________________
: અાભાવિ
આવી ભાષાની ભવાઈ શું એ ન કરી શકત? અને જય ન પચાવી શકવ? પણ ભરતજી ધૂત નહોતા. ધૂ હોય તે જ આવી રમત રમે! એક કવિએ કહ્યું છે- मुखं पद्मदलाकार वाचा चंदनशीतला । . . .
हृदयं कर्तरीतुल्यं त्रिविधं धूर्तलक्षणम् ॥ . દંભીઓ કેવું નાટક ભજવે છે, તે આમાં કહ્યું છે. મેં કેવું ઠાવકું રાખે છે કે સૌમ્ય કમળ જેવું રાખે, અને વાણું તે ચંદનથી ય શીતળ; પણ હૃદય હદય તે કે કાતર જોઈ લે કાતર! જ્યાં જાય ત્યાં ધીમે રહીં કાપવાની જ વાત કરે, એકના બે કરે, બેના ચાર કરે અને ચારના આઠ કરે ! ભાગલા સિવાય વાત જ નહિ! છતાં મેંથી તે સંપ અને એકયતાની જ વાત કરતા હોય! કઈ સભામાં તમે ગયા છે તે તમને ખ્યાલ હશે; સભાને પ્રમુખ કહે છે, “હું આ ઉચ્ચ સિંહાસન માટે લાયક નથી, પણ તમે મને આ જવાબદારીભર્યું સ્થાન સોંપ્યું છે, તે મિત્રના આગ્રહને હું કેમ નકારી શકું?” આમ બેલનાર વ્યક્તિને એ સભાને પ્રમુખ ન બનાવ્યું હોય તે, એ સભાનું કેવું દુઃખદ પરિણામ આવે એ માટે મારે કહેવાની જરૂરિયાત ખરી? તમે જ કહે. તમે તે આવી ઘણી સભાઓ જેઈ છે. રણસંગ્રામમાં દ્ધાની જેમ મ્યાનમાંથી ચમકતી તલવાર નીકળે તેમ એના મુખમાંથી પણ તીખી ને તમતમતી ઝેરી વાણું જ નીકળે ને? વાણીની તલવાર એવી વઝે કે સભાના ટૂકડે ટૂકડા થઈ જાય ને? ઘણીવાર તે આવા દંભીઓ, “મારામાં કંઈ નથી” એમ કહી ગાલને છેતરે છે! અને આડકતરી રીતે એમ સૂચવે છે કે, જે છે તે અમારામાં છે અને અમારામાં જે નથી તે જગતમાં કયાંય નથી! પણ ભરતજી આવા ન હતા. એ તે મહાપુરુષ હતા.
