકબીજાને ભેટી પડ્યા.
પ્રભુ તે મહાન સાધુ છે. પેલે સામાન્ય તાપસ છે, છતાં કે પ્રેમ? સાધુનું દર્શન એ જ પુણ્ય છે. સાધુએ તે હરતાફરતા તીર્થ જેવા છે, પણ તે કયા સાધુ? જે ત્યાગી હોય, બ્રહ્મચારી હાય, મૈત્રીભાવથી છલકાતા હોય, એવા સાધુના નમનથી આપણામાં જરૂર નમ્રતા ને સભ્યતા આવે.
આજના યુગમાં લેકે નમન ભૂલ્યા. દંડવત્ પ્રણામ ભૂલ્યા અને નમરકાર પણ ભૂલતા જાય છે. હવે તે દૂરથી સલામથી (Salute) પતાવે. આ યુદ્ધના અનાજથી માણસનું માનસ બગડયું છે. માણસ માણસથી દૂર ભાગે છે. માણસ એક બીજાને મળે છે તે વચ્ચે અવિશ્વાસને પડદે રાખીને જ મળે છે. માણસના માનસમાં પાપ આવ્યું છે એટલે માણસે માને છે કે દૂર રહેવામાં જ સાર છે. કેટલાક કહે છે ભાઈ! ચેતીને ચાલવાને આ જમાનો છે. આહ! માનવતાની પ્રતિષ્ઠા ગઈ! હવે આપણી પાસે શું રહ્યું? માણસમાં કેટલે અવિશ્વાસ જાગે છે તે તમને નીચેના પ્રસંગ પરથી ખ્યાલ આવશે, - એક છોકરે દીવાલ પર બેઠે હતે. એને પિતા નીચે ઊભે
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીવનમાં ધર્મ
રહી કહી રહ્યો હતે; “બેટા! ઉપરથી ઠેકડો માર, હું તને ઝીલી લઈશ. જરાય ગભરાઈશ નહિ, હું નીચે ઊભું છું ને! તારે ડરવાનું હોય નહિ. ચાલ કૂદકો માર જોઈએ.”
છેક મુંઝાતું હતું. એને બીક હતી. ત્યાં ફરી એના બાપે કહ્યું “અરે, ડરે છે શાને ? તું પડતું મૂકીશ એ જ તને હું ઝીલી લઈશ.” અને છોકરાએ ભૂસકે માર્યો. એને બાપ ત્યાંથી ખસી ગયે. છોકરાને જરાક વાગ્યું. એણે બાપની સામે જોયું.
બાપે કહ્યું: “મેં તને ભૂસકે નથી મરાવ્યું, પણ જીવનભર યાદ રહે તેવી-લાખ રૂપિયાની શિખામણ આપી છે. સગા બાપના વચન પર પણ વિશ્વાસ કરવા જે આ જમાને નથી. કેઈના આધાર કે કેઈના વચન પર, કઈ પણ કામ કરીશ તે હાથપગ ભાંગી જશે. તે ઉપર પડીશ એમ લાગતાં તારે બાપ પણ ખસી ગયે, ત્યાં બીજે તો ખસી જાય એમાં નવાઈ શી? માટે કેઈનાય આધારે ભૂસકે ન મારીશ. શત્રુ સાથે પણ એવી રીતે વર્તજે કે કેઈવાર મૈત્રી કરવાને પ્રસંગ આવે તેય વાંધો ન આવે, અને મિત્ર સાથે એવી રીતે વજે કે કઈવાર એ તારા શત્રુ બની જાય તેય તને મુશ્કેલીમાં ન મૂકી શકે. કેઈને ય હયું ન આપતો.”
આજે જીવન કેવું છે તેનું આ પ્રત્યક્ષ દષ્ટાંત છે. માનવીના મનનાં દ્વાર આજ ખુલ્લાં નથી, પણ બિડાયેલાં છે. એનામાં પ્રકાશ આવી શકતું નથી, અને અંદરને અંધકાર બહાર જતા નથી. માણસ મળે છે, વાત કરે છે, સાથે ખાય છે, પીએ છે. એકબીજા સાથે પ્રેમગોષ્ટિ કરે છે. પણ વચ્ચે દીવાલ છે–પડદે છે. પ્રકાશ નથી, તિમિર છે. આવા સંજોગોમાં માનવતાની જીત એકબીજાના હૈયામાં કઈ રીતે પહોંચી શકે ?
શું થાય, દ્રવ્ય એવું આવ્યું ! કાળાં બજારોને, યુદ્ધના અત્યાચારેનો, વિશ્વાસઘાતનો પસે આવ્યા એટલે માનવી માનવતા
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
પૂર્વ
આત્મજાગૃત્તિ
વિહાણા અન્ય. માણસ હવે ખવડાવીને નથી ખાતા, પણ લૂટીને એકાન્તમાં એસી એકલા ખાય છે, ત્યાં સામિ કંવાત્સલ્ય- કે સહભાજનની તે વાત જ કયાં રહી? અતિથિને ભાજન આપવાની વાત, આજ તા કેટલાકને કલ્પનાસૃષ્ટિ જેવી લાગે છે, છતાં આપણુ ભાગ્ય કે આવી હવામાં પણ વાત્સલ્યથી ભરેલા, મૈત્રીથી છલકાતા હૈયાવાળા માનવા મળી આવે છે. એવાઓને જોઉ છુ' ત્યારે માયુ' એમના ચરણમાં નમી પડે છે.
6
થાડા વર્ષો પહેલાં મુંબઈની નિશાળના એ શિક્ષકો કેટલાક પ્રશ્નો પૂછવા આવેલા. અમારા વાર્તાલાપ ચાલતા હતા. મે" એ પ્રસંગને ઉદ્દેશીને શ્રીરામ અને ભરતનુ નામ લીધુ, ત્યાં પેલા ખીજા ભાઈએ કહ્યુંઃ · આ ભાઈને આ યુગના ભરત કહીએ તે ય ખાટું નથી. એવા એમના ત્યાગ છે. એમની 'મર ૪૫ વર્ષની છે. એ અપરિણીત છે. બ્રહ્મચારી છે. પોતાના ભાઇના કુટુંબ ખાતર એમણે જીવનભર બ્રહ્મચર્ય પાળવાની પ્રતિજ્ઞા કરી છે.’
મને એમની વાત જાણવાની જિજ્ઞાસા થઈ. મેં એમને જ પૂછ્યું: ‘ આ વાતનું રહસ્ય શું છે ?'
6
એમણે નમ્રતાથી કહ્યું: · એવા કોઇ મહાન ત્યાગ મે' કર્યા નથી. આ ભાઇ મારા મિત્ર છે એટલે પ્રશંસા કરે છે, મે તે મારી ફરજ બજાવી છે. અમે એ ભાઇએ હતા. મારા મેટા ભાઇએ કેટલાંય દુઃખ ને કષ્ટ વેઠી મને ભણાવ્યે, પુસ્તક લેવા માટે ને ટમ ફી ભરવા માટે પણ પૈસા અમારી પાસે ન હતા. ત્યારે મહિનાઓ સુધી એકડેંટ ક ભૂખ્યા રહી એમણે મને ભણાવ્યા. એમને યાદ કરું છુ’ એટલે થાય છે એ કેટલા મહાન હતાં ? આજથી વીસ વર્ષ પહેલાં હુલ્લડમાં એ અણધાર્યો મૃત્યુ પામ્યા. પાછળ ચાર બાળક અને ભાભી રહ્યાં. આજીવિકા માટે કેાઈ સાધન ન હતું. સૈા નિરાધાર થઈ ગયાં. તે વખતે હું અમદાવાદમાં ભણાવતા હતા. એ જ વર્ષમાં
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીવનમાં ધમ
પ૭
મારાં લગ્ન થવાનાં હતાં. ભાવિનાં મધુર સવને મને ખેંચી રહ્યાં હતાં. બીજી બાજુ મારા ભાઈનું નિરાધાર કુટુંબ હતું. મારે શું કરવું? લગ્ન કરું તે મને મળતા સો રૂપિયા મારા સંસારમાં જ પૂરા થાય. ભાભી અને બાળકનું શું ? જે ભાઈએ મને પરસેવે પાડીને, ભૂખે રહીને, દુઃખની શિલા હૈયા પર લઈને ભણું, એની ગેરહાજરીમાં એનાં બાળકે રઝળે, ભૂખે મરે, શિક્ષણ વિના રહે! એ હું જોયા કરું ? હું લગ્ન કરીને આણંદ માણું ને મારા ભાઈનું કુટુંબ ભીખ માગે તે મારી માનવતા ન લાજે? જેણે મને પડ્યો અને શિક્ષણ આપ્યું એના કુટુંબને પોષવું અને શિક્ષણ આપવું એ શું મારો ધર્મ ન હત? પણ એ કયારે બને? હું લગ્ન ન કરું તો! મેં તરત જ નિર્ણય લીધે. ગુરુ પાસે જઈને પ્રભુની સાક્ષીએ આજીવન બ્રહ્મચર્ય પાળવાની પ્રતિજ્ઞા લીધી. આપના જેવાના આશીર્વાદથી આજ સુધી તે નિયમ પળાય છે અને હવે તે બહાત ગઈ, થોડી રહી.”
મારા ભાઈનું કુટુંબ મારી સાથે જ છે. મોટી દીકરીને તે પરણાવી. મારા ભાઈને મેટ દીકરો એમ.એ. માં છેએ મારા વચનને દેવવચન તુલ્ય ગણું સેવા કરે છે. એવી સેવા અને એવી ભક્તિ તે હું જોઉં છું કે સગે પુત્ર પણ પિતાની નથી કરતું. મેં નિષ્ઠાથી કર્તવ્યપાલન કર્યું તે એને બદલે મને સે ગણે મળે છે. આજ હું કેટલે સુખી છું? મને થાય છે, બીજું કઈ મહાન કાય ભલે મેં નથી કર્યું, પણ કર્તવ્ય પાલન તે જરૂર કર્યું છે.”
લઘુતામું પ્રભુતા વસે, પ્રભુતાસે પ્રભુ દૂર જે માણસ કર્તવ્યની કેડી પર ચાલે છે, તેનું જીવન ફૂલ જેવું સુવાસિત, સુવિકસિત તેમજ પ્રફુલ્લ હેય છે. પણ જે કતવ્યને બરાબર સમજતું નથી તેથી તેનું જીવન કેવું હોય છે, તે આપણે જોઈ રહ્યા છીએ. ' ' .
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
શાત્મજાગૃતિ
ચેગીને શિયાળે પૂછ્યું: “ તા આ મડદાનુ` માથું ખાઉં ? ” ચેગીએ કહ્યુ‘ના, ભાઈ, ના ! આ માણસનું માથું પણ ખાવા લાયક નથી. કારણ કે મāળ સુંનું શિઃ ગર્વથી આનુ માથુ સદા ઊંચું જ રહ્યું છે, એ કયાંયે નમ્યુ' નથી. હા, અધિકારીએ આગળ એણે માથુ ઘસ્યું હશે, ધનવાનાને નમન પણ કર્યાં હશે, પણ દેવ આગળ, ગુરુ આગળ અને ધમ આગળ તે એ અક્કડ જ રહ્યુ` છે. પેાતાને ઘેર આવનારની સામે એ નમ્રતાથી કદી ગયા નથી. પેાતાને ત્યાં આવેલા અતિથિએના એણે નમ્રતાપૂર્ણાંક સત્કાર પણ કર્યાં નથી, અને પોતાના ગુરુને આગળ પણ એ અક્કડ થઈને ચાલ્યું છે.
૫૮
માણસમાં જેમ લાયકાત આવતી જાય છે, તેમ તેમ એમાં નમ્રતા આવવી જોઇએ, આંબાને જેમ ફળ આવતાં જાય તેમાં તે નમે છે. નમ્રતામાંજ એની મહત્તા રહેલી છે. એટલે આપણે કહીએ છીએ, “ લઘુતામે પ્રભુતા વસે, પ્રભુતાસે પ્રભુ દૂર ” લાયક માણુસ કેવા નમ્ર હાય છે અને અલ્પ સવવાળા કેવા ઉદ્ધત ડાય છે એના એક પ્રસ`ગ મને યાદ આવે છે.
.
અમે અંધેરીમાં ચાતુર્માસ હતા. અમારા નજીકના બંગલામાં એક ભાઇ ગ્રેજયુએટ થયેલા રહે. પણ એમનામાં અભિમાન તે માય નહિ. એ ચાલે ત્યારે અક્કડ, ઘરથી નીકળે ત્યારે તે એની ચાલ પણ જોવા જેવી. તાડ વળે તે એ વળે. અમારા સાધુએ સામે મળે તેા ભાઇ માઢું મરડીને ચાલે. એને થાય કે આ તે પૃથ્વી ઉપર ભારભૂત! આ સાધુએ શુ કામના? મકૃતનું ખાય અને ફર્યો કરે!
એક દિવસ ગમ્મત થઇ. હું. એક ભાઈને મગલે આહારા લેવા ગયેલા, ત્યાં એ બંગલાના માલિકે મારી સાથે જ્ઞાનનૈષ્ઠિ માંડી. વાત ચાલતી હતી, એટલામાં પેલા અડભાઈ આવ્યા.
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીવનમાં ધમ
૫૯ શેઠને જોતાં જ એ એકદમ નમ્ર બની ગયા. શેઠને ખૂબ જ સભ્યતાથી સલામ કરી. ,
શેઠે કહ્યું: “આટલું મોડું ! નેકરી કરે છે કે હજામત?”
પેલાએ અર્તિ નમ્રતાથી અને દીનતાથી કહ્યું: “સાહેબ, આજે જરા મોડું થઈ ગયું. માફ કરો. હવેથી આવી ભૂલ નહિ થાય. અને એમના ઈશારા પ્રમાણે કામે લાગી ગયા.
મેં પૂછયું: “આ ભાઈને કેટલે પગાર આપે છે?”
ઉત્તર મળ્યો “દેહસે. મને મનમાં થયું દેઢશે માટે આટલી દીનતા ? આટલી કાકલુદીભરી વિનંતી?
જ્યારે ભેગને રેગ જાણું લાત મારનાર ત્યાગીઓને જોઈ અકકડ બને અને ધનવાનની આગળ દીન બને, ત્યારે દ્રોણાચાર્યનું વચન યાદ આવે છે. માં તારા વગર અમે ધનના દાસ છીએ, ધર્મના નહિ !
ધનની આગળ તે સૌ નમે. રોટલે આપનાર આગળ તે કૂતરું પણ નૃત્ય કરે. માણસ પણ એકલા પેટ પિષનારને જ નમે અને મહાપુરુષોની કદર ન કરે, વડીલેના વિનય ન સાચવે, અધ્યાપક પ્રત્યે આદર ન દાખવે તો એની માનવતા કઈ રીતે વિકસે? નમ્રતા માટે વસ્તુપાલને પ્રસંગ વિચારવા જેવું છે.
પાલિતાણાની યાત્રાએ નીકળેલે સંઘ મહામંત્રી વસ્તુપાળના ગામમાં આવ્યું. એમણે સપ્રેમ સંઘને ભેજનનું નિમંત્રણ આપ્યું. સંઘ પિતાના ઘેર આવે ત્યારે એમના હૈયામાં હર્ષ માય નહિ, સુવર્ણના થાળ અને સુવર્ણની ઝારી લઈ બારણું પાસે મહામંત્રી પિતે જ સંઘના પગનું પ્રક્ષાલન કરવા બેઠા. વસ્તુપાળ સંઘમાં આવનાર પ્રત્યેક વ્યક્તિને પ્રેમથી નમન કરી એનાં ચરણ ધૂએ. અને મહાસેનાપતિ તેજપાળ અતિથિને અંદર લઈ જાય, આ રીતે સમસ્ત સંઘના પગ દેતાં એમના શરીર પર પરસેવાની ધારા વહેવા લાગી.
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્મતિ ૧. નેકરેએ કહ્યું માલિક! આ કામ અમને સેપે. થોડા બાકી રહ્યા છે, એમના પગ અમે જોઈશું. આપના શરીર પર, પરસેવાની ધારા વહી રહી છે આપને થાક લાગ્યું હશે.'
મહામંત્રી વસ્તુપાળે આપેલે ઉત્તર કદી ન ભૂલાય તે છે , “અરે થાક! થાક તે જન્મોજન્મને ઊતરી ગયે. તમને આ પરસેવાની ધારા લાગે છે, પણ મને તો આ પ્રેમની ધારા લાગે છે. તીથને સ્પશી આવેલા માનવીના પગ દેવાનું સૌભાગ્ય મને કયારે મળે ? આ ધારાની બુંદેબુંદમાં વાત્સલ્ય, પ્રેમ ને મંત્રી ભરેલાં છે !'
આવા મહાન માણસોમાં પણ કેવી ઉન્નત ભાવના હતી ! - માનવ પ્રત્યે કેવું સન્માન હતું ! કેવી ઉન્નત ભાવના હતી!
માનવ જીવન એકલા ધનથી મહાન નથી બનતું. “Greatness does not consist in Riches”મહત્તા ધનની નહિ; મનની છે. - આજના પ્રવચનમાં આપણે જોઈ ગયાં છે, જે હાથે દાન દીધું નથી, જે કાને વચને સાંભળ્યું નથી, જે આંખે ત્યાગનાં દર્શન કર્યા નથી, જે પગે તીર્થની યાત્રા કરી નથી, જે પેટમાં ન્યાયનું-પ્રમાણિકતાનું દ્રવ્ય ગયું નથી, અને જે મસ્તક ગુરુજનના ચરણમાં નમ્યું નથી. તે દેહ તો મારે માટે પણ લાયક નથી, એમ જાણી શિયાળ પણ ભૂખ્યું ચાલ્યું ગયું. '
આ સાંભળીને વિચાર આવે છે. આપણું જીવનમાં ધર્મ ન હોય તે આપણું જીવન પણ અર્થહીન ગણાય. જીવનમાં ધર્મ હોય તે જ જીવનની મહત્તા છે. " આપ સૌ આ પ્રવચન પર ખૂબ ગંભીરતાથી વિચાર કરજે, અને જીવનમાં રૂઢિને નહિ, પણ આચરણને, મરેલે નહિ પણ જીવતે ધર્મ લાવી જીવનને પ્રકાશમય બનાવે એ શુભેચ્છા
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
માનવતાનાં સોપાન
अप्पा चेव दमेअव्वो अप्पा हु खलु दुद्दमो। अप्पा दंतो सुही होइ अस्सि लोए परस्थ य॥
–ઉત્તરાધ્યયનસૂત્રમ
પોતાના આત્માને જ દમવો જોઇએ, એને રાગ અને લક્ષમાંથી ઉપશાન્ત કરવો જોઇએ-કેમ કે બાકી બધાના જય થઇ શકે-આત્મા જ ખરેખર દુધ છે. દાંત આત્મા જ આ લોકમાં અને , પરલોકમાં સુખી થાય છે.
ભાવનગર સમવસરણના વંડામાં હજારોની માનવમેદનીમાં આપેલ એક યાદગાર પ્રવચનમાળા.
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
માનવતાનાં પાન
માનવભવ એ એક એવું સ્થાન છે કે એને એક છેડે પશુતા છે અને બીજે છેડે દેવત્વ. માણસ વિવેકપૂર્વક પ્રસ્થાન કરે તે એ દેવ બને અને વિવેક ભૂલે તે પશુ! માણસ પશુતા ભણું ન લપસી જાય, એ માટે જીવનદ્રષ્ટાઓએ માનવતાનાં અમુક
પાન નિશ્ચિત કર્યા છે. માણસ જાગૃતિપૂર્વક એ સોપાને ચઢે તે એ પાન દ્વારા પ્રકાશને પામી શકે, માટે આજના પ્રવચનને વિષય માનવતાનાં પાન રાખવામાં આવ્યું છે.
સોપાન એટલે પગથિયાં. સપાન કોનો? માનવતાનાં, પશુ તાનાં નહિ. પશુતાનાં સોપાન ન હોય, એને તે ખાડે હોય, પતન હાથ; ઉત્થાન તે માનવતાનું હોય, તે પછી એ માનવતાનું મૂલ્યાંકન કરતાં તો આપણને આવડવું જોઈએ ને? એનું મૂલ્યાંકન કરતાં ન આવડે તે આ માનવભવને ફેરે નિષ્ફળ જાય. આ ભવનો ફેરે નિષ્ફળ ન જાય અને સફળ થાય એ માટે માનવ ભવની નીસરણીનાં પાન ચઢવાની જરૂર છે. માનવતાનું એક પછી એક પાન જે માનવી ચડ્યો નથી, એ માનવી બાહ્ય. દષ્ટિએ માણસ દેખાવા છતાં અત્તરમાં તે પશુતાનું પ્રદર્શન જ ભરીને બેઠો હોય છે. પશુતાનું પ્રદર્શન પોતાના જીવનમાં ન ભરાઈ જાય એ માટે માણસે સતત જાગૃતિપૂર્વકતાના જીવનનું અને કર્તવ્યનું અવલેકન કરવું જોઈએ. માણસે માણસાઈના ગુણે વડે આ દુનિયાને માનવતાથી ભરેલી બનાવવાની છે, દયેની દુનિયા બનાવવાની નથી. માનવ જ્યાં વસતો હોય ત્યાં
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
માનવતાનાં પાન
તે હવામાં પણ ફૂલની જેમ માનવતાની સુવાસ હોય; પણ આજ આપણા કમભાગ્યે જગતમાં માનવતાના અંશે ઓછા થઈ રહ્યા છે. ભગવાન મહાવીરની અહિંસાથી ભરેલા જગતના ચિત્ર સાથે આજના વિજ્ઞાનથી ઘાતક બનેલા જગતના ચિત્રને સરખાવી જોજો ! માણસાઈના દીવા જે બળતા હશે તે આ ચિત્ર જોતાં જ હૃદય પૂંજી ઊઠશે. જગતનું ચિત્ર
- આજના જગતનું દશ્ય કેટલું બિહામણું છે? કેટલાક શ્રીમંતે ઐહિક સુખમાં જ મગ્ન બની, જીવનના ઉદ્દાત તત્વને ભૂલી બેઠા છે; સત્તાધીશે સત્તાના ઘેનમાં મૂચ્છિત થઈ ઉદ્દઘાટન ક્રિયામાંથી ઊંચા આવતા નથી, કેટલાક ધર્મગુરુઓ પિતાને માટે મઠ–મંદિર બનાવવાની ધૂનમાં જ્યાં ત્યાં ભમી રહ્યા છે, મધ્યમવર્ગ જીવનનિર્વાહની ચક્કીમાં પિસાઈ રહ્યો છે; વિજ્ઞાનનાં બિહામણું સાધન લાખ માનવીઓને મૃત્યુના મેમાં ધકેલી રહ્યાં છે, અશાંતિ ડાકણની જેમ આંખે કાઢી માનવી સામે ઘૂરકી રહી છે; આવા વિષમ સમયમાં માનવતાના તને વિકસાવે એવા ઉપદેશકની, એ ઉપદેશને જીવનમાં વણનાર જિજ્ઞાસુ શ્રોતાઓની, કેઈ પણ સમય કરતાં આજે વધારેમાં વધારે જરૂર છે. જો કે આજકાલ વ્યાખ્યાને ચારે બાજુ થાય છે, પ્રવચન સપ્તાહ પણ બેઠવાય છે, લેક હજારેના પ્રમાણમાં સાંભળે પણ છે, પણ ઘણીવાર તે સાંભળનાર અને સંભળાવનારને હેતુ દિલને ડોલાવવાનો, મનને બહેકાવવાને, જગતમાં ખ્યાતિ મેળવવાને અને વાણીના જાદુથી માણસોને મૂચ્છિત કરવાનું હોય છે, એમ આજના પ્રવાહ પરથી તમને નથી લાગતું? સાચા ઉપદેશકે અને સાચા જિજ્ઞાસુ શ્રોતાઓ આટલા બધા હોય તે જગતનું ચિત્ર આવું હોય? આવી સ્વાર્થની આંધી હોય ખરી? એટલે જ પ્રશ્ન થાય છે કે
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
...આત્મસ્મૃતિ
ઉપદેશને જીવન સુધારવા માટે સાંભળનારા સાચા જિજ્ઞાસુ શ્રોતા કેટલા ? કેટલાક આગમા અને શાસ્ત્રાના અભ્યાસ કરે છે પણ તે જીવન સુધારવાની બુદ્ધિથી કરે છે કે પછી એમાંથી પણ વિજ્ઞાનના મારકણા પ્રયાગો કરવા માટે કરે છે, તે મને કહેશે ? કહેવાય છે કે શાસ્ત્રા જર્મનીમાં ગયાં, ત્યાં વંચાણુાં, શેાધાણાં અને એમાંથી અણુવાદ અને પરમાણુવાદ સિદ્ધ કર્યાં, અતે એમાંથી નીકળ્યા તા એટ એમ્બ (atombomb) ને ? સ્રાન પણ કેવા ઉપયાગ ? જે સનહાર હતુ તેને જ સંહારક મનાવ્યું ! કારણ કે માનવ માનવતાના સામે માચે જઈને ઊભા છે. સામા માર્ચે ઉભેલા માનવને માનવતાના નિકટમાં લાવવાનાં સાધના જીવનદ્રષ્ટાએ આપણને ચિંધી ગયા છે. એ સાધનાના વિચાર આ પ્રસ ંગે કરવાના છે. ક્રમેક્રમે એ સેાપાનદ્વારા, એ સાધનદ્વારા માનવતાના સિ ંહાસન પર આરૂઢ થવાનુ છે. માનવતાના સિંહાસન પર ચઢવાના આ ચાર સેાપાન છે; શૂર, પંડિત, વક્તા અને દાતા !
જ
:
આ ચાર નામ સાંભળી તમે મલકાઇ ન જતા. મનમાં એમ ન માનતા કે એ ચારને મારી શકુ છુ, માટે હું શૂર છુ, થાડુ' ભણ્યા છું, એટલે પડિત છુ'. ખેલતાં આવડે છે, માટે વક્તા શ્રું અને થોડું દાન પણ દઉં' છું એટલે દાતા છું. અને મહારાજે કહેલાં ચારે સાપાન હું ચઢી ગયા છું, એટલે માનવતાના મહાસિ’હાસનને માટે હુ ચેાગ્ય છું.
न• रणे विजया च्छूरोऽध्ययनान्न च पण्डितः, न वक्ता वाक्पटुत्वेन, न दाता चार्थदानृतः । इन्द्रियाणां जये शूरः, धर्म चरति पण्डितः, सत्यवादी भवेद् वक्ता, दाता भूतहिते रतः ॥
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
માનવતાનાં સોપાન
રણમાં જિતી જાય તે શૂર નહિ, ભણી જાય એટલાથી તે પંડિત નહિ, ભાષણ કરવામાં કુશળ હોય એટલા માત્રથી વક્તા નહિ અને જે માત્ર દાન જ દઈ જાય એટલા માત્રથી દાતા નહિ. પણ જે ઈન્દ્રિયેને જિતે તે શૂરવીર; ધર્મને આચરે તે પંડિત સત્યથી પવિત્ર બનેલી વાણીને ઉચ્ચારે તે વક્તા અને પ્રાણીઓના હિતમાં જે આસક્ત હાયઅભયદાન આપતે હેય-તે દાતા; આ ચાર ગુણેમાંથી કયા ગુણમાં આપણે પ્રગતિ કરી છે તેને અહીં વિચાર કરવાનું છે.
વાળ નવે પૂરક
જગતને જિતવું સહેલું છે, જગત પર પશુબળથી સામ્રાજ્ય ચલાવવું એ પણ સહેલું છે, પણ ઈન્દ્રિય પર વિજય મેળવે, ઈન્દ્રિયે પર આત્માનું સામ્રાજ્ય ચલાવવું એ કઠીન નહિ, પણ અતિ દુષ્કર છે. સાચે વિજયી. તે દેશને જિતનારે નહિ, પણ ઈન્દ્રિ અને મનને જિતનાર છે. ઇન્દ્રિયે જેના કાબૂમાં નથી, મન જેના હાથમાં નથી એને વિજયી કેમ કહેવાય? એ તે પરાજિત, પરતંત્ર ગણાય. માણસ માને છે કે હું ભેગને ભોગવું છું; પણ ખરી રીતે ભેગે માણસને ભેગવી રહ્યા છે. માણસ ચા પીતા હોય છે ત્યારે ચાને અમૃત માની ગર્વથી કહે છે કેહું ચા પીઉં છું” પણ પચ્ચીસ વર્ષ પછી શક્તિ ક્ષીણ થતાં ખબર પડે છે કે, હું ચા નહેતે પોતે પણ ચા મને પી રહ્યો હતા. ત્યારે એને ખબર પડે છે કે ચા મારે આધીન નહેાતે પણ હું ચાને આધીન હતા. બીડી પીનારા પણ ઘણીવાર તાનમાં આવી કહે છે કે અમે બીડીની મઝા માણીએ છીએ. બીડી એ તે સવગની સીડી ! આવું બોલનારાઓનું વૃદ્ધાવસ્થામાં હૈયું ખવાઈ જાય છે અને આખી રાત ખૂ ખૂ કરી ઊંઘે પણ નહિ અને પાડોશીને ઊંઘવા પણ દે નહિ, ત્યારે એને ખબર
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
યિછે કેબીડીની મઝા હું નહેલે માણસે પણ બીડી મારા કાળજાની મઝા માણતી હતી!
આજ સ્વતંત્રતાના નામની બાંગ પિકારનારા તે ઘણા છે પણ સ્વતંત્રતા એ કયા પંખીનું નામ છે એ તે મને સમજાવ! જીવન પર જરા યે કાબૂ રાખ નહિ ને છાતી ઠેકીને સ્વતંત્રતાની વાત કરવી છે? તમારી આંખે અપવિત્ર રૂપ અને લાવણ્યને માટે તલસતી હોય; જીભ ભય–અભયનો વિચાર કર્યા વિના જુદી જુદી વાનીઓ, ચાખવા તલસાટ કરતી હોય; કાન ન સાંભળવા લાયક વાત અને નિન્દાઓ સાંભળવા તૈયાર હોય; ચામડી અપવિત્ર અને સુંવાળા સ્પશો માટે ઝંખના કરતી હેય; મન બીજાનું ભુંડું ચિંતવતું હોય; નાકને સુંદર સુવાસ આપવા માટે કુદરતનાં દીધેલાં કમળ પુપને કચ્ચરઘાણ કઢાતો હિય; નાદિરશાહે માણસનાં માથાં કાપી જેમ થાંભલામાં મળ્યાં, -તેમ તમે પણ સુંદર ફૂલેને તેડી ફલદાનીમાં મઢતા હે; ગરીબથી દુર્ગધ કહી દૂર ભાગતા હે; તે કઈ રીતે માનવું કે તમે ઈન્દ્રિયોને જિતી છે અને સ્વતંત્ર બન્યા છે? ક આ તે સારું છે કે માણસના હૈયામાં સામાના વિચારોને જેવાની બારી નથી, એવી બારી હેત તો કેવું પરિણામ આવત? માણસ છપ્પન ઈચને ડગલે પહેરી, શાહ થઈ આગળ બેસી શકે છે, તે બેસી શકત ખરે? માણસના વિચારે એ બારી દ્વારા બીજા મણસને દેખાય તે માણસ માનવ લાગત કે દાનવ? આ દૃષ્ટિએ તે હૈયામાં વિચારે જોવાની બારી ન કરીને કુદરતે માનવ જાતની લાજ રાખી છે ને ? માણસ કે કૂર બન્યા છે એને એક દાખલ તમને આપું. હમણાં થોડા દિવસ પર હું એક કભાઈને બંગલે આહાર લેવા ગયું હતું. એના બંગલાના દિવાન બેનની દિવાલ પર હરણ અને રેઝમાં શિંગડા શા માટે
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
માનવાવાનાં પાન
ટાંગ્યાં હતાં. આ જોઈ મને થયું માણસ કે કર બન્યું છે! પિતાના ઘરને શણગારવા માટે હરણ અને રેઝ જેવાં વિરોધ પ્રાણીઓને મારીને પણ એનાં શિંગડાંથી ગૃહશોભાને વધારે છે અને પોતાની જાતને કલારસિક કહેવડાવે છે! માણસે વિવેકશક્તિ ખાઈ, સ્વાર્થી બની, ઈન્દ્રિના પ્રવાહમાં તણાઈ અને આત્માની અનંત આનંદમય શક્તિ પર પાણી ફેરવ્યું.
આત્માના સામર્થ્યને હણનાર વાસના છે. વાસનાનાં વારોએ આત્માના પ્રકાશને ઢાંકે છે અને આત્મા એ પહેરી એમાં ઢંકાયે છે. આ જ કારણે વાસનાના સામ્રાજ્યમાં આત્માને ઘણું પિછાનતા પણ નથી, પિછાનતા હોય તે પણ એ માટે સચિન્ત નથી. આત્માને નિરખે, એના સામર્થ્યને પારખે, તે એને સમૃદ્ધિથી છલકાતા રાજાધિરાજને વૈભવ પણ તુચ્છ લાગે. એ શ્વાનની જેમ સત્તાધીશેની અને શ્રીમંતેની ખેતી ખુશામત ન કરે. તમને ખબર હશે કે બર્નાડ શાએ ભગવાન મહાવીરના કલ્યાણક વખતે કહ્યું હતું :...Give me that man, who is not passions' slave and, I will wear him in my hearts core.?! :
મને એ માણસ આપે કે જેણે ઇન્દ્રિયને જીતી હોય, જે વાસનાને-વિષયને ગુલામ ન હોય, તેને હું મારા હૈયાના ઊંડામાં ઊંડા ખૂણામાં પધરાવીશ. શાનું આ વાકય કેટલું ભવ્ય છે ! એ કહે છે કે મારા હૈયાના દિવાનખાનામાં શહેનશાહની છબી નહિ ટાંગું, પણ ઇન્દ્રિયને જિતનારની છબી ટાંગીશ. વાહ ! કેવી માંગણી ! હું તમને પૂછું કે તમે તમારા દિલ દિવાનખાનામાં કેની છબી ટાંગી છે? રામની કે રમાની?
ની ધનની ? વાત્સલ્યની કે વાસનાની ? જવા દો એ તમે કહે હોય ચાલશે પણ એ વાત ચોકકસ છે કે દિલાઇ
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
દિવાનખાનું છબી વિના ખાલી તે કદી નહિ જ રહે. તમે અવકાસની છબી નહિ ટાંગે તે વિનાશની છબી એની મેળે ટિંગાઇ જશે. વિનાશની છબી પસંદ ન હોય તે વિકાસની છબી લાવે અને વિલાસની છબી લાવવા માટે વાસના પર વિજય મેળવો!
સિકંદરના દિલમાં ઉપસેલી વિનાશની ભયંકર છબીને બેસી નાખવાને વિચાર ઈ. સ. પૂર્વે ૩રપ માં ઍરિસ્ટોટલને આવેલે. મેક્સિડેનીઆના મહાન વિજયી સિકંદરે દિગ્વિજય કરવા પ્રયાણ કર્યું અને ભારત ભણી કૂચ આદરી ત્યારે તેના ગુરુ એરિસ્ટોટલે, એને જીવનની મહત્તાનું ભાન કરાવવા એની પાસે એક માંગણી કરી.
यदि जो हो शके राजन ! तो जैनी गुरुको ले आना। जिनोने ज्ञानको पाकर गहरे तत्त्वको जाना ॥ યુદ્ધને અને પંજાબથી પાછા ફરતા સિકંદરે એરિસ્ટોટલે માંગણી કરેલા જૈન સાધુની શોધ કરાવી. શોધ કરવા એના સૈનિકે ચારે તરફ ફરી વળ્યા. ઘણી શોધ પછી એક નદીકિનારે બેઠેલા અને આત્મસમાધિમાં ડૂબેલા એક મસ્ત સાધુ મળી આવ્યા. સેનિટેએ કહ્યું: “મહારાજ! ચાલ, જલદી કરે; દિગ્વિજયી સિકંદર તમને યાદ કરે છે, તમારું તે કામ થઇ ગયું ! અરે, તમારો ઉદ્ધાર થઈ ગયે. જલદી કરો, જલદી | તમે વિચાર કરી જુઓ, સિકંદર સંતને શું ઉદ્ધાર કરવાને હતે? પણ આ તે રહ્યા દાસ ! એ તે એમ જ માને કે સિકદર જેને પ્રેમથી યાદ કરે, તેનું ભાગ્ય ઊઘડી ગયું. તમને પણ અહીંના પ્રધાન આ રીતે બેલાવી માનપાન આપે તે ખુશ ખુશ થઈ જાઓ ને? અને બધે કહેતા ફરે ને કે, મારે તે પ્રધાને સાથે દેરતી છે. હું આમ કરું ને તેમ કરું, પણ આ તે રહ્યા સંત. એરિસ્ટોટલે જાણીને જ આવા જૈન સાધુને
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
માનવતાનાં સાપાન
લાવવાની માગણી કરી છે. ઘડીમાં રીઝે ને ઘડીમાં ખીજે તે તે સંત કેમ કહેવાય ? એ તે મેરુ પર્વતની જેમ અડાલ હાય. મેઘ ગભીર વાણીમાં સંતે કહ્યું: ‘સિક ંદર કાણુ છે, તે હું જાણતા નથી. તમે કહા છે કે, એ દિવિજયી છે તા આનંદની વાત છે; પણ મહાન વિજેતાને મારી એક નમ્ર પ્રશ્ન પૂછજો તમે દિગ્વિજય તે કર્યા પણ ઇન્દ્રિયવિજય કર્યો ? ઇન્દ્રિયોના વિજય કર્યો હાય તેા તમારા ચરણેામાં આવવા હુ તૈયાર છું, પણ જો માત્ર જગતને જ જિત્યુ... હાય, તે હું આવવા તૈયાર નથી.'
સિકંદરને આત્મા શું વસ્તુ છે એની ખખર ન હતી. એને તે વિશ્વવિજયની ધૂન લાગી હતી, એ ધૂનમાં જ એ પાગલ બન્યા હતા. આવા ધૂનીને આત્મચિન્તા માટે કે આત્મજાગરિકા માટે સમય કયાંથી હાય? ભૌતિકતાના રંગે રંગાયેલા સિકંદરને સંતે પૂછાવેલા પ્રશ્ન સાવ જ નૂતન લાગ્યા. અને તે એમ જ થયું કે, પેાતાનું નામ સાંભળી ભલભલા ચાદ્ધાએ પણ ઝૂકી પડે, ત્યાં આ વળી કાણુ કે જે સામે થઇ પ્રશ્ન પૂછે? રાજાએ મળ્યા, મહારાજાએ મળ્યા, વીર પણુ મળ્યા અને ધીર પણુ મળ્યા, પણ આવા પડકાર કરનાર તે હજી સુધી કાઈ નહતુ ં મળ્યું. પ્રશ્ન કરનારનું કેવુ. સામર્થ્ય ? અને આના પ્રશ્ન ? એ તા. વળી સાવ જ વિચિત્ર અને છતાં કેટલા ઊંડા, ગંભીર ને. હૃદયસ્પર્શી ? એટલે, એ જાતે જ મુનિ પાસે પહેાંચ્યા, મુનિના પ્રેમાળ ધર્માંલાભ સાંભળતાં જ એના હૃદયમાં ભાવનાનું પૂર આવ્યું.
6
સંત ! આપ મારી સાથે પધારે. અતિ માનથી હુ આપને મારા દેશમાં લઇ જઇશ. વિજયયાત્રાના પ્રસ્થાન કાળે મારા ગુરુ અરિસ્ટોટલે જૈન સંતને સાથે લાવવાની માગણી કરી હતી, તે આપ પધારો. સુંદર વાહના, ભન્ય મહેલા, આનંદથી
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
માત્મય લિ
ઊભણતાં ઉપવના, હીરા, માણેક, માતી...જે જોઈએ તે આપને માટે તૈયાર છે. માત્ર તમે મારી સાથે ચાલ...’ વિજયના ગવથી છલકાયેલા ચાદ્ધો એક પછી એક શબ્દ ઉચ્ચારવા લાગ્યા. કેટલાક શ્રીમંતા અને સત્તાધીશે એમ જ માને કે પૈસાથી ને સત્તાથી અધું. ખરીદી શકાય છે. એમાં સતા થાડા જ બાકી રહે છે? એ લેાકાની વાત શું કરવા કરીએ ? તમારી જ માન્યતાના વિચાર કરી ને? તમે ય એમ જ માના છે. તે 'કે-ધનથી ધમ ને સ્વ. મધું મેળવી શકીશું, માટે ધન ભેગુ કરા. આહ! માહના સામ્રાજ્યે જગત ઉપર કેવા ઘેરા ઘાલ્યા છે ? પણ અહિ તે મુનિએ પોતાના ધમ સમજાવ્યેા. ધન, વાહન, વૈભવ, વિનતા વગેરેને સ્પર્શી પણ ન કરાય એવી શ્રમણધમની મર્યાદા સમજાવી, અને પેાતાના ધર્મક્ષેત્ર અને કાર્ય ક્ષેત્રને છેડી ત્યાં ન આવવાની મક્કમતા જણાવી, પણ સિકંદર જેનું નામ ! એ શેના માને ? એના ગવ છંછેડાયા, આજ્ઞા આગળ ધ કેવા ! ને મર્યાદા કેવી! ધરતીને ધ્રુજાવી નાંખે એવા સત્તાવાહક શબ્દોમાં સિકંદર પ્રગટયો. “ મહારાજ ! ધમ ને મર્યાદા એ તા નિહ્વાનું આશ્વાસન છે. એ ઉપદેશ કેાઇ શક્તિહીનને આપજો. અત્યારે હુ· મર્યાદા અને ધમ સાંભળવા નથી આવ્યે. પણ તમને લેવા આવ્યા છું. તમારે આવવુ જ પડશે. મારી આજ્ઞાના અનાદર કે પ્રતિકાર કરનાર રાજાધિરાજ પણ ધૂળમાં મળી ગયા, એ તમે જાણા છે ? તમે મને ના કહેશે તે તમારી શું સ્થિતિ થશે તેના વિચાર તમે કર્યાં છે ?...” એના હાથ સેનાંના મૂઠ્ઠાથી ચમકતી તલવાર પર ગયા અને તેજસ્વી તલવાર મ્યાનમાંથી બહાર નીકળી..
++
64
ચાંદની જેવું શાંત ને મધુર સ્મિત કરી આત્મશ્રદ્ધાથી ઝળહળતા શબ્દોમાં મુનિએ કહ્યુ : સિકંદર ! દિગ્વિજયી સિકંદર ! જરા શાંત થાઓ. આ સમરાંગણ નથી, પણ સમતાંગણુ છે!
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
માનવતાનાં સોપાન
અને તલવાર તે રાજન ! શરીરને છે, પણ તારી સાથેતે આત્મા છે. આત્મા શથિી છેદા નથી, પાણીથી ભીંજાતે નથી, પવનથી સુકાતું નથી ને પ્રચંડ અગ્નિની જવાળાઓથી પણુ દાઝતો નથી. આત્મા અમર છે. નાશ પામે એ તે આ શરીર છે. રાજન ! શાશ્વત આત્માને અશાશ્વત તલવાર કઈ: રીતે કાપી શકે ?”
જીવનમાં કદી નહિ સાંભળેલી સંતની અજેય વાણી સાંભળતાં સિકંદરનું હૃદય આત્માની અલૌકિક દુનિયામાં વિહરવા લાગ્યું. આત્માની પ્રચંડ શક્તિનું ભાન એને થવા લાગ્યું. મૃત્યુના ગુરુ જેવા આ સંતના શબ્દો સાંભળતાં, એના હાથમાંથી તલવાર સરી ગઈ. સમરાંગણમાં મરચા પર એણે મરણિયા થઈ ઘૂમતા લાખ વિર દ્ધા જોયા હતા; પણ મૃત્યુના મંડપમાં પણ આ સંતના મુખ ઉપર અમરતાની જે કાન્તિ ઉપસી આવી તે તે સાવ જ અલૌકિક હતી. આની સાથે જાણે કેઈની ય સરખામણ ન થાય !
આ શબ્દો ગંભીરતાથી વિચારવા જેવા છે. આવા મરણપસર્ગના વિષમ સમયે પણ મુનિ કે નિભય ઉપદેશ આપે છે? કારણ કે એમણે ઇન્દ્રિયના વિષયને જિતી, આત્મસ્વરૂપ જાયું છે. ઇન્દ્રિયના વિજેતાને મરણ ધ્રુજાવી શકતું નથી, એથી તે મરણ પોતે જ ધ્રુજે છે ! મરણને ભય વધે છે, મરણનું નામ સાંભળી માણસ કંપે છે; કારણ કે અમરતાની વાત ભૂલાઈ અને કાયાની માયા વધી. કાયાની મમતાએ માણસને પામર બનાવ્યું છે, સત્વહીન બનાવ્યા છે અને હિંસક ભાવનાથી તરબોળ બનાવ્યું છે. જેણે અમરતાનાં ગીત ગાયાં છે, એ તે વિષમ વિપત્તિમાં પણ નિભય ને વાત્સલ્યભર્યો હોય. ચંડકૌશિક નાગ જ્યારે ચારે બાજુ પિતાની વિષદષ્ટિ ફેંકતે. હત ને પ્રાણીઓને સંહાર કરતા હતા ત્યારે પ્રેમદષ્ટિ લઈ પ્રભુ
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
હર
ગગનગૃતિ
મહાવીર ત્યાં પહોંચ્યા. એમને જોતાં જ વિષધર ધસી આર્થેા. ફૂંફાડા મારી, પ્રભુના ચરણે જોરથી ડંખ મારી દૂર ભાગ્યે. એના મનમાં એમ જ હતું કે, હમણાં મારા કાતિલ ઝેરથી મૂચ્છિત થઇ આ માણુસ મારા પર ગમડશે. પશુ ત્યાં તે પ્રભુએ એમની અમીભરી પ્રેમદ્રેષ્ટિ એ વિષધર પર વર્ષાવી અને મેલ્યાઃ “એ ચંડકૌશિક ! જરા સમજ! ખૂઝ ! તું કાણુ હતા, તેના તા તું વિચાર કર. તું તે એક વખત પવિત્ર સાધુ હતા, પણ ક્રોધ કરવાથી, અને પ્રેમની દિષ્ટ ખાવાથી તું મરીને નાગ થયા. મૈત્રીની દૃષ્ટિ ખાઈને ઝેરી ષ્ટિ કેળવી; એટલે તું સંત મટી સપ થયા ! ” ભ॰ મહાવીરની પ્રેમના પ્રકાશથી ભરેલી અમરવાણી સાંભળી સર્પને પણુ આત્મજ્ઞાન થયું. એણે ઝેરને વસી અમૃતના માર્ગ લીધે. સર્વ સમર્પણ કરી, ' અનશન સ્વીકારી, અમરત્વને પામ્યા.
આહ ! પ્રેમના કેવા પ્રભાવ ! પ્રેમના સામ્રાજ્યમાં કેઇ વૈરી નથી, કેાઈ ઝેરી નથી, કાઇ અધમ નથી, કેાઇ ઉત્તમ નથી, કાઈ ઉચ્ચ નથી, કાઇ નીચ નથી ! ત્યાં તે કેવળ નિર્ભયતા અને વાત્સલ્યના પ્રકાશ વિલસે છે !.
મુનિએ કહ્યું : સિક ંદર ! માનવી મૃત્યુથી ગભરાય છે, કારણ કે એણે ઇન્દ્રિયવિજય કર્યાં નથી. જો એણે ઇન્દ્રિયાને જિતી જ હાય તે તે એ એમ જ કહેઃ
અનન્તના પ્રવેશ દ્વારે, મૃત્યુ તે પરિચારિકા, જે જીવસ્રા પરિહરીને, નવીનને પહેરાવતી; એ મૃત્યુથી હું માનવી ! તુ કાં કરે ? તું શા ડરે ? મૃત્યુ આવે તે આવવા દે. એ નવાં નવાં વ પહેરાવનારી સુ ંદર સેવિકા છે. એને જોઈ ગભરાઓ છે શા માટે? પણ આ સુંદરી તેને જ નવાં ને સુંદર વસ્ત્રા પહેરાવે
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
માનવાનાં પાન
છે કે જેણે જીવનમાં કંઈક સારા કાર્યો કર્યા હોય, જેણે સંયમ પા હોય, પ્રેમની હવા ફેલાવી હોય, વાત્સલ્યને પ્રકાશ પાથર્યો હોય. એ માણસ તે મૃત્ય-કુમારિકાને જોતાં આનંદ પામવાને પણ જેણે ઇંદ્રિયને જિતી નથી, વેર-ઝેરને દાવાનળ પ્રગટાવ્યા છે, એ માણસ તે મૃત્યુનું નામ સાંભળતાં જ કંપી જવાનેપ્રજી ઊઠવાને ! તમે મરણથી ગભરાઓ છે કે નિર્ભય છે? જે ગભરાતા હે તે એ ભયનું કારણ શોધી કાઢ. સત્યને અભાવ અને ઇન્દ્રિયગણની સ્વચ્છન્દતા તે મૃત્યુના ભયનું કારણ નથી ને ? એ સિવાય બીજું શું હોઈ શકે?
સંતના આ પ્રભાવશાળી વીર વચનો સાંભળી, સિકંદર એમના ચરણમાં ઢળી પડ્યો. એણે કહ્યું: “હવે મને સમજાય છે કે મારા ગુરુએ જૈન સાધુની માંગણી કેમ કરી હતી ! મારા અભિમાનને ગાળવા જ એમણે આ ભલામણ કરી હતી. આત્મા માટે દેહને ડૂલ કરનારા વીરો પણ આ વિશ્વમાં છે એમ આપના દશન પહેલાં મને કેઈએ કહ્યું હોત તે હું ન માનત. પણ આજ આપના દર્શનથી તે એ સત્યની મને ખાત્રી થઈ છે. આપના મિલનથી મને સમજાયું કે જગતને જિતનાર કરતાં પણ ઈન્દ્રિયને જિતનાર મહાન છે–શૂરવીર છે! ધીર ને વીર તે જ કહેવાય છે, જે વાસનાને ગુલામ નહિ, પણ જે સંતોષને સંતાન છે. આપ મને કંઈક એ સંદેશ આપે જે લઈ હું મારી મામ તરફ જાઉં અને એ અમર સંદેશ મારા જીવનમાં ઉતારી, એ દિવ્ય સંદેશ મારા દેશબાંધીને પહોંચાડું!...”
જોયું, ત્યાગને પ્રભાવ કે છે? સિકંદર જે ઘમંડી પણ ત્યાગ આગળ ઝૂકી પડે. વિશ્વની એવી કોઈ તાકાત નથી, જે ત્યાગ સામે પડકાર કરે ! સૂર્યને ઉદય થતાં જેમ અંધકારના ડુંગરા પણ ઓગળી જાય, તેમ ત્યાગને મહિમા પ્રગટતાં, ભેગીઓ
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
ય
ગામના ગણિ એની આગળ એગળી જાય ! અને તેથી જ કાઈને ય નહિ નમનારા અક્કડ સિકંદર નમ્ર બની સંતના ચરણમાં ઢળી પડયાં. એના આત્માનાં દ્વાર ઊઘડી ગયાં અને ઉપદેશ ગ્રહણ કરવા ચૈાગ્ય અન્ય. તમારે પણ ઉપદેશ સાંભળવા માટે આવી નમ્રતા અને જિજ્ઞાસા કેળવવી જોઇએ ને? નમ્રતા અને જિજ્ઞાસા વિનાના શ્રોતાને ઉપદેશ સંભળાવવા એ તે ઊંધા ઘડા પર પાણી રેડવા જેવું છે. એથી ખન્નેને નુકશાન. પાણી નિષ્ફળ જાય ને ઘડા ખાલી ને ખાલી રહે. જો કે આ તે વિવક્ષાએ વાત છે. નહિતર વક્તાને તા એકાન્તે લાભ છે જ. એ તો એક કલાક નિરાજ કરતા હાય છે, પણ સાધારણતઃ વ્યાખ્યાનકારે પણ સભા નિરીક્ષણ તા કરવુ' જ રહ્યું કે-આમાં કેની કેટલી પાત્રતા છે? પાત્રતાના પ્રભાવ કેાઈ અજમ છે. પાણી એકનુ એક જ છે. પણ પાત્રના ભેદથી પરિણામ જુદું આવે છે. સ્વાતિ નક્ષત્રનું પાણી છીપમાં પડે તે મેતી થાય, ફળદ્રૂપ ભૂમિમાં પડે તે સારું અનાજ થાય, ને સપના માંમાં પડે તે ઝેર થાય.
पात्राऽपात्रविवेकोऽस्ति, धेनुपन्नगयोरिव ।
तृणात् संजायते क्षीरः, क्षीरात् संजायते विषम् ॥
પાત્ર અને અપાત્રનું' કેટલુ' અંતર છે તે ખતાવવા માટે આ એક સુભાષિત જ ખસ છે. ગાયને તૃણ—ઘાસ ખવડાવે તે ય તેનું દૂધ થાય અને સર્પને દૂધ પાએ ત ય તેનુ હલાહલ ઝેર થાય! પાત્રને કેવા પ્રભાવ !
મુનિએ પણ સિકંદરમાં હવે નમ્રતા અને જિજ્ઞાસાદ્વારા પાત્રતા જોઈ, અને કહ્યું: “ તમે જે આપી ન શકે તે તમારે લેવુ નહિ....!” મુનિનું આ રહસ્યપૂર્ણ વાકય એમને ન સમજાયુ, એટલે સિક દરે કહ્યું; “ હું આ મહાવાકજીના અથ સમજી શકયો નથી એટલે કૃપા કરી આપ મને વિસ્તારથી સમજાવે
'
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
માનવતાનાં પાન
- કરુણપૂર્ણ સંતે કહ્યું –“રાજન! કેઈનું લુટેલું ધન તમે એને પાછું આપી શકે છે, કેઈનું ઝૂંટવેલું રાજ્ય પણ તમે પાછું આપી શકો છો; પણ કેાઇના લીધેલા પ્રાણ તમે આપી, શકે ખરા? જે પ્રાણ દેવાને અધિકાર તમને નથી તે પ્રાણ તમને લેવાનો અધિકાર પણું નથી. માણસ બધી વસ્તુઓ આપી શકે છે, પણ એ જીવન કોઈને ય આપી શકતા નથી, તે પછી. બીજાનાં જીવન યુદ્ધના પડદા નીચે લેવાને હક્ક તમને કેણે આ સંતના આ વચને સાંભળી એ નાચી ઉઠે. યુદ્ધ વિરામ અને અહિંસાને મહામંત્ર એને આ વચનમાં દેખાય અને અહિંસક જીવન જીવવાની પ્રતિજ્ઞા લઈ મુનિને પ્રેમ અને બહુમાનથી નમન કરી, એ પિતાના દેશ ભણી ઉપડે!
એરિસ્ટોટલે સિકંદરને પૂછયું: “કેમ મેં મંગાવેલી વસ્તુ, લાવ્યા? ન લાવી શક્યા ને? ભાઈ ! મારે એ સંતને અહિ લાવવા નહતા, પણ મારે તો તમારું ઘેન ઉતારવું હતું. સત્તા ને શ્રીમન્તાઈથી જગતની બીજી કઈ પણ વસ્તુ ખરીદી શકાતી હોય તે પણ, ત્યાગ તે નથી જ ખરીદી શકાતે. સત્તા ને શ્રીમન્તાઈ આગળ બીજી કઈ પણ વસ્તુ પીગળી શકે પણ, ત્યાગ જ એક ઉન્નત ને અણનમ રહી શકે છે. સર્વ વસ્તુને ભય છે પણ ત્યાગ જ એક અભય છે. એરિસ્ટોટલની આ વાત સાંભળી સિકંદર એમને ભેટી પડયે.
धर्म चरति पण्डितः - સંત અને સિકંદરના આ પ્રસંગ દ્વારા ઇન્દ્રિયોને જિતે તે શુર, આ વાત આપણે વિચારી ગયા. હવે આવે છે પંડિતપંડિત કોણ? શાસ્ત્ર ભણે, બ્લેકે પોપટની જેમ બોલી જાય કે ભડભડ સંસ્કૃત બોલવા માંડે એટલા માત્રથી તે પંડિત ન
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
અમાણતિ કહેવાય. પંડિત તે જ કહેવાય કે જે ધમને વિવેકપૂર્વક આચરતે હોય, પિતાની ફરજ જે સમજતે હોય, અને અત્યારે પિતાનું પ્રાપ્ત કર્તવ્ય શું છે એને વિચાર કરી, અગ્યને છેડી, ચગ્યને આદર કરતા હોય; તે પંડિત કહેવાય. આ પંડિત આ દુનિયાના ભેગમાં રાચે ખરે? એ વિલાસનાં સાધન મેળવી નાચે ખરે? એ જગતની સંપત્તિમાં માચે એમ તમે માને છે ? ત્યારે સાચો પંડિત આ દુનિયાને શું માને? કહે જોઈએ? સાચે પંડિત આ દુનિયાને એક વિશાળ મુસાફર ખાનું માને. આ મુસાફરખાનામાં રાજ લાખો આવે છે અને લાખે જાય છે. માણસ માને છે. હું કંઈક છું. એ હું-પદના ઘમંડમાં ડેલનારા પણ ધૂળમાં મળી ગયા. જેઓ એક ફેંક મારી જગતની રાખ કરી શકતા હતા, એમની રાખ આજે શધીયે જડતી નથી. જગતના ગમે એવા સત્તાધીશ કે ધનવાન માણસને પણ આ જગતમાંથી જવાનું છે એ તે નકકી છે ને?
માણસ મોટો છે, માટે કંઈ મૃત્યુ એની વાટ જોઈને ઊભું રહેવાનું નથી. મૃત્યુની ગાડી તે રાતદિવસ ચાલી જ જાય છે. અને જે એના ઝપાટામાં આવે, તેને ઉપાડતી જ જાય છે. જગતની ગાડી તે મોટા માણસની શરમને લીધે કદાચ થંભાવી શકાય, પણ આ મૃત્યુની ગાડીને ગમે એ સત્તાધીશ પણ થંભાવી શકે એમ તમને લાગે છે? શું તમારો પિસે મૃત્યની ગાડીને એક સેકન્ડ (Second) પણ નહિ રોકી શકે? એમ માથું ડોલાવે નહિ ચાલે. જરા સ્પષ્ટ શબ્દોમાં કહો તે આ સામાન્ય માણસને પણ ખબર પડે કે આ શેઠ આટલા શ્રીમંત હોવા છતાં પણ કહે છે કે, અમારે પૈસા ને અમારી આવડત અમને બચાવશે તે નહિ, પણ એને સદુપયોગ ન થાય તે અમને ખેંચીને નર્કમાં લઈ જશે. કેમ આ વાત ખરી છે ને? - વાહ, રંગ રાખે. આમ જોરથી બેલે તે આ માનવ
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
માનવતાનાં પાન મેદની પણ સાંભળી શકે. સુખી માણસેએ તે વળી આ વાત ઉપર ખૂબ વિચાર કરે જોઈએ કે, “સંસાર એ મુસાફરખાનું છે. અહિ ગમે એટલું ભેગું કરીશું તેય છોડડ્યા વિના છૂટકો નથી. હું આ વિભવને નહીં છોડું તે એ મને છેડશે. હસતાં હસતાં નહિ ત્યજું તે રડતાં રડતાં ત્યજવું પડશે. બાપડો થઈને છોડવા કરતાં બહાદૂર થઈને છેડો ને! કે જેથી લેકે પણ તમારી પાછળ એમ કહે કે –ખરે ભડને દીકરા નીકળે. ભેગેએ એને નથી છોડ્યો પણ એણે ભેગેને લાત મારી. ધન્ય છે આના ડહાપણને ! સંસારમાં રહ્યો પણ એમાં ફસાયે નહિ. ધન મળ્યું પણ એમાં મુંઝાણે નહિ. સંસારને મુસાફરખાનું માની નીકળી ગયે! રઘુકુલને ત્યાગ - શ્રી રામના વનવાસની. વાત તે જગપ્રસિદ્ધ છે ને? રામાયણને એ કરુણ છતાં સહામણે પ્રસંગ વિચારવા જેવું છે. આખી અયોધ્યામાં આનંદની હવા પામી છે. શ્રી રામચંદ્રજીના રાજ્યાભિષેકની તૈયારી ઘણું જ ઉત્સાહપૂર્વક પરિજને કરી રહ્યા છે. આ ઉત્સવ એકલા રાજાને નહિ, પણ પ્રજાને પણ ખરે. કારણ કે આવા ભલા રાજાના રાજ્યાભિષેકથી પ્રજાને શાતિ ને સુખ મળવાનાં છે. એટલે આજની જેમ કેવળ રાજ્યને જ ખચે એ ઉલ્ય નહેતા થતા, પણ પ્રજાનાં તનમન અને ધન પણ એમાં મળતાં; એટલે એ ઉત્સવને આનંદ કઈ ઓર જ આવતા. આ સમયે શ્રીરામ શંગારગૃહમાં વરલંકાર પહેરી રહ્યા છે. હાથમાં હીરાથી જડેલે મુગટ લેતાં એ વિચાર કરે છે કે –આ મુગટના ભારને વહન કરવા હું સમય છું ખરે? આજ હું નાગરિક છું, આવતી કાલે હું રાજ થઈશ અને આખી એની જવાબદારીને એને મારા શિર
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્મતિ
આવશે. તે આ વિશાળ જવાબદારીના ભારને ઉપાડવા હું સમ છુ ખા રાજ્યાભિષેકના આનંદભર્યાં પ્રસંગે, ગભીર ખની શ્રીરામ વિચાર કરે છે. આવા પ્રસંગે પેાતાની જવાબદારી ને લાયકાતના વિચાર કરનારા કેટલા? આજકાલ પેાતાની લાયકાતના વિચાર કર્યા વિના સત્તાની પડાપડી માટે જે ઢાડાદોડ કરે છે, એવુ જ આ કલેશમય પરિણામ છે. સાને સત્તા જોઇએ છે, શક્તિના કે સંયમના વિચાર કોઇનેય કરવા નથી, જ્યાં સત્તાની જ ભૂખ જાગે ત્યાં કેવુ' કારમું પરિણામ આવે, તેના જ અહિ વિચાર કરવાના છે. જે સમયે શ્રીરામ પેાતાના કર્તવ્યની વિચારણા કરી રહ્યા છે, તે જ પ્રસગે કૈકેયી પેાતાના તુચ્છ સ્વાર્થના વિચાર કરે છે. શ્રી દશરથજી પણ આજે આનંદમાં છે, પાતાના લાયક પુત્રના રાજ્યાભિષેક થવાના છે. પેાતે આજ દિવસ સુધી ઉપાડેલી રાજ્ય ધરા પેાતાના ચેગ્ય ઉત્તરાધિકારીને ખાંધે મૂકાય છે, એની ખુશાલીમાં એ મનમાં મલકાય છે, પોતે મુક્ત બને છે અને ચેાગ્યના હાથમાં રાજ્યના ઢેર સાંપાય છે. રાજ્યની દૃષ્ટિએ જીવનના આ છેલ્લે પ્રસંગ શાન્તિથી પતી જાય તે પાતે હવે જીવનના ઉત્તરાર્ધમાં કંઇક આત્મસાધના કરી શકે, એમ એ માને છે. એટલે જ એ સુંદર વસ્ત્ર પહેરી મહેલમાંથી બહાર નીકળવા જાય છે ત્યાં ખારણામાં જ કૈકેયી આવી ઊભાં રહ્યાં. આ ચતુર સ્ત્રીએ આજે સેાળે શણગાર સજ્યા છે. માણસને મત્ત બનાવી દે એવા એના શૃંગાર છે. સ્વાથની મદિરાથી એની મસ્ત આંખા ઘૂમી રહી છે. આકણુ વૃદ્ધ ઉપર પણ શું કામ કરે છે તે તમે વિચારી જોજો જ્ઞાનીઓ કહે છે કે, પ્રલેભનકારી પટ્ટા થી દૂર રહે. એના મારકણા સ્વભાવ જતે નથો. ઝેર તે ઝેર છે. તે વૃદ્ધને ય મારે ને યુવાનનેય મારે, ભણેલાને ય મારે અને અભણને ય મારે જે ખાય તે મરે! ઘણા કહે છે ને કે અમે તે હવે વૃદ્ધ થયા. અમારી ઇન્દ્રિય શિથિલ થઈ. હવે
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઞાનવતાનાં સાપાન
૭૯
મઅને વિષયની ભૂખ ન જાગે. અને તે હવે અનાસક્ત છીએ પણ હું રહું છું કે, જવા દો એ દંભને! તમે કેવા અનાસક્ત છે જ્ઞાનીઓ અને માનસશાસ્ત્રીએથી અજાણ્યુ નથી. પાંચ ઇન્દ્રિ ચાના ત્રેવીશ વિષયે અને મસા ને ખાવન વિકારામાં મગ્ન રહેવું અને પાછી અનાસક્તિની વાત કરવી !
N
કેટલાક વૃદ્ધો માટે તે કહેવાય છે કે શારીરિક શિથિલતાને લીધે બાહ્ય દૃષ્ટિએ શાન્ત દેખાતા હાય પણ સિનેમામાં કે નાટકમાં જાય એટલે નટીએને જોઇ ને તવેત ઊ ંચા થઈ જાય ! જોઇ ને આ બુઢાએની અનાસક્તિ ! વૃદ્ધ થવા છતાં વાસના ન જાય તે એ આખા કુળને કુમાગે લઇ જાય. જેમ વાળ ધેાળા થતા જાય તેમ તેમ હૈયું પણ ધાળુ થવુ જોઈએ.
•
6
શ્રી દશરથજી ઉપદેશ સાંભળ્યા પછી વિરાગી બન્યા છે. એમને પાતાના હયાને કેળન્યુ છે. એટલે એ વિચાર કરતા આવે છે કે-હવે રાજ્યના ભાર ઉતારી હું હળવા બનુ ને સંયમની સાધના કરું—એ જ પ્રસંગે બારણામાં ઉભેલાં કૈકેયીને જોઇ એમણે પૂછ્યું: ‘કાં બારણામાં કેમ ? આજે તમે ઉદાસ કાં જણાએ છે ? આજ તે આનદના દિવસ છે, જે જોઇએ તે માંગે. આજે કઇ જ માંઘું. નથી. ' ત્યારે કૈકેયીએ કહ્યું: · શું માંગું ? મારે ખીજું માંગવાનું શુ' હાય ? તમારી જેમ મારા ભરત પણ ત્યાગના રંગે રંગાયેા છે. મારા હાથમાંથી તે પતિ ને પુત્ર અને જાય છે. એટલે પુત્રને રાકવાના માગ એક છે. રામને બદલે ભરતના રાજ્યાભિષેક કરો, અને તમે લગ્નકાળે આપેલ વચન પાળે; એ જ પ્રાર્થના.’-કૈકેયીના આ વચના સાંભળતાં શ્રી દશરથજીને પેાતાની છાતી પર માટી શિલા પડી હોય એવા કારમે આઘાત થયે. આનંદ ઊડી ગયા. લેહી થીજી ગયું. એકદમ મૂર્છા આવી ને ધણી પર ઢળતાં કહ્યું, “ તથાસ્તુ...”. માહન
''
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
સામ્રાજ્ય કાઈ અજબ છે. મેહ એ અંધને પણ 'તેડી નાંખે છે. નાવિક કિનારે આવેલી નૌકાને પણ માહના ખેંચી જાય !
આત્મળગૃતિ
વૈરાગ્યવાસિત હૈયાઓના સાવધાન ન રહે તે મારકણા વાયરા મધદરિયે
"
શ્રી દશરથજીની મૂર્છાના દુઃખદ સમાચાર અન્તઃપુરના માણસે શ્રી રામચન્દ્રજીને આપ્યા. આ સમાચાર સાંભળતાં વિનયી શ્રીરામ સ્તબ્ધ બની ગયા. આ વખતે શ્રી રામચન્દ્રજીને એક જ વિચાર આવ્યેઃ મારું કતવ્ય શું ? મારા ધ શું? પુત્ર તરીકેની મારી ફરજ શુ'? પિતાજીની ઇચ્છા એ જ મારી ઇચ્છા. પિતાજીના વચનનું પાલન કરવું એ જ સુપુત્રના ધમ! પિતાના વચનના ભંગ કરે તે પુત્ર નહિ પણ પથ્થર ! એ સપૂત નહિ પણ કપૂત! પડિતાઇભર્યાં આદી વિચાર કરી, એમણે તેજથી ઝળાંહળાં થતા રત્નમુકૂટ હાથમાંથી નીચે મૂક્યા અને વિચાર કર્યાં કે- હુ જ્યાંસુધી અયાખ્યામાં હાઉ', ત્યાંસુધી શ્રી ભરતના રાજ્યાભિષેક થાય નહિ, અને એ રાજ્યને સ્વીકારે પણ નહિ. અને એ રાજ્ય ન સ્વીકારે તેા પિતાજીના વચનનું પાલન કર્યું રીતે થાય ? અને વચનભંગ જેવું બીજી' પાપ કર્યું? વચનભંગ જેવા ખીજો દ્રોહ કયા ? એ વચનભંગના પાપમાં હું નિમિત્ત અનુ ? એ કદી ન મને. બસ, ત્યારે રાજ્ય છે।ડી વનમાં જાઉ અને ભરતના મા નિષ્કંટક બનાવુ, પિતાજીની પ્રતિજ્ઞા અખંડ રહેા. ”
-
કરુણા વીર માતા શ્રી કૌશલ્યાજીના પવિત્ર આશીર્વાદ લઈ શ્રી રામચ`દ્રજી ચાલી નીકંળ્યા. આગળ શ્રી રામ, પાછળ પુણ્યવતી શ્રી સીતાજી અને એની પાછળ - શ્રી લક્ષ્મણુજી-આ ત્રિમૂર્તિને જંગલની વાટે જતી જોઈ અચૈાધ્યાનાં નસ્નારીએ રુદન કરવા લાગ્યાં. આંખામાંથી આંસુની ધારા વહેવા લાગી. શ્રાનન્દભર્યાં સૂરને છેડતી શરણાઈએ બંધ પડી, શાકનુ વાતા
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
માનવતાનાં પાન
વરણ જામતું ગયું. પ્રજના હૃદયના બંધને તેડી નાખે એવી વિચાગની વાંસળી વાગવા લાગી. પ્રજા શ્રી રામની પાછળ ચાલી નીકળી. ત્યારે શ્રી રામે સૈને પ્રેમથી સમજવીને પાછા મળ્યા અને એ વન ભણી ચાલી નીકળ્યા.
ધર્મ કેણું આચરી શકે? પંડિત હેય તે! પંડિત ધર્મનેકર્તવ્યને વિચાર કરે છે, જ્યારે સૂર્ણ હક્કની માથાકૂટ કરે છે. શું શ્રી રામ ધારત તે રાજ્યના માલિક ન બની શકત? એ આજના લેકોની જેમ કહેતા કે “ચાલ ચૂંટણી કરે. મતદાન કરાવે. બહુમત કોને મળે છે? મને કે ભરતને? મેં પ્રજાને પ્રેમ કેટલે સંપાદન કર્યો છે એની મારે. કસોટી કરવી છે.” એમ કહી શ્રી રામે ચૂંટણી જંગમાં ઝંપલાવ્યું હેત તે? તે શું? આજ ચૂંટણીવાળાઓ પ્રત્યે જે નજરથી પ્રજા જુએ છે એ જ નજરથી શ્રી રામને પણ જેત! બીજી એક વાત વિચારે. શું શ્રી રામ એમ ન કહી શકત કે-“આ ડોસાની બુદ્ધિ તે હવે ભ્રષ્ટ થઈ છે. એણે શું કરવા બીજી પત્ની કરી? અને શું કરવા આવું વગર વિચાર્યું વચન આપ્યું ? એણે આપ્યું છે તે એ જાણે. મારા હક્કના રાજ્યને ભરતને આપનાર એ કેણુ? એ બૂઢાના વચનને પાળવા કંઈ હું બંધાયે નથી.” આવી દલીલ કરી હતી તે? પણ એ જમાનામાં આજના જેવા સવાથી વકીલે નહેતા, એ જમાનામાં આજના જેટલી હક્કની મારામારી નહતી. સૌને પિતાના ધર્મની પડી હતી, સૌને પિતાનું ક્તવ્ય યાદ આવતું. એટલે શ્રી રામચંદ્ર તે એક જ વાત સમ જતા હતા કે ત્યાગ કર એ મારે ધર્મ છે. પિતાના વચનને અભંગ રાખવું એ મારું કર્તવ્ય છે. અને એની જ અસર શ્રી સીતાજી પર પણ પડી, અને એટલે જ એમણે પણ પિતાના પતિના કાને ન ભંભેર્યા અને એમણે વિચાર્યું પતિને પગલે
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્મજાગતિ
ચાલી નીકળવું એ સતીને ધમ! પતિના સુખે સુખી ને પતિના દુખે દુખી થાય તે સતી! સતી તરીકે મારે અત્યારે બીજું કઈ જ કરવાનું ન હોય. પતિને માગ એ જ મારા માગ!
શ્રી લમણજીને થયું વડિલ ભાઈ વનમાં જાય ને હું અહિ પડ્યો રહું ? એ ઘર અરણ્યમાં ભાઈ-ભાભીની સેવાનો અપૂર્વ અવસર ફરી નહિ મળે ! ગુણિયલ ભાઈને વિયાગ કેમ વેઠાય? અને શ્રી લક્ષમણજી પણ ચાલી નીકળ્યા. જોયું?. સોએ પિતતાને ધર્મ બજા. તમે તમારી દુકાને આ રીતે ભાઈને આપી ચાલી નીકળે તે તમને તમારી પત્ની શું કહે? તમારે ઘેર પત્ની તે હશે ને? જો કે તમારે સ્વભાવ જોતાં તમે કંઈ આવું અર્પણ કરે એમ લાગતું નથી, છતાં પણ ધારો કે આ ઉપદેશ સાંભળ્યા પછી તમે કંઈક એવું અર્પણ કરી બેસે તે એ સમાચાર સાંભળી તમારી સ્ત્રી પ્રસન્ન થાય કે થયેલા જેટલા પણ ચૂલામાં ફેકી મોઢું ચડાવી બેસી જાય? આ પ્રસંગ ચાલે છે ત્યારે સોએ પિતાના ઘરની સ્થિતિ પણ વિચારવી તે જોઈએ ને ?
શ્રી ભરતજી માતાજીને પ્રણામ કરવા જાય છે. પુત્રને આશીર્વાદ આપતાં કૈકેયીએ આનંદથી કહ્યું : વત્સ! તારી માતા તારા હિતની કેટલી ચિન્તા કરે છે! આજની વાત સાંભળતાં તું હર્ષથી નાચી ઊઠવાને! આજ મેં મારા વરદાનની માંગણી તારા પિતા પાસે કરી લીધી છે. હવે રાજ્યાભિષેક રામને નહિ, પણ તારો થવાને.”
શ્રી ભરતે કહ્યું: “મા, મા ! તું આ શું બેલે છે? ઈફવાકુકુળમાં આ સ્વાર્થી હતા! તને હજી મારામાં અને શ્રી રામમાં ભેદ લાગે છે? મા, હું માનતા હતા કે તું મારી કલ્યાણ કારી માતા છે, પણ આ જ મેં જાણ્યું કે તું માતાના વેષમાં પૂર્વનું વેર લેવા આવેલ કેઈ વેરણ છે! આહ! આ ઉત્તમ
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
માનવતાનાં સાપાન
ૐ
કુળમાં સ્વાર્થ અને સત્તાની દુર્ગંધ ! મા, તું તારો ધર્મી ચૂકી! સ્વામાં અધ ખની, તે મારા જીવનમાં ઝેર રેડવા પ્રયત્ન કર્યો! ધિક્કાર હૈ। આ સ્વાર્થી ધતાને !” આટલું કહેતાં કહેતાં તે એ મૂર્છા પામ્યા. દાસદાસીએ દોડી આવ્યાં. ચંદનનુ વિલેપન અને ગુલાબજળનુ સિંચન એમના પર કરવા લાગ્યાં.
ઃઃ
આ પ્રસંગ ચાલે છે ત્યારે, આપણા હૈયાને પણ તપાસવાની જરૂર છે. આવા સુખદ સમાચાર આજની કાઇ માતાએ આજના કાઈ યુવાનને આપ્યા હોય તે યુવાન શુ કહે? આવી વાત સાંભળી માતાને ઠપકે દેવાની વાત તે દૂર રહી, પણ સાંભળીને નાચવા જ માંડે ને ? હૈં અાયાનું રાજ્ય મને મળશે? છ આમ ખેલતાં જ એની ડાગળી ચસકી જાય ને ? રાજ્યાભિષેકની વાત દૂર રહે અને ગાંડાઓના દવાખાના ભેગા કરવાની ધમાલમાં ઊતરવું પડે ને ? કારણ કે આજે સૌને સત્તાની લાલસા જાગી છે! અન્યનું પડાવીને ભાગવવાની લાલસાવાળાને પહેલાં તે મળે નહિ, મળે તે ટકે નહિ અને ટકે તે ભાગવી શકે નહિ!
આજ જગતમાં જોશે તે થાડીશી સંપત્તિ માટે સગા ભાઈએ કાઢે ચડે છે, વર્ષો સુધી લડે છે, વકીલે, સોલિસીટર અને એરિસ્ટરાનાં ઘર ભરે છે. પેાતે ફના થઈ જાય પણ નમતું જરા ય ન આપે! આનુ' કારણ એ જ કે સૌ પોતપાતાના ધ ભૂલ્યા છે. ધર્મને આચરે તે પડિત અને ધર્મને ચૂકે તે સૂ
ન
શું ભરતને ભાષાનું નાટક ભજવતાં નહાતુ આવડતુ ? એ પ્રજાને એમ ન કહી શકત કે, “ પ્રજાજના ! હું શ્રી રામચંદ્રના વિયાગથી અતિ દુઃખી છું. મારે રાજ્યની કંઈ પડી નથી, પણ શું કરું? મારી માતાએ આવી ફરજ પાડી છે, એટલે રાજ્યના આ કાંટાળા મુગટ મારે અનિચ્છાએ પણ વહન કરવા પડે છે? ૨
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
: અાભાવિ
આવી ભાષાની ભવાઈ શું એ ન કરી શકત? અને જય ન પચાવી શકવ? પણ ભરતજી ધૂત નહોતા. ધૂ હોય તે જ આવી રમત રમે! એક કવિએ કહ્યું છે- मुखं पद्मदलाकार वाचा चंदनशीतला । . . .
हृदयं कर्तरीतुल्यं त्रिविधं धूर्तलक्षणम् ॥ . દંભીઓ કેવું નાટક ભજવે છે, તે આમાં કહ્યું છે. મેં કેવું ઠાવકું રાખે છે કે સૌમ્ય કમળ જેવું રાખે, અને વાણું તે ચંદનથી ય શીતળ; પણ હૃદય હદય તે કે કાતર જોઈ લે કાતર! જ્યાં જાય ત્યાં ધીમે રહીં કાપવાની જ વાત કરે, એકના બે કરે, બેના ચાર કરે અને ચારના આઠ કરે ! ભાગલા સિવાય વાત જ નહિ! છતાં મેંથી તે સંપ અને એકયતાની જ વાત કરતા હોય! કઈ સભામાં તમે ગયા છે તે તમને ખ્યાલ હશે; સભાને પ્રમુખ કહે છે, “હું આ ઉચ્ચ સિંહાસન માટે લાયક નથી, પણ તમે મને આ જવાબદારીભર્યું સ્થાન સોંપ્યું છે, તે મિત્રના આગ્રહને હું કેમ નકારી શકું?” આમ બેલનાર વ્યક્તિને એ સભાને પ્રમુખ ન બનાવ્યું હોય તે, એ સભાનું કેવું દુઃખદ પરિણામ આવે એ માટે મારે કહેવાની જરૂરિયાત ખરી? તમે જ કહે. તમે તે આવી ઘણી સભાઓ જેઈ છે. રણસંગ્રામમાં દ્ધાની જેમ મ્યાનમાંથી ચમકતી તલવાર નીકળે તેમ એના મુખમાંથી પણ તીખી ને તમતમતી ઝેરી વાણું જ નીકળે ને? વાણીની તલવાર એવી વઝે કે સભાના ટૂકડે ટૂકડા થઈ જાય ને? ઘણીવાર તે આવા દંભીઓ, “મારામાં કંઈ નથી” એમ કહી ગાલને છેતરે છે! અને આડકતરી રીતે એમ સૂચવે છે કે, જે છે તે અમારામાં છે અને અમારામાં જે નથી તે જગતમાં કયાંય નથી! પણ ભરતજી આવા ન હતા. એ તે મહાપુરુષ હતા.
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
માનવતાનાં સોપાન
મૂછો ઉતરી એટલે શ્રી ભરતે પૂછયું : “શ્રી રામ કયાં છે?” ઉત્તર મળે: “એ તે વનમાં ચાલ્યા જાય છે ! આ શ સાંભળતાં એમનું હૃદય ધ્રુજી ઉઠયું, અને શ્રી રામને મળવા, એ અધ્યાની ઊભી શેરીએ દેડવા લાગ્યા. લેકેની આંસુભીની આંખો, ઊઘાડા પગવાળા અને વિખરાયેલા વાળવાળા ભરતને જોઈ જ રહી. શું એમને ભાઈ પ્રત્યેને શુદ્ધ પ્રેમ! શું એમને ત્યાગ ! સૂની શેરીઓમાંથી એક જ અવાજ આવતું હતું. આનું નામ ભ્રાતૃભાવ! સગા ભાઈ ન હોવા છતાં કે અદ્ભુત પ્રેમી શ્રી ભરત તે શ્રી રામની પાછળ દેડ્યા જ જતા હતા. દૂરથી શ્રી ભરતને જોતાં જ શ્રી રામનું હૃદય ભરાઈ આવ્યું. વાવ વા િવૃનિ કુસુમા તે આનું નામ. કતવ્યને પંથે કઠોર રીતે ચાલનાર કૃતનિશ્ચયવાળા રામનું હૃદય ભાઇના નેહ આગળ મીણ જેવું બની ગયું. ભરતે પોતાનું માથું જેવું શ્રી રામના ચરણે મૂકયું, તે જ પળે શ્રી રામ ભરતને ઉંચકીને હૈયે હૈયું દબાય એ રીતે ભેટી પડ્યા. બંને ભાઈઓની આંખમાંથી આંસુનાં ઝરણું વહેવા લાગ્યાં. બંને દિલમાં એક બીજા માટે અદ્દભુત લાગણીઓ છલકાતી હતી! આ પવિત્ર ઊમિએના સાગરને ઝીલવા તે સમર્થ કવિનું પાત્ર પણ નાનું પડે! એ મીલનમાં શું ભાવનાના તરંગે ઊછળે ! અરસપરસ એમ જ થાય કે, અમે એક બીજામાં સમાઈ જઈએ. આ પ્રેમભીમા દશ્યને જેનાર શ્રી લક્ષમણ અને શ્રી સીતાજીની આંખો પણ ધન્ય બની હશે ને? શ્રી લક્ષમણજી મનમાં એમ બેલ્યા હશે ને કે –
જાએ ભયા, પ્યારે ભૈયા, રહેગા નામ તુમ્હારા, જબ તક ચમકે ચાંદ સિતારે, ચમકે નામ તુમ્હારા. ' કહ, તમે જ કહે, બંધુઓ! આ વિરલ દશ્યને જોતાં માતા ધરતીને કેટલો આનંદ થયે હશે? આ ઘરડી ધરતી
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૬
આત્મજાગૃતિ
માતાના હૈયામાં પિતાના કુપાત્ર સંતનેના વેર-ઝેરના કેટકેટલા દાવાનળ બળતા હશે, એમાં આ વાત્સલ્યભીના દશ્ય માd ધરતીને કેવી અપૂર્વ શાનિત આપી હશે? કહે ધરતી ત્યારે કેવી હરિયાળી ને નવપલ્લવિત બની હશે? ભાઈ ભાઈ વચ્ચેના વાત્સલ્યને આ આનંદજામ પીને તે આ વૃદ્ધ ધરતી પણ ત્યારે નવયૌવના બની ગઈ હશે ના? એને પણ એમ થયું હશે કે, ના, ના, મારા બધા સંતાને કુપાત્ર નથી, આવા સુપાત્ર પણ છે! આ આંખના આંસુ લુછીને શ્રી ભરતે કહ્યું “બધે! આપ આ શું કરે છે? મને અહિ એકલે મૂકી આપ વનમાં જશે? તમારા વિશે હું કઈ રીતે રહી શકું? આપ વનમાં તડકામાં ભમતા છે ત્યારે હું મહેલની શીળી છાયામાં આનંદ કરું ? આપ જંગલમાં સૂકાં ફળફૂલ પર આજીવિકા ચલાવતા હે ત્યારે હું ઉત્તમ રસવાળાં ભેજન કરું? આપ જમીન અને ઘાસ પર આળોટતા છે ત્યારે હું પલંગમાં અને શયામાં પતું? ભાઈ, એ પ્યારા ભાઈ! "આવું કદી બન્યું છે? શું તમે મને આટલે હલકે માળે? શું તમે મને રાજ્યને ઉભી મા? ભાઈ તમારા વિના આ અચે ધ્યાનું તે શું પણ ત્રણ ભુવનનું રાજ્ય મળે તે પણ હું એને તુચ્છ માનું ! મારું મન તો સંયમના રંગે રંગાયું છે, આ રાજ્યના કીચડમાં મને કાં નાખો ? માટે કૃપા કરી આપ અધ્યામાં પધારે અને મારા માર્ગે જવાની અનુજ્ઞા આપો ! ” એ પછી શ્રીરામે એમને ઘણી રીતે સમજાક્યા પણ એ ન માન્યા. એ વખતે શ્રીરામના હૈયામાં કર્તવ્ય અને લાગણીઓનું યુદ્ધ જામ્યું હતું. એક બાજુ ભાઈને નિર્મળ પ્રેમ, માતાની મીઠી મમતા, નેહીઓની લાગણીભરી હૂંફ-આ સૌ ખેંચી રહ્યાં હતાં. બીજી બાજુ કર્તવ્યને કઠોર પંથે હતા. પ્રેમ, મમતા અને લાગણીઓ... સોને કચડી કર્તવ્યના કઠેર પંથે જવાનું હતું.
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
માનવતાનાં સોપાન
શ્રીરામ સમજતા હતા કે આજ હું પોતે જ જે કર્તવ્યને પાઠ નહિ ભણું તે પછી ભવિષ્યમાં મારા કુટુમ્બીઓને કતવ્યને પાઠ કઈ રીતે ભણાવી શકીશ?
મમતાથી આદ્ર બનેલા હૈયા પર કુમળી લાગણીઓનાં બાણની અસર તીવ્ર થાય છે, પણ જેને કર્તવ્યનું બખ્તર પહેર્યું હોય છે, એ તે આવા આકરા ઘા પણ સમતાથી સહી લે છે, અને કર્તવ્યને પંથે આગળ વધે છે. પણ જે અસમર્થ છે એ તે કુમળી લાગણીઓમાં ખેંચી જાય છે અને એમાં જ અટવાઈ પડે છે. કતવ્યને કઠેર બની સ્વીકારે છે તેનો વિકાસ થાય છે અને જે તરંગમાં તણાય તેને વિનાશ!
શ્રીરામે કર્તવ્યને કઠેર પંથ સ્વીકારતાં કહ્યું: “ભાઈ, વહાલા ભરત ! તારાથી વિખૂટા પડતાં મને કેટલું દુઃખ થાય છે, એ હું અત્યારે નહિ વર્ણવું. હું તે તને અત્યારે કઠેર બની આજ્ઞા કરું છું. નાના ભાઈએ મોટા ભાઈની યોગ્ય આજ્ઞા માનવી જોઈએ, આ રઘુકુળની મર્યાદા છે; તો હું આજ્ઞા કરું છું કે પિતાજીના વચનને અખંડ રાખવા માટે તારે આ માગ સ્વીકાર્યા વિના છૂટકે નથી. હું પાછે ને આવું ત્યાંસુધી, મારી ગેરહાજરીમાં, તારે અયાનું સિંહાસન સાચવવું અને રાજ્યધૂરાને તારે વહન કરવી, એ મારી આજ્ઞા છે.” આટલું બોલતાં તે શ્રી રામના હૈયાના બંધ તૂટી રહ્યા હતા. એમની આંખના ખૂણાઓમાં બે આંસુ છલકાયાં અને શ્રી ભરતના મસ્તક પર પડ્યાં. વન ભણું જવા ડગલાં ઉપાડતા શ્રી રામના ચરણમાં માથું મૂકી શ્રી ભરતે કરુણ સ્વરે કહ્યું, “ભાઈ, પ્યારા ભાઈ ! હું રઘુકુળની મર્યાદા જાણું છું. અને મારા નામના એ નીતિવચનને પણું જાણું છું. પણ સ્નેહને આધીન બનેલું હૈયું કાબૂમાં રહેતું નથી.'
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્મજાગૃતિ : માનવીના મનનું માપ આવા પ્રસંગે જ નીકળે છે. વાતમાં તે એ ભાઈ ભાઈઓના માટે શુભેચ્છાઓ વ્યક્ત કરતા હોય છે, પણ જ્યારે ત્યાગને આ કેઈક વિષમ પ્રસંગ આવે છે, ત્યારે એના ભ્રાતૃપ્રેમની કસોટી થાય છે. હમણાં અહીં ટીપ કરીએ અને એમાં માત્ર રૂપિયા નોંધાવાના જ હોય અને ભરવાના ન હોય તે ટીપ કેટલે પહોંચે? લાખ, કોડ કે અબજ કંઈ માપ હે? કારણ કે રૂપિયા લખાવવામાં કેણ કંજુસ બને? ભરવાના હોય તે ચિંતા ને? તેમ ભ્રાતૃભાવ, વિશ્વ વાત્સલ્ય, નિર્દોષ પ્રેમ વગેરે શબ્દો વાપરવા સહેલા છે, પણ જ્યારે કસોટી પર ચઢે છે, ત્યારે જ એની કિસ્મત થાય છે. આજે શબ્દો સેંઘા બન્યા છે, કવ્ય શું બન્યું છે; કર્તવ્યને દીવડો પ્રગટશે તે જ પ્રકાશ મળશે. કર્તવ્ય વિનાનાં ભાષણથી તે છે એના કસ્તાં અંધારું વધશે એમ આજના યુગનાં દેલને પરથી લાગે છે !
હદયના ઊંડાણમાં કેતરાઈ જાય એવી ગંભીર વાણીથી શ્રી રામે કહ્યું “ભાઈ! હું જાણું છું કે પ્રેમ બળવાન છે. પણ એ તું કેમ ભૂલી જાય છે કે પ્રેમ કરતાં પણ કતવ્ય મહાન છે ! કર્તવ્યની વેદી પર પ્રેમનું બલિદાન આપવું એમાં જ માનવની મહત્તા છે !
ધર્મ સમરમેં કભી ભૂલકર, ધૈર્ય નહીં એના હેગા. વજપ્રહાર ભલે શિર પર હૈ, કિન્તુ નહીં રોના હોગા. માટે કહું છું કે શોક કર્યા વિના કર્તવ્યના પંથે લાગી જા.”
આ વચને સાંભળતા શ્રી ભરતથી ન રહેવાયું. એમને આમા મમતાથી દ્રવી ગયા. એમણે કહ્યું. “ભાઈ ! આ વાત હું જાણું છું પણ માનવીનું મન એ નિર્મળતાના પરમાણુઓથી ઘડાએલું છે. એટલે કેકવાર એ દ્રવી જાય છે, છતાં હું આપની આજ્ઞા શિરેવંદ્ય ગણું છું. આપ મને આ રાજ્યધૂરા વહન
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
માયાવતાનાં પાન કરવાની આજ્ઞા કરે છે તે હું પણ પ્રતિજ્ઞા કરું છું કે આ અચાના મહાન સિંહાસન પર હું નહિ બેસું પણ શ્રી રામની પદાઓ બિરાજશે. રાજ્યાભિષેક ભારતનો નહિ પણ શ્રી રામના ચરણની ચાખડીઓને થશે. આજથી ભરત એક રાજા તરીકે નહિ, પણ શ્રી રામના ચરણેની પાદુકાઓની આજ્ઞા ઉઠાવનાર સેવક તરીકે રહેશે.” એમ કહી આંસુ નીતરતી આંખે શ્રી ભરતે શ્રીરામના પગની ચાખડીઓ ખેંચી લીધી. (અહિં સભામાં તાળીઓને જોરદાર ગગડાટ થતાં પ્રવચનકારે કહ્યું ) તમે શાંત થાઓ. તાળીઓ ન પાડો. શાંતિથી સાંભળો. આ તે તમને લાગણીઓને ઉછાળ આવે છે, એટલે તમે તમારો હર્ષ વ્યક્ત કરો છે. પણ આ પ્રસંગ ઉપર તે તમારે તાળીઓ પાડવા કરતાં, ઊડે વિચાર કરવાની જરૂર છે. આપણું જીવનમાં આ ભ્રાતૃભાવ અને સાચે ત્યાગ આવી જાય. તે આજ સંસાર જે સળગતે લાગે છે એને બદલે એ સ્વર્ગનું નંદનવન બની જાય.
કલહના અંગારા ઝરંતા આ સંસારમાં પ્રેમધર્મનાં આવાં સુધાબિન્દુએ વર્ષવા માંડે તે સંસાર કે મધુર અને ભવ્ય લાગે? પણ વિષય અને સત્તાના કીડાઓએ આ સંસારમાં અથ ને કામના અંગારા ભરીને આ સંસારને દાવાનળ જે બનાવી દીધું છે. જીવનદ્રષ્ટાઓ કહે છે કે, તમે આ સંસારમાં નન્દનવન જેવા ઇચ્છતા હો તે આ સંસારને એક મુસાફરખાનું સમજીને જીવે. રહે ત્યાં સુધી સૌ મિત્રી ને પ્રેમભર્યા સમ્બન્ધથી રહે અને જવાની પળ આવે તે ગભરાઓ નહિ અને મૃત્યુને પણ કહે કે, “દસ્ત! કંઈ જ વાંધો નથી. હું તૈયાર જ છું. ચાલે, હવે વિલંબ કરવાની કંઈ જ જરૂર નથી.” બોલો, મૃત્યુ માટેની આવી તૈયારી છે? નથી. કારણ? કારણ કે માણસ જીવનને ધર્મ સમજે નથી. ધર્મ સમજ્ય હોય તે એ કહે
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્મજાગૃતિ
કે, મરણુ એ તે પ્રકૃતિ છે, અને જન્મ એ જ વિકૃતિ છે. મૃત્યુ કે જે પ્રકૃતિ છે, સ્વભાવ છે, એથી ગભરાવુ' શા માટે? જે અનિવાય છે તેથી ડરે શું વળે? મૃત્યુ ન જોઈતું હોય તે જમને અટકાવે. અને જન્મને અટકાવવા માટે જીવનના ધમ સમજો. જે માણસ મનુષ્ય બનવા છતાં પેાતાના ધમ સમજતા નથી તે કુવા કહેવાય ? સભામાંથી અવાજ આવ્યેઃ “ પશુ જેવા ” અને પશુમાં ય ભયંકર સિંહ જેવા જ કહાને ! સિંહ સાથે માણસની સરખામણી કરું તે તમે બહાર જઈને મારે માટે શુ' કહા ? કહેા ને કે “ માણુસ જેવા માણુસને જંગલી સિહુ સાથે સરખાવ્યે.” પણ તમે ગમે તે કહે। તેના મને વાંધો નથી. આજ તે હું તમારે જ માઢે કબૂલ કરાવવાના છુ કે ધર્મને ભૂલે તે માણસ સહુ જેવા ક્રૂર ખરી કે નહિ !
માણસે સિંહને ત્રણ હલકાં વિશેષણા આપ્યાં: જગલી, હિંસક અને ક્રૂર, અને એના જ પ્રતિસ્પર્ધી ત્રણ શ્રેષ્ઠ વિશેષણા પેાતાની જાત માટે વાપર્યાં શહેરી, ' અહિંસક અને સૌમ્ય, પણ આ વિશેષણ્ણા કેાના માટે કેટલાં સાક છે એના વિચાર તા કરવા જ રહ્યા ને? સિંહુ શિકાર કયારે કરે? ભૂખ્યા થાય ત્યારે. ભૂખ ન હોય તેા એ કોઈનેય શિકાર ન કરે. એની ખાજીમાં થઇને એક નાનું બાળક પસાર થાય તેાય એની સામે એ મોટ પણ ન માંડે. કારણ કે એનુ પેટ ભરેલું છે. પેટ ભરેલું હાય તા ન્ય શિકાર શા માટે કરે? કારણ કે એને સંગ્રહ કરવાની જરૂર નથી. હવે તમે મનુષ્યને વિચાર કરી. મનુષ્ય શિકાર કયારે કરે ? ભૂખ્યા હોય તે જ એ શિકાર કરે કે પેટ ભરેલું હેાય તાય એ જગતને લૂટયા જ કરે? આજે લેાકાને નીચેાવનારા, કાળાબજાર કરનારા, વસ્તુઓને અપરિમિત સંગ્રહ કરનારા, બજારને ઊંચા-નીચા કરનારા શું બધા ભૂખ્યા છે? લોકોને ચૂસીને કરાડાના માલિક બન્યા છતાં લૂંટ
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
માનવતાનાં પાન અટકતી નથી. જેમ ધન વધતું જાય તેમ શિકારીવૃત્તિ વિકસતી જાય. આનું કારણ શું? કારણ કે, માણસને પેટ નથી ભરવું પણ મોટા પટારા ભરવા છે. છતાં માણસ શહેરી અને સિંહ જંગલી! સંતેષમાં મગ્ન રહેનારો સિંહ જંગલી ગણાય અને અસંતોષથી જગતને લૂંટનાર શહેરી ગણાય! - હવે બીજી વાત પર આવે.સિંહ શિકાર કયારે કરે કે ભૂખ લાગી હોય ત્યારે. પણ એ શિકાર કરે તેને ? નાનકડા ઉદર કે સસલાનો એ શિકાર કરે એમ માને છે ? ના, ના. એ નાના ક્ષુદ્ર પ્રાણીઓને શિકાર કદી ન કરે. એ પિતાના સમેવડિયા હોય એવા પ્રાણીઓને જ શિકાર કરે.' મમત્ત હાથી કે એવા મેટા પ્રાણીઓને જ એ પકડે. હવે, મનુષ્ય કેને શિકાર કરે ? શું પોતાના જેવા સમૃદ્ધ માણસને એ છેતરી શકે ખરો ? એ તે કઈ ભેળા, નિર્દોષ અને ઓછું ભણેલાને છેતરવાને. પિતાથી મેટા માણસને શિકાર કરવા જાય તો એના દાંત ખાટા થઈ જાય! એવા મોટાના તેજમાં તે માણસ પતંગિયે થઈને પડતે હોય છે. એવાને શિકાર કરવા જાય તે એ પોતે જ એનો શિકાર થઈ જાય. માણસ તે પિતાથી ઊતરતે હોય, એને શીશામાં ઉતારવાનો અને ભેળાને છેતરી મનમાં મલકાવાને, છતાં માણસ અહિંસક અને સિંહ હિંસક. હલકા જતુ પર ત્રાપ નહિ મરનારે સિંહ ભયંકર ગણાય અને નાના માણસોને જ છેતરવામાં બહાદુરી માનનારો માણસ દયાળુ ગણાય !
હવે ત્રીજી વાત. સિંહ શિકાર કયારે કરે, એ જાણ્યું શિકાર કોને કરે, એ પણ જાણ્યું. હવે શિકાર કઈ રીતે કરે, એ વિચારીએ. સિંહ અણધાર્યો કેઈનાય પર ન ત્રાટકે ત્યારે એ કઈ રીતે ત્રાટકે ? પહેલાં એ ગર્જના કરે, ત્રાડ નાખે, પૂછડું પછાડે, સામાને ચેતવણી આપે, અને સાવધાન કરી એ ત્રાટકે !
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
આ મજાગૃતિ
હર માણસ, સામા માણસને છેતતે હેાય ત્યારે ચેતવણી આપે થશે? એ ઘરાકને એમ કહે અરે કે અમારે ત્યાં અસત્ય એલાય છે, નેવે માલ બતાવી જૂને માલ અપાય છે, કાળાબાર કરાય છે, અમારે ત્યાં આવનારે સાવધાન થઈને આવવાની જરૂર છે.” એમ કહેનારે વેપારી તમને કંઈ મ ? જે કે નહિ હોય એમ ન કહેવાય પણ હાય તે એવા કેટલા? એ કેઈ આ સભામાં છે. ખરે? નથી. ત્યારે વેપારી પોતાની દુકાન પર શું રાખે? પ્રામાણિકતાનાં પાટિયાં, સંત-મહાત્માઓના ફટા, મહાન નેતાઓની છબીઓ-આ બધું શા માટે? અહિંસામાં જરાય ન માનતો હેય, અહિંસાના એક પણ સિદ્ધાન્તને ન પાળતા હોય છતાં ખાદી પહેરીને ફરતા હોય છે, આ બધું શા માટે ? લેકના દિલ પર પ્રામાણિકતાની છાપ બેસાડવા માટે ને ? અને પ્રામાણિકતાની છાપ પડયાં પછી માણસ, માણસની સાથે વાત કરતે હોય ત્યારે મેંઢામાંથી સાકર ઝરતી હોય એવું બોલતા હોય છે. માદકતાની એવી ભૂરકી છટે કે સામે માણસ એ વાણુંના ઘેનમાંથી જાગી જ ન શકે. માણસ પિતાના ઘરાકને સમજાવતાં શું કહે છે ? અરે, ભાઈ ! હું તે જૂઠું બેલું ખરે ! ભાઈ, જૂઠું બેલીને કેટલા ભવ કાઢવા છે ? આપણે તો સાચું જ બોલીએ, એક જ ભાવ અને હું બેટું કહેતે હૈઉં તે ભાઈના ગળાના સમ! ” એમ કહી ઘરાકના ગળે હાથ નાંખે, પણ એને કયાં ખબર છે કે ભાઈ મરી જાય તો આ ભાઈને તે નાહવા-નીચાવવાનું ય નથી, એને તે માત્ર સમ જ ખાવા છે ને ? આ રીતે માણસ મનમાં કંઈક ઘાટ ઘડતે હોય, વચનમાં વળી કંઈ જુદુ બેલતે હિાય અને કાયાથી વળી ત્રીજું જ કરતા હોય; છતાં દંભ કરનાર માણસ સૌમ્ય અને ચેતવણી આપી શિકાર કરનારા સિંહ
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
શાળવવાનાં પાન દૂર! આ સરખામણી કરીને હું શું કહેવા માગું છું, એ તમારા ધ્યાનમાં આવ્યું જ હશે. હું આખી માનવ જાતને સિંહ સાથે નથી સરખાવતે, પણ જે ધર્મ ભૂલ્યા છે, એવાઓની આ વાત છે. જે પોતાના ધર્મને સમજે છે, જેમને પોતાના કતવ્યનું ભાન છે, તે તો માનવ કેટિમાં દેવ છે. પણ જે ધમને ભૂલે છે, કર્તવ્યને યાદ કરતા નથી, વિવેકને છોડે છે તે તે આ સિંહ કરતાં કઈ રીતે શ્રેષ્ઠ નથી જ. ભલે એ શહેરી, અહિંસક કે સૌમ્ય કહેવાતા હેય. વિશેષણેની મહત્તા નથી પણ વિશેષણને અનુરૂપ જીવન જીવનારની જ મહત્તા છે.
આમ જુઓ, આ ઘડિયાળ ટકેરાં મારીને કહી રહી છે કે-સમય થઈ ગયું છે, એટલે હું આજના પ્રવચનને. ઉપસંહાર કરું છું. આજના પ્રવચનમાં આપણે માનવતાનાં ચાર સોપાનમાંથી બે સપાનને વિચાર ઘણું જ વિસ્તારથી કરી ગયા. પહેલું પાન તે ઇન્દ્રિયવિજયઈન્દ્રિયેને જિતનાર તે શૂર. અને જે શૂર બને છે તે બીજા સપાન પર ચઢી પંડિત બને. પંડિત વાતેડિયે ન હોય પણ ધર્મનું આચરણ કરનારે હેય. હજારે મીઠાઈઓ ગણવવા કરતાં એક સુકા રોટલાને પીરસવામાં માનનારે હેમ તે પંડિત ! પંડિત વાણીવિલાસમાં ન માને પણ આચરણને માને ! માનવતાનું ત્રીજું સેપન તે વક્તા. સત્યથી પવિત્ર થયેલી વાણુને વદે તે વક્તા. ચેથું સે પાન તે દાતા. દાતા કેણુ ? પ્રાણીઓના હિતને ચિન્તવતે હેય, જીવમાત્રના કલ્યાણમાં જેનું મન રમતું હોય અને અભયદાનને આપતા હોય તે દાતા.
ઈન્દ્રિય પર કાબૂ મેળવે, મનેમલને દૂર કરે, ધમનું આચરણ કરે અને આ સંસારમાં માનવતાની સૌરભ મહેક એ જ શુભેચ્છા.
.
'
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
છે. આત્મજાગૃતિ
સત્ય ' 'ગિરિરાજના કોઈ ઉન્નત શિખર ઉપર ચઢવું હોય તે એકદમ કૂદકે મારી ઉપર ન જવાય પણ કમેક્રમે સપાન દ્વારા ઉપર પહોંચાય, તેમ માનવતાના ઉન્નત શિખરે પહોંચવા માટે પણ જ્ઞાનીઓએ ચાર સપાન નક્કી કર્યા છેશૂર, પંડિત, વક્તા ને દાતા. જેનામાં શૌર્ય હેય તે શૂર, જેનામાં પાંડિત્ય હોય તે પંડિત, જેનામાં વકતૃત્વ હોય છે. વક્તા અને જેનામાં દાતૃત્વ હોય તે દાતા. ગયા રવિવારે આપણે વિચારી ગયા કે રણમાં જિતે તે શૂર નહિ, પણ ઇન્દ્રિયેને જિતે તે શૂર શા ભણી જાય તે પંડિત નહિ, પણ ધમને આચરે તે પંડિત, તેવી જ રીતે વાણીને વિલાસ કરનારે એ વક્તા નાંહ પણ સત્યને ઉચ્ચારે તે વક્તા. - સત્યના સિદ્ધાન્તની સભા.
ઈંગ્લેન્ડમાં એક સંસ્થા છે. (Pedlock Society) આ મંડળમાં ઉમરાવ કુટુમ્બથી માંડીને ગરીબ કુળમાં જન્મેલે માણસ પણ સભ્ય થઈ શકે છે. એ મંડળની વિશિષ્ટતા એ છે કેઃ એના નિયમને નહિ પાળનાર વડાપ્રધાનને પણ માન ન મળે, જ્યારે એના નિયમોને પાળનાર એક સામાન્ય વ્યક્તિને પણું માન મળે, એવું એનું બંધારણ છે. અને એના બંધારણીય સિદ્ધાન્ત અનુસાર જે વતે "તે જ એને સભ્ય ગણાય. એના સભ્ય તે મુઠ્ઠીભર જ છે, પણ જે છે તે ખરેખરા છે! એમાં દાખલ થનારે આટલી પ્રાથમિક વિધિ કરવાની હાર્યું છે. ત્યાં એક ચાંદીનું તાળું ને સોનાની કૂંચી છે, સભ્ય થનારે એ તાળાને ત્રણ વાર ઉઘાડવાનું ને ત્રણ વાર બંધ કરવાનું હોય છે.
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
માનવતાનાં સોપાન
લ
આ રીત આપણને કેટલી વિચિત્ર લાગે ? પણ આપણે જો ઊંડા ઉતરીશુ તે આપણને ખખર પડશે કે આ ઉઘાડવાસ કરવાની પાછળ કેવા ભવ્ય ઉદ્દેશ છે !
તાળુ વાસનારા આવા સ`કલ્પ કરે છે કે આજથી હું’ મનથી કોઈનું ય પૂરું. ચિન્તવવાનું બંધ કરું છું, વચનથી કાઇનું ય ખરામ ખેલવાનું અધ કરું છું, ને કાયાથી કોઈનું ય ખરાખ નહિ કરવાની પ્રતિજ્ઞા લઉં છું. ચાંદીના તાળાને સોનાની ચાવીથી બંધ કરું' છું. એટલે ચાંદી જેવા ઉજ્જવળ સુખને હું પ્રતિજ્ઞાની સુવર્ણ ચીથી "ધ કરું છું. આ તાળું ત્યારે જ ઊઘડશે કે જ્યારે આમાંથી સત્યની કે પ્રશ ́સાની વાણી ટપકશે; અસત્ય કે નિન્દા માટે તા આ મુખ હવે પછી બંધ છે. મારાં નયના સત્યને જોશે, અસત્યને નહિ; મારા કાન સત્યને સાંભળશે, અસત્યને નહિ; મારી જીભ સત્યને ટપકાવશે, અસત્યને નહિ ! મનથી, વચનથી, કાયાથી કોઇનુ ભલું થશે તે કરીશ; ભલું ન થાય તે કંઈ નહિ; પણુ કાઇનુ પૂરું' તે નહિ જ કરું
આ જ વાતને ભારતના તેજસ્વી સંતા હજારો વર્ષોથી પેાતાના જીવનદ્વારા કહેતા આવ્યા છે.
વચન-રતન મુખ કાટડી, ચૂપ કર દીજે તાળ; ઘરાક હાય તેા ખાલીએ, વાણી વચન રસાળ. વચન એ તે રત્ન છે. સુખ એ આ મહામૂલાં રત્નોને રાખવાની તિજોરી છે. રત્ન કઈ જેમ તેમ અને જ્યાં ત્યાં રખાય ? એ તે બંધ તિજોરીમાં જ ાલે. પણ સદાકાળ કઇ તિજોરી મધ રખાય ? ઘરાક આવે, કોઇ ખરીદનાર આવે, કાઇ સારા પારખુ આવે તા તિજોરી ખાલવી જ પડે. પણ ખાલ્યા પછી તે એ રત્ના એવી રીતે સચ્ચાઈથી અત્તાવવાં કે જોનાર પણ ડાલી
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
આભારવાલિ ઉઠે. એ વચનમાં પિયતના પાસા હોય, તિરિનાને આકાર હોય, સત્યનાં પ્રકાશિત કિરણ હોય, તે લેનાર પણ વાહ વાહ ! પિકારી જાથ ! હું કહું છું કે સત્ય, તુ ને પથ્યથી ભરેલું આપણું વચન હોય તે, એની આગળ હિનૂર પણ કંઈ જ હિસાબમાં નથી !
ઘણા વખત પહેલાં આગમ–સાહિત્યમાં વાણીના આઠ ગુણે મેં વાંચ્યા હતા. મને થયું કે આ આઠ ગુણોથી યુક્ત આપણાં વચન હોય, તે તે આ સંસારમાં ય શક્તિનું વર્ગ ઊભું થાય! ત આઠ ગુણેને હું આપની આગળ મૂકું છું. વાણીને પહેલે ખુણ તે મપુરમ
આપણું બોલવું એવું હોવું જોઈએ કે જેમાંથી મધુરતા ટપકે, મીઠાશ ઝરે, વાણીમાંથી સન્દર્ય નીતરે, સાંભળનારના કાન પણું એ પ્રિય વચન ફરી ફરી સાંભળવા તલસે. વાત એકની એક જ હોય, પણ એક માણસ એવી મીઠાશથી રજૂ કરે કે સાંભળનાર આનન્દથી ડોલી જાય, ત્યારે એ વાત બીજે એવા કટુ શબ્દમાં મૂકે કે સાંભળનાર હસતે હેય તે રડી પડે. મધુર શામાં માતાને કહ્યું હોય કેઃ “કેમ છે મારી મા ? તે માતા ખુશ થઈને કહેશે કે “આવને મારા ભા.” પણ એ જ વાત કટુ શબ્દમાં કહી હોય કે “કેમ છો બાપની વહ?” તે ઉત્તર મળશે કે “તારું કાળજું ખાઉં?” શબ્દોમાં કે જાદુ છે? એક જ વાત રજૂ કરવામાં પણ કેટલું અંતર? કવિએ કહ્યું છેઃ
શબ્દ શબ્દ તું ક્યા કરે છે? શબ્દકે હાથ ન પાંવ,
એક શબ્દ ઔષધ કરે, એક શબ્દ કરે ઘાવ. શબ્દને હાથ કે પગ ભલે નથી, પણ એનામાં એવી તાકાત છે કે સુંદર રીતે એને ઉપગ થયો હોય તે એ દાઝેલા હૈયાના ઘા પર મલમપટ્ટાનું કામ કરે, પણ એ જ શબ્દને અબૂઝ રીતે
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭િ
માનવતાનાં સોપાન વાપરો હેય તે કેઈના દિલમાં ન હોય તે ય જખમ ઊભે કરે. એટલા માટે આપણી વાણી મધુર હેવી જોઈએ. " - મધુરતાનું તે સમજ્યા, પણ મધુરતાના નામે ખુશામત આવી જાય છે ? તે જુલમ થાય. એ વાણી જ પતનનું સાધન થાય. ન બોલવાને ઠેકાણે બેલે અને બેલવાને ઠેકાણે મૌન થઈ જાય તે કેવું અગ્ય થાય છે એટલે બીજો ગુણ છે નિપુણ.
. વચન જેમ મધુર હોય તેમ સાથેસાથ નિપુણ પણ હોવું જોઈએ. જેની વાણીમાં નિપુણતા હોય તે ખોટી ખુશામત કરે નહિ. કેઈની ખેટી શેમાં તણાય નહિ અને કઈ બનાવવા આવે તે અવસરે એને ચેતવ્યા વિના પણ રહે નહિ.'
એક ફૂલણજી પતિ વારંવાર પિતાની પત્ની આગળ પોતાનાં કુળ, જાતિ, ગૌરવ અને કુટુમ્બનાં વખાણ કરતે, આથી સ્ત્રી, કંટાળી જતી. એક વાર પતિએ પૂછ્યું: “મારાં સગાંઓ પર તારો પ્રેમ કે છે?” નિપુણ શબ્દમાં પત્નીએ ઉત્તર વાળ્ય.
પ્રાણનાથ! આપનાં સગાઓ પર મારો પ્રેમ કાં ન હોય ? હું તે મારી સાસુ કરતાંય આપની સાસુને વધારે ચાહું છું !” આ મધુર છતાં નિપુણ ઉત્તર સાંભળ્યા પછી એના પતિને થઈ ગયું કે અહિથી. બેટી બડાઈ કે ખુશામત નહિ મળે. આ ઉત્તરમાં મધુરતા ને નિપુણતાનું મિશ્રણ છે.
ત્રીજો ગુણ છેઃ કમ્ | સ્તક એટલે થોડું. બોલવું ખરું પણ થોડું બોલવું. જરુર પૂરતું જ બોલવું. બહુ બલ બેલા કરનારના વચનની કિંમત હોતી નથી. બહુ ભાષણ કરનાર, જ્યાં ત્યાં ને જ્યારે ત્યારે શિખામણ દેનાર વાચાળમાં ખપી જાય છે. એના પર લેકેને વિશ્વાસ બેસતો નથી. એ બેલે તે લેકે
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
આમ જાગૃતિ એને શાન્તિથી સાંભળે નહિ અને સાંભળે તે એના પર વિશ્વાસ બેસે નહિ, માટે ડું બેલવું. જરૂર પડે ત્યારે એવું અને છેડા શબ્દોમાં ઘણું કહેતાં શિખવું. એક પ્રસંગ મને યાદ આવે છે. મુંબઈમાં પૂ. આગમોધ્ધારક આચાર્ય મહારાજ શ્રી સાગરાનન્દસૂરીશ્વરજી મહારાજને વંદન કરવા એક ગૃહસ્થ આવ્યા હતા. બે માળ ચઢીને પેલા ભાઈ ઉપર આવ્યા. આવનારનું શરીર જરા ભારે હતું. એ હાંફી ગયા. વંદન કર્યા પછી સ્મિત કરી એમણે કહ્યું – સાહેબ, આપ તે બહું જ ઊંચે બિરાજે છે?” મહારાજશ્રીએ સ્મિત કરી માર્મિક ઉત્તર વળે ? “હા, ભાઈ! અમે ઊંચે છીએ એટલે જ તે તમે વંદન કરવા આવે છે !
આ વાકયમાં શ્લેષ હતે. એટલે કે અમે સદ્દગુણના સિંહાસન પર છીએ એટલે તમે વંદન કરે છે. સદ્દગુણે ન હોય તે અહીં કેણ આવે ? આ ટૂંકા ઉત્તરથી પણ આપણું મન આનન્દ પામે છે, કારણ કે આ ઉત્તરમાં મધુરતા, નિપુણતા ને અપતાનું સપ્રમાણ સંમિશ્રણ છે!
તિરમ-થે ગુણ તે ખાસ કંઈ કાર્ય હોય તે જ બેલવું, નહિ તે મૌન રહેવું. મૌનથી વાણીનું મૂલ્ય વધે છે. મૌનથી વાણીમાં ચિન્તન આવે છે. મૌનથી વચનમાં તેજ આવે છે અને મૌન પછી પ્રગટેલી વાણીમાં કોઈ અજબ જુસ્સો હોય છે. એવી વાણી સાંભળવા ઘણું હૈયાં તલસતાં હોય છે. પાશ્ચાત્ય પધ્ધતિને લઈને આજ કેટલાક કેઈ ઠેકાણે ખાણું લે તેય ભાષણ ઝીકે. જ્યારે રશિયામાં ટેલિન જરૂર વગર કદી ન બોલે. એનું પરિણામ એ આવ્યું કે આપણા આગેવાનેને સાંભળવા કોઈ તૈયાર નથી. ત્યારે ટેલિન ક્યારે શું બેલશે એ માટે લેકે સાંભળવા તલસી રહ્યા છે ! માટે કાય વિના નકામી વાત ન કરવી. વ્યવહારમાં પણ આપણને
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
માનવતાનાં પાન
ઘણા માણસે એવા જોવા મળે છે કે જેમને બલવાનું ન મળે તે આફરો ચઢે! બોલે ત્યારે જ જંપ વળે. એ બેલે ત્યારે એની વાતમાં ન હોય માથું કે ન હોય પગ. જેમ આવે તેમ આડે ધડે ફેકે રાખે ! અને સાંભળનારના મનમાં થાય કે આ બલા કયારે જાય? માટે જરૂર પૂરતું બોલવું. •
ગણિત-આપણી વાણી ગર્વવિહેણી હેવી જોઈએ. વાતવાતમાં આપબડાઈ કરવી, પોતાની જ વાત આગળ ધરવી, પોતે શું કર્યું અને શું નથી કર્યું એનું લંબાણથી વિવેચન કરવું–આ બધું અભિમાનનું સૂચક છે. જ્યારે માણસ આપબડાઈ કરતે હોય છે ત્યારે વિવેકી સાંભળનાર તે એના પર મનમાં હસતે હોય છે, પણ જાતપ્રશંસામાં પડેલા માણસને એ સામે ધ્યાન હોતું નથી. પોતાની પ્રશંસામાં પડેલો માણસ વિવેકશક્તિ ખેઇ બેઠો હોય છે. અને અવિવેકી માણસ સામા માણસને સમજવા જેટલે શક્તિશાળી કયાંથી થાય ? અભિમાની માણસ કે વિવેકશૂન્ય બને છે તેને તમને એક દાખલે આપુ. - દાદાભાઈ નવરોજજી ઇગ્લેંડમાં એક વાર ત્યાંના ઉમરા સાથે ખાણું લેતા હતા. સારા સારા બુદ્ધિશાળી માણસેએ એ પ્રસંગે હાજરી આપી હતી. વાત વાતમાં એક વાત ઉપર જરા વધારે પડતી ચર્ચા થઈ. એમાં દાદાભાઈએ પિતાને મત દર્શાવ્યું. ત્યાં બેઠેલ એક બાજુએ અભિમાનભર્યા શબ્દોમાં ટીકા કરતાં કહ્યું: (“ What these ugly and black Indians can understand about it ?') “કદરૂપા અને કાળા હિન્દુસ્તાનીઓ આ બાબતમાં શું સમજે ?” આ સાંભળી દાદાભાઈ નવરોજજીએ ખીસામાંથી આરસી કાઢી, એ બાનુના મુખ આગળ ઘી નમ્રતાથી કહ્યું. “You can
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્મજાગૃતિ
કાળાશ ને
પેાતાનુ ઉજજવળ કદરૂપતા ' પૂરવાર
see your face in it) તમે તમારુ મેહુ આમાં જોઈ શકે છે!” કારણ કે આ સ્ત્રીના મુખ કરતાં ને પ્રતિભાસ પન્ન સુખ જ એની કરવા પૂરતું હતું. આથી સૈા હસી પડ્યાં. વિવેકી માણસે તે કામ જ એવું કરવુ જોઇએ કે જેથી એનુ' કામ જ એની પ્રશ'સા કરે. માણસને તે ખેલવાની ય જરૂર ન પડે, અને અભિમાન કરતાં નમ્રતાપૂર્વક · મૂકવામાં આવેલી વાતને લેાકેા શાન્તિથી સાંભળે છે. ખેલનાર નમ્ર રીતે ખેલતા હાય તા એના પ્રત્યે લેાકેાને સહાનુભૂતિ પ્રગટે છે, અને ખેાલનારના શબ્દો સામાના હૈયામાં સાંસરા ઉતરી જાય છે. નમ્રવાણી એ વાચાના અલકાર છે.
ܘܘܪ
અનુચ્છ-વાણી તુચ્છ ન હોવી જોઇએ. વાણીમાં પ્રોઢતા, ગંભીરતા અને સહૃદયતા હેાવી જોઇએ. આજ આપણાં ઘરમાં કેવી તુચ્છ વાણી ખેલાઈ રહી છે ! ગાળા, તાછડાઈ ને અસભ્યતાથી છલકાતાં આજના ઘરે જોઉં છું, ત્યારે હૃદયને ક્ષેાભ થાય છે. ઉચ્ચ કહેવાતા માણસાનાં ઘરે પણ આજ કેવાં સંસ્કારહીન બનતાં જાય છે ! આર્યાવર્તનાં ઘરમાં પત્ની પતિને ‘આય પુત્ર ’· દેવ ’ ‘ નાથ ’ કહીને સંબધતી અને પતિ પત્નીને દેવી” કહીને સખેંધતા, એના બદલે આજ તાછડાઈભર્યો અયાન્ય સખાધનાથી ગૃહે ગાજી રહ્યાં છે. માપ દિકરાને ખેાળામાં બેસાડી રમાડતે હાય અને બાળકને રમાડતાં રમાડતાં લાડમાં ખાપ કહે છે: ‘ મારા સાળે બહુ તફાની. હું એને પૂછું છું કે ‘ભાઈ! આ છોકરા તારે સાળા કયારે થયા ? કઇ રીતે થયા ? ' ત્યારે કહેશે કે હું તે અમસ્તે જ મેલું છુ. આમ ખેલાય પણ પાતે શું ખેલે છે એનુ ભાન નથી. કરાના કાનમાં ગ્રામીણતાનું કેવું ઝેર રેડાય છે ‘એના એને ખ્યાલ નથી. છેકરી પાણીનુ ખેડુ` ભરીને આવતી
ય
છે.
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
માનવતાનાં સોપાન હોય અને ઠેકર વાગે ને બે વિજાપારીક કેવા હલકા ને તુચ્છ શબ્દથી ઠપકો આપવાની શરૂઆત કરે? હું નહિ કહું. તમે જ કહે. હવે તમે નહિ કહે તેય ચાલશે, મનમાં સૌ સમજે છે. મૂળ વાત તે એ છે કે-આપણું શબ્દમાં તુચ્છતા વધી ગઈ છે. આજ સુધરેલા માણસો પણ કેવું તુચ્છ બેલે છે, તે આ પ્રશ્નોત્તર પરથી સમજાશે. - એક શેઠે નેકરને તુચ્છતાથી કહ્યું: “સાલા ! તારોમાં જરા ય અક્કલ નથી.” નેકરે નમ્રતાથી ઉત્તર વાળ્યાઃ “વાત સાચી છે શેઠ ! મારામાં અક્કલ નથી જ. મારામાં અક્કલ હોત તે હું તમારે ત્યાં નોકરી ન કરત પણ તમને મારે ત્યાં નકર રાખત !”
બેલે, આમાં બોલનારે શું સાર કાઢ્યો ? એના કરતાં તુચ્છ-હલકાં વચને ન ઉચ્ચાર્યા હોત તે કેવું માન રહેત? તુચ્છ વાણીથી મિત્ર હોય તે ય શત્રુ થાય, જ્યારે અતુચ્છ અને સભ્યતાભર્યો પ્રિય વાર્તાલાપથી શત્રુ હોય તેય મિત્ર થઈ જાય.
જૂ ન્દ્રિત-જે બોલવું તે સંકલનાપૂવક ને પહેલાં વિચારીને બોલવું. વિચારના ગળણાથી ગળીને કાઢેલું વચન અતિ રમણીય હોય છે અને બેલેલ વચનને ફેરવવાને પ્રસંગ આવતું નથી. બેલતાં પહેલાં વિચાર કરો કે આ સ્થાનમાં આ બેલવા જેવું છે કે નહિ? આ બેલીશ તે તેનું પરિણામ શું આવશે? મારા બેલવાને શે ઉદ્દેશ છે ? અને જે બેલું છું તેની કેટલી અસર થશે ?–આ રીતે પહેલાં તૈયારી કરીને કે વિચાર કરીને ઉચ્ચારેલ વાકય ધારી અસર કરી જાય. અરે ! એવું વચન તે રત્ન કરતાં ય વધી જાય.
શબ્દ સરીખા ધન નહિ, જે કઈ જાને બોલ; હીરા તે દામે મિલે, શબ્દ ન આવે મેલ !
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦ર
આત્મજાગૃતિ * એક કવિ કહે છે કે બેલતાં આવડે તે વચનનું તેજ હીરાના તેજને ય ઝાંખું પાડે, પણ શરત એટલી કે વિચારીને બોલવું. આ રીતે વિચારીને બોલનારની વાણીમાં અધર્મ તે હોય જ ક્યાંથી? એટલે વાણુને આમે ગુણ તે હમસંયુક્ત!
પશુ-આપણી વાણીમાં ધમ હવે જોઈએ. વાણી એ પવિત્ર વસ્તુ છે, ઈશ્વરના જેટલી જ પાવન છે. એને. દુરુપયેગ કેમ થાય ? હું તમને જ પૂછું કે તમારી વાણી આજે પવિત્ર છે ખરી ? તમે શબ્દને બ્રહ્મ જાણી ઉચ્ચારે છે? જે તમારી વાણીમાં નિન્દા હૈય, , ધિક્કાર હોય, તિરસ્કાર કે પક્ષપાત હોય તે તમારી વાણી પવિત્ર કઈ રીતે ગણાય? ધમયુક્ત કઈ રીતે મનાય ?
તમને કેઈ સામે મળે તે એની પ્રશંસા કરે, એના ગુણગાન કરે, એની વાહવાહ પોકારે અને એ જાય કે તુરત એનું દવાનું ચાલુ કરે, એ કયાંને ન્યાય ? કોઈના ય ન જોયેલા કે ન જાણેલા દોષેનું વર્ણન કરવું, એમાં રસ લે, એમાં સંમતિ આપવી, આ બધે વાણુંને વ્યભિચાર નથી ? આજ કોઈ બે મિત્રો મળે તે ગામની નિન્દા કરે. એમાં કેઈ ત્રીજો ભળે તે એ પણ એ બેમાં ભળી નિન્દા–મંડળ વધારે. એમ કરતાં એ ત્રણમાંથી એક ચાલ્યો જાય, તે તુરત એ બને ભેગા થઈ, જનારની નિન્દા કરવા મંડી પડવાના. આ તે કેવી વાણી? અરે, રે ! શું વાણું આ માટે મળી છે ? આમ જે અધર્મ યુક્ત વાણીને વ્યાપાર ચાલશે તે પછી માણસના વચન પર વિશ્વાસ કેણ કરશે ? પ્રજ્ઞ માણસ તે આ વાણીવિલાસ સાંભળી સમજી જાય કે જે માણસ બીજાની ગેરહાજરીમાં એની નિન્દા કરે છે, તે મારી ગેરહાજરીમાં મારી નિન્દા કાં ન કરે ? આ ડાપણભર્યો વિચાર કરનાર
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
માનવતાનાં સાપાન
૧૦૩
માણસ આવાઓને મિત્ર રહે ખશ ? આવા માણસને કોઈ સાર માસ ધારી ન્યાય તાળવા બેસાડે તે એ ન્યાય પણ કુવા આપે ? એની વાણીમાંથી એ જ નીકળે કે, મારું મારા બાપનું ને તારું મારું સહિયારું!
ધર્મયુક્ત વાણી કોને કહેવાય અને ધર્મયુક્ત વાણીવાળા માણસ કેવા નિષ્પક્ષપાતી અને નિડર હાય, તેના એક સુંદર દાખલા ઇતિહાસમાં આવે છે.
એક રાજા ધનુવિદ્યા શીખતા હતા. રાજાના હાથથી અજાણતાં એક બાણુ છૂટયું અને એક નિર્દોષ માણુસને વાગતાં એ ઘાયલ થયા. ઘાયલની માતાએ આની ફરિયાદ ત્યાંના વડા ન્યાયાધીશ પાંસે કરી. તે જમાનામાં રાજ્યનું રક્ષણ જેમ ક્ષત્રિયાના હાથમાં હતું, તેમ ન્યાય અને પ્રજાની સલામતીનુ ખાતુ પ્રામાણિક એવા ધર્માધિકારીના હાથમાં હતું. અને એ ધર્માધિકારી પુરુષ વડા-ન્યાયાધીશ ગણુાતા. ન્યાયને વફાદાર એવા ન્યાયાધીશે રાજાને ન્યાયાલયમાં હાજર થવાના આજ્ઞાપત્ર માકલ્યે, રાજા આવ્યે ત્યારે એને ઉચ્ચ સ્થાન પર એસા ડવાને બદલે ગુનેગારના પાંજરામાં ઊભા રહેવાની એણે સૂચના કરી. આ દૃશ્ય સા જોઇ જ રહ્યાં. સજાએ પાતાના ગુના કબૂલ કર્યાં. એણે અમુક દંડ કરો રાજાને મુક્ત કર્યાં અને પછી ન્યાયાલયની બહાર આવી ન્યાયાધીશે અતિ નમ્રતાથી રાજાને નમન કર્યું. આથી રાજા ખૂબ પ્રસન્ન થયા અને પેાતે સંતાડી રાખેત્રી નાની તલવાર બતાવી કહ્યુ` : ન્યાયાલયના આજ્ઞા-પત્રને માન આપી હું અદાલતમાં હાજર થયે, પણ મને એમ લાગ્યું હોત કે ધમ ને ન્યાયથી તમારી વાણી વેગળી છે, તે આ તલવારથી તમારા શિરચ્છેઢ અહીં જ કરી નાખત. પણ તમારી ધ ન્યાયમય વાણીથી મને આનંદ થાય છે, ને તમારા જેવા ન્યાયાધીશથી હું ગર્વ લઉં છું' કે મારા રાજ્યમાં રાજા કરતાં ય ન્યાયને
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૪
... આત્મજાગૃતિ પ્રથમ માન આપનાર ધમને ન્યાયાધીશ છે!” તે જ ઘડીએ પિતે બ્બિામાં સંતાડી રાખેલી સેટી બતાવતાં યાયાધીશે કહ્યું: “રાજન ! સારું થયું કે તમે અદાલતને માન આપ્યું અને મારે ન્યાય માન્ય રાખે. નહિ તે હું સોગન ખાઈને કહું છું કે તમે ન્યાયને ઠેકર મારી હતી તે, હું આ સેટીથી તમારા બરડાની ખબર અહીં જ લઈ લેત. સારું થયું કે આપણને બનેને સદ્બુદ્ધિ સૂઝી !” - વાહ આ કે ન્યાય! કેરી ધર્મમય વાણું ! આ પ્રસંગ શું કહે છે? આપણી વાણીમાં ધમ જોઈએ, ન્યાય જોઈએ, સત્ય ને પાવિત્ર્ય જોઈએ. કેઈને ય આપણુ વાણીથી અન્યાય ન થઈ જાય એવી કાળજી રાખી વકતૃત્વ કરનારા કેટલા? આવા વિચારક વક્તા હોય તે પ્રજામાં કેટલી શાંતિ ને કલ્યાણકામના હોય ?
એટલે આ આઠ ગુણોથી યુક્ત વાણી બોલે તે વક્તા, નહિ તે બક્તા-લબાડ તે છે જ!
માત્ર ભાષણ સારું કરી જાય, વાણી શુદ્ધ બેસી જાય, એટલા માત્રથી જ્ઞાનીઓ એને વક્તા નથી કહેતા. એમ તે કાશીમાં એવા કેટલાક વિદ્વાને છે કે જે બોલવામાં વ્યાકરણની એક અશુદ્ધિ આવે તે જીભ કાપવા હાથમાં ચપુ લઈને બેઠા હોય. પણ એ જ પંડિતે ગંગાના ઘાટ પર જાય ત્યારે ગાયત્રીનો જાપ કરતા જાય ને માછલું દેખાય તે લેટામાં નાખતા જાય. એમને પૂછે કે આલેટામાં શું ? તે કહેશેઃ “જળડેડી.” આવા વાચાળ પંડિતે પિતાનું કે એના સમાગમમાં આવનારનું શું કલ્યાણ કરે ? એવી જ હાલત છે આજની વિદ્યાપીઠના સ્નાતકની! આ જ્ઞાનને વાણીવિલાસ જનકલ્યાણ માટે નથી વયે પણ લેકોને છેતરવા માટે અને અભણેને આજવા માટે વધે છે ! એટલે આજે માણસ વાણીને ઉપગ પોતાના વિચારોને વ્યક્ત
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
માનવતાનાં સોપાન
૧૦૫ કરવા માટે નહિ, પણ પિતાના વિચારને છુપાવવા માટે કરો રહ્યો છે. " માણસની વાણીમાં સત્ય ન હોય અને જૂઠ હેય તે એની બીજી સજા તે થવાની હોય ત્યારે થાય, પણ પ્રત્યક્ષ સજા તે એ મળે કે-એ સાચું બોલતે હોય ત્યારે પણ લકે એને ખોટું માને છે, એ સોગન ખાઈને કહેતા હોય તેાય એના વચન પર લેકેને વિશ્વાસ ન બેસે, માટે વાણી પવિત્ર જોઈએ અને એ વાણુને પવિત્ર રાખવા માટે તપ જોઈએ. - જેમ આચારને શુદ્ધ રાખવા માટે તપ, વિચારોને શુદ્ધ ને રવથ રાખવા માટે તપ, તેમ ઉચ્ચારને શુદ્ધ ને પવિત્ર રાખવા માટે પણ વાણીને તપ કર જોઈએ.
अनुद्वेगकरं वाक्यं, सत्यं प्रियहितं च यत् ।
स्वाध्यायाभ्यसनं चैव, वाङ्मयं तप उच्यते ॥ વાણું એવી હોય કે સાંભળનારને ઉગ ન થાય, સત્ય છતાં મધુર ને હિતકર લિય, ઊંડા ચિન્તન અને અભ્યાસમાંથી પ્રગટેલી હાય-આ વાણીનું તપ! આવા તપથી માણસ એ માણસ બને છે. તપ વિનાની, ચિન્તન વિનાની, અભ્યાસ વિનાની કર્કશ વાણું તે પશુઓ પણ બોલી શકે છે. એમાં માણસ બેલીને શું વધારે કરે છે? આ હું એક જ નથી કહેતે હે! ગીતા પણ કહે છે કે માણસની વાણી પાછળ તપશ્ચર્યા હોય. તપશ્ચર્યાવિહોણી વાણી તે પશુની હેય!
એક જૂના વખતની વાત છે. જ્યારે માણસો આટલા ચાલાક ને જૂઠાબોલા નહાતા પણ ભદ્ર ને સાચાબોલા હતા. તે વખતે એક ગૃહરથને ત્યાં સંત પધાર્યા. પણ આ ઘરનાં માલિક-સ્ત્રી પુરુષ-બહારથી ઘણું સુંદર ને ભલાં લાગતાં
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬
અમારુતિ હતાં પણ અંદરથી સાવ જ બેડાળ! એક મહિનાના પરિચયથી સંત ત્રાસી ગયા. એ ઘરમાં સત્ય, ચિન્તન, સ્વાધ્યાય, મધુરતા કંઈ જ ન મળે. એકલા બાહ્ય વૈભવનાં આડંબરને કોલાહલ હતે. સંતે મહિના પછી વિદાય વખતે આશીર્વાદ આપતાં કહ્યું: માણસ બનશે !” છે. પુરુષ ધમાલિયે હતે. એણે આ વાક્ય પર જરા ય વિચાર ન કર્યો, પણ સ્ત્રી ભારે ચકેર, એ પામી ગઈ. એણે પતિને પૂછ્યું આપણે માણસ નથી? શું ઢેર છીએ? સંતે “માણસ બનજો” એમ કેમ કહ્યું? આ સાંભળી પુરુષને પણ જરા વિચાર આવ્યું. વાત સાચી હતી. સંતે આમ કાં કહ્યું? એણે મનમાં ગાંઠ વાળી. એ ફરી મળશે ત્યારે પૂછીશ.' - કઈ પણ વચન પર ઊંડાણથી વિચાર કરીએ તે જ વક્તાની વાણીનો મહિમા સમજાય, નહિ તે શ્રવણ માત્ર એક વ્યસન બની જાય. વ્યસની માણસ પ્રવૃત્તિ કરેખરે પણ એમાંથી પ્રકાશ ન મેળવેઃ પ્રકાશ તે ઊંડા ચિન્તનથી જ મળે.
બે વર્ષ પછી ફરી સંત પધાર્યા ત્યારે પેલી સ્ત્રીએ પૂછ્યું: મહારાજ ! માણસ થજો એનો અર્થ શું? શું અમે ઢેર છીએ?” સંતે પોતાની પાસે એક કાચ હવે તે આપતાં કહ્યું “લે આ કાચ, આ કાચ એ અદ્દભુત છે કે એના ઉપરના ભાગમાં જોશે તે તમે માણસ દેખાશે અને અંદરના ભાગમાં જોશે તે તમે જે છે તે દેખાશે.”
સ્ત્રીએ કાચના અંદરના ભાગમાં જોયું ને એ ચમકી ! “કાં ?” પતિએ પૂછયું. સ્ત્રીએ ભડકીને કહ્યું. “ એ, બાપ રે! હું તે આમાં કૂતરી દેખાઉં છું અને શેરીના નાકા પર ઊભી રહીને ભસી રહી છું. હાય રે ! હું કૂતરી ? ” ઉતાવળિયા પુરુષે કહ્યું: આમ લાવ; મને જવા દે.” અને પિતાની જાતને જોતાં જ
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
માનવતાના સોપાન
૧૭ એણે રાડ પાડી. “અરે, આ શું? હું ગધેડે? ઉકરડા પર ઊભો રહી ભૂકનાર હું ગભ? અરે, મહારાજ ! જુલમ કર્યો રે તમે! અમને આમ જાનવર કાં બનાવે ?”
સંતે કહ્યું “ભલા માણસ! આમાં હું શું કરું? તમે જ રીતે જીવે છે તે રીતે આમાં દેખાઓ છે! માણસ બહારને આકાર ગમે તે મેળવી શકે, પણ અંદર કૂતરા જે છે કે માણસ જે, તે જ ખરે પ્રશ્ન છે. જે મનથી સત્યને પૂજતે નથી, સત્યને ઉચ્ચારતે નથી, સત્યને આચરતા નથી અને જેનાં મન ને વાચાને મેળ નથી તે મનુષ્ય હોવા છતાં પશુ છે. તે ભાષણ કરતા નથી પણ ભસે છે, બેલતે નથી પણ બકે છે !”
આજનું વ્યાખ્યાન એટલે વાણીના તપની વિચારણા. જીવન ગંભીર વિચારણા માંગે છે. બહાર તમે ગમે તે હે, હું એ અને કઈ જાણવા નથી માંગતે, તમે અંદર આવે, અંદર તમે કોણ છે તે મને કહે. સત્યને ઝબ્બો તે પહેર્યો પણ એ ઝબ્બા નીચે શું છે તે મને કહેશો? બેલો, મારા ભાઈઓ! બેલે! આજ નહિ બોલે તે ક્યારે બેલશે? મન ને વાણુને સુમેળ છે કે કમેળ? મન ને વાણીએ આપણા જીવનને સંગીતમય બનાવ્યું છે કે બસૂરું ? જીવનમાં શું છે આનન્દ કે અફસોસ ?
કેઈને ગુમડાં થયાં હોય અને ભારે કેટ પહેરીને ફરતે હોય તે કોને ખબર પડે કે આ કપડાં નીચે ગુમડાં ખદબદી રહ્યાં છે? ગુમડાં ભલે બહાર ન દેખાય પણ અંદર તે પીડા થાય ને ચળ ઉપડે ને? લેહી નીકળે ને ? તમને કોઈ દિવસ અસત્યનું ગુમડું ખટકે છે ખરું? એની પીડા થાય છે ખરી? અસત્યની પીડા જરાય નથી થતી ? કાંઈ નહિ. આજ નહિ થાય તે મસ્તી વખતે આ ચિત્રે નજર સામે ખડાં થશે. ભૂતાવળની જેમ નાચ કરશે અને અસત્યવાદીને મૂંઝવી મારશે પણ જે
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૮
છેઆત્મજાગૃતિ આપણા જીવનમાં સત્યને સૂર્ય ચમકતો હશે તે અન્ધકારને જરા ય ભય નથી.
આપણે નાની શી વસ્તુ ખાઈએ છીએ ત્યાં કેટલે બધે અફસોસ થાય છે. એક રૂપિયે ખોવાઈ ગયે હોય તે કેટલી ચિંતા થાય? પણ આજે આપણે આત્મા આખો ને આખો અસત્યમાં ખેવાઈ ગયે છે, એને જરા ય વિચાર આવતા નથી, આ કેવું આશ્ચર્ય ! - આજકાલ કેટલાક ભેળા માણસે આવે છે અને કહે છે - કંઈક મંત્ર બતાવે, કંઇક સિદ્ધ થાય એ જાપ દેખાડો. આપને વચનસિદ્ધિ આવડે છે.” હું કહું છું કેઃ “અરે, ભેળા જીવે! આમ બ્રાન્તિમાં ખોટાં કાં ભમે છે? પ્રિય, પથ્ય ને સત્ય એ વચન-સિદ્ધિને મંત્ર છે! સત્યના પ્રકાશથી ઝળહળતું સુમધુર હિતવચન એ રામબાણ છે, એ અફર છે. જેને વાગે તે વિંધાયા વિના ન રહે. એ વચન જેના દિલમાં પેસે ત્યાં પ્રકાશના દીવડા પ્રગટે !
આજનું વ્યાખ્યાન સમાપ્ત કરતાં એટલું જ કહ્યું કે સત્યવાહી મવેર વરતા! સાચે વક્તા તે છે કે જેની વાણીમાંથી સત્યને પ્રકાશ ઝરે છે ! Not only with our lips; but in our lives-એકલા હોઠમાંથી નીકળતા શબ્દોથી નહિ, પણ આપણું જીવનમાંથી પ્રગટતા સત્યના તેજથી આપણું વાણીને રંગી સાચા વક્તા બનીએ !
દાતા
માનવતાનાં સોપાન અંગે આપણે ત્રણ સો પાનનું વિવેચન કરી ગયા. આજે ચોથા પાનને વિચાર કરવાનું છેચિતકો શબ્દના ઊંડાણમાં કેવું રહસ્ય મૂકે છે તે જુઓ. એ કહે છે કે
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
માનવતાનાં સેાપાન
૧૦૯
ન રાતા અર્થવાનત: કેવળ ધન વાપરવા માત્રથી દાતા નથી અનાતુ. અને માત્ર પૈસા ખર્ચવાથી દાતા થઈ શકાતુ હોય તે હાટા મતિ યા ન વા-દાતા હોય કે ન પણ હાય, આવા ગંભીર ભાવ ન કહેત. ચિન્તકે જાણે છે કે કીર્તિ માટે, ગયેલી પ્રતિષ્ઠા પાછી મેળવવા માટે, પેાતાનાં અપકૃત્યને દાનનાં પડદા નીચે ઢાંકવા માટે અને કેટલાક પુણ્યથી પાપ ઠેલાય એવા ભાવથી પણ દાન કરનારા છે. આવી ભાવના દાન પાછળ રમતી હાય તો એ દાન ન કહેવાય. યાદ રાખો કેવળ પૈસાથી આત્માની એકેય વસ્તુ ખરીદી શકાતી નથી, ધનથી ચૈતનયેાતનું એક પણ કિરણ પામી શકાતું નથી. ધનથી માન મળશે, સન્માન મળશે, પૂજા મળશે, પ્રતિષ્ઠા મળશે, કીતિ મળશે, અરે! જડ જગતની કદાચ બધી વસ્તુએ મળશે, પણ આત્મયૈાતનું કિરણ ધનથી મળવુ મુશ્કેલ છે. એ આમજ્યેત મેળવવા માટે ધન સાથે મન પણ જોઇએ.
આજકાલ જ્યાં ત્યાં સમાજમાં અપાતા માનપત્રો અને દીવાલે પર ચાંટેલી કુકુમ પત્રિકાઓને જોશે તો લાગશે કે આજ ધનથી પ્રીતિ કેટલી સસ્તી મળે છે તેનું આ પ્રદર્શન છે. કેટલીક કુમકુમ પત્રિકાએ વાચુ છું ત્યારે, તે માથું શરમથી નીચુ નમી જાય છે. મનમાં એમ થાય કે આવા મેટા આચાય આવા નાના માણસને આવાં મેટાં વિશેષણા આપે છે! આખી જિંદગી સુધી ન કરવાનાં કામે કરીને ચેડા પૈસા એકાદ એચ્છત્ર પાછળ વાપરી નાખ્યા એટલે એમને આવાં વિશેષણેા આપવાનાં ? આ ગૃહસ્થ માટે જે વિશેષા વાપર્યા છે, તેટલા ગુણા તેમનામાં હાય તો હુ કહુ છુ કે મેાક્ષ એમનાથી જરાય દૂર નથી, એમને હવે બીજું કઈ જ કરવાની જરૂર નથી. એ વિશેષણા જોતાં તે એ તરી ગયા છે એમ જ લાગે ! પણ હું આપને જ પૂછુ છુંઃ આ બધા વાપરેલા ઇલકાએ આપને સાચા લાગે છે? જેના માટે
31
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્મજાગૃતિ -નરરત્ન અને દાનવીર જેવા શબ્દો વપરાયા છે, એને ત્યાં એક ભૂખે માનવી જાય તે એને એક ટંક પણ પ્રેમથી ભેજન મળે ખરું?
સભામાંથીઃ “ભેજન તે ન મળે પણ ગાળે તે મળે ને?”
તમે પણ ઠીક કહ્યું. શું મળે? ગાળે? અને એવા માટે વળી આવાં વિશેષ કેવાં દાનવીર ને નરરત્ન! અને આ વિશેષણ આપનારાઓનાં વિશેષ જોયાં કે? અધ કંકેત્રી તે એમાં જ ભરાઈ જાય છે? આ ઈલકાબે જ એટલા બધા છે કે આમાં નામ શોધવા જાઓ તે નામ પણ ન જડે, એટલે એ પણ એટલું તે જાણે કે આ પઢોઓમાં આપણું નામ અટવાઈ જશે એટલા માટે એમણે વાંચનારને સગવડ કરી આપી છે, પિતાનાં નામ બેડ ટાઈપમાં ને બીજા કલરમાં છાપ્યાં છે! એ જાણે છે કે પદવીઓમાં નામ અટવાઈ જવાની સંભાવના છે! અને કેટલીક પત્રિકાઓમાં તે વળી ફેટા મૂકાવ્યા છે. અને આ ફેટાવાળી પત્રિકાઓમાં ગાંઠિયા ને ચટણી બંધાશે ને ગટરમાં સડશે. આશાતનાની હદ થઈને! આવાઓને આજે કહેનાર કેણ? આ નિર્ણાયકનું સૈન્ય કયાં જશે એ ખબર પડતી નથી. મને તે ભય લાગે છે કે કયાંક નીચે ન ઉતરી જાય! જેમ એક નૌકામાં સે નાવિકે બેઠા હોય અને સે પિતાને ઠીક પડે તેમ હલેસાં મારે તે નૌકાની જે દશા થાય એવી દશા આજ આ સમાજની છે!
આવી ધમાલમાં દાતા શેયાય જડે? આ તો સે કીતિ માટે લટાર કરવા નીકળેલા બહાદૂરે છે! દાન લેનારા ઊંચા સાદે પેલા કાળાબજારિયાઓનાં વખાણ કરે અને પેલા સમાજને લૂંટવાની ધૂનમાં પડેલા આ મહાનુભાવેનું ગુણગાન ગાય. એટલે પરિણામે બને–ઓછું ભણેલા ગુરુઓ અને સમાજને લૂંટનારા વહેપારીએ-સમાજમાં માન ને પ્રતિષ્ઠા મેળવી જાય. ભેળા લેકો આમાં શું સમજે?
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
માનવતાનાં સોપાન
૧૧૧ એક સુભાષિત યાદ આવે છે
उष्ट्रकाणां विवाहे तु गर्द्धमा वेदपाठकाः।
परस्परं प्रशंसन्ति अहो रूपं अहो ध्वनिः ॥१॥ ઊંટભાઈના લગ્નમાં ગધ્યાભાઈ ગેર બન્યા. ગેર કહે “વાહ! ઊંટનું કેવું સુંદર રૂપ છે!” ઊંટ કહે: “વાહ! ગધ્ધાજીને કે મીઠે વનિ છે !” આવી આ સમાજની દશા છે. આવા વાતાવરણમાં ગુપ્તદાન દેનાર દાતા કયાંથી પાકે? સાધમિકેને ટેકે આપનારા, એમને હાથ ઝાલી ઉપર ચઢાવનારા અને પિતાના ગરીબભાઈની આર્થિક રીતે પીઠ થાબડનારા આ કારણને લીધે વાતાવરણમાંથી બહુ જ અહ૫ મળવાના. આ દાતાઓને ઘણો પૈસે તે વાજાંવાળા, બેન્ડવાળા, પ્રેસવાળા અને રંગબેરંગી મેટી મોટી કુંકુમપત્રિકા છાપવાવાળા ચાવી જાય છે. બે દિવસ વાહ, વાહ થાય અને પછી હવા હવા થઈ જાય ! પહેલાના જમાનામાં માણસને પાડવા માટે સ્વર્ગલોકમાંથી મેનકા ને અસરાઓ આવતી, હવે એ નથી આવતી. કારણ કે એમને જોઈ માણસે ગાંડા થઈ જાય ! એટલે આજના યુગમાં એ મેનકા ને અસરા કીતિ ને પ્રશંસાના રૂપમાં આવે છે, અને માણસોને પાડી દે છે.. આજ માણસની જરા પ્રશંસા કરે એટલે પુલાઈને પુગો થઈ જવાને. વિદ્વાને આવાઓને સાચા અર્થમાં દાતા નથી કહેતા. ત્યારે દાતા કેણી પાતા મૂતfeતે રતઃ પ્રાણીમાત્રના કલ્યાણમાં જેનું મન રમે છે, તે દાતા. હૈયાના ઊંડાણમાંથી પ્રગટેલી જીવદયાની ભાવનાવાળે દાતા. એટલે જ અભયદાન ઉત્તમ છે, ઉત્કૃષ્ટ છે. આવી દાતૃત્વની ભાવના પ્રગટ્યા પછી પિતાના પ્રભાવથી, પિતાના બળથી કે પોતાના અધિકારથી કેઈનેય ભય ન થાય, એની કાળજી રાખે. તમારા હાથમાં તે એક સારી હોય તેમ હાથ સીધે ન રહે! કાં એ સેટી ઝાડ પર વિંઝાય. કાં કૂતરાના
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૨
છે. આત્મજાગૃતિ બરડામાં પડે, કાં કઈ રસ્તામાં જતા ઢેર પર ફરી વળે. એક સોટી પણ ન પચાવી શકાય તે બંદૂક કે તલવાર તે કઈ રીતે પચાવી શકે? જ્ઞાનીઓ કહે છે. સાચા દાતાની આસપાસ તે એવી હવા હોય કે સૌ અભયને મુક્ત આનન્દ માણતા હોય!
ચિતન્યદેવનું નામ તે તમે સાંભળ્યું હશે? માર્ગાનુસારીમાં પણ કેવા ગુણો હોય છે તે હું કહેવા માગું છું. ચૈતન્યદેવ અને રઘુનાથ શિરેમણિબંને સહાધ્યાયી અને બંને પાછા મિત્ર દેતી એવી કે પુષ્પને પરિમલ જેવી. કદી છૂટા ન પડે. અથવા એમ કહીએ તે ચાલે કે મિત્ર તે ઢાલ જેવા હોવા જોઈએ.
મિત્તર એસા કીજિયે, ઢાલ સરીખા હેય; . સુખમેં પીછે પડ રહે, દુખમેં આગુ હોય.
ખરે મિત્ર ઢાલનું કામ કરે, સુખમાં પાછળ હેય. દુઃખમાં ઘા ઝીલવા આગળ હોય. તમારા મિત્રો સુખમાં ને મહેફિલમાં આગળ હોય ને દુઃખમાં ને સંકટમાં ભાગી જાય ! એવા મિત્રો માલ ખાવા હાજર થાય, માર વખતે અદશ્ય થાય. એટલે મિત્રોને પણ ચૂંટવા પડે છે. જેને તેને મિત્ર.ન કરાય.
રઘુનાથે ન્યાયશાસ્ત્ર પર એક સુંદર ટીકા લખી અને ચૈતન્ય દેવને બતાવી. એણે મિત્રના કાર્યની પ્રશંસા કરતાં કહ્યું: “અદ્ભુત છે. આથી રઘુનાથે મનમાં મલકાયા. એને થયું. આ ટીકા મને જગતમાં પ્રખ્યાત બનાવશે, મારી કીતિ ભારતભરમાં ફેલાશે, તે અરસામાં ચતન્યદેવ પણ ન્યાય પર ટીકા લખતા હતા. એમની ભાવના ખ્યાતિ મેળવવાની ન હતી, એમને પ્રશંસાની ય પડી ન હતી, એ તે કર્તવ્યબુદ્ધિથી , લખે જતા હતા. એક દિવસની સાંજે, રઘુનાથ ચૈતન્યને ઘેર આવ્યા ત્યારે તે ટીકા લખી રહ્યા હતા. રઘુએ પૂછ્યું: “મિત્ર, શું લખે છે?” સહદથી ચેતજો ન્યાયનાં પાનાં મિત્રના હાથમાં આપતાં કહ્યું: “આપણી પૂર્વે
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
માનવતાનાં પાન
૧૧૩
થયેલા વિદ્વાનોએ વાવેલાં વિદ્યાનાં વૃક્ષનાં ફળ આપણે ખાધાં તે આપણે પણ થોડાં બીજ વાવતા જઈએ કે જે આવતી કાલની પેઢીને ખાવા કામ લાગે.” ,
રઘુનાથ જેમ જેમ એક પછી એક લીટી વાંચતા ગયા તેમ તેમ એમનો જીવ અધ્ધર ચઢતે ગયે. એમના મુખની લાલી ઊડી ગઈ. મેં સફેદ પૂર્ણ જેવું થઈ ગયું. ચિંતામગ્ન રઘુનાથને જોઈ એણે પૂછ્યું: “કેમ? આટલે ઊંડા વિચારમાં ઊતરી ગયે? વસ્થ થતાં રઘુનાથે કહ્યું હવે મારી ટીકાને તે કૂતરાંય નહિ સૂંઘે! તારી આ પાંડિત્યપૂર્ણ ટીકા આગળ મારી ટીકા શું હિસાબમાં? હું માનતો હતો કે મારી ટીકાથી હું ખ્યાતનામ થઈશ પણ આ જોતાં લાગે છે કે એ એક ક૯પના જ હતી. મિર! તું આ ગ્રન્થથી અમર બની જઈશ.” એમ કહી પોતાના શ્રમને વિફળ જતો જોઈ, રઘુનાથે એક ઊંડો નિ:શ્વાસ મૂક.
ચૈતન્યને વિચાર આવ્યે: અમર તે કણ થયું છે? નામ તેને નાશ છે. મેં આ પ્રયત્ન કલ્યાણ માટે કર્તવ્યબુધ્ધિથી કર્યો છે પણ મારા જ મિત્રની કીર્તિને એ હણતે હોય, એને જ એ ભયજનક દેખાતા હોય તે માટે આ પ્રયત્ન ન કરે.
એક પૂર્ણિમાની રાતે બંને મિત્રે જલવિહાર કરવા નીકળ્યા હતા. હેડી સરિતાની છાતી પર રમી રહી હતી. બંને વાતે એ ચઢ્યા. એટલામાં ચિતને બગલમાંથી એક પિથી કાઢી, જાણે પિતાના નાજુક હૈયાને, જળમાં પધરાવતું ન હોય એ રીતે ગ્રંથ પાણીમાં પધરાવી દીધા ! રઘુનાથે પૂછ્યું: “મિત્ર! આ શું કર્યુ?" કણક સ્મિત કરી ચૈતન્યદેવે કહ્યું “જે ગ્રન્થ મારા
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૪
આત્મજાગૃતિ
મિત્રના કીર્તિ'ચન્દ્રને રાહુ મની ગળી જતા હોય તે શા કામના ? રઘુ! આપણે તે ખાળગોઠિયા. તુ' જાણે છે કે હું સાના ભલાની ભાવનામાં રમું છું. અને મિત્રનું જ ભલું ન કરી શકુ તે ખીજાનું ભલુ' તે હું શું કરી શકું ? જે ગ્રન્થ તારા દિલ પર ઘા કર્યાં એ ગ્રન્થના સે... પાણીમાં ઘા કર્યાં.....
અણુના આ દશ્ય પર પૂનમના ચાંદ ચાંદની વર્ષાવી રહ્યો હતા. આંખમાં આવેલા આંસુને લૂછતાં રઘુનાથે કહ્યું: મિત્ર, તે જુલમ કર્યા. તારા વર્ષાના શ્રમ પાણીમાં ગયા. પણ તારી આ જગતવ્યાપી કીતિ...? -
તા
રઘુ ! કીર્તીિની ખાખને જે શરીરે ચાળી જાણે તે જ કંઇક કરી શકે. કીર્તિના માહ છેડ્યા વિના કલ્યાણુ નથી. મારી કીર્તિ ફાઈના ય માટે ભયરૂપ હાય તા એ કીર્તિથી સર્યું !' આ સાંભળી રઘુનાથ એના ચરણામાં ઢળી પડ્યા. ચૈતન્યદેવ ! તેં જ ખરું' મેળવ્યુ. મે'તા કેવળ ટીકાએ જ કરી છે. અમે પૂજાઇશું. તમે અણુપ્રિછ્યા રહેશે, પણ પૂજાનારા તળિયે જશે અને અણુપ્રિછયા તરી જશે.....
"
આ પ્રસંગ આપણને ક્ષણભર વિચાર કરતા કરી મૂકે છે. આપણે આપણા વર્તમાન જીવન સાથે આ પ્રસંગને સરખાવીએ તે આપણુ' જીવન કેવુ વામણું લાગે ? આપણે યાં જઇએ ત્યાં ભય જ ઊભા કરીએ છીએ. આપણી વાણીમાં અભય નથી, આપણા વનમાં અભય નથી, આપૃણા- હૈયામાં અભય નથી. ચારે બાજુ ભયનુ સામ્રાજ્ય પ્રવર્તી રહ્યું છે. આપણા સમાગમમાં આવનાર આપણા ભય રાખે અને સામાના સમાગમમાં જતાં આપણે ભય રાખીએ. આ રીતે અરસપરસ ભય ને અવિશ્વાસ
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
માનવતાનાં સોપાન
૧૧૫
ઊભાં થયાં છે. ખરી રીતે આ ભય હવે ન જોઈએ. પ્રાણી અને માનવી વચ્ચે તે અભય અને વિશ્વાસ હવે જોઈએ!
ભગવાનનાં ઘણું વિશેષણમાં એક વિશેષણ છે–ચમચા કેવું સુંદર છે આ વિશેષણ! ભગવાન અભયના દેનાર છે. દુશ્મનનેય ભગવાન તરફથી ભય નહિ. ફુર પ્રાણી પણ ભગવાન પાસે અભય થઈને આવે. એટલે ભગવાન સાચા અર્થમાં દાતા છે. આપણે એમના જ ભક્ત છીએ, પણ આપણે દાતા નહિ, પણ ખાતા. જેનું મળે તેનું ખાધે જ જઈએ.
ભગવાન બધું ય જાણે છે. શું કર્યું, શું કરે છે ને શું કરશે. બધુંય જાણવા છતાં એનાથી ભય નહિ. ખૂન કરીને ગયેલે ખૂની પણ દયા માટે પ્રભુ પાસે જાય તે પ્રભુ સભા વચ્ચે એમ ન કહે કે “અલ્યા ખૂની ! તું અહીં કેમ આવ્યું?
એ કરુણાસાગર તે એના ઉપર પણ ક્ષમા અને અભયની દષ્ટિ જ નાખવાના. એટલે પાપી પણ એમની પાસે ભય વિના જઈ શકે છે. - જ્યારે તમારી દશા કેવી છે? કેકની જરા સરખી ય વાત જાણતા હો તે દમ મારતા ફરે કહી દઈશ હે, હું તારું બધું ય જાણું છું. તારી ચેટી મારા હાથમાં છે, એમ કહેતા જાઓ ને તમારે સ્વાથ એમની પાસેથી કઢાવતા જાઓ. તલવાર જેવી તીખી વાણી હોય, ખાબોચિયા જેવું ક્ષુદ્ર હૃદય હાય, કાગડા જેવી દેષગવેષક દષ્ટિ હોય અને શિયાળ જેવી સ્વાર્થસાધુ બુદ્ધિ હેય એવા માણસો અભયદાનને જીવનમાં કઈ રીતે લાવી શકે ? એવા માણસનું મન પ્રાણીમાત્રના કલ્યાણમાં રમે એમ તમને લાગે છે? એવા માણસો માટે તે એમ જ કહેવાય કે બીજાનું ભલું ન કરે તો કાંઈ નહિ પણ કેઈનું બૂરું ન કરે તે ય સારું !
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૬
- આત્મજાગૃતિ અભય માટે જોઈએઃ અર્પણનું શૌર્ય, ધર્મભાવથી તરબોળ હદય, નિભય સત્યમિત વક્તવ્ય, અને હૈયાની ઉત્કટ ઉદારતાઆ ગુણો આવે ત્યારે માણસ દાતા બને છે. જેણે સાચા દાનને ઈતિહાસ સર્જ્યો છે, તે આવા ગુણવાળા હતા. એટલે જ આ સુભાષિતામાં કહેવામાં આવ્યું છે કે: આવા પ્રકારના દાતા હોય કે ન પણ હોય.! નહિ તે ભાવ વિના પૈસા વેરનાર દાતાઓની કયાં ખેટ છે? સામાન્ય રીતે ધન વાપરનારા ઘણા મળશે પણ આવા જગતકલ્યાણમાં રાચનારા, સોના ભલામાં ખુશ થનારા બહુ ઓછા હશે, જીવનશિલ્પીઓની ઈચ્છા આપણને સાચા અથમાં દાતા બનાવવાની છે. મારી નજર અત્યારે ઘડિયાળ પર જાય છે. એ કહે છે કે સમયની મયાંદા થઈ ગઈ છે. હવે હું મારા વિષયને વધારે ન લંબાવતાં એટલું જ કહીશ
સોનું કલ્યાણ થાઓ. સૌ એક બીજાના કલ્યાણમાં લાગી રહે. સૌના દેવ નષ્ટ થાઓ અને જીવ માત્ર સુખની દુનિયામાં સફર કરે. આ પવિત્ર ભાવનાની નૌકામાં આપણે આપણી જીવનચાત્રા વ્યતીત કરીએ એવી શુભેચ્છા.
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
આદર્શ શિક્ષક
પી. આર. ટેનીંગ કોલેજના આચાર્ય શ્રી શિવલાલ પ્રભુદાસ શુકલના આગ્રહથી કૅલેજના ખંડમાં અભ્યાસવર્ગને કરેલ ઉધનમાંની કેટલીક કર્ણિકાઓ.
जहा खरो चंदणभारवाही भारस्स भागी न हु चंदणस्स । एवं खु नाणी चरणेण हीणो नाणस्स भागी न हु सुग्गईए ॥
–ઉપદેશમાળા
છે. જેવી રીતે ચંદનના લાકડાને ઉપાડીને જનાર ગધેડાને એને ભાર મળે છે પણ ચંદનની સુવાસ કે શીતળતા મળતી નથી, તેમ સદુઆચરણ વિના માત્ર જ્ઞાનને ધારણ કરનારને પણ જ્ઞાનને ભાર મળે છે પણ સદગતિ-ઊર્ધ્વગતિ નથી મળતી !
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
આદર્શ શિક્ષક
આજે આપણે “આદર્શ શિક્ષક તરીકે વિચાર કરવાને છે. આપણા પ્રત્યેકના હૃદયમાં જે જે ભાવનાઓ જાગે છે, જે જે ઊર્મિઓ દિવ્ય જીવનના સર્જન માટે ઝંખના સેવે છે, તેને પડઘે પડે છે અને અંતે તે કાર્યમાં આકાર પામે છે. આદર્શ એટલે અરિસે. આરસામાં આપણું મુખ જોઈ શકાય, પરંતુ જે એ આરસ ગદે, મલિન કે ડાઘવાળે હોય તે તેમાં આપણું પ્રતિબિંબ સ્પષ્ટ દેખાતું નથી. પ્રતિબિંબને સ્વચ્છ અને નિર્મળ અરિસે જ ઝીલી શકે. એ પ્રમાણે આપણું જીવન પણ પવિત્ર, સ્વચ્છ અને નિષ્કલંક હોવું જોઈએ. કોઈ પણ માણસ આપણું જીવન તપાસે તે તેને આપણામાં કાંઈ ઊણપ દેખાવી ન જોઈએ. આપણું જીવનમાંથી એને પ્રકાશ મળવે જોઈએ અને એનાથી એનું જીવન પ્રકાશમય બની જવું જોઈએ. આપણા જીવનમાંથી સાફ તો એને મળવાં જોઈએ; નબળાં નહિ.
ભવિષ્યના નાગરિક તૈયાર કરનારા શિક્ષકોનું જીવન આ દષ્ટિએ પવિત્ર અને નિષ્કલંક હોવું જોઈએ. લેગફેલાએ કહ્યું છે કે
• Lives of great men all remined us, We can make our lives sublime, And, departing leave behind us
Footprints on the sands of time.'. મોટા માણસેની જિંદગી જીવનની મહત્તાને સંભારી આપે છે કે જેથી આપણે આપણા જીવનને ઊર્વગામી બનાવી
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
આદશ શિક્ષક
૧૧૯
શકીએ અને આ જગતમાંથી વિદાય લેતી વખતે કાળની રેતી પર આપણાં શુભ કાર્યોની પગલીઓ મૂકતા જઈએ કે જેને આધારે ભૂલા પડેલા પણ આપણું બંધુઓ જીવન-પંથમાં હિમ્મતપૂર્વક આગળ વધી શકે. એવા મોટા માણસના પગલે જઈશું તે આ ભવસાગરના વમળમાં ભૂલા પડતાં માર્ગ મળશે. આ જીવન અતિ ગૂઢ છે. જીવન સહેલાઈથી જીવી જવાય એવું નથી. અનેક મુશ્કેલીઓ, આંટીઘૂંટી અને દુઃખની ઊંડી ખીણે ઓળંગવી પડશે અને તે વખતે આદર્શોનું ભાથું આપણી પાસે હશે તે જ આ જીવનપંથને વટાવી શકાશે.
દરેક માણસે પિતાના આદર્શો નકકી કરી લેવા જોઈએ-અંતે એ જ કામ લાગશે. આપણે બધા ભીંત ઉપર સૂત્રે લખીએ છીએ, પણ એ સૂત્રનું રહસ્ય જીવનમાં ઉતારવું જોઈએ. જેમ એન્જિનની પાછળ ડબ્બે દેડી આવે છે તેમ આપણા જીવનરૂપી ડબ્બાને આદશરૂપી એન્જિન લગાડવું જરૂરી છે કે જેથી જીવનમાં વેગ આવે અને એ પ્રગતિ કરે.
એક ઠેકાણે કહ્યું છે કે સત્ય એ તે પ્રકાશ છે. દશ હજાર વરસનું અંધારું હોય છતાં ત્યાં જે એક દીવાસળી સળગાવવામાં આવે તે તત્કાળ અંધકાર દૂર થઈ જાય છે. વ્રત એ પણ પ્રકાશ છે. એ આવે તે જ સ્વછંદતાનું અંધારું જાય. આ પ્રકાશના આગમનથી આપણામાંથી દાનવતા નાશ પામશે અને માનવતા આવશે, કારણ કે માનવી દિવ્ય ચેતનવંત પ્રાણી છે. એણે પોતાના જીવનમાંથી માનવતાની હવા પેદા કરવી જોઈએ.
અત્યારે જે શિક્ષણ અપાઈ રહ્યું છે, તે કેટલેક અંશે જગતને છેતરનારું છે-લૂંટનારું છે. ચેરી કરનારી વૃત્તિ કેળવે એવું છે. મનુષ્ય જેમ વધારે ભણેલે તેમ તે વધુ પ્રપંચી અને કાવાદાવાવાળો બને છે. આજના કેટલાક વકીલે, બેરિસ્ટર અને ન્યાયાધીશેને
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૦
આત્મજાગૃતિ જેજે. તે કહે છે કે ચોરી કરીને આવો કે ખૂન કરીને આવે; પણ સાથે નાણાંની કોથળી લેતા આવે. તમારો બચાવ કરવા બેઠા જ છીએ. શું આ જીવન છે?
ભગવાન મહાવીરસ્વામીએ કહ્યું છે કે-જેમ ગધેડે ચંદનનાં લાકડાં ઉપાડી જતું હોય તે તેને કાંઈ સુગંધ મળતી નથી; પણ ભાર જ મળે છે. તેમ સદાચાર વિના માત્ર જ્ઞાનને બોજ ઉપાડીને ફરનાર પણ એક પ્રકારને ગધેડે જ છે. આપણે પાસે જે જ્ઞાન છે તેને સદુપયોગ ન કરીએ તે તે આપણને અને જગતના લેકેને શા કામનું? કરોળિયે અન્ય જીવને ફસાવવા માટે જાળ રચે છે, માખી કે બીજા જલુને તેમાં ફસાવે છે પણ છેવટે પિતે પણ એમાં જ ફસાઈ જાય છે. આજનું શિક્ષણ પણ એની જેમ ફસાવે એવું છે ને? “સા વિદ્યા યા વિરે આ સૂત્ર જે સામી દીવાલ ઉપર છે તેને તમે તમારા દિલની દીવાલ ઉપ૨ કેરે. - જે કેળવણ માણસને એ બનાવે કે તે બીજાના ઉપર ભાર મૂકીને જીવે, તે કેળવણું પણ નથી અને તે લેનાર કેળવાયેલ માણસ પણ નથી. જીવનમાં ઓછામાં ઓછી જરૂરિયાત રાખો, સાદું જીવન જીવે, ઊંચા વિચાર રાખે, સાદે ખોરાક લે અને ઉચ્ચ જીવન બનાવે. એમ જે શિખવાડે તેનું નામ જ તાલીમ. એ કહે છે કે મગજ દ્વારા નહિ પણ જીવન દ્વારા જીવન જીવતાં શીખે. આ યંત્રયુગમાં તે મગજને પણ તસ્દી ન આપવી પડે એવાં
શોધાયાં છે. યંત્ર ઉપર હજારે રકમના સરવાળા, બાદબાકી, ગુણાકાર, ભાગાકાર થાય છે. એવા યંત્રયુગમાં આપણે પ્રજાને
મનું મડવ સમજાવવાનું છે. આ કામ સહેલું નથી, કઠિન છે; પણ આ કઠિન કાર્ય કર્યા વિના આપણે આ નથી,
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
આદર્શ શિક્ષક
૧૨૧
આપણને શાન્તિ પણ નથી. માણસ પોતાના પગ ઉપર ઊભે રહેતાં શીખે. એ જ પાયાની કેળવણી કે જે કેઈના આધાર વિના જીવી શકે. અંગ્રેજી કેળવણી તે વેલ જેવી છે. તેને ઝાડને ટેકે જોઈએ, પરંતુ બુનિયાદી કેળવણું તે વડના ઝાડ જેવી છે. તેને ટેકાની જરૂર નથી. તે અન્યને છાંયડો આપે છે; પક્ષીઓ તથા માનને વિશ્રામ આપે છે.
આત્માની જરૂરિયાત જેમ જ્ઞાન, સંયમ અને તપ છે, તેમ આપણા જીવનની મુખ્ય જરૂરિયાત ત્રણ છેઃ અન્ન, વસ્ત્ર અને એટલે. એ સિવાય તમામ જરૂરિયાત વધારાની છે, બેજારૂપ છે; માટે જીવનમાં જે બેટી જરૂરિયાત દેખાય છે તેને પિષણ ન આપે. તેને વધારે નહિ. આપણું જરૂરિયાત ઘટાડે.
હાતિમતાઈએ મિજબાની આપી. તેમાં આખું ગામ આવ્યું પણ એક કઠિયારે ન આવ્યું. સાંજે કઠિયારે તેને મળે ત્યારે તેને હાતિમતાઈએ પૂછ્યું: “કેમ ભાઈ, આખું ગામ જમવા આવ્યું તેય તમે ન આવ્યા?” તેણે કહ્યું. “જેના બાહુ સલામત છે, તેણે હાતિમતાઈને ત્યાં શું કામ જવું જોઈએ?” એ પછી હાતિમતાઈને કેઈએ પૂછયું: “દાતા કોણ?” ત્યારે એણે ઉત્તર વા “કઠિયારો. કારણ કે જેને પિતાને માટે બીજાની પાસે હાથ ધરે પડતું નથી તે જ શ્રેષ્ઠ દાતા. જે માણસને બીજાની વસ્તુ લેવાની જરૂર પડે તે પરાવલંબી છે. જે સ્વાવલંબી છે તે કોઈને લૂંટતું નથી. એને કેઈનીય સ્પૃહા નથી. આ પ્રકારનું જીવન જીવનાર કેઈની પણ સામે અણનમ મસ્તકે ઊભું રહી શકે છે. સાદું જીવન જીવનારે નિષ્કલંક હોય છે. એવું જીવન જીવીએ તે આભને આંબે એવું ઉન્નત માથું રાખી શકીએ. મહાત્મા આનંદઘનજી કહે છે કે જેમ કૂતરે આશા ધારણ કરીને ઘેર ઘેર ભટકે છે, તેમ વધારે જરૂરિયાતવાળો
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૨
આત્મજાગૃતિ
પણ ભટકતે હોય છે, પરંતુ સ્વાવલંબી કેઈના ઘેર જતો નથી.
પહેલાં ગામડાંના લેકે પિતાનાં બાળકને શિક્ષણ અપાવતા. તેના બદલામાં શિક્ષણ આપનારને માધુકરી આપતા. પણ તેનું સ્થાન સમાજમાં ગુરુ સ્થાન હતું. આજ તે પ્રોફેસરે પણ પંતુજી ગણાય છે. તે વખતે શિક્ષણ આપનાર વ્યક્તિ નિસ્પૃહી હતી. આજે તે ગામડે-ગામડે અને શહેરે-શહેરમાં સ્કૂલ, કોલેજમાં શિક્ષણ અપાઈ રહ્યું છે, પણ તે ભાડૂતી. આ શિક્ષણ ભાડૂતી ધાવમાતા બાળકને રમાડે એવું છે. એમાં સ્નેહ નથી, વાત્સલ્ય નથી, મમતા નથી; માત્ર બદલે લેવાની જ ભાવના છે. વધારે લેવું છે ને આપવું છે. અહીં અત્યારે યુરેપમાંથી
ડી બહેને ભારતમાં આવી છે. તેઓ અહીં રહીને ભારતના કુટુંબજીવનને અનુભવ લે છે અને અહીંના કુટુંબજીવનનો ખ્યાલ મેળવે છે. તેઓ મને મળવા આવ્યાં ત્યારે કહે કે “યુરોપમાં તે વૃદ્ધો માટે અલાયદાં મકાને તૈયાર હોય છે. ત્યાં તેમને રાખવામાં આવે છે. આ વાત કેવી વિચિત્ર લાગે છે! માણસમાં
જ્યાં સુધી રસકસ રહે, ત્યાં સુધી તેને ચૂસી લઈ પછી તેને એડ હાઉસમાં (Old house) મેકલી આપે? કેવી ખેતી ભાવના? સાચું શિક્ષણ નહિ આવે તે મને લાગે છે કે ભારતમાં પણ કદાચ એવે વખત આવે!
આણંદના વલ્લભવિદ્યાનગરમાં મારે એક ભાઈ સાથે વાતચીત થઈ. તે ભાઈએ કહ્યું: ઈશ્વર કેમ દેખાતું નથી ? આ પ્રશ્ન સાંભળી મને એક ચિન્તકે આપેલે ઉત્તર યાદ આવ્યું. પછી મેં કહ્યું, “તમે આ કાગળ ઉપર ઇશ્વર શબ્દ લખે.” પછી મેં કહ્યું: “આના ઉપર એક રૂપિયે મકે,” અને એણે ખિસ્સામાંથી રૂપિયે કાઢ્યો અને એના ઉપર મૂક્યું. મેં પૂછયું “હવે ઈશ્વર કયાં છે?” એણે કહ્યું: “ઈશ્વર રૂપિયા નીચે દટાઈ ગયા છે.”
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
આદશ શિક્ષક
૧૨૩
•
બસ આ જ વાત છે. ઈશ્વર-પરમાત્મા ધન નીચે ખાઈ ગયા છે. આજ રીતે પૈસાની નીચે જેમ ભગવાન દેખાઇ ગયા તેમ કેળવણી નીચે માણસ દટાઇ ગયા છે. આજે સમાજમાં સૌ કાઇ પૈસા પાછળ પડયા છે, જેની પાસે પૈસા વધારે હોય તેને સમાજમાં વધારે માન મળે છે. આવા ધનલેાભી કરતાં પશુ વધારે સારાં. તે પેાતાના જીવન સુધી મૌનપણે સેવા બજાવે છે. અને મર્યા પછી પણ તેના ચામડાં, શીંગડાં, હાડકાં વગેરેથી કાંઈક આપતા જાય છે. માણસનુ' શું કામ લાગે છે!
શિક્ષકે આધુનિક ભારતના ઘડવૈયા છેઃ તેના પર સૈાએ સીટ માંડી છે. તેની પાસે જે બાળકે શિક્ષણ કે સંસ્કાર મેળવવા આવે છે તેઓને એવુ શિક્ષણ આપવુ જોઇએ કે શિક્ષણ લેનારને થાય કે જેમ આપણાં શિક્ષક, જીવન જીવી ગયાં; તેમ અમે પણ અમારું જીવન વિતાવીએ. શિક્ષકે ધૂળમાંથી માનવ અનાવવાના છે.
એક વખત કાઇએ માટીના ઘડાને પૂછ્યું, ઘડા, તારી કિંમત કેટલી ?? જવાબ મળ્યા ? એ આના. ’ ‘બસ, એ જ આના ’ ‘હા, એ આના,' ઘડા કહેવા લાગ્યા. મારી કિંમત એજ આના કેમ છે તે સાંભળેા. પ્રથમ હું હેપ્પુ' હતું. (દ્વૈપુ' નાન્યતર જાતિ) કુભાર મને ગધેડા પર નાંખી પાતાને ઘેર લઇ ગયે. ત્યાં હું માટી, બની. (નારી જાતિ) કુંભારે મને ખૂંદી પિંડ બનાવી ચાક પર મૂકયા. મે... પુષ્કળ ઘુમરી લીધી. એટલે મારા આકાર થયા. કેટલાક ભાગ તેમાંથી કાપી નાંખી મને તડકામાં મૂકો. હું પુરુષ બન્યા. (ઘડા) કુંભારે મને અગ્નિમાં નાંખ્યું. ત્યાં જે કાચા ઘડા હતા તે ફૂટી ગયા અને ફૂટવા તેનાં ઠીકરાં થયાં, ઠીકરાં શું કામ લાગે છે તે તમે જાણા છે ? કચરા ઉલેચવા. તેમ જે કાચા માણસ છે તેની પણ એ જ દશા થાયઃ હવે બાકીના
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૪
આત્મજાગૃતિ જે સાંગોપાંગ રહા તેમને કુંભાર લઈ આવ્યું અને રસ્તા પર પ્રદર્શન થયું. તેને બહેનો કાંઈ એમ ને એમ લે છે? લેતાં પહેલાં ટકર લગાવે છે. કેરામાં હું પાસ થયે તેં મારી કિંમત થઈ. મૂલ્ય ભલે બે આના છે પણ મારું સ્થાન કયાં છે? સ્ત્રીના માથા ઉપર સૌથી ઊંચે.
' આ વાત કહીને હુ એ કહેવા માગું છું કે જે આદેશ શિક્ષક હશે તે ઊંચે સ્થાને બિરાજશે, નહિ તે ઠીકરાં તે છે જ. '
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીવનશિક્ષણ
[અમદાવાદ શ્રી જૈન શ્વેતાંબર મૂછે વીસા માળી શ્રાવકની જ્ઞાતિ કેળવણી ટ્રસ્ટ તરફથી તા. ૮-૧-૫૬ ના વિસા શ્રીમાળી જૈન વાડીમાં “જીવનશિક્ષણ-પર આપેલ પ્રવચન.]
माता वैरी पिता शत्रुः, येन बालो न पाठयते । न शोभते सभामध्ये, हंसमध्ये बको यथा ॥
જેણે પિતાના સંતાનને જીવનશિક્ષણ આપ્યું નથી છે તે માતા વૈરી છે અને પિતા શત્રુ છે. - હસોની સભામાં જેમ કાગડે શોભતું નથી તેમ
જીવન શિક્ષણને નહિ પામેલ સંતાન પણ એવી સભામાં શેભતું નથી.
rw-r-rrrrrrrrrrrrrrr
w
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૬
આત્મજાગૃતિ
આજના મારા પ્રવચનને પ્રારંભ હું એક પ્રસંગકથાથી કરીશ. થોડા વર્ષો પહેલાંની વાત છે. એક વૃદ્ધ વરતાની એક માજી આંબે રેપી રહ્યો હતો. ત્યાં થઈને બે યુવાને પસાર થયા. એમણે જોયું કે પિણે વર્ષને વૃદ્ધ વૃક્ષ રોપી રહ્યો છે. એમને હસવું આવ્યું. એમણે કહ્યું, “ડસા, તમને આ શી માયા લાગી છે? આજ વાવે છે તે વૃક્ષ ઊગશે કયારે અને એનાં ફળ તમે ખાશે ક્યારે?વૃધે નમણું હસીને જે ઉત્તર આપે તે તે હદયમાં સદા કતરી રાખવા જેવું છે. “ભાઈ, . માગની બંને બાજુએ ઊભેલા વૃક્ષે આપણા પૂર્વજોએ વાવ્યાં, તે એની છાયા અને એનાં ફળને લાભ આપણને મળે. હવે આજ આપણે વાવીને જઈશું, તે એને લાભ આવતી કાલની પેઢીને મળશે. આપણે ગઈ કાલ પાસેથી કાંઈક લીધું હોય તે આવતી કાલને આપણે કાંઈક આપવું જોઈએ. આમ કરવું એ માયા નથી, પણ માનવતા છે. '
આ પ્રસંગ આજના પ્રસંગને અનુરૂપ છે. સમાજને આપણા ઉપર ઘણે ઉપકાર છે. આપણે જે કેળવણી લીધી છે, તેની પાછળ કેટલાય વૃદ્ધોને શ્રમ છે, આત્મત્યાગ છે. આ ગિરધરભાઈ જેવા વૃદ્ધોને જોઉં છું અને આંબે વાવનાર વૃદ્ધ મને યાદ આવે છે. આજે કેળવણુ પામેલા, કેળવાયેલા આ કાર્યની પાછળ ભેગ આપનારાઓને વિચાર કરી પોતે ભેગ ન આપે તે કેળવણી લાજે નહિ? ઈમારતને આધાર એના રંગ-રોગાનથી નથી, પણ એના પાયામાં પૂરાયેલા પથ્થરા, ચુના અને ઈટથી છે. ઈમારતની મજબૂતાઈ જેમ પાયાને આભારી છે તેમ આપણું ઉન્નતિ આજ સુધી આ પ્રવૃત્તિ પાછળ જેણે ભેગ આપે છે તેને આભારી છે. આંબે રેપનાર તેના ફળની આશા વિના તેની ભાવી પેઢીના ભલા માટે વાવે છે, તેમ આપણે પણ ભાવી પેઢીના ભલા માટે
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીવનશિક્ષણ
૧૨૭ કાંઈક કરવું જોઈએ; તે જ સમાજ ઉત્કર્ષને માર્ગે આગળ વધે. એક તને પ્રકાશ બીજાને આપતા જવું કે જેથી એ
તની પરંપરા અખંડ રહે.
આજે હું જોઈ રહ્યો છું કે જ્ઞાતિમાં જ નહિ, સમાજ, દેશ કે રાજયમાં-જ્યાં જુઓ ત્યાં વૃધે યુવાનની અદાથી કામ કરી રહ્યા છે. જવાહરલાલજી અને વિનેબાજી યુવાનને શરમાવે એવા જુસ્સાથી આગળ વધી રહ્યા છે. યુવાનેએ એમાંથી પ્રોત્સાહન મેળવવું જોઈએ, એ જ રીતે જ્ઞાનની પરબમાંથી જેણે લાભ લીધે હોય તેણે આ કાર્યને આગળ વધારવા પોતાનો હિસ્સો આપતા આગળ વધવું જોઈએ. એનું નામ જ સાચે વારસો છે. સિંહ જોઈએ, ઘેટાં નહિ!
લેકો આજની કેળવણુને વિખેડે છે, વિદ્યાપીઠને ભાડે છે, પણ ખરી રીતે એ કેળવણી ખરાબ નથી, પણ એમાં પડેલા દૂષણોએ આ પરિસ્થિતિ ઊભી કરી છે. આ દૂષણને ટાળવા યુવાનોએ કમ્મર કસવી જોઈએ; સંસ્કાર અને સંયમનું હવામાન ઊભું કરવું જોઈએ.' . ચારિત્ર એ અમારું જીવન છે, આશા એ અમારા પ્રાણ છે અને જીવનની સ્વસ્થતા એ અમારું સર્વસ્વ છે, એમ જ્યારે વિદ્યાર્થીઓને લાગશે ત્યારે તે વખણશે અને આજે જે કેળવણી વડાય છે તે પ્રશંસાને પાત્ર બનશે.
* આટલા આટલા વર્ષોથી તમે આ પ્રવૃત્તિ ચલાવે છે; પણ પ્રથમ કક્ષાએ આવે એવા કેટલા તૈયાર થયા ? જેનું નામ આંગળીને ટેરવે આવતું હોય એ એક પણ તૈયાર ન થયું હોય તે વિચારવું ઘટે કે આપણે ત્યાં સિંહ તૈયાર થયા છે કે ઘેટાં?
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૮
આત્મજાગૃતિ
પ્રાચીન ભારતની પુણ્યતીર્થ જેવી તક્ષશિલા, નાલંદા અને વલ્લભીની વિદ્યાપીઠનું સમરણ કરતાં આપણું હૃદય ગૌરવથી છલકાઈ જાય છે. જ્ઞાનના પુંજ અને તેજના ફુવારા જેવા ચારિત્રવાન વિદ્યાર્થીઓથી આપણે દેશ, આપણે ધર્મ, આપણે સમાજ અને આપણે ઇતિહાસ ઉજળે છે. ચીનના મહાયાત્રા હ્યુયેનસાંગ જેવાને એમને ઉલ્લેખ, પિતાની સ્મૃતિ-ધમાં કરે પડ્યો છે.
આજના કેટલાક યુવાને તે વાળ, કપડાં અને બુટન ટાપટીપમાંથી જ ઊંચા નથી આવતા. આવા યુવાને પણ પ્રથમ કક્ષાએ તે આવતા જ હોય છે. પણ શામાં સિનેમા અને નાટકના નટ–નટીઓની પસંદગી કરવામાં! આમ કહીને હું મારા યુવાન મિત્રને ઉતારી નથી પાડતે; હું તે એમને જાગૃત કરવા માગું છું, ચેતવવા માગું છું. આવતી કાલ ઉપર મને પૂર્ણ વિશ્વાસ અને આશા છે; કારણ કે આ યુગમાં પણ આત્મતપણ અને સંયમથી શોભતા કેટલાએ ભણેલા આપણી નજર સમક્ષ છે, જે આપણી શ્રદ્ધા અને આશાના પ્રતીક છે. હું તે એટલું જ કહું છું કે દૂષણેને દૂર કરી કેળવણીને નિષ્કલંક્તિ બનાવે.
જ્ઞાતિવાદમાં કેટલાંય દુષણે અને દુર્ગુણે પેઠા છે, જેને ઈતિહાસ લાંબે છે. છતાં એના ફાયદા પણ એટલા જ છે. દુષણને દૂર કરી, આપણે એ દ્વારા લાભ ઉઠાવવાનું છે. આજે વિદ્યાથીઓને છ માસની ફીની આવડી મોટી (લગભગ અડતાલીસ હજાર જેટલી) રકમ અપાય છે અને વિદ્યાથીઓને અધ્યયનમાં જે સહાયતા મળે તે જ્ઞાતિને આભારી છે. હું તેડવા કરતાં જેડવામાં માનનારે છું, એટલે જે છે તેમાંથી સારું લેવાનું છે અને ખરાબને છોડવાનું છે.
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૯
જીવનશિક્ષણ
તમે જગતને સુધારવા માંગે છે? ભલે, સુધારે. પણ તમે જ્યાં છે ત્યાંથી શરૂઆત કરો. તમે તમારા ઘરથી કચરો કાઢવાની શરૂઆત કરો. ઘરને વાળી, કચરો ઘર બહાર લઈ જાઓ. પછી શેરીને કચરે ગામ બહાર લઈ જાઓ. અને ગામને કચરે દેશ બહાર લઈ જાઓ. દેશને કચરો દુનિયાની બહાર લઈ જાઓ. અને અંતે એને દરિયામાં ફેંકી દે. પણ આજે તે દુનિયા વામમાગે ચાલે છે, ઊંધે માર્ગે ચાલે છે. મને યાદ છે કે દેશમાં લડત ચાલતી હતી ત્યારે કેટલાએ યુવાને હાથમાં ઝાડુ લઈ આખો બજાર વાળી આવતા, પણ એની મા માંદી હોય અને ઘરનું આંગણું વાળવાનું હોય તે ના કહી ચાલવા માંડતા. તે વખતે સેવા જાણે ફેશન હતી. આવા માણસે દુનિયાનો કચરો વાળવા નીકળે. એ કચરે પિતાના દેશમાં લાવે, દેશને પિતાના ગામમાં, ગામને પોતાના મહેલ્લામાં અને મહોલ્લાને પિતાના ઘરમાં લાવે. આનું નામ જ વામ-માગ ! હું તે કહું છું કે પહેલાં તમારી જાતને સુધારે. પછી ઘર અને જ્ઞાતિને સુધારે, એ રીતે ચારે બાજુથી સુધારો આવશે તે આપણો ધર્મ, સમાજ અને દેશ જરૂર મહાન અને બળવાન બનશે.
આજની કેળવણી જીવનને માર્ગદર્શક ત્યારે જ બને કે જ્યારે એ કેળવણીને ધર્મનું માર્ગદર્શન હોય. કેળવણીકારોએ ધર્મને આઘે મૂકી છે. આવા સંજોગોમાં યુવાનોમાં ધર્મનું તેજ આવે કયાંથી? એટલે હવે આ કામ જ્ઞાતિઓએ અને સમાજે ઉપાડી લેવાનું છે અને ધર્મનું હવામાન ઊભું કરવાનું છે. એક રીતે સુધરેલી વ્યક્તિ અનેક રીતે ઉપયોગી થશે. કારણ કે એક જ માણસને જીવનના કેટલા અગે છે? ધમની દષ્ટિએ ધાર્મિક છે. જ્ઞાતિની દષ્ટિએ જ્ઞાતિજન છે, સમાજની દષ્ટિએ
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૦
આત્મજાગૃતિ
સામાજિક છે, દેશની દષ્ટિએ રાષ્ટ્રીય છે અને જીવનની દષ્ટિએ વ્યક્તિ છે. આ રીતે કેઈપણ જ્ઞાતિને એક સંસ્કારી અને સંયમી માણસ ધમ, સમાજ, દેશ અને જીવનને ગૌરવરૂપ થઈ પડે છે અને એની સંસ્કાર છાયા સમગ્ર વર્તુલ ઉપર પડે છે.
પણ વાત સાચી છે. આજે આપણી આસપાસની હવામાં અમરત્વની ભાવનાક્યાં છે? એ ભાવના સાચા ધામિક શિક્ષણથી લાવી શકાય. આધ્યાત્મિક વિચાર વિના એ અમરત્વને ખ્યાલ કેણ આપે ? આધ્યાત્મિક જ્ઞાન જ જીવનની અસ્મિતા પ્રગટાવી શકે, એટલે દુન્યવી જ્ઞાન સાથે આધ્યાત્મિક જ્ઞાન પણ મળે એમ આપણે ઈરછીએ.
હમણાં એક ભાઈ બેલ્યાઃ “દાન દેનારા ઘણા છે, પણ લેવા જનાર નથી.” આ વાક્ય શેઠશ્રી કસ્તુરભાઈએ થોડા દિવસ પહેલાં ઉચ્ચાયું હતું. એમને અનુભવ સાચે છે પણ સાથે સાથે એ પણ સાચું છે કે જેવાં તેવાં તકલાદી કો ઊભાં કરવાથી પૈસા નથી મળતા. કાયસાચું જોઈએ, નક્કર જોઈએ, અને એ કાર્યની પાછળ કાર્ય કરનાર સાચે આત્મા જોઈએ. આત્મા સાચો હશે તે સહાયતા એક નહિ તે બીજેથી મળી રહેશે. કાર્ય કદી નહિ અટકે.
આ પ્રસંગે જે એક વાત યાદ આવે છે તે એ છે કે કેટલાક લક્ષમીનંદને પિતાના પૈસાને વિલાસને માગે વાપરી રહ્યા છે, જેના પાપે સમાજની સંસ્કારિતાને વંસ થઈ રહ્યો છે. પૈસે સારે માગે ન વપરાય અને ખરાબ માગે વપરાય, વિલાસને માગે ખરચાય તે જાણજો કે એ અન્યાય અને માનવ શેષણમાંથી આવેલ છે અને એ જેની પાસે હોય તેને વિનાશ કર્યા વગર નહિ રહે.
તમે જોયું ને કે રાજાઓના રાજ્ય ગયાં, તે આ બેટી રીતે
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૧
જીવનશિક્ષણ આવતે અને ખાટી રીતે જ પેસે નહિ અટકે? આ સિવાય અહીં સમશાનની સામે જ ઈન્કમટેક્ષ ઓફિસ છે. એ સૂચવે છે કે દુનિયામાં વાપરીને આવે. સારા કામમાં નહિ વાપરે તે Death Duty અહીં ભરવી પડશે. જમાને કે આ છે માણસ શાંતિથી મરી પણ ન શકે. મરતી વખતે ટેક્ષ અને મર્યા પછી પણ ટેક્ષ ! પિસે હાથે ન વાપરવાનું આ પરિણામ!
બંગાળમાં ભારતેન્દ્ર હરિશ્ચંદ્ર નામના એક ધનપતિ થઈ ગયા. એ ઉદારતાપૂર્વક પિસો વાપરતા. એમના સ્વજને અને મિત્રોએ કહ્યું. “તમે પિસાને પાણીની જેમ કેમ વાપરે છે?” એણે હસીને ઉત્તર આપેઃ “આ સંપત્તિ મારા બાપને અને મારા દાદાને ખાઈ ગઈ. મને પણ એ ખાવા માગતી હતી. પણ મેં વિચાર્યું કે એ મને ખાઈ જાય તે પહેલાં હું જ એને ખાઈ જાઉં.'
હું પણ આપને એ જ સલાહ આપું કે એ તમને ખાઈ જાય એ પહેલાં તમે એને ખાઈ જાઓ. એને એમ કરવાથી તમે એક સામાન્ય સંપત્તિના બીજમાંથી મહાન સંપત્તિના અમર વૃક્ષને ઊભું કરશે કે જેને કાળ પણ નહિ ખાઈ શકે.
આ સિવાય મારે આપને ખાસ વાત કહેવાની છે કે આવાં કાર્યોમાં મોટામાં મોટું ભયથાન તે મેટાઈનું છે. એક માણસ કામ કરે ત્યારે બીજો વિચારે કે એ મને કયાં પૂછીને કરે છે? કરવા. દે એને. હું પણ જોઉં છું કે એ કેવી રીતે કરે છે. એમ વિચારી કામ કરનારને સહાયતા આપવાને બદલે એને તેડવા પ્રયત્ન કરે, કાં એના કામમાં અંતરાય નાખે, અને એ રીતે પિતાની મહત્તા બતાવે.
પણ યાદ રાખજો કે ક્ષણભરની માણસની અહમની તુચ્છતાથી માણસને વિકાસ નથી થતે પણ વિનાશ થાય છે. એકબીજાના પૂરક અને, એક બીજાને ટેકે આપે અને એકબીજાને આગળ વધારે.
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૨
આત્મજાગૃતિ
જ્યાં સંપ છે, ત્યાં જંપ છે. Unity is Strength એક તાંતણે હોય તે તૂટી જાય, પણ તાંતણાને સમુદાય હોય તે દેરડું બને અને તે હાથીને પણ બાંધી શકે. એક ઈટ હોય તે તૂટી-ફૂટી જાય, પણ ઈટા સમુદાયમાં ગોઠવાય તે ભવ્ય મકાન બને અને હજારને આશ્રય આપી શકે. ઊનના એક દેરાથી શરીર ઢંકાતું નથી પણ એકબીજામાં થાય છે ત્યારે તે વસ્ત્ર બને છે અને માનવીને ઢાંકે છે અને માનવીને શિશિરમાં પણ હુંફ આપે છે, તે આપ પણ આવી જાહેર પ્રવૃત્તિઓમાં એકબીજાની ટીએ ધ્યાનમાં ન લેતાં ગુણોને ધ્યાનમાં લઈ, સંપથી સહકારથી કાય કરશે તે જરૂર પ્રગતિ સાધશે. અંતે આપ સોને એક જ કહેવાનું કે અત્તરનું પૂમડું જેમ વાતાવરણને સુવાસથી ભરે છે તેમ આપ પણ આપના જીવનને સકાર્યોની સુવાસથી ભરે એવી શુભેચ્છા.
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
^
^^
^^^
દિવ્ય દૃષ્ટિ
જેન મર્ચન્ટ સોસાયટીમાં ર૩-૧-૫૫ના દિવસે આપેલું એક વિચારપૂર્ણ પ્રવચન
सर्वत्र सर्वस्य सदा प्रवृत्तिदुःखस्य नाशाय सुखस्य हेतोः तथापि दुःखं न विनाशमेति सुखं न कस्यापि भजेत स्थिरत्वम् ॥
જ
બધે સોની રેજની પ્રવૃત્તિ દુખના નાશ માટે અને સુખની પ્રાપ્તિ માટે છે, છતાં દુખને નાશ થત નથી અને સુખ સદા ટકતું નથી.
-
~-
~~-~~
~-
~
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
દિવ્ય દૃષ્ટિ
ભયની છાયા - આજે સર્વત્ર ભય છે. ભય વિનાને માણસ વિરલ દેખાય છે. માનવજાત જાણે ભયના સાગરમાં ડૂબી રહી છે અને હવામાં પણ ભયને ફફડાટ છે. મુખથી ઘણા કહે છે: “ અમારે કેની બીક છે? અમે તે નિર્ભય છીએ પણ એ તે વાચા બોલે છે. હૃદય શું કહે છે? હૃદય એમ કહી શકે ખરું કે, મને કોઈને ય ભય નથી ? વાચા જ્યારે અભયની વાણી ઉચ્ચારતી હોય છે ત્યારે પણ હૃદય તે ધ્રુજતું હોય છે અને ભયના ઓળા જેવું હોય છે!
ભેગીને રોગને ભય છે. ભોગ પછી રેગ તે નહિ આવે ને? એ ફફડાટમાં ભેગમાં પણ શોક દેખાય છે. ધનવાનને ચેરને ભય છે, ટેકસને ભય છે, અગ્નિને ભય છે, સામ્યવાદને ભય છે. પ્રધાનેને સત્તા ચાલી ન જાય તેને ભય છે. વિદ્વાનને પરાજયને ભય છે. ગુણવાનને દુજનને ભય છે. દેહધારીને મૃત્યુને ભય છે, ગમે ત્યાં જાઓ, ભય જ દેખાય છે. હા, વૈરાગ્ય એક એવી વસ્તુ છે, જેને કોઈને ય ભય નથી. વેરાગી તે મૃત્યુ સામે પણ મારા માંડી શકે. વિરાગ છેડે પણ હૈયામાં હોય તો માણસ અભયને આનંદ માણી શકે. માણસ આટલે ડરપોક, કાયર અને ભીરું દેખાય છે એનું કારણ એ કે એને જડ વસ્તુઓમાં અશક્તિ છે. એનું મેં સિંહ જેવું છે, પણ હૈયું શિયાળ જેવું છે. માણસ હૃદયથી સિંહ જે શ્રે કઈ રીતે થઈ શકે તે વિચારવાનું છે.
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
દિવ્ય દષ્ટિ
૧૩૫
કબાટમાં વરતુ મૂકેલી હોય પણ ચાવી આપણું હાથમાં ન હોય તે વસ્તુ જોઈએ ત્યારે ન મળે. રસોડામાં સુંદર વાનગી બનાવેલી હોય, એની સેડમ બહાર આવતી હોય પણ રસે તાળું દઈ ચાવી લઈ બહાર ચાલ્યા ગયા હોય તે વસ્તુ આપણી હોવા છતાં અવસરે આપણને મળતી નથી. કઈ પણ વસ્તુ પ્રાપ્ત કરવા એની ચાવી જેએ.
અમરત્વ અભયના ઓરડામાં છે પણ અભયની ચાવી જે વીતરાગતા છે તે આપણી પાસે નથી. વીતરાગતા વિના અભયનાં દ્વાર કઈ રીતે ખૂલે? આપણે રાગના હાથમાં રમી રહ્યા છીએ. પરાધીન છીએ.. સ્વાધીન નથી અને સ્વાધીનતા વિના સુખ સવાને ય કયાં છે? ધારો કે તમે સેઇફ ડિઝિટ–ફટમાં. રૂપિયાની થેલીઓ મૂકી છે. રૂપિયાની તમારે એકદમ જરૂર પડી. ઘેરથી લેવા નીકળ્યા, પણ રસ્તામાં હુલ્લડ ફાટી નીકળ્યું. તો સેઈફમાં મૂકેલા તમારા રૂપિયા અવસરે તમારે શા કામના? પરાધીનતાના કારણે તમારી વસ્તુ તમારી નથી. - આજે આપણે નિર્ભય થઈને ફરીએ છીએ પણ તે અભય આપણે નથી, બીજાને લીધે અભય છીએ. જેમ પાકિસ્તાન અમેરિકાના બળ ઉપર કૂદે છે, પણ તે પિતાનું નથી. પારકું છે, પારા બળ પર ઝઝુમનાર કાયર છે. તેમ ભેયા ને ચેકિદારોથી અભય મેળવનાર-નિર્ભય થઈ ફરનાર–પણ કાયર છે. અભય અંતરથી બને. એક કવિ કહે છેઃ * પ્રાણ જાયેં દેહ તજકે, આજ હી યા ભલે હી કલમ
ન મુઝકે દોષ દે કેઈ કિ થા ડરપોક મરનેકા
જ્યાં સુધી અંતરમાં ભય છે ત્યાં સુધી માણસથી કાંઈ જ થઈ શકે નહિ. અમરત્વને માર્ગે ડગલું ભરવું હોય તે અભય
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૬
આત્મજાગૃતિ થવું જોઈએ. આજકાલ રેડિયે પર પણ શ્રી આનંદઘનજીનું પદ આવે છે. આ
અબ હમ અમર ભયે ન મરેંગે. - આ મહાન ગીત રેડીયો પર આવે એટલે એમ ન માનતા કે ઘર ઘરમાં અમરત્વનું ગુંજન થઈ ગયું છે. આ ગીત હૈયામાં શું જવું જોઈએ. હૈયામાં એ ત્યારે જ ગુંજે છે. જ્યારે માણસનું મન વીતરાગતા તરફ ઢળે. .
સિંહણનું દૂધ સુવર્ણના પાત્રમાં જ ટકે. ઠીકરામાં લે તે પાત્ર પણ ફૂટે અને દૂધ પણ જાય. લાયકાતવાન પાત્રમાં જ યેગ્ય વસ્તુ ટકે છે.
આજ તે જાણે બધા મહાન થઈ ગયાં છે. બધા જ પિતાની જાતને પાત્ર માને છે. પચાસ હજારની મોટરમાં બેસીને આવે અને વિરાગની, ત્યાગની સંયમની વાતે ઊંચા મંચ પરથી લલકારે. પિતે મેવા મીઠાઈ ઉડાવે અને કોને શકરિયાના લેટને ઉપગ કરવાની અને એક ટંક ભૂખે રહેવાની ભલામણ કરે, આવા આચારહીન વિચારહીન, માણસને શંભુ મેળે ભેગો થવાના કારણે જ કેટલીક મહાન સંથાઓની પણ બદનામી થઈ રહી છે. થોડા સાચા માણસે જે કરી શકશે તે ખોટા લાખ ભેગા થઈને પણ નહિ કરી શકે. * કાચા ઘડામાં પાણી ભરીએ તે ઘડો ફૂટે ને પાણી નકામું જાય માટે એને પાકે થવા દે. અગ્નિમાં-ભઠીમાં તપવા દે. પછી ટકોરા મારીને લે. એવા પાત્રમાં જે વસ્તુ મૂકશે તે દીપી નીકળશે.
આ પાત્રતાને પિછાનવા દષ્ટિ જોઈએ. આંખ જોઈએ. તમે કહેશે કે “આંખ તે છે અને તેથી જ તે અમે જોઈ શકીએ
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
દિવ્ય દૃષ્ટિ
૧૩૭
છીએ.” સાચી વાત છે, આપણી પાસે આંખ છે, પણ તે ચામડાની છે. સત્યને જાણવા માટે તે આત્માની આંખ જોઈએ. દિવ્ય નયન જોઈએ. મહાત્મા આનંદઘનજી ગાય છે.
ચમ નયને કરી માર્ગ જેતે, ભૂ સકલ સંસાર જેણે નયને કરી માર્ગ જોઈએ, નયન તે દિવ્ય વિચાર
આત્માની આંખ વિના ચામડાની આંખથી જીવન પંથ શેષનાર માનવી આજ ભૂલ્યો છે. માત્ર ચર્મ-નયનથી જ જીવનપંથને શેધનારને અંતે વિનિપાત થાય છે. અંતરની આંખ વિનાના માણસની મને એક વાત યાદ આવે છે. અંતરનાદા
ભાવનગરમાં “અંતરનાદ” ઉપર મેં વ્યાખ્યાન આપેલું. એ વ્યાખ્યાન સાંભળ્યા પછી એક પરિચિત ભાઈ મળવા આવ્યા. મને કહેઃ “મહારાજશ્રી આ૫ અંતરનાદને તે માનો છો ને ? એ નાદને અનુસરવું એ માનવીને ધર્મ છે ને?” મેં “હા” કહી. ત્યારે એ કહે “મારે પણ અંતરમાંથી અવાજ આવે છે.” મેં પૂછયુંઃ “અવાજ શું કહે છે? એ કહે “લગ્ન કરવાનું. મને જરા. આશ્ચર્ય થયું. મેં કહ્યું “તમે તે પરણેલા છે ને?” એ કહે “હા, એ ખરું પણ બીજી વાર પરણવાને અવાજ આવે છે. પહેલાની પત્નીમાં કાંઈ જ નથી. નથી રૂપ, નથી જ્ઞાન, નથી ગુણ કે નથી સોન્દયકાંઈ જ નથી”
મેં કહ્યું “એ તમારા અંતરને અવાજ નથી પણ શેતાનને છે. તમે બંનેના અવાજને જાણતા નથી એટલે આ ગોટાળે ઊભે થયે છેઅંતરનાદ હતા તે તે એમ જ કહેત કે, જે છે એમાં સંતેષ માન-અને તારામાં કોઈ વિશિષ્ટ તત્વ હોય તે તે એ અભણમાં રેડીને એને જ ગુણવતી જ્ઞાનવતીને સંસ્કારવતી બનાવ!?
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૮
આમ જાતિ
.. મારી આ વાતની એમના પર કેટલી અસર થઈ તે હું જાણતા નથી પણ એમણે મારી આગળ તે કબૂલ કર્યું કે એ શેતાનને અવાજ પણ હેઈ શકે. દિવ્ય દાણને અભાવ માણસને કે બનાવી મૂકે છે.
જીવનમાં સંયમ હેય, આંખમાં અવિકાર હોય, ઈન્દ્ર ઉપર કાબૂ હોય અને મનમાં મક્કમતા હોય ત્યારે જ દિવ્યતા પ્રાપ્ત થાય છે. અને આવી દિવ્યતાવાળા માનવીના અંતરને અવાજ એ જ અંતરનાદ. •
શિવમંગળ સાધુ થયે, પણ એ એની પ્રિયા ચિંતામણિને ન ભૂલ્યા. એ પ્રત્યેક વસ્તુમાં ચિંતામણિને જ જેવા લાગે. જળમાં, સ્થળમાં, આકાશમાં અને ફૂલમાં પણ એને એની પ્રિયા જ દેખાવા લાગી. ભગવાનની મૂર્તિમાં પણ એ પિતાની પ્રેયસીને જ જેતે. એથી એ ત્રા. એને લાગ્યું, પિતાની દષ્ટિમાં પાપ છે, આંખે પરવશ છે. અને એક દિવસ એણે પોતાની આંખ ફેડી નાંખી. સુરદાસ બન્યું. એને અંતરની આંખે લાધી. - આંખમાં દિવ્યતા ન હોય તે એ ન કરાવવાનું પણ કરાવે. જે દષ્ટિ માણસને હેવાન બનાવે એને તે દષ્ટિ કેમ કહેવાય? વિકૃતિ આવે તે પવિત્ર રૂપને પણ એ પાપભાવથી જુએ, કેઈનું સુખ જોઈ ઈર્ષા કરે, બીજાને આનંદી જેઈ બળ્યા કરે, અને પતે પાપના માગે જાય. આંખે તે તારે, ખાડે આવે તે બચાવે. આંખે હોવા છતાં ખાડામાં પડે તે એના કરતાં તે અધની લાકડી સારી. આંધળો માણસ લાકડીના આધારે ખાડામાં પડતે તે બચે ને?
તમે દેખતા છે. તમે કેઈની સાથે અથડાઈ પડે તે સામે માણસ શું કહે “જુઓ છે કે નહિ?” આંધળે હોય અને
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
દિવ્ય દૃષ્ટિ
૧૩૯
કોઈની સાથે અથડાય તે એ ઠપકાને પાત્ર નહિ, ઉલટે દયાને પાત્ર “બાપડે, દેખતે નથી” એમ કહી, એના ઉપર કરુણ આવે. પણ તમે દેખતા અથડાઓ તે ગુનેગાર ખાને? આંખેવાળે માણસ વિકારના ખાડામાં પડે, વિષ સાથે અથડાઈને આત્માના ચૂરેચૂરા કરી નાંખે તે કહેવું પડે ને કે દષ્ટિવાળે હોવા છતાં અંધ છે. આ અંધતા ક્યારે જાય? જયારે એમાં દિવ્યતાના અંજન થાય ત્યારે. આ અંજન અંજાયા પછી આપણે આ જીવનમાં જે વસ્તુ શોધવા નીકળ્યા છીએ તે વસ્તુ મળતા વાર ન લાગે.
આપણા માર્ગદર્શક પણ દિવ્ય દષ્ટિવાળા હોવા જોઈએ. તમે અર્થ અને કામમાં રચ્યાપચ્યા રહેલા ગુરુઓ પાસે માર્ગદર્શન માગે તે એ શું આપે? એ જ બાપડા માર્ગ ભૂલ્યા છે ત્યાં એ બીજાને શું ચીંધે? આંધળા નેતાને ચૂંટનાર પ્રજા ખાડામાં જ પડે ને ! ગુરુ ત્યાગી જોઈએ, અથ અને કામથી અલિપ્ત જોઈએ. નરસિંહ મહેતાએ પણ કહ્યું છેઃ “કંચન અને કામિની, ચેકી આડી શ્યામની.” એટલે ગુરુ ચૂંટવામાં પણ વિવેક જોઈએ. એ વિવેક હોય તે સદ્દગુરુને પામી શકીએ અને કુગુરુઓથી બચી શકીએ. આજે જગતમાં કુગુરુઓને રાફડો ફાટ્યો છે. એટલે ગુરુને પિછાનવા પણ વિવેક જોઈએ. મગજ એક બગીચે
રસ્તા ઉપર થઈને આપણે પસાર થતા હોઈએ તે હજાર વસ્તુઓ આપણા જેવામાં આવે. જેયેલી બધી વસ્તુઓ મગજમાં ભરી રાખીએ તે આપણું મગજ એક નકામો કચરો ભરવાની વખાર થઈ જાય. અને પરિણામે એમાં અંધકાર અને ક્ષુદ્ર જંતુઓ ભરાઈ જાય. આપણું મગજ વખાર બનાવવા જેટલું
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૦
આત્મજાગૃતિ સતું તે નથી જ, માટે જેવી વસ્તુઓમાં ગ્રહણ અને ત્યાગને વિવેક જોઈએ; ચગ્ય વસ્તુને આદર અને અચાગ્યનો ત્યાગ,
માની જેમ છેડવાઓને રેપે છે અને નકામા છેડવાઓને ઉખેડી નાંખીને બગીચાને નયનમનહર અને સુંદર બનાવે છે તેમ આપણું મગજને પણ એક સુંદર બગીચો બનાવ જોઈએ. પણ શું સુંદર બગીચે વાતો કયેથી બની જાય? આપણે પણ માળીની જેમ સારા વિચારોના છોડવાઓ મગજના કયારામાં રેપીએ અને ખરાબને દૂર કરીએ તે એ બને. પછી એ સ્થાનમાં કેવી શાંતિ મળે! કે આનંદ આવે ! કેવો સુરભિની છેળો ઊછળે! પછી આપણને એ સ્થળમાં અશાંતિને અનુભવ થાય ખર! એ સ્થળમાં તે આપણે ઠંડા, શાંત અને પુલકિત થઈ વિહરવાના. પણ આપણે આપણું આ સુંદર બગીચાને નકામા વિચારે ભરી અરણ્યમાં ફેરવી નાંખ્યું છે, જ્યાં એકલા જતાં આપણને પિતાને પણ ક્ષેભ થાય છે. જાણે ચારે બાજુ ભયના ભણકારા વાગતા ન હોય! જાણે આમથી આવશે કે તેમથી આવશે! આજ આપણું મગજ સુંદર બગીચે મટી ભયાનક અરણ્ય બન્યું છે, ત્યાં ફૂલ અને બુલબુલ નથી પણ કાંટા અને કાગડા છે, ત્યાં પ્રેમની ખુ નથી, પણ પાપની બદબ છૂટે છે.
માણસમાં દિવ્યતા આવે તે એની દષ્ટિમાં ફેર પડી જાય છે. એ સારું અને ખરાબ પારખી શકે છે. એક દશ્ય
એક ગામ બહાર સરોવરની પાળે એક નવજુવાન સ્ત્રીનું શબ પડયું હતું. એના શરીર પર અનેક અલંકારો હતા, મુખ
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
દિવ્ય દષ્ટિ
૧૪ પર શાંતિ હતી. જાણે પ્રગાઢ ઊંઘમાં ન હોય એમ એ પડી હતી! આ મુસાફર સ્ત્રીનું શબ જેવા આખું ગામ ભેગું થયું. પહેલાં એક ચેરની નજર એના પર પડી. એના મનમાં થયું-હું મોડો પડયે, જે પહેલાં આવ્યે હેત તે કેવું સારું થાત! આટલા બધા અલંકારે મળ્યાં હેત તો બે પાંચ વરસની પીડા ટળી જાત.”
તે સમયે કામી વિચારી રહ્યો હતે-“શું મત્ત યૌવન છે! જીવતી મળી હતી તે જન્મારે સફળ થઈ જાત !” દૂર દૂર એક શિયાળ સંતાઈને જોઈ રહ્યું હતું, એ વિચારતું હતું : “આ શબને મૂકીને આ લોકે ચાલ્યા જાય તે કેવું સારું! કેટલું મોટું શરીર ! સાત દિવસ પેટ ભરીને ખાઉં તોયે ન ખૂટે !
ત્યાં થઈને એક ગુરુ શિષ્ય ચાલ્યા જતા હતા. એમણે જોયું. અને ગુરુએ પિતાના શિષ્યને કહ્યું “વત્સ! જોયું, જગત કેવું નશ્વર છે! આ યૌવનના વૈભવથી છલકાતે દેહ પણ અણધાર્યો ઢળી પડ્યો! એના હૈયામાં કેટકેટલા કોડ હશે! પણ તે બધા અપૂણું જ રહ્યા, પ્રાણી માત્રને અણધારી આ મહાયાત્રા આદરવી પડે છે. આ તનને ગર્વ નકામે છે, આ દેહનું અભિમાન છેટું છે. આપણે તંદુરસ્તી છે. ત્યાં સુધી સંયમની સાધના કરી લેવી. કાળ કેઈનાય પર કૃપા કરવાને નથી.” એમ વિચારી તે ત્યાગને પંથે આગળ વધ્યા. ' ' * આ ઉપરથી સમજાશે કે વરતુ એક જ છે પણ ચારેના દષ્ટિબિંદુ જુદાં છે. ચાર જણમાંથી સંતની આંખમાં દિવ્યતા હોવાને કારણે જે શરીર કામીને કામ તરફ પ્રેરતું હતું તે જે શરીર ત્યાગીને વૈરાગ્ય અને ચિંતનનું પ્રેરણાધામ બન્યું હતું. - આપણી દષ્ટિ મંગળમય હેવી જોઈએ. બિલવમંગળની જેમ દષ્ટિને ખેવાની જરૂર નથી. દષ્ટિ ઘણી જ ઉપયોગી વરતું છે.
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
'૧૪૨
આત્મજાગૃતિ માત્ર એમાં દિવ્યતા લાવવાની છે. દિવ્યતાવાળી દષ્ટિ જગતમાં આશીર્વાદ સમાન છે.
સવાર જેમ તેફાની ઘોડાને કેળવીને કાબૂમાં લે છે, પણ તેને મારી નાખતા નથી, કારણ કે અંતે એ જ ઘડે કામ આપવાને છે, તેમ આપણે પણ આપણું સ્વચ્છ ઈન્દ્રિયને કેળવીને સંયમમાં લાવવાની છે. એને નાશ કરવાની જરૂર નથી. નાશ કયે નહિ ચાલે. ઈન્દ્રિયે ઘણું જ મહત્વવાળી છે. મારું કહેવું છે એટલું જ છે કે એને વશમાં રાખે. એ વશમાં નહિ હોય તે જીવનરથને વાસનાની ખીણમાં ખેંચી જશે. પછી નીકળવું મુશ્કેલ થશે. એ કાબૂમાં હશે તે જ કામ આપશે. - આપણું ઈન્દ્રિયે ને મન આખો દિવસ કઈ પ્રવૃતિમાં મગ્ન રહે છે! પહેલાં એને સારું ગમે કે ખરાબ? છાપામાં પણ કે વિચારકનું પ્રવચન આવ્યું તે તમે નહિ વાંચે. કેઈ ખરાબ સમાચાર હશે તે પહેલાં વાંચી કાઢશે. કોઈ પૂછે કે, “આ સુંદર પ્રવચન મૂકી આ ખરાબ સમાચાર પહેલા કેમ વાંચે છે?” તે તમે બચાવમાં ઉત્તર શું આપો? “ખરાબ જાણી લીધું હોય તે આપણાથી ખરાબ થાય નહિ માટે!? પણ આ ઉત્તર સાચે છે? એમ નથી કહેતા કે, મારું મન જ અધોગામી છે એટલે એને આવી વાતે વધારે ગમે છે; આપણે જે બીજામાં જેવા પ્રયત્ન કરીએ તે આપણામાં છે. આપણે જે બીજાની નિન્દા કરીએ છીએ તે આપણું જીવનમાં જ બેઠું છે. પ્રસિદ્ધ માનસશાસ્ત્રી નીલ કહે છેઃ
.: We hate in others what we dislike in ourselves છાપાઓમાં કે વાતમાં માણસ તે જ શોધે છે, જે પોતાનામાં છે. જે માણસમાં સુંદર ત હોય તે સારી વસ્તુ તરફ જ
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩
દિવ્ય દરિ આકર્ષાય. જેનામાં નિર્બળતાઓ છે, તે નિબળતાની વાતે જ વાંચવાનો. એને સારી વાત કહેશે તેય નહિ ગમે, કારણ કે સુંદર ને સાત્વિક વસ્તુ પચાવવાની એનામાં શક્તિ જ નથી.
મનને વિચારને બરાક જોઈએ છે. એ ભૂખ્યું કદી નહિ જ રહી શકે. એને કાંઈક તે જોઈશે જ. એ સ્વસ્થ હશે તે સુંદર ખેરાકને લેશે. માંદલું હશે તે ખરાબ વિચારોને ખેરાક લેશે. વાસનાનું ધુમ્મસ
મધરાતે કઈ દિવસ તમે જાગે છે? જાગે તે શું વિચારે કરે? ઊંઘ કેમ આવતી નથી, એ જ ને ? જીવનને વિચાર કદી આવે છે? આ સુખની આલ્હાદક ચાંદની તો પંદર દિવસમાં પૂરી થશે, પછી શું? જીવનમાં પ્રકાશ ટકી રહે એવું કાંઈ મેળવ્યું છે? એવું જે કાંઈ જ ન મેળવ્યું હોય, તે આ જીવનને અથ શું? સત્ય, પ્રામાણિકતા, બ્રહ્મચય, પિતાના કર્તની નિકાઆમાંથી કાંઈ જ મેળવ્યું ન હોય તો શાશ્વત પ્રકાશ જીવનમાં કઈ રીતે આવશે? આવા વિચારે આપણને રાત્રે આવતા નથી. ઊંઘ ન આવે તે વિચારીએ કે ઊઘ કેમ આવતી નથી? આ તે કાંઈ વિચાર છે પણ માણસને સદ્દવિચારે જલદી નથી આવતા, કારણ કે એની બુદ્ધિની આસપાસ વાસના અને અજ્ઞાનનું ધુમ્મસ જામ્યું છે! દિવ્ય દષ્ટિ :
પર્વતની ટોચ પર આપણે ચઢતા હોઈએ ને ઉપર ધુમ્મસ જાગ્યું હોય, ત્યારે સામે આવતી વ્યક્તિને પણ આપણે જોઈ નથી શકતા. કેટલીકવાર અથડાઈ પણ પડીએ છીએ. ધુમસમાં નજીકની વસ્તુ પણ ન દેખાય. મધ્યાહૂનને સૂર્ય તપે ત્યારે ધુમ્મસ ઊંડે ને વધુ દેખાય. તેમ આપણા જીવનમાં પણ સંચશે
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૪
આત્મજાગૃતિ
અને જ્ઞાનને સૂર્ય તપે તે પ્રકાશ આવે અને દેખાય કે જે પરમાત્માને આપણે દૂર માનીએ છીએ તે તે સાવ.નજીક છે. પછી સમજાય કે –
હું મને ઓળખી શકું તે જ પરમાત્માને ઓળખી શકું. પણ આજ તે હું પિતાને જ ઓળખતા નથીવરૂપની વિસ્મૃતિ કેવી થઈ છે એના પર કે કે કહેલી એક રમૂજી વાત સાંભરે છે.'
એક શીખ મુસાફરીએ ઉપડે. એણે ફસ્ટ કલાસની ટિકીટ લીધી. અને જીવનમાં પહેલવહેલે ફેટ કલાસના ડબ્બામાં બેઠે.
ડીવાર પછી એને હાજત માટે સંડાસમાં જવાની જરૂર જણાઈ. એણે બારણું ઉઘાડ્યું ત્યાં સામે જ કાચ હતે. એ કાચમાં એનું પ્રતિબિંબ પડયું. એને લાગ્યું કે અંદર કઈ છે. એટલે બારણું બંધ કરી એ પોતાની જગ્યા પર બેસી ગયે. પાંચ દશ મિનિટ કરતાં કરતાં કલાક થયે પણ કેઈ નીકળે નહિ. અંદર કેઈ હોય તે નીકળે ને? થેલી વાર એ પ્રતીક્ષા કરતે બેઠે ત્યાં એને ઝોકું આવી ગયું. પછી જાગે એટલે એને લાગ્યું કે હવે તે બહાર નીકળી ગયા હશે. પાછું બારણું ખેલ્યું તે સામે જ માણસ દેખાયે. આટલી વારથી આ અંદર ભરાઈ બેઠો છે એટલે જરૂર કેઈ બદમાસ હશે એમ જાણે એણે ટિકિટચેકરને બૂમ પાડી. આવનાર પણ આના જેવો જ બુદ્ધિને જરા દુમન હતું. એણે વાત સાંભળી. પછી બારણું ઉઘાડ્યું તે પિતાના જ જે રે હટવાળે માણસ અંદર દેખાય. એણે ઝટ પાછું બારણું બંધ કરતાં કહ્યું: “યહ અંદર તે હમારે સ્ટાફકા આદમી છે, ઉનકે હમ કુછ ભી નહી કહી શકતે. તુમ બાજુ કે કમ્પાર્ટમેન્ટ જા સકતે હૈ.'
આ વાત રમૂજી લાગે છે, કેમ? પિતાના જ પ્રતિ. બિંબને કાચમાં નહિ ઓળખનાર આ બંને મુખ
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
દિવ્ય દષ્ટિ
૧૪૫
લાગે છે, ખરું ને? પણ આપણે પણ આપણું સ્વરૂપ કયા ઓળખીએ છીએ? આપણે પોતાના સ્વભાવનું, પિતાની વૃત્તિ એનું, પિતાના માનસનું આપણને પોતાને જ ભાન નથી. બીજાની વૃત્તિઓને અને વિચારીને આપણે જેટલે અભ્યાસ કરીએ છીએ, એટલે આપણે પિતાને અભ્યાસ કયારે કર્યો છે? - આંખમાં મેતિ આવે તે માણસ પોતાના સ્વજનને પણ ઓળખી શકતું નથી. કેઈ કુશળ ડેકટર મળે, મેતિયે ઉતારે અને યંગ્ય ચમા મળે તે એ જોઈ શકે, તેમ માણસની આંખ પર વિકારને મેતિયે આવ્યું હોય તે એ પિતાના સ્વરૂપને કઈ રોતે જોઈ શકે? સદ્દગુરુને વેગ મળે, એ વિકારના મેતિ યાને ઉતારે, જ્ઞાનનું અંજન કરે, દિવ્ય ચક્ષુ મળે, તે સમજાય કે આમા માટે હેડ છે. દેહ માટે આમાં નથી જ. શરીર માટે વ છે, વા માટે દેહ નથી. માણસને લાગે કે વર વિના દેહને ફાયદો થવાનું છે તો એ અવસરે વસ્ત્રને પણ ફગાવી દે છે. તેમ જ્યારે આત્માને એમ લાગે કે આ દેહના અપણથી આત્માને લાભ છે, તે દેડના અપરણમાં પણ આત્માને આનંદ આવે. આપણે આપણને આખો ઇતિહાસ વાંચીશું તે લાગશે કે અર્પણની પાછળ આવી કે મહાન ને દિવ્ય ભાવના જ કામ કરી રહી હતી. આ દૃષ્ટિ આવ્યા પછી માણસ પામર નથી રહતે. એનામાં નવું બળ , નવું તેજ, નવે જુસે આવે છે. આ બળ દેહનું નહિ પણ આત્માનું છે. - હાથી દેહની અપેક્ષાએ ઘણે બળવાન હોય છે. દશ સિંહ ભેગા થાય તોય હાથીના કૂલ બળને ન પહોંચી શકે. એટલે હાથી બળવાન હોય, છતાં એક જ સિંહની ગજને દશ હાથીને ઢીલા કરી દે છે. ઘણીવાર તે એની વાત સાંભળી હાથી છવ લઈ નાસે છે, એનું કારણ એ જ કે સિંહની ચેતનામાં .રુષ છે.
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૬
આત્મજાગૃતિ એ હાથીની પ્રચંડતાને વિચાર જ કરતો નથી. એ પિતાના બળ ઉપર મુસ્તાક છે. એ પિતાની શક્તિથી સજાગ છે. - - હાથી બળવાન હોવા છતાં હૈયાને કાયર છે. એ સિંહની ગજને સાંભળતાં જ હિમ્મત હારી જાય છે. એના શરીરમાંથી પરસે ઝરવા માંડે છે. આ તકને લાભ લઈ સિંહ એની ગંડસ્થળ પર કૂદી પડે છે. અને પહાડ જેવા હાથીને પણ ઢાળી દે છે. આ બળ મનનું છે. આ દષ્ટાન્ત પરથી સમજાશે કે મન શું કામ કરે છે? એક કવિ કહે છેઃ .
મનકે હારે હાર હૈ, મનકે જિતેજિત
મન ચઢાવે ચાકડે, મન બનાવે નીચ. - મન વરાળ જેવું છે. વરાળના સંચયથી એંજિન જેમ લાખે માણસના બેજાને ખેંચી જાય છે, તેમ મનની સંચિત શક્તિથી પણું ધાર્યું કાર્ય કરી શકાય છે. આ મનને બળવાન બનાવવાનું સાધન એક જ છે -અભય. .
જેનું મન અભય છે, તે જગતમાં એવું કઈ પણ કાર્ય નથી જે ન કરી શકે. આ અભય ત્યારે જ આવે કે જ્યારે આપણી દષ્ટિમાં દિવ્યતા આવે. .
તે હવે આપણે એક જ કાર્ય કરવાનું છે. દષ્ટિને દિવ્ય બનાવવાનું
,
, - આત્મ અને ઇન્દ્રિયની ભિન્નતાના જ્ઞાનમાંથી આપણી દષ્ટિમાં દિવ્યતા પ્રગટે અને એ દ્વારા આપણાં અંતર અભયના આનંદથી સભર બને એ જ પ્રાર્થના.
- '
.
'
'
તે
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધર્મ-રત્ન મૂલ્યવાન હીરે સોનાની વીંટીમાં જ શોભે, પિત્તળ તેને માટે અપાત્ર છે, તેમ આપણું મન સુવર્ણ જેવું શુદ્ધ હોય તે જ ધમરત્ન એમાં શોભે. માટે ધર્મરત્ન પ્રાપ્ત કરવા, પહેલાં પાવતા મેળવે. આપણું મન સંયમવિહોણું હોય તે એ અપાત્ર ગણાય. - તે પ્રશ્ન ઉદ્ભવે છે કે, શું આપણે અપાત્ર છીએ? ના, આપણે આ દુનિયામાં કદાચ અપાત્ર ન પણ હોઈએ, પણ જ્ઞાનીની દુનિયામાં પ્રવેશવા માટે તે મહાપુરુષોએ ચીંધેલી પાત્રતા મેળવવી પડશે જ; કારણ કે દુનિયાની દષ્ટિએ પાત્ર બનેલે માણસ ઘણીવાર જ્ઞાનીઓની દષ્ટિએ અપાત્ર પણ ઠરે છે અને પાત્રતા મેળવવા ફરીથી એકડો ઘૂંટ પડે. આત્મિક પાત્રતા સત્તાથી, વૈભવની વિપુલતાથી કે ધનથી નથી મળતી, આમિક પાત્રતા વાસનાના વિજયથી, સત્સમાગમથી, ગર્વના નાશથી અને વચનને વ્યવહારથી મળે છે અને આ વસ્તુઓને આધાર હૃદયની સૂક્ષ્મ ભાવના પર છે. પૂલ વસ્તુ પર નથી જ.
કેટલીક વાર એવું પણ જોવા મળે છે. કરોડો રૂપિયાના માલિકમાં. જે પાત્રતા હતી નથી તે એક નિધનમાં પણ જોવા મળે છે. એ બહારથી સામાન્ય ને નિધન દેખાતે માણસ અંદર રાતદિવસ વાસના સામે યુદ્ધ કરતે હોય છે. એ યુદ્ધ એ જ એની પાત્રતા.
પાત્ર માણસ તે અજાણતામાં આવેલા કોધને, માયાને કે લેભને પિતાના હૈયામાં વધારે સમય ટકવા દેતા નથી. દુજનના નેહની જેમ એના કષાયે પણ ક્ષણજીવી હોય છે !
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
- ૧૪૮
આત્મજાગૃતિ આ અંદરની પાત્રતા લાવવા માટે મનુષ્ય પોતે જ પોતાના ચેકીદાર બનવું પડશે, કારણ કે દરેક ક્રિયાની પાછળ મનની શુદ્ધિનું જ મહત્વ છે, દુગુણ અંતરમાં જ થાણું નાખીને પડયા છે, આ દુર્ગણેને કાઢવા માણસને બમણી મહેનત લેવી પડે છે–આ દુર્ગુણને કાઢવાની અને નવા ન પ્રવેશી જાય તેની.
નવા ગુણ માણસમાં કયારે પ્રવેશી જાય તે કહેવું મુશ્કેલ છે, તેથી દરેક મનુષ્ય મહાપુરુષોની સેવા કરી, એમની પાસેથી શાસ્ત્રશ્રવણ કરવું જોઈએ. શાસ્ત્રશ્રવણ માણસને દુર્ગુણ તરફ જતા રોકે છે. એના પર આવતા વાસનાના દબાણને એ અટકાવે છે અને માણસને સવિચારમાં રાખે છે.
માણસ સારું સાંભળે તે એને વિચાર પણ સારા આવે. ખરાબ વચે-વિચારે તે એને નબળા વિચાર આવે. સોબત તેવી અસર. ઘેડાને ગધેડાની સાથે બાંધે હેય તે એ ભૂંકતાં ભલે ન શીખે, પણ લાત મારતાં તે જરૂર શીખે.
ઊકરડા પાસે બેસીએ તે બાબો આવે અને બગીચામાં બેસીએ તે ખુશબો આવે. દુર્જન સાથે પસીએ તે અધમતા આવે સજજન સાથે મૈત્રી હોય તે ઉત્તમતા આવે.
આજ માણસને ઉત્તમ સાધુઓની સોબત ગમતી નથી, કારણ કે અંતરમાં રોગ છે. અંદર રોગ હોય ત્યાં બાહા ઉપચાર નકામાં નીવડે છે. વાસના એ અંદરને રોગ છે.
અપવિત્ર ત હરહમેશાં આપણી આસપાસ ચકકર લઈ રહ્યાં છે. એ નિર્બળ પળની પ્રતીક્ષા કરે છે. સમય મળતાં એ આત્મા પર ચઢી બેસે છે. એની સામે માણસ જાગૃત હોય તે એનું કાંઈ જ નથી ચાલતું. પણ એ અપવિત્ર ત માણસને ઘેનમાં નાખે છે, એને ગાફિલ બનાવી ઢાળી પાડે છે. આ ઘેનની સામે રક્ષણ આપનાર સત્સંગ છે.
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
નકશું
૧૪૯
આ સત્સંગ પછી બીજી વાત તે ગવને ગાળવાની છે. જેમ સડાટરની શીશીમાં ગોળી હોય છે, તેમ માણસમાં પણ ગર્વની ગળી હોય છે. આ ગેળીને લીધે અંદરનું અંધારું બહાર જતું નથી અને બહારને પ્રકાશ અંદર આવી શકતું નથી. ગર્વ ગળે તે પ્રકાશ મળે.
આ ગાળીને ગાળવા માટે આત્મામાં લઘુતા લાવવી, મહાપુરુષોને વંદન કરવું, એમની નિશ્રામાં રહેવું, એમના પ્રત્યે સદ્દભાવ બતાવ, આ ગર્વને ગાળવાના ઉપાય છે. . માણસ સત્સંગ કરતે હોય, ગવન ગાળવા સતત પ્રયત્ન કરતે હોય તે એની વાણી કેવી હોય? એવા માણસની વાણીમાં સત્ય હેય, પચ્ચે હોય અને મધુ હોય. સત્ય એટલે પ્રકાશ આપનારી, પથ્ય એટલે ગ્યતા ભરેલી અને મધુ એટલે પ્રિય કારિણ–આવી વાણુવાળ માનસી ધર્મરત્નને માટે ખરેખર પાત્ર ગણાય.
- રત્નકણ આ દુનિયાના અભિપ્રાય ઉપર તમે શા માટે નાચે છે? થેડી વાર પહેલાં જ પૂજન કરતી દુનિયા. પથર ફેંકવા માંડે તે ય નવાઈ નહિ. કાર્ય કરતી વખતે દુનિયાને સંભળાવી દે; “તારી - નિંદા અને સ્તુતિની મને ધૂળ જેટલીય કિંમત નથી. હું તો ય મારા કાર્યોમાં મશગૂલ છું, મારા આત્માના ગીતમાં લીન છું અને એ ગીતના સૂરે જ કાર્ય કરું છું.”
આપણે પૂજા કેની કરીએ છીએ. મૂર્તિની કે તેના ગુણોની? આપણે તેના ગુણે પામીએ નહિ, તેનું રહસ્ય પારખી શકીએ નહિ તે પૂજા પણ શું કામની ?
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૦
આત્મજાગૃત્તિ
સિહના સિ'હ, રાજાઓના રાજા, બાદશાહીના બાદશાહ, એવા આપણા આત્મા છે. એવા આત્મા જો પૈસા અને વૈભવ મેળવવામાં જ ફગાલ બની જાય તે તેના જેવી ખીજી હીનતા કઈ?
X
X
મારા કાર્યોમાં હું તલ્લીન અન્યા ડાઉં તે વખતે મને મારી જાતનું ભાન પણ નથી હતુ. હું કેણુ છું એને મને ખ્યાલ પણ નથી આવતા. મારી દષ્ટિ મારા કાર્યોની આરપાર ઉતરી ગયેલી હૈાય છે. મારું હૃદય મારા કાર્યોમાં સૌંદય પૂરતું હોય છે. મારું' મન ભાવેામિની પાવનતામાં મગ્ન હોય છે અને તેથી જ મારું' કા જ મારા આનંદ મની જાય છે.
X
X
હું બીજાના દોષો જોઉં તેના કરતાં મારા જ દોષો જોઉ તા શું ખાટુ'? ખીન્દ્રના દોષ જોઈ. મિલન થાઉં. તેના કરતાં મારા પેાતાના દ્વેષ જોઈ નિળ કાં ન થાઉં?
×
×
મનુષ્યના મંથનકાળ એ એવા
સમય છે કે-એ વખતે જે બાજુથી હૃદયને સાથ મળે એ તરફ એ ઝાક ખાઇ જાય છે. પછી એ પિરણામની જરા ય પરવા કરતા નથી.
X
×
શ્રદ્ધા એ જીવનના ઊંડાણમાંથી વહેતુ એક પ્રશાંત છતાં બળવાન ઝરણું છે-કે જે મુશ્કેલીઓની ગમે તેવી કઠિન શિલાઆને પણ ભેદી શકે છે.
X
દુન્યવી જીવનમાં તમે ગમે તેટલા મીણુ જેવા હા, પશુ મૃત્યુ આવે ત્યારે ખડગ જેવા અડંગ અને કહ્યુ અને મૃત્યુને વીરતાથી લેટા. હા, ભેટા જ. તેની સામે નમવાનું નથી. એ કાંઇ
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૧
lકણુ
આપણને છેડી દેવાનુ નથી જ. તમારી વીરતા જોઈ મૃત્યુ તમને ૐ એવું કરે.
x
×
મૃત્યુ તે દરેક મનુષ્ય માટે નિર્મિત જ છે, પણ જે પેાતાના મૃત્યુને ઉજ્વળ બનાવે, જે નિર્ભય ખની તેને અણુનમ રીતે ભેટે તે જ મનુષ્ય શાથે. એ જ ખરે વીર.
×
x
ગમે તેટલે જ્ઞાની હાય પણ જીવનની આફ્ત અને વિપત્તિ આને સમતાપૂર્વક સહન ન કરી શકે અને એ મુશ્કેલીઓમાંથી મા પણ ન કાઢી શકે તે એનુ જ્ઞાન શા કામનું?
X
જે માણસે મન સાધ્યુ તેના જીવનમાં દ્વિધા અને ચંચળતા ન હોય. તેના જીવનનું પ્રત્યેક કાર્ય નક્કર હાય, તેનું જીવન ગ‘ભીર અને વિચારશીલ હાય, તેના કાર્યમાં તે મક્કમ હાય, તેના વિચાર। અચળ હાય, દુનિયા એને પગલે ચાલે, એ દુનિયાની પાછળ ન તણાય.
X
X
એક જ પશ્ચાત્તાપ-સાચા પશ્ચાત્તાપ, બગડેલાને સુધારી શકે, પડેલાને ઊભેા કરી શકે, પતિતને પાવન કરી શકે.
X
X
અંતરની આશિષ પણ જગમમાં ગજબની હાય છે. પાણીમાંથી ઉત્પન્ન થતી વીજળી કેવી ગજમની હાય છે? અધકારના અનંત થરને પણ એ માળી મૂકે છે ને ?
X F
1 -
X
આત્માની સ્થિરતા વિના હર્ષ અને શેકમાં રાચનાર મનુષ્યા પાણી ઉપર નાચતા પુરપાટા જેવા છે. પુલાયા ત્યાં સુધી જ ઉપર દેખાય !
પુટે તેા જાય આદર
*
x
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્મજાગૃતિ
મનુષ્યની મોટામાં મેટી ક્ષતિ હાય-મૂલ - હાય તે તે એ છે કે એ પેાતાને ગુના છુપાવવાના જેટલેા પ્રયત્ન કરે છે, તેટલે પ્રયત્ન એ બીજાની ભૂલે પ્રગટ કરવામાં કરે છે.
પર
X
×
ભલે એ પાપીમાં પાપી હૃદય હશે, તેના હૃદયમાં ગમે તેટલુ અંધારું હશે તેા પણ એક એવી નાની તારલી છૂપી છૂપી પશુ તેના હૃદયમાં ટમટમતી હશે જ જે એને કે'કવાર જરૂર પ્રકાશ આપશે.
X
જેને પેાતાની જાત ઉપર વિશ્વાસ નથી, પેાતાના મિત્ર પર શ્રદ્ધા નથી અને જેને દુનિયાની માનવ જાત ઉપર પ્રેમ નથી તેનાં કાર્યો કઇ દિવસ સંગીન નહિ હોય; કારણ કે તે શ્રદ્ધાવિહાણા છે, શકાશીલ છે, નિષ્ફળ છે.
×
×
જે મનુષ્યને વિશ્વાસભર્યાં નેત્રા મળ્યા, શ્રદ્ધાભીની દૃષ્ટિ મળી અને જ્ઞાનનાં તેજ મળ્યાં, તેના હૃદયમાંથી પ્રેમ ઝરવાના જ.
X
×
તમારી નમ્રતા હૈયાની હશે, સ્વયંભૂ હશે, તેા તમે બીજાન જરૂર નમ્ર બનાવી શકશે.
X
સંસારને મીઠા બનાવવા માટે કડવા
X
મનુષ્યનાં વચના, વ્યાખ્યાના કે કરી શકતાં તેટલી અસર તેનુ સ્વચ્છ, રખે તમે હૃદયને ભૂલી જતાં. હૃદય મૌન પણ સામાને ગાળી નાંખશે.
X
ઘુંટડાએ પણ પીવા પડશે.
×
વિદ્વત્તા જેટલી અસર નથી નિળ હ્રદય કરે છે, માટે સાચું હશે તે તમારું
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ ‘જન” પુત્રના હાલ મળતા પ્રકાશનો 1 શણું જયપ્રકાશ 1-9-7 2 મહાવીરતવા પ્રકારો 1-9--@ હું તરાવતી 2-8-0 4 વેરના વિપાક 295 વ્યાપાર કૌશલ્યા ૨-૮હું 6 જીવન અને સંસ્કૃતિ 2-97 વસ્તુપાળતુ વિદ્યામફળ 2 =@ @ 8 પુરાણા પુપે હું હમણ જાણાય. 10 પ્રતાપી પૂર્વ ને ભા. 1 2- જી૧ પ્રતાપી પુજે ભા. 2 2 શાન્ત મહેતા 2- 7-7, 0 13 મહિલા મહદય 14 સંસ્કૃતિની જીવનકથાઓ 27-0 15 જૈન ધમદશન 2-9-7 હ૦-૮ 2 2 - આ પંદર " કુ, ર૦=–૭. એ લગ અલગ પ્રકાશક: શ્રી જન શાસભાવના