Book Title: Vishwashanti aur Ahimsa
Author(s): Mahapragna Acharya
Publisher: Jain Vishva Bharati
Catalog link: https://jainqq.org/explore/003163/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizva zAnti aura ahiMsA aNuvrata- anuzAstA tulasI AcArya mahAprajJa JVB Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizva zAnti aura ahiMsA aNuvrata-anuzAstA tulasI AcArya mahAprajJa jaina vizva bhAratI lADanUM-341 306 rAjasthAna Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sampAdaka: muni dharmeza prakAzaka : jaina vizva bhAratI lADanUM (rAja.) C) jaina vizva bhAratI, lADanUM jIvana ke 82 varSa 247 veM dina (16 pharavarI san 2003) meM praveza kara AcArya mahAprajJa dvArA itihAsa dularbha pRSTha sRjana ke avasara para dIrgha AyuSya kI maMgalakAmanAoM sahita buddhamala surendra kumAra duggar3a, ratanagar3ha kolakAtA saMskaraNa : 2003 Price Rs.: 10.00 mudraka : esa.ema prinTarsa, uldhanapura, dillI-32 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ purovAka vicAra, AcAra aura saMskAra ye tIna jIvana-nirmANa ke mUla tattva haiN| anekAnta se sampuTita sApekSa vicAra samasyA ko sulajhAtA hai, kahIM bhI ulajhana paidA nahIM krtaa| ahiMsA aura aparigraha se abhiSikta AcAra hiMsA aura parigraha se abhizapta yuga meM saMjIvanI kA kAma karatA hai| samyag darzana, samyag jJAna aura samyak cAritra ke saMskAra kA pallavana ho, yaha. vartamAna yuga kI apekSA hai| dillI-yAtrA aura vahAM kA dIrghakAlIna pravAsa nimitta banA; kalpanA huI ki samyag vicAra, AcAra aura saMskAra kI bAta janatA taka pahuMce aura vaha usase lAbhAnvita ho| isa lakSya kI pUrti ke lie laghu pustikAoM kI eka zrRMkhalA kI yojanA banAI gii| __ Aja kA AdamI bahuta vyasta hai| samaya kI alpatA nahIM hai phira bhI vyastatA kI dhAraNA banI huI hai, isalie vaha bahuta bar3A grantha par3hane se katarAtA hai| isa laghu pustikA meM jitanA diyA jA sakatA hai vaha isameM paryApta hai| jaina zAsana ko samajhane ke lie ahiMsA ko samajhanA jarUrI hai| aNuvrata, prekSAdhyAna aura jIvana-vijJAna usake vikAsa-sopAna haiN| una para AroharaNa kara pAThaka svayaM dhanyatA kA anubhava kreNge| aNuvrata anuzAstA tulasI AcArya mahAprajJa Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastuti ahiMsA aura zAnti korA darzana hI nahIM hai, vaha eka AcaraNa hai| vaha eka zAzvata dharma hai,vaha mAtra saMkaTakAlIna sthiti se ubarane kA upAya nahIM hai| ahiMsA meM asIma zakti hai / usa zakti kA jAgaraNa tabhI saMbhava ho sakatA hai,jaba usakA bodha ho,zodha ho,prazikSaNa ho aura prayoga ho| isa dizA meM hamArI yAtrA bhItara se zuru ho| Aja ahiMsA vivazatA yA bAdhyatA kI sthiti meM mAnya ho rahI hai isalie usake bAre meM anusaMdhAna,prazikSaNa aura prayoga kahAM ho rahe haiM? vibhinna rASTroM kI sarakAreM yuddha ke lie prazikSaNa aura zodha kI vyavasthA karatI haiM vaise ahiMsA, ahiMsaka samAja racanA aura vizva zAnti ke lie prazikSaNa aura zodha kI vyavasthA nahIM krtii| kyA isa ekapakSIya vyavasthA se hiMsA ko protsAhana aura ahiMsA ke mUla para kuThArAghAta nahIM ho rahA hai| hamArA sAmUhika saMkalpa ho ki sarakAreM yuddha ke prazikSaNa kI bhAMti ahiMsA ke prazikSaNa kA dAyitva bhI apane Upara leN| saMyukta rASTra saMgha jo vizva zAnti kI vyavasthA ke prati uttaradAyI hai usakA bhI sahaja dAyitva banatA hai ki vaha ahiMsA ke prazikSaNa kI vyApaka vyavasthA kA saMcAlana kre| Aja hiMsA kA prazikSaNa arjita Adata kA nirmANa kara rahA hai| yaha vartamAna yuga kI sabase khataranAka sthiti hai / aNuvrata AMdolana isa dizA meM gatizIla hai ki vyakti meM hiMsA eka Adata na bane / pUre samAja ko badalane ke lie bar3e paimAne para ahiMsA prazikSaNa kI AvazyakatA hai| ahiMsA kA prazikSaNa zikSA kA anivArya aMga ho tabhI vyApaka prazikSaNa kI kalpanA kI jA sakatI hai| uparokta vicAroM ke sAtha gaNAdhipati zrI tulasI ne vizva-zAnti ke lie trisUtrI kAryakrama kI apekSA ko prastuta kiyA Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. 2. ahiMsA meM AsthA rakhane vAle logoM kA koI zaktizAlI maMca ho / ahiMsA ke kSetra meM kAma karane vAle loga ahiMsA kI dRSTi se prazikSita hoM / samartha zAnti senA ke nirmANa kI saMbhAvanA para cintana ho / (vi) 3. AcArya zrI mahAprajJa ke anusAra ahiMsA ke vikAsa ke lie Avazyaka hai zikSA meM bauddhika vyaktitva ke vikAsa ke sAtha-sAtha bhAvanAtmaka vyaktitva ke vikAsa kI bAta bhI judd'e| vartamAna vizva meM Arthika aura bhautika vikAsa kI ekAMgI avadhAraNA ne hiMsA ke AcaraNa ko bar3hAvA diyA hai| ina dazakoM meM ahiMsA ke prati jo AkarSaNa bar3hA hai, vaha hiMsA se utpanna samasyA ke kAraNa bar3hA hai| hatyA, AtaMka, saMhAraka zastroM kA nirmANa, hiMsaka saMgharSa aura yuddha, ye hiMsaka samasyAeM samAja kI zAnti ko bhaMga kara rahI haiN| sabako laga rahA hai : vartamAna kI azAnti ko miTAne kA sabase sundara samAdhAna ahiMsA hai| ahiMsA prazikSaNa kI AdhArabhUmi hai, vyakti / aura prayoga bhUmi hai, samAja / ata: ahiMsA prazikSaNa kI paddhati kA maulika AdhAra hai ahiMsAniSTha vyaktitva kA nirmANa / usakI prayoga bhUmiyAM cAra haiM 1. pArivArika jIvana 2. sAmAjika jIvana 3. rASTrIya jIvana 4. antarrASTrIya jIvana / ahiMsA prazikSaNa ke AdhArabhUta tatva haiM - hRdaya parivartana, dRSTikoNa parivartana, jIvana zailI parivartana evaM vyavasthA parivartana / vyakti kA nirmANa samAja sApekSa aura samAja kA nirmANa vyakti sApekSa hotA hai| ina donoM saccAiyoM ko dhyAna meM rakhakara hI ahiMsA prazikSaNa kI bAta ko Age bar3hAyA jA sakatA hai Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (vii) uparokta vicAra "zAnti aura ahiMsaka-upakrama" para Ayojita do antarrASTrIya sammelana meM pradatta udbodhana evaM vizeSa vaktavyoM kA sAra saMkSepa hai / ina udbodhana evaM vaktavyoM meM se kucha kA samAveza isa pustikA meM kiyA gayA hai| prathama antarrASTrIya sammelana jaina vizva bhAratI, lADanUM ke prAMgaNa meM 5 se 7 disambara 1988 ko sampanna huA evaM dvitIya antarrASTrIya sammelana aNuvrata vizva bhAratI, rAjasamanda ke prAMgaNa meM 17 se 21 pharavarI 1991 ko sampanna huaa| pratyeka sammelana meM rUsa, amerikA, oNsTreliyA, jApAna, kanADA, briTena, svIDana, bAMglAdeza, haoNlaiNDa, thAilaiNDa Adi aneka dezoM ke sau se adhika pratinidhiyoM ne bhAga liyaa| ye sAre pratinidhi ahiMsA aura zAnti ke kSetra meM kArya karane vAlI saMsthAoM se sambandhita the| yaha kArya gurudeva zrI tulasI kI dRSTi, AcArya zrI mahAprajJa evaM mahAzramaNa zrI mudita kumAra jI kI preraNA, muni zrI dulaharAja jI ke protsAhana kA pariNAma hai| sAmagrI ko upalabdha karAne meM muni zrI mahendra kumAra jI kI mahatI kRpA rahI hai / isako saMvArane meM anekAnta zodha pITha,jaina vizva bhAratI,lADanUM ke vidvAna zrI girijA prasAda mahApAtra kA sakriya sahayoga rahA hai| AzA hai ki yaha pustikA "vizva zAnti aura ahiMsA" isa dizA meM eka nayA Aloka pradAna kregii| - muni dharmeza Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anukramaNikA 1. ahiMsA ke AdhArabhUta tattva 2. AdhyAtmika-vaijJAnika vyaktitva kA nirmANa vizva zAnti aura ahiMsA zAnti aura ahiMsA-upakrama ahiMsA prazikSaNa aura jIvana mUlya ahiMsA kA prazikSaNa 7. aise milA mujhe ahiMsA kA prazikSaNa 8. ahiMsA ke prazikSaNa kI AdhArabhUmi anekAnta aura ahiMsA pariziSTa Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ahiMsA ke AdhArabhUta tattva - gaNAdhipati tulasI azAnti aura hiMsA tathA zAnti aura ahiMsA-ye do yugala haiN| jaise azAnti aura hiMsA ko kabhI alaga-alaga nahIM dekhA jA sakatA, vaise hI zAMti aura ahiMsA ko vibhakta nahIM kiyA jA sakatA / ahiMsA ko maiM vyApaka saMdarbha meM dekhatA huuN| aNuvrata usa vyApakatA kI eka vyAvahArika saMhitA hai| bheda hamArI upayogitA hai| bAMTanA, vibhakta karanA suvidhA hai| isa upayogitA aura suvidhA ko hamane vAstavika mAna liyA aura usake AdhAra para mAnava-jAti ko Tukar3oM meM bAMTa diyA / jAti aura raMgabheda ke AdhAra para manuSya-manuSya meM eka ghRNA kI dIvAra khar3I ho gii| hInatA aura uccatA kA eka abhedya kilA bana gyaa| yaha kahanA atiprasaMga nahIM hogA ki isa jAti aura raMgabheda ke kAraNa hiMsA ko niraMtara bar3hAvA mila rahA hai| manuSya meM hInatA aura ahaM kI granthi sahaja hI hotI hai| yaha jAtivAda aura raMgavAda ina donoM graMthiyoM ko khulakara khelane kA maukA de rahA hai| manuSya-jAti kA eka bahuta bar3A bhAga hInatA kI graMthi se grasta hai to dUsarA bhAga ahaM kI graMthi se rugNa hai| kyA jAtivAda ko samApta nahIM kiyA jA sakatA? jAti kAlpanika hai / use samApta karane kI bAta soca bhI leM para raMgabheda eka yathArtha hai / vaha korI kalpanA nahIM hai| usakI samApti hone para bhI hiMsA kI samasyA sulajhegI nhiiN| isalie maiM socatA hUM-ahiMsA kI dizA meM hamArI yAtrA bhItara se zuru ho / jAtibheda aura raMgabheda ke hone para bhI hiMsA na bhar3ake, ghRNA ko apanA paMjA phailAne kA avasara na mile, aisA kucha socanA hai aura vaha bhItarI yAtrA se hI saMbhava hai / maiM ahiMsA kI antaryAtrA meM vizvAsa karatA huuN| hama manuSya-manuSya ke bIca prema kA itanA sazakta vAtAvaraNa banAeM ki usameM Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizva zAnti aura ahiMsA ghRNA ko janma lene kA maukA hI na mile / itihAsa sAkSI hai ki samAja kI dharatI para jitane ghRNA ke bIja boe gae, utane prema ke bIja nahIM boe ge| yadi Aja hama isa aitihAsika yathArtha ko badalane kI dizA meM caleM to hamArA naI dizA meM prasthAna hogaa| vaicArika svataMtratA ko rokanA kisI bhI dRSTi se vAMchanIya nahIM hai| usa vaicArika svataMtratA ke AdhAra para hI aneka dharma-sampradAya vikasita hue haiN| unameM prAyaH sabhI meM prema, maitrI aura ahiMsA kI bAta nyUnAdhika mAtrA meM kahI gaI hai; kintu dharma kA AcaraNa bahuta kama huA hai| usakA anugamana yA anusaraNa adhika huA hai| hamArA dhyAna anuyAyiyoM kI saMkhyA para kendrita hai / AcaraNa para kendrita nahIM hai| anuyAyI aura dhArmika ye donoM bhinna haiN| anuyAyI karor3oM ho sakate haiN| unameM dhArmika kitane haiM, yaha vimarzaNIya bindu hai / anuyAyiyoM kI saMkhyA adhika aura dhArmikoM kI saMkhyA kama hone ke kAraNa hI sAmpradAyika hiMsA ko uttejanA milatI rahI hai / kyA ahiMsA ko vizva-dharma ghoSita kiyA jA sakatA hai ? jahAM hiMsA hai,vahAM dharma nahIM hai| dharma vahIM hai,jahAM ahiMsA hai| kyA yaha avadhAraNA sAmpradAyika kaTTaratA se hone vAlI hiMsA ko rokane meM saphala ho sakatI hai? yaha cintana kA eka biMdu hai| isa bindu para hameM carcA karanI hai aura kisI aise niSkarSa para pahuMcane kA prayatna karanA hai, jisase dharma yA sampradAya ke nAma para hiMsA ko phailAne kA avasara na mile| rAjya-sattA kI apanI upayogitA hai| use samApta karane kI bAta socI nahIM jA sktii| yadi socI jAya to vaha kitanI vyAvahArika ho sakatI hai, yaha praznacihna hI hai| kintu rAjyasattA ke sAtha hiMsA kI bar3hottarI ho rahI hai, vaha Aja kI jaTila samasyA hai| zastrIkaraNa ko rAjyasattA kA anivArya surakSA kavaca mAnA gayA hai aura mAnA jA rahA hai| Aja jisa gati se saMhAraka-zastroM kA vikAsa ho rahA hai, usase pUrI mAnava jAti saMtrasta hai| niHzastrIkaraNa kI carcA cala rahI hai| isa kaoNnphrensa ke sAtha bhI ni:zastrIkaraNa kI bAta jur3I huI hai / yaha kaoNnphreMsa jana-pratinidhiyoM kI hai,rAjyasattA ke pratinidhiyoM kI nahIM hai| zastrIkaraNa kI zakti rAjyasattA ke hAtha meM hai| kyA jana-pratinidhiyoM kI bAta para rAjya sarakAreM dhyAna deMgI? zakti-saMtulana ko vizva zAnti kA AdhAra mAnA jA rahA hai / usa sthiti meM rAjya sarakAreM jana-pratinidhiyoM kI bAta para kaise dhyAna deMgI? yaha bAta sahaja hI tarkasaMgata lagatI hai,para isa tarka ke sAmane hameM nirAzA kI sAMsa nahIM lenI hai / jana-zakti zastrIkaraNa kI zakti se bhI adhika balavAna hai / ahiMsA meM AsthA rakhane vAle yadi apanI bAta janatA taka pahuMcA sakeM, Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ahiMsA ke AdhArabhUta tattva unakI AsthA aura lagana adamya ho to eka na eka dina rAjya sarakAroM ko unakI bAta para dhyAna dene ke lie bAdhya honA par3a sakatA hai| sahI bAta yaha hai ki ahiMsA meM vizvAsa rakhane vAle loga vizvamaMca para aise vAtAvaraNa kA nirmANa karane meM saphala nahIM hue haiM jisase ve rAjyasattA ke zAsaka-varga ko prabhAvita kara skeN| hameM ahiMsA ke mUlabhUta AdhAra tattvoM ko nahIM bhulAnA cAhie : 1. hama saba manuSya haiN| 2. manuSya meM viveka-cetanA jAgRta hotI hai| 3. lobha, svArtha Adi kAraNoM se usa viveka-cetanA para mUrchA kA AvaraNa AtA hai| 4. usa mUrchA ke AvaraNa ko haTAyA jA sakatA hai| 5. jAtIya, sAmpradAyika aura rASTrIya bheda-rekhAoM ke nIce jo abheda hai, maulika ekatA hai,isakA anubhava kiyA jA sakatA hai,karAyA jA sakatA 6. manuSya meM acchAI ke bIja haiM, unheM aMkurita kiyA jA sakatA hai| ina sabake lie eka tIvra prayala kI jarUrata hai| hamAre bhItara usa tIvra prayala kI abhIpsA ko jagA sakeM to ahiMsA kA eka zaktizAlI atra ke rUpa meM prayoga kiyA jA skegaa| yaha astra saMhAraka nahIM hogA, mAnava jAti ke lie bahuta kalyANakArI hogaa| isa kalyANakArI upakrama kI saphalatA ke lie maiM AhvAna karatA hUM ki ahiMsA kI dizA meM socane vAle saba loga eka maMca para AeM aura eka svara se boleN| eka dizA meM una sabake caraNa Age bddh'eN| isa maMgala-kAmanA ke sAtha agrima saphalatA ke lie maiM phira zubhakAmanA karatA huuN| - - - 'zAnti evaM ahiMsaka upakrama lADana meM Ayojita prathama antarrASTrIya sammelana, 5 se 7 disambara 1988, meM pradatta gaNAdhipati zrI tulasI kA udghATana satra meM udodhana / Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AdhyAtmika-vaijJAnika vyaktitva kA nirmANa - AcArya mahAprajJa 'saccaM bhayavaM'-satya hI bhagavAna hai| mahAtmA gAMdhI ne bhI isI vicAra ko batAyA thA aura AcArya tulasI bhI yahI kahate haiN| Aja hama saba isI satya ko pAne ke liye yahAM ekatrita hue haiN| bhAratIya darzana ke anusAra dezAtIta honA hI ahiMsA hai,yahI zAnti hai| isake liye sImA aura saMtulana zabdoM para jora denA Avazyaka hai| jaba taka icchA ke parimANa para vicAra nahIM hogA ahiMsA kI bAta karanA hI vyartha hai / bhautika saMgraha aura Arthika viSamatA Aja kI mukhya samasyA hai| vyaktigata svAmitva asIma ho rahA hai| vyaktigata svAmitva kA na honA vyAvahArika nahIM hai, kintu vyaktigata svAmitva kA asIma honA anyAya hai| ahiMsA kI pratiSThA ke lie ahiMsA se pahale parigraha ke sImAMkana para dhyAna denA Avazyaka hai| ahiMsA kI prasthApanA meM eka mahatvapUrNa AyAma hai--suvidhAvAdI dRSTikoNa meM badalAva / hama pradUSaNa se cintita haiM,trasta hai / suvidhAvAdI dRSTikoNa pradUSaNa paidA kara rahA hai| usa para hamArA dhyAna nahIM hai| maiM jAnatA hUM, samAja suvidhA ko chor3a nahIM sakatA; kintu vaha asIma na ho,yaha viveka Avazyaka hai| yadi suvidhAoM kA vistAra nirantara jArI rahA to ahiMsA kA svapna kabhI yathArtha meM pariNata nahIM hogaa| hameM suvidhAvAdI dRSTikoNa ko samApta karanA hai,vicAroM meM mor3a lAnA hai| hama eka tarapha to ahiMsaka samAja racanA kI bAta kara rahe haiM, dUsarI ora hamArI zikSA kevala bauddhika vyakti paidA kara rahI hai| bhAvanA kI zikSA ke binA bauddhika zikSA vyartha hai| zikSA meM ahiMsA ke vikAsa ke liye koI sthAna hI nahIM hai| jaba taka Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AdhyAtmika-vaijJAnika vyaktitva kA nirmANa hamArI zikSA meM bauddhika vyaktitva ke sAtha-sAtha bhAvanAtmaka vyaktitva ke vikAsa kI bAta nahIM jur3egI, ahiMsA kI bAta vyartha ho jaayegii| AdhyAtmika-vaijJAnika vyaktitva ke nirmANa ke liye kucha bAtoM para dhyAna kendrita honA jarUrI hai : * pravRtti aura nivRtti meM saMtulana, * anukaMpI parAnukaMpI nAr3I tantra meM saMtulana, * mastiSka ke dAeM aura bAeM paTala kA saMtulana / prathama antarrASTrIya sammelana ke udghATana satra meM pradatta vizeSa vaktavya / Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizva zAMti aura ahiMsA - gaNAdhipati tulasI samAja meM aneka loga hote haiN| ve paraspara eka sUtra se baMdhe hue hote haiN| vaha sUtra hai-prsprtaa| aneka honA samUha hai| kevala samUha samAja nahIM bntaa| samAja parasparatA ke sUtra se baMdhakara hI banatA hai / eka dhAge meM piroe hue manake mAlA kA rUpa lete haiM / usa dhAge kA mUlyAkaMna karanA sabase adhika Avazyaka hai| bhagavAn mahAvIra kI paccIsavIM nirvANa zatAbdI manAI gii| usa avasara para eka jaina pratIka prastuta kiyA gyaa| usakI AdhAra-bhitti meM eka sUtra aMkita hai-"parasparopagraho jiivaanaam|" yaha jaina paramparA ke prathama saMskRta graMtha kA eka mahattvapUrNa sUtra hai| isakA artha hai-jIvoM meM paraspara upagraha-anugraha athavA upakAra kA saMbaMdha hai / udyogapati apane majadUra ko vetana detA hai aura majadUra udyogapati ke hita kA sAdhana karatA hai tathA ahita kA nivAraNa karatA hai-yaha hai prspr-upgrh| AcArya apane ziSya ko jJAna detA aura usase anuSThAna karAtA hai / ziSya AcArya ke anukUla pravRtti karatA hai, unake nirdeza ko zirodhArya karatA hai / yaha hai paraspara-upagraha / hamAre jIvana kA sUtra saMgharSa nahIM hai / saMgharSa eka vivazatA hai| vaha svataMtra pravRtti nahIM hai| paraspara-upagraha yaha usakI svataMtra pravRtti hai / saMgharSa jIvana hai-yaha sUtra manuSya ko hiMsA kI ora unmukha karatA hai| paraspara-upagraha kI dhAraNA use ahiMsA kI ora le jAtI hai| hama sAmAjika jIvana jI rahe haiN| samAja kA ghaTaka hai,vyakti / jaisA vyakti hotA hai, vaisA samAja hotA hai| jaisA samAja hotA hai, vaisA vyakti hotA hai| ina donoM vikalpoM meM saccAI haiM, kintu saapekss| vartamAna meM samAja kI avadhAraNA Arthika Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizva zAMti aura ahiMsA vyavasthA aura paristhati se jur3I huI hai| Arthika vyavasthA aura paristhiti acchI hai, to vyakti acchA hogA, yaha mAna liyA gayA hai| isameM nimitta ko saba kucha mAna liyA gayA hai| vyakti kI apanI yogyatA kI upekSA kI gaI hai| acchAI aura burAI kA upAdAna yA mUla kAraNa hai-vyakti kI apanI yogyatA aura usakA nimitta kAraNa hai-Arthika vyavasthA aura sAmAjika paristhiti / vyakti ke saMdarbha meM isa siddhAMta kI AlocanA kareM to yaha tarka kI kasauTI para kharA nahIM utaratA / jaisA vyakti,vaisA samAja--isa siddhAMta meM mUla kAraNa ko saba kucha mAna liyA gayA aura nimitta kAraNa kI upekSA kI gaI isalie yaha bhI paripUrNa nahIM hai / mUla meM zakti hotI hai, para nimitta kA yoga mile binA usakI abhivyakti nahIM hotii| samagratA kI dRSTi se vicAra kareM to yaha sUtra banegA-vyakti, Arthika vyavasthA aura sAmAjika vyavasthA / ina tInoM meM sApekSa aura saMtulita parivartana ho tabhI svastha samAja yA ahiMsaka samAja kI parikalpanA kI jA sakatI hai| soviyata rUsa, cIna Adi dezoM meM Arthika vyavasthA aura samAja vyavasthA ke parivartana para bahuta bhAra diyA gayA / phalasvarUpa vahAM vyavasthAeM badala gaIM, phira bhI vyakti nahIM badalA / vyakti Aja bhI vaisA hI hai| niyaMtraNa kI sthiti meM bhI Arthika aura sAmAjika aparAdha ho rahe haiM / yadi niyaMtraNa ko DhIlA kara diyA jAe to aparAdha vRddhi ho sakatI haiN| korA vyavasthA parivartana paryApta nahIM haiN| ise samAjavAdI yA sAmyavAdI jIvana-praNAlI ke saMdarbha meM dekhA jA sakatA hai| briTena, amarIkA, hindustAna Adi dezoM meM lokataMtrIya praNAlI cala rahI hai| usameM vyakti ko vANI,lekhana aura abhivyakti kI svataMtratA prApta hai| kintu vyakti kI upekSA nahIM kI gaI hai,hara vyakti ko apanI yogyatA ke vikAsa kA samAna avasara diyA gayA hai para Arthika aura sAmAjika vyavasthA para pUrA niyaMtraNa nahIM hai| isalie lokataMtrIya praNAlI meM eka vyakti arabapati bana sakatA hai aura dUsarA roTI ke lie tarasatA raha jAtA hai| jIvana-nirvAha ke sAdhanoM kI upalabdhi kI anivArya vyavasthA nahIM hai| vyaktigata svAmitva kI koI sImA nahIM hai| hamAre vizva kI sarvAdhika mahattvapUrNa donoM (lokataMtrIya aura sAmyavAdI) praNAliyoM meM hiMsA ke bIja nihita haiN| aba vizva zAMti ke lie eka tIsarI praNAlI ke vikAsa kI AvazyakatA hai| jaina darzana kA eka mahatvapUrNa siddhAMta Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizva zAnti aura ahiMsA hai-anekAMtavAda / usake anusAra tIsarI jAti nidoSa hotI hai| darzana ke kSetra meM nityavAda kI avadhAraNA mAnya hai| anityavAda bhI sammata hai| anekAMta ke anusAra ye donoM nirdoSa nahIM hai| ina donoM kA samanvaya kara nityAnityavAda banatA hai| vaha nirdoSa hai / ThIka isI prakAra samAjavAdI arthavyavasthA kA sUtra-vyaktigata svAmitva kI sImA aura lokataMtra kI vyaktigata svataMtratA-ina donoM kA yoga kara samAja-vyaktivAdI praNAlI kA vikAsa kiyA jAe to vizva zAMti kI samasyA ko sthAI samAdhAna diyA jA sakatA hai| suprasiddha itihAsakAra "TaoNyanabI" ne roTI aura AsthA ke prazna ko vizva ke sammukha rakhA thaa| roTI ko chor3akara AsthA aura AsthA ko chor3akara roTI pAne kI pravRtti nirdoSa nahIM ho sktii| jisa praNAlI meM roTI aura AsthA donoM kA samIcIna yoga ho,vahI praNAlI vizva zAMti ke lie prazasta ho sakatI saha-astitva hama eka pRthvI para jI rahe haiM, eka hI sauramaDaMla ke prabhAva kSetra meM zvAsa le rahe haiN| antarnakSatrIya vikiraNa hama saba ko prabhAvita kara rahA hai| hama sabako anukUla vAtAvaraNa aura paryAvaraNa kI apekSA rahatI hai| isa prAkRtika sthiti ne saha-astitva kI dhAraNA ko janma diyA hai| hameM eka sAtha jInA hai,eka sAtha rahanA hai / yaha hamArI prakRti hai| isa prakRti meM kucha avarodha bhI haiM / prAkRtika aura bhaugolika avarodha kama haiM,kRtrima yA kAlpanika avarodha adhika haiM / hamane bahuta sArI mAnyatAeM aura dhAraNAeM banA lI haiN| unakI cAdara ko or3hakara hama ghUma rahe haiN| isalie vAstavikatA ke sAtha hamArA sIdhA saMparka nahIM hotA / cAdara ko or3hanI meM DhakI huI AMkheM jo dekhatI haiM vahI hamAre lie saccAI banI huI hai / isa cAdara se chanakara jo zvAsa A rahA hai, vahI hamAre lie zuddha prANavAyu hai| khulI AMkha se dekhane aura khule nAka se sAMsa lene kA avasara kama milatA hai, yA nahIM miltaa| isIlie manuSya-manuSya ke bIca bahuta bar3I dIvAreM khar3I haiN| ve eka-dUsare ko dekha hI nahIM pA rahI haiN| sAkSAtkAra ke binA eka-dUsare ko samajhane kA avasara hI kahAM AtA hai ? jAti-bheda, raMga-bheda aura saMpradAya-bheda-yaha bheda kI tripadI haiM / isa tripadI ne manuSya ko bAMTa diyA aura itanA bAMTa diyA ki usake sAmane zatrutA kA darzana jitanA spaSTa hai. maitrI kA darzana utanA spaSTa nahIM hai| isa zatrutA ke darzana ne prAkRtika Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizva zAMti aura ahiMsA saha-astitva ko vikRti jaisA banA diyaa| Aja vizva- maitrI yA vizva zAti ke siddhAnta ko samajhAne ke lie bahuta prayatna kI jarUrata par3atI hai| zatrutA aura azAMti ko samajhAne kI koI jarUrata nahIM hai / eka vyakti hindustAna kA nAgarika hai, dUsarA pAkistAna kA / yaha rASTrIyatA kA bheda unheM bAMTe hue hai| hindustAna ke vyakti meM hindustAna kI bhUmi ke prati jitanA lagAva hotA hai, utanA pAkistAnI manuSya ke prati lagAva nahIM hai| vAstava meM manuSya manuSya ke adhika nikaTa hotA hai| vyavahAra isase bhinna hai| vyavahAra kI sImA meM padArtha ke prati jitanA lagAva hai utanA manuSya ke prati nahIM hai| jAti, raMga aura saMpradAya kI dhAraNA ke prati jitanA lagAva hai utanA manuSya ke prati nahIM hai / vAstavika satya aura vyavahAra kI dUrI sacamuca eka jaTila samasyA hai| . darzana zAstra meM tIna prakAra ke virodha nirdiSTa haiM- pratibadhya - pratibaMdhaka badhya-baMdhaka aura sahAnavasthAna / balba prakAza kI razmiyoM ko bikhera rahA thA, itane meM kisI ne svica oNpha kara diyaa| prakAza aMdhakAra meM badala gayA / yaha pratibadhya pratibaMdhaka jAti kA virodha hai| sAMpa aura nevale meM badhya-baMdhaka jAti kA virodha hai / pAnI aura Aga eka sAtha nahIM raha sakate isilie unameM sahAnavasthAna jAti kA virodha hai / bheda aura virodha kI sthiti meM hama saha-astitva kI kalpanA nahIM kara sakate / jaina- darzana ne isa samasyA kA samAdhAna khojaa| usa samAdhAna kI bhitti para ahiMsA kI pratiSThA kI gaI / anekAnta meM virodha ke parihAra kA eka prazasta dRSTikoNa hai / usakA eka sUtra hai - isa vizva meM sarvathA virodha aura sarvathA avirodha jaisA kucha bhI nahIM hai| sarvathA bheda aura sarvathA abheda - ye satya nahIM hai| jahAM virodha abhivyakta hai, vahAM avirodha usake nIce chipA huA hai| isI prakAra bheda ke nIce abheda aura abheda ke nIce bheda tirohita rahatA hai| hama kevala bheda aura virodha ko dekhate haiM to hiMsA ko bala milatA hai| kevala abheda aura avirodha ko dekhate haiM, to hamArI upayogitA kI dhAraNA TUTatI hai / vyavahAra ThIka se nahIM calatA, isalie bheda aura abheda tathA virodha aura avirodha meM sApekSatA kA anubhava karanA, unameM sAmaMjasya sthApita karanA, hiMsA kI samasyA kA samAdhAna hai| isI AdhAra para saha-astitva ke siddhAMta kI kriyAnviti kI jA sakatI hai Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizva zAnti aura ahiMsA padArthavAdI dRSTikoNa manuSya meM ahaMkAra kI vRtti hai isalie vaha bar3A bananA cAhatA hai / athavA sabase bar3A bananA cAhatA hai / isa mahattvakAMkSA se padArthavAda kI AdhArazilA nirmita huI hai| manuSya meM saMvedana hai| vaha priya saMvedana cAhatA hai| isa sukhavAdI aura suvidhAvAdI dRSTikoNa ne padArthavAda kA prAsAda khar3A kiyA hai| padArthavAda ke prAsAda kI UMcAI ko chUne vAlA koI bhI vyakti nIce khar3e logoM kI ora dekhanA hI nahIM cAhatA / Aja vyakti-zakti apane ahaMkAra aura sukha-suvidhA kI dizA meM lagI huI hai| phira hama vizva zAMti aura ahiMsA kI bAta kaise soceM aura kaise usakI kriyAnviti kareM? zAMti aura ahiMsA korA darzana hI nahIM hai, vaha eka AcaraNa hai / siddhAMta kI apekSA AcaraNa kA pakSa adhika kaThina hai| pUre samAja kA AcaraNa mahattvAkAMkSA aura sukha-suvidhAvAda se saMprerita hai| isakA pariNAma azAMti aura hiMsA hai| use badalane ke lie hama kaise saphala ho sakate haiM? yaha prazna eka bAra nahIM, aneka bAra mana ko AMdolita kara detA hai / hama ahiMsA kI bAta socate haiM para samajha nahIM pAte ki hiMsA ke cakra ko kahAM se tor3e? kyA mahattvAkAMkSA ko tyAganA itanA sarala hai ki carcA aura ciMtana-mAtra se AdamI use chor3a degA? kyA sukha-suvidhA ko tyAganA itanA sahaja hai ki AdamI ahiMsA ke vicAra ko par3hakara sukha-suvidhA se vimukha ho jAegA? mahattvAkAMkSI aura sukha-suvidhA kI vimukhatA nahIM hogI to zastrIkaraNa kI hor3a, yuddha, azAMti aura hiMsA kA cakra bhI nahIM ttuuttegaa| amerikA aura rUsa zastra-parizIlana ke lie taiyAra hoMge to koI tIsarA-cauthA rASTra paramANu zastroM ko bar3hAne kI bAta socegaa| phira zakti-saMtulana kA prazna khar3A ho jaaegaa| zakti-saMtulana ko banAe rakhane ke lie vikasita rASTroM meM phira zastra-nirmANa kI hor3a zuru ho jaaegii| isa prakAra jAgatika azAMti aura vizva yuddha kA khatarA hamezA banA rhegaa| niHzastrIkaraNa yuddha kI samasyA kA eka samAdhAna hai kintu yuddha kI pRSThabhUmi para vicAra kie binA yaha samAdhAna paryApta nahIM hai| vistAravAdI manovRtti, apanI rAjanItika praNAlI aura jIvana-praNAlI ko vyApaka banAne kA prayatna, apane saMpradAya meM pUre vizva ko dIkSita karane kA prayatla-yaha saba yuddha kI pRSThabhUmi hai| hama loga yadi vizva zAMti aura yuddha-varjanA kI bAta soceM to hameM sabase pahale pRSThabhUmi kI samasyAoM ko sulajhAne kI bAta socanI caahie| Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizva zAMti aura ahiMsA ahiMsA : eka zAzvata dharma ahiMsA zAzvata dharma hai| para hama use zAzvata dharma ke rUpa meM svIkAra nahIM kara rahe haiN| jaba-jaba mAnava-samAja para khatare ke bAdala maMDarAte haiM taba bhayabhIta dazA meM ahiMsA kI bAta yAda AtI hai aura usake vikAsa ke lie hamArA prayala zuru hotA hai| isa prakAra hamane ahiMsA ko saMkaTakAlIna sthiti se ubarane kA upAya mAna liyA hai| isIlie ahiMsA kA svataMtra vikAsa nahIM ho rahA hai / hiMsA niSedhAtmaka pravRtti hai / vaha vidhAyaka jaisI banI huI haiN| ahiMsA kI pravRtti vidhAyaka hai para vaha niSedhAtmaka jaisI banI huI hai| hiMsA kA niSedha ahiMsA hai-isa zabda-racanA se hI eka prAnti paidA ho gaI hai| isa prAnti ne hiMsA ko pahale naMbara meM aura ahiMsA ko dUsare naMbara meM rakhane kI dhAraNA banA dii| isa dhAraNA se abhibhUta AdamI yaha mAnakara cala rahA hai ki hiMsA jIvana ke lie anivArya hai, ahiMsA anivArya nahIM hai| jisa dina ahiMsA kI anivAryatA samajha meM AtI hai,hiMsA kA cakravyUha apane Apa TUTa jAtA hai| ahiMsA kI samasyA __hiMsA ko manuSya ne mAnyatA de dI hai| isa sthApanA kI puSTi bahuta saralatA se kI jA sakatI hai| Aja saMhAraka astroM kI khoja ke lie hajAroM vaijJAnika samarpita haiN| hajAroM-hajAroM sainika pratidina yuddha kA prazikSaNa prApta kara rahe haiN| anaginata sainika pratidina yuddha ke abhyAsa meM saMlagna haiN| hiMsA ke kSetra meM anusaMdhAna,prazikSaNa aura prayoga-ye tInoM cala rahe haiN| isase sahaja hI yaha niSkarSa nikAlA jA sakatA hai ki hiMsA ko jIvana meM mAnyatA prApta hai| ahiMsA vivazatA yA bAdhyatA kI sthiti meM mAnya ho rahI hai| isalie usake bAre meM anusaMdhAna, prazikSaNa aura prayoga kahIM nahIM ho rahe haiN| jahAM kahIM ho rahA hai, usakA svara itanA maMda aura kSINa hai ki hiMsA ke nagAr3oM ke bIca vaha tUtI kI AvAja bhI nahIM bana pA rahA hai| ahiMsA kI yaha sabase bar3I samasyA hai| hiMsA meM mAdakatA hai isalie vaha saMhAraka hokara bhI priya bana rahI hai| ahiMsA eka vAstavikatA hai phira bhI vaha samAja ke AkarSaNa kA viSaya nahIM bana rahI hai| isa samasyA se nipaTane ke lie ahiMsA meM AsthAvAna vyaktiyoM ko kucha nae DhaMga se socane-karane kI jarUrata hai| mahAmAtya cANakya naMdavaMza ke unmUlana meM lagA huA thaa| vaha chadmaveza meM Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizva zAnti aura ahiMsA ghUmatA huA eka bur3hiyA ke ghara meM phuNcaa| bur3hiyA ne usakA Atithya kiyA aura bhojana ke lie khicar3I prosii| chadmavezI cANakya ne usake bIca meM hAtha ddaalaa| khicar3I garma thii| hAtha jala gyaa| bur3hiyA bolI-tU bhI cANakya jaisA mUrkha lagatA hai| "kaise mAM"-chadmavezI cANakya ne pUchA / bur3hiyA bolI-cANakya apanI choTI-sI senA ko lekara sIdhA naMdavaMza kI rAjadhAnI para AkramaNa karatA hai| naMda sAmrAjya kI vizAla senA use parAsta kara detI hai| yaha murkhatA hI to hai| yadi tU kinAre se khicar3I khAtA to dhIre-dhIre bIca kI bhI ThaMDI ho jAtI / terA hAtha nahIM jltaa| cANakya ne eka bodha-pATha par3hA, bur3hiyA se| pahale gAMvoM aura kasboM ko jiitaa| apanI zakti bar3hA lii| phira rAjadhAnI para AkramaNa kiyaa| naMda sAmrAjya kA patana ho gyaa| ___ hiMsA kA sAmrAjya bahuta bar3A hai| usakI senA bahuta vizAla hai| hama sIdhA hiMsA ke gar3ha para AkramaNa kareM to saphala nahIM ho sakate / pahale janatA ke mAnasa ko badalane kA prayatna kreN| ahiMsA ke prati AkarSaNa paidA ho / ahiMsA hamAre jIvana kI saphalatA aura zAMti kA anivArya aMga hai, yaha bAta bacapana se hI mastiSka meM baiTha jaae| isake lie hameM ahiMsA viSayaka mastiSkIya prazikSaNa kI paddhati taiyAra karanI hogii| hiMsA ke lie jo rasAyana uttaradAyI haiM,unheM badalane kI vidhi kA vikAsa karanA hai| hama kevala vAcika carcA aura siddhAMta kI prastuti kara hiMsA ke sAmrAjya se lohA nahIM le sakate / usake lie hameM hRdaya-parivartana yA brena-vAziMga kI paddhati kA sahArA lenA hogaa| prekSAdhyAna ke abhyAsa aura prayoga ke dvArA una rasAyanoM meM badalAva lAyA jA sakatA hai, jo hiMsA ke lie uttaradAyI haiN| yaha rAsAyanika parivartana ahiMsA ke vikAsa kI dizA meM eka mahattvapUrNa kadama hogaa| ahiMsA aura zikSA-paddhati vartamAna zikSA-paddhati meM bauddhika vikAsa para atyadhika bhAra diyA gayA hai| Aja ke mahAvidyAlaya aura vizvavidyAlaya se acche-acche prAdhyApaka, vaijJAnika vidhivettA,prazAsaka,zikSAzAstrI aura vyavasAyI nikala rahe haiN| kintu ucca koTi kA naitika, dhArmika, AdhyAtmika vyakti nahIM nikala rahA hai| hamArA bAyAM mastiSka bahuta sakriya ho gayA hai / mastiSka kA dAyAM paTala niSkriya ho rahA hai / isa asaMtulana ne pUre vyaktitva ko asaMtulita banA diyA hai| yaha asaMtulita vyaktitva hiMsA ke lie Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizva zAMti aura ahiMsA jimmevAra hai / ahiMsA ke lie saMtulita vyaktitva kA vikAsa bahuta jarUrI hai| hamArI zikSA paddhati meM bauddhika aura bhAvanAtmaka vikAsa kA saMtulana bane taba hiMsA kI samasyA ko sulajhAne meM hameM suvidhA hogii| mastiSka ke bAeM paTala ke sAtha dAeM paTala ko bhI jAgRta kiyA jAe to ahiMsA ke lie eka urvarA bhUmi bana jAtI hai| usameM ahiMsA kA bIja AsAnI se boyA jA sakatA hai aura usake aMkuraNa kI AzA kI jA sakatI hai| ahiMsA aura saMkalpa zakti . koI vyakti hiMsA kyoM kara rahA hai? ahiMsaka ke sAmane yaha eka mahattvapUrNa prazna hai / isa prazna kA uttara pAne ke lie hameM cetanA ke sUkSma-stara (anakoMsiyasa mAiNDa) taka jAnA jarUrI hai| vahAM eka avirati,manovijJAna kI bhASA meM avyakta icchA kAma kara rahI hai| vaha hiMsA ke lie abhipreraNA banI huI hai| usa para niyaMtraNa saMkalpa-zakti yA vrata-zakti ke vikAsa dvArA hI kiyA jA sakatA hai / isake lie aNuvrata kA abhiyAna calAyA jA rahA hai| manuSya ke acetana mana meM ahaMkAra hai| isalie vaha apane Apako sarvocca aura dUsaroM ko hIna dekhane meM rasa letA hai / raMga-bheda aura jAti-bheda kI samasyA usI ahaMkAra se jur3I huI hai| Agraha kA bhI ahaMkAra se saMbaMdha hai| yahI sAMpradAyika samasyA kA mUla bIja hai / aNuvrata Andolana kA eka vrata hai maiM mAnavIya ekatA meM vizvAsa karUMgA--jAti,raMga Adi ke AdhAra para kisI ko UMca-nIca nahIM mAnUMgA, aspRzyatA nahIM maanuuNgaa|" ahiMsA ke vikAsa ke lie hamArI dRSTi yaha hai ki hama kevala hiMsA kI vartamAna ghaTanAoM ke prati hI saceta na raheM kintu una ghaTanAoM ko janma dene vAlI mUlavRtti ke prati bhI saceta baneM / hiMsA kI vartamAna samasyAoM ke lie niHzastrIkaraNa kA aura yuddhavarjana kI dizA meM kAma karanA jarUrI hai| kintu yaha bahuta aparyApta hai| yaha ThIka vaisA hI hai ki Aga lagI aura bujhA dI jAe / phira Aga lagI aura bujhA dI jaae| Aga kyoM lagatI hai-isakI khoja na kI jaae| Aga ko bujhAnA aura Aga kyoM lagatI hai, isa kAraNa ko khojanA samagratA ke lie ye donoM bAteM jarUrI haiM / hiMsA kI vartamAna samasyA kA samAdhAna karanA aura usake mUla strota kA pariSkAra karanA-ve donoM kAma jarUrI haiN| ahiMsA ke kSetra meM kAma karane vAle logoM kA dhyAna jitanA vartamAna samasyA ko sulajhAne ke prati hai utanA mUla srota ke pariSkAra ke prati nahIM hai| hamArI dRSTi meM ahiMsA ke vikAsa meM yaha bahata bar3I bAdhA hai| Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizva zAnti aura ahiMsA zastrIkaraNa, yuddha, nizastrIkaraNa, yuddhavarjanA, zikSA, arthavyavasthA ye saba sarakAra ke adhikAra kSetra meM hai / janatA se inakA koI saMbaMdha nahIM hai| sattA kI kursI para baiThe loga ahiMsA kI bAta ko dhyAna se suneM, aisA kama saMbhava hai| hameM apanI bAta, ahiMsA kI bAta janatA taka pahuMcAnI hai| usa janatA taka jo zastrIkaraNa yA niHzastrIkaraNa kA nirNaya lene vAloM ke bhAgya kA nirNaya kara sakatI hai| isake lie gahana AsthA, tIvra adhyavasAya aura satat sAdhanA kI jarUrata hai| hameM vizvAsa hai ki ahiMsA ke kSetra meM kAma karane vAle vyakti meM ina saba kA udaya hogA / 14 vizva zAMti aura ahiMsA Aja hama bahuta nikaTa A gae hai| dUriyAM kama ho gaI haiN| pahale hama vyakti kI bAta socate the, phira samAja kii| Ajakala hama vizva kI bAta socate haiM / yaha kramika vikAsa vyakti se samAja aura samAja se vizva bahuta mahattvapUrNa hai| hama yathArtha kona bhulaaeN| cetanA kA kendra bhI vyakti hai| vyakti kI cetanA kA kendra bhI vyakti hai aura sAmUhika cetanA kA kendra bhI vyakti hai| vyakti kI cetanA kA pariSkAra kie binA vizva zAMti kA sapanA pUrNa nahIM ho sakatA hai| zAMti kI bAta vyavasthA ke sAtha cale to vyakti ko gauNa kiyA jA sakatA hai| vyavasthA kA kamajora yA zaktizAlI pahalU hai-- niyaMtraNa | usake binA vyavasthA nahIM calatI hai| niyaMtraNa ke sAtha zAMti kI paudha panapa nahIM sakatI / cAhe pahale kareM yA cAhe anta meM, vyakti-vyakti meM sAmUhika cetanA ko jagAnA hI vizva zAMti kA mUla maMtra hai| isa sAmUhika cetanA kA purAnA nAma samatA kI cetanA hai / 1 1 niyaMtraNa kI avadhAraNA ke sAtha sainika zAsaka aura tAnAzAha panapate rahe haiN| hama rAjataMtra se lokataMtra taka pahuMce haiN| isa vijayayAtrA kA mUlya kama nahIM hai| isase agalI yAtrA zAMtitaMtra kI honI caahie| lokataMtra meM jo zAsaka Ate haiM unameM ahiMsA ke prati AsthA jarUrI hai| lokataMtra aura ahiMsA meM nikaTa saMbaMdha hai, para Aja lokataMtrIya zAsana ko bhI tAnAzAhI ke Asa-pAsa pahuMcA diyA gayA hai| zAMtitaMtra kI praNAlI lokataMtra se bhinna nahIM hogii| kintu usakA zAsaka ahiMsA meM AsthA rakhane vAlA ho-yaha anivArya zarta hogii| aba rAjanItika praNAlI kA prayANa lokataMtra se zAMtitaMtra kI dizA meM honA caahie| usI avasthA meM hama vizva zAMti kI kalpanA kara sakate haiN| Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizva zAMti aura ahiMsA ahiMsA : vikAsa kA vyAvahArika kAryakrama aneka antarrASTrIya kaoNnphreMsa vizva zAMti ke lie Ayojita ho rahI hai| kaoNnphreMsa se vizva zAMti ho jAe to isase bar3A sahaja sulabha koI varadAna nahIM ho sakatA / sarakAreM bhI vizva zAMti ke lie kaoNnphreMsa Ayojita karatI haiM aura ve hI zastrIkaraNa ke lie cupacApa kAma bhI karatI jAtI haiM / yaha doharA rUpa eka bhrAMti paidA kara rahA hai / eka aura zAMti kA prayatna, dUsarI ora usakI jar3a meM prahAra karane vAlA zastroM ke vikAsa kA prayatna / kintu yaha prayatna sarakArI nahIM hai| yaha vizva zAMti ke lie janatA kI AkAMkSA se nikalA huA prayatna hai| janatA kI AkAMkSA hai-yuddha na ho / usakI Aya se prApta dhanarAzi kA zastroM ke lie prayoga na ho| isa AkAMkSA ko sarakAra pUrA nahIM karane detI / isa kaoNnphreMsa kI niSpatti jana-jAgaraNa abhiyAna ke rUpa meM honI caahie| Aja ahiMsA kA koI zaktizAlI maMca nahIM hai / ahiMsA ke kSetra meM kAma karane vAle loga bhI bikhare hae haiN| unameM na koI saMparka hai aura na ekatva kA bhAva / paraspara virodhI vicAra vAle rASTroM ne saMyukta rASTrasaMghako eka maMca banA liyaa| vahAM baiThakara ve milate haiM, bAtacIta karate haiM aura samasyA kA samAdhAna khojate haiM / ahiMsA meM AsthA rakhane vAle na kabhI milate haiM. na kabhI bAtacIta karate haiM aura na kabhI samasyA kA sAmUhika samAdhAna khojate haiM / isa kaoNnphreMsa se eka naI dizA udghATita huI hai / eka aise vizva-vyApI ahiMsA maMca-ahiMsA sArvabhauma va pRSThabhUmi taiyAra ho, jahAM baiThakara hiMsA kI vibhinna samasyAoM para sAmUhika ciMtana kiyA jA sake aura hiMsaka ghaTanAoM kI samApti ke lie nirNaya lie jA skeN| vizva zAMti kI dizA meM yaha eka zaktizAlI caraNa hogaa| ahiMsA ke kSetra meM kAma karane vAle loga ahiMsA kI dRSTi se prazikSita bhI kama haiM aura usake lie jitanI sAdhanA cAhie, vaha bhI pratIta nahIM hotI / isa kamI kI pUrti ke lie bhI eka kAryakrama banAnA cAhie, jisase tape hue kAryakartA isa kSetra meM AeM aura ahiMsA kI bAta jana-jana taka phuNcaaeN| zAMti senA kA yatra-tatra nirmANa huA hai / kintu vyApaka stara para usakA nirmANa nahIM huA hai| samartha zAMti senA ke nirmANa kI saMbhAvanA para ciMtana kiyA jaae| ahiMsA kA yaha trisUtrI kAryakrama vizva zAMti ke lie bahuta upayogI ho sakatA hai| yaha hamAre ciMtana kA kendrIya bindu bananA caahie| dinAMka 5 se 7 disambara 1988 ko "zAMti evaM ahiMsaka upakrama" para lADanUM meM Ayojita prathama antarrASTrIya sammelana meM pradatta gaNAdhipati zrI tulasI kA vaktavya / Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAMti aura ahiMsA-upakrama - gaNAdhipati tulasI aMdhakAra thA, hai aura rhegaa| ise dUra karane ke lie manuSya ne dIyA jalAyA, Aja bhI jalatA hai aura bhaviSya meM jalatA rhegaa| aMdhakAra ko sattA kAlika hai to prakAza kA astitva bhI traikAlika hai| aisA kabhI nahIM hotA, jaba aMdhakAra ho aura prakAza kA koI upAya na ho / aMdhakAra jitanA saghana hotA hai,prakAza kI apekSA utanI hI adhika hotI hai / aMdhakAra rahegA hI--yaha socakara manuSya kabhI dIyA jalAnA baMda nahIM krtaa| aMdhakAra ke viruddha usakA saMgharSa taba taka calatA rahegA jaba taka use prakAza kI AvazyakatA rhegii| hiMsA thI, hai aura rhegii| ahiMsA ke lie prayala huA hai, ho rahA hai aura hotA rhegaa| hiMsA aura ahiMsA--donoM kI sattA kAlika hai / hiMsA jitanI prabala hogI, ahiMsA ke lie utanA hI tIvra prayatna karanA hogaa| saMsAra se hiMsA kabhI samApta nahIM hogI,yaha socakara manuSya kI ahiMsaka cetanA ne kabhI ucchavAsa lenA baMda nahIM kiyaa| hiMsA ke mukAbale meM ahiMsA kI zakti kama nahIM hai / apekSA hai usa zakti ko jagAne kii| zakti kA jAgaraNa tabhI saMbhava hai,jaba usakA bodha ho,zodha ho,prazikSaNa ho aura prayoga ho| saMbhava hai ahiMsA kA prazikSaNa hiMsA manuSya ke saMskAroM meM rahatI hai| nimittoM kA yoga pAkara vaha prakaTa hotI hai| AcArAMga sUtra meM hiMsA ke tIna kAraNa batAe gae haiM-pratizodha, surakSA aura AzaMkA / kAraNa kucha bhI rahe hoM,hiMsA kA prazikSaNa niyamita rUpa se calatA hai| usameM Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAMti aura ahiMsA-upakrama uttarottara dakSatA bar3ha rahI hai| usake lie nae-nae sAdhana vikasita ho rahe haiN| Age-se-Age naI takanIka khojI jA rahI hai| aneka prasaMgoM meM usakA khulA prayoga bhI ho rahA hai| lagatA hai mahAvIra kI isa vANI ko samarthana mila rahA hai ki "asthi satyaM pareNa paraM-zastra Age se Age tIkSNa hotA hai,usakI paramparA calatI hai| ___ahiMsA ke prayoga kI bAta to dUra, usake prazikSaNa kI bhI koI vyavasthA nahIM hai| ahiMsA kA upadeza bahuta diyA jAtA hai,usake guNagAna bahuta kie jAte haiM,para usake prazikSaNa kI bAta kauna socate haiM / aisI sthiti meM yaha AzA kaise kI jA sakatI hai ki ahiMsA AegI aura vaha jIvana-zailI se jur3egI? adhika logoM ko to yaha vizvAsa hI nahIM hai ki ahiMsA kucha kara sakatI hai yA usakA prazikSaNa diyA jA sakatA hai| hamArI mAnyatA yaha hai ahiMsA meM asIma zakti hai aura usakA prazikSaNa diyA jA sakatA hai| ahiMsA kA saiddhAntika svarUpa ahiMsA-prazikSaNa ke svarUpa kA nirdhAraNa kiyA jAe to usake do rUpa ho sakate haiM-saiddhAntika aura prAyogika / saiddhAntika prazikSaNa meM dArzanika satyoM kA avabodha karAyA jAtA hai| ahiMsA ke dArzanika pahalU aneka haiN| una sabakI carcA meM prazikSaNa kI bAta bikhara sakatI hai| isa dRSTi se yahAM kucha aise binduoM ko ullikhita kiyA jA rahA hai, jinako samajhe binA ahiMsA ke prazikSaNa kA koI AdhAra bhI nahIM bntaa| dArzanika pRSThabhUmi para ahiMsA kI mUlyavattA pramANita karane vAle NaMca bindu haiM * AtmA kA astitva 0 AtmA kI svataMtratA * AtmA kI samAnatA 0 jIvana kI sApekSatA 0 saha-astitva AtmA hai| pratyeka AtmA kA sukha-duHkha apanA-apanA hai| isa dRSTi se AtmA svataMtra hai / gaNita kI bhASA meM AtmA ananta haiM / unakI karmakRta avasthAeM bhinna-bhinna haiN| para svarUpa kI apekSA se saba AtmAeM samAna haiM | samAnatA kA yaha siddhAnta manuSya taka hI sImita nahIM hai / saMsAra meM jitane prANI haiM, una sabakI AtmA samAna hai| koI bhI vyakti nirapekSa rahakara apane astitva ko nahIM bacA sakatA / isI kAraNa jIvana ko Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 vizva zAnti aura ahiMsA sApekSa mAnA gayA hai| sApekSatA kA siddhAnta prakRti ke pratyeka kaNa para lAgU hotA hai| kahIM para vRkSa kA eka pattA bhI TUTakara giratA hai to usakA prabhAva pUrI sRSTi para par3atA hai| "maiM rahUMgA yA vaha rahegA", ahiMsA kI paridhi meM isa cintana ko sthAna nahIM mila sakatA / "maiM bhI rahUMgA, tuma bhI rhoge| yaha bhI rahegA, vaha bhI rahegA " - isa prakAra saha-astitva kI bhASA meM socanA ahiMsA kA darzana hai 1 antarjagat meM ahiMsA ke prayoga ahiMsA ke saiddhAntika pakSa ko samajhane ke bAda usake prAyogika svarUpa ko samajhanA Avazyaka hai / prAyogika ke do bindu haiM- antarjagat aura bAhya jagat / antarjagat meM prazikSaNa kA mahattvapUrNa tattva hai-saMvega saMtulana (Balance of Emotions) / manovijJAna kI bhASA meM mAnasika uthala-puthala yA udvelana kI avasthA kA nAma saMvega hai / bhaya, krodha, jugupsA, kAmukatA, sukha, duHkha Adi saMvega pratikriyAtmaka bhAvoM ke rUpa meM apanA prabhAva dikhAte haiM / manuSya jaba taka vItarAga nahIM bana jAtA, saMvegoM ke prabhAva se mukta nahIM ho sktaa| para inakA saMtulana na hone se aneka prakAra kI samasyAeM paidA ho jAtI haiN| saMvegI ko saMtulita karane kI prakiyA ko yahAM udAharaNa ke rUpa meM prastuta kiyA jA rahA hai 1 krodha eka saMvega hai / ise niyaMtrita karane ke lie imozanala eriyA -- bhAva- kSetra para dhyAna ke prayoga karavAe jAte haiN| caitanya-kendra prekSA aura lezyAdhyAna ke prayoga isake lie kAryakArI pramANita hue haiN| pramAda eka saMvega hai / yaha jAgarUkatA ghaTAtA hai| isako niyaMtrita karane ke lie caitanya- kendra prekSA, lezyAdhyAna aura dIrgha zvAsa prekSA ke prayoga nirdhArita haiM 1 nazA mukti ke lie bhI ina prayogoM ko kAma meM liyA jAtA hai| hIna bhAvanA aura ahaM bhAvanA aise saMvega haiM, jo manuSya ke samagra vyaktitva ko prabhAvita karate haiN| inake prabhAva ko kSINa karane ke lie anukaMpI aura parAnukaMpI ---Sympathetic & Parasympathetic nADI- taMtra para dhyAna ke vizeSa prayoga karavAe jAte haiN| Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAMti aura ahiMsA-upakrama bAhyajagat meM prazikSaNa ke tIna bindu bAhyajagat meM ahiMsA ke prAyogika prazikSaNa kI bhUmikA bahuta vistRta hai| mukhya rUpa meM usake tIna bindu ho sakate haiM * mAnavIya saMbaMdhoM kA pariSkAra yA vikAsa / * prANI jagat ke sAtha saMbaMdhoM kA vistaar| * padArtha jagata ke sAtha saMbaMdhoM kI siimaaeN| manuSya sAmAjika prANI hai| vaha samUha meM rahatA hai| vahAM vaha aneka prakAra ke saMbaMdha jor3atA hai| saMbaMdha jor3anA koI kaThina kAma nahIM hai / kaThina hai unakA samucita nirvAha / kaThinAI kA kAraNa hai manuSya kI svArthaparAyaNa manovRtti / svArtha kI AMkha se dekhane vAlA aura svArtha kI dharatI para calane vAlA paramArtha kI bAta kaise soca sakatA hai? ahiMsA paramArtha kA darzana hai / ahiMsA meM vizvAsa karane vAlA vyakti saMbaMdhoM kI AMca para svArtha kI roTI nahIM seka sktaa| svArthavAda yA vyaktivAda ke kAraNa sambandhoM ke saMsAra meM jo jahara ghula rahA hai, usase bacane ke lie ahiMsA kA prazikSaNa atyanta Avazyaka hai| mAnavIya saMbaMdhoM kA pariSkAra __manuSya ke dRSTikoNa ko do rUpoM meM dekhA jAtA hai-mAnavIya aura amAnavIya / eka manuSya kA dUsare manuSya ke prati kaisA saMbaMdha yA.vyavahAra honA cAhie, nItisUtroM meM yaha bAta nirdhArita hotI hai| usake anusAra vyavahAra karane vAle vyakti kA dRSTikoNa mAnavIya kahalAtA hai / jo vyakti dUsare ke hitoM kI upekSA karatA ho, unheM kucala detA ho,kisI kA zoSaNa karatA ho yA satAtA ho, yaha pAzavI yA dAnavI vRtti kahalAtI hai| isa vRtti ko badalane se hI mAnavIya saMbaMdhoM kA pariSkAra ho sakatA hai| ___mAnavIya saMbaMdhoM ko kaI IkAiyoM meM vibhakta kiyA jA sakatA hai / hama yahAM mukhya rUpa se tIna ikAiyoM kI carcA kara rahe haiM-pArivArika saMbaMdha, sAmAjika saMbaMdha aura vyAvasAyika sNbNdh| pitA-putra, pati-palI, bhAI-bhAI, sAsa-bahu, devarAnI-jeThAnI, mAM-beTI Adi pArivArika saMbaMdha haiN| inameM mAnavIya dRSTikoNa kA vikAsa ho to kisI ko mArane,pITane,satAne yA pratAr3ita karane kA prasaMga upasthita nahIM ho sktaa| Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizva zAnti aura ahiMsA sAmAjika saMbaMdhoM kA dAyarA bahuta vistRta hotA hai / par3ausI se lekara dUra-darAja basane vAle samAja ke hara vyakti ke sAtha kisI na kisI rUpa meM saMbaMdha rahatA hai / saMbaMdhoM kI sthApanA meM svArtha kI preraNA na ho,aura svArtha meM bAdhA pahuMcane para saMbaMdha tor3ane kI paristhiti bhI paidA na ho, yaha ahiMsA kI preraNA hai / jAti, raMga, liMga,vargabheda Adi ko AdhAra banAkara manuSya-manuSya ke bIca jo dUriyAM bar3hatI jA rahI haiM ve kisI na kisI rUpa meM hiMsA ko bar3hAvA de rahI haiN| ina saba bhedoM se Upara eka tattva hai,vaha hai mnussytaa| "yaha bhI manuSya hai, maiM bhI manuSya hUM / mai isase jisa prakAra ke vyavahAra kI apekSA rakhatA hUM, isako bhI mujhase vaisI hI apekSA hai" / cintana ke isa dharAtala para hI mAnavIya saMbaMdhoM kA vikAsa saMbhava haiN| mAlika-karmacArI, vyApArI-munIma, svAmI-sevaka, bhAgIdAra-bhAgIdAra Adi saMbadha tyavasAya jagat se jur3e hue haiM / ina saMbaMdhoM meM mAnavIya dRSTikoNa na ho to mAlika zoSaNa karatA hai aura zramika zrama se jI curAtA hai / cAra DigrI bukhAra meM kAma karane kI yAdhyatA aura bahAnebAjI kI Adata isI pariveza meM palatI hai| isa kSetra meM sahAnubhUti aura saMvibhAga ke prazikSaNa se aneka prakAra kI samasyAoM se rAhata mila sakatI hai| prANI-jagat ke sAtha saMbaMdhoM kA pariSkAra manuSya apane Apako saMsAra kA sabase zreSTha prANI samajhatA hai / isI kAraNa anya prANiyoM ke prati usakA dRSTikoNa bahuta udAra nahIM hotaa| vaha apane jIvana ke lie prANiyoM kI hiMsA karatA hai / hiMsA ke do rUpa haiM-aparihArya aura parihArya / usake dvArA kI jA rahI aparihArya hiMsA bhI hiMsA hI hai / use aparihAryatA kI dRSTi se eka ora kiyA jA sakatA hai| kintu aparihArya yA anAvazyaka hiMsA prANI-jagat ke prati usake amAnavIya dRSTikoNa kA pariNAma hai| prANI-jagat ke sAtha manuSya ke saMbaMdha kaise hone cAhie-isa saMdarbha meM manuSya ko prazikSaNa diyA jAtA to parihArya yA anAvazyaka hiMsA nahIM hotI,prANiyoM ke prati nirdaya vyavahAra nahIM hote aura mAnava samAja meM vilAsitA nahIM panapatI / krUra hiMsA-janita prasAdhana sAmagrI aura paridhAnoM kA upayoga ve hI loga kara sakate haiM jo saba prANiyoM ke sAtha tAdAtmya kA anubhava nahIM karate / kucha loga manoraMjana ke lie pazuoM ko Apasa meM lar3Ate haiN| thoDe se logoM kA kSaNika manovinoda prANI-jagat ke Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAMti aura ahiMsA-upakrama prati krUratA kA khulA pradarzana hai / ahiMsA kA prazikSaNa manuSya ko isa prakAra kI krUratA se virata kara sakatA hai| ___ samasta prANI-jagat ke prati udAra yA mAnavIya dRSTikoNa rakhane vAlA vyakti prakRti se bhI adhika cher3achAr3a nahIM kara sktaa| paryAvaraNa vijJAna prakRti ke kisI bhI hisse meM hastakSepa ko ucita nahIM maantaa| usakI yaha avadhAraNA bahuta prAcIna hai| bhagavAn mahAvIra ne DhAI hajAra varSa pahale ahiMsA aura saMyama ke jo sUtra die, unake anusAra prakRti ke eka kaNa ko bhI kSatigrasta nahIM kiyA jA sktaa| padArtha-jagat ke sAtha saMbaMdhoM kI sImAeM ___manuSya kI eka maulika manovRtti hai-adhikAra kI bhaavnaa| isI bhAvanA se prerita hokara vaha parigraha kA saMgraha karatA hai| parigraha kI cetanA manuSya ke astitva ko samApti kI ora agrasara karane vAlI hai| erika phrom ne eka pustaka likhI hai-"TU heva aura TU bii"| (To have or to be)- adhikAra athavA astitva / manuSya ko ina donoM meM se eka kA cunAva karanA hai / use apane astitva ko bacAkara rakhanA hai to adhikAra kI bhAvanA kA tyAga karanA hogaa| manuSya ke sAmane yaha eka doharI samasyA hai| eka ora padArtha ke binA usakA kAma nahIM cala sakatA / dUsarI ora mamatva yA adhikAra kI bhAvanA usake astitva ke lie khatarA bana rahI hai| aisI sthiti meM prazikSaNa kA eka mahattvapUrNa bindu hai-padArtha ke prati amUrchA yA anAsakti kA vikAsa / padArtha ke prati dRSTikoNa meM badalAva Ate hI usake saMgraha aura upabhoga kI sImAeM apane Apa svIkRta ho jAtI haiN| antima zaraNa Adima zaraNa bane ahiMsA ke prazikSakoM aura prazikSuoM ko bhagavAn mahAvIra kA udghoSa ahiMsA savvabhUyakhemaMkarI" yAda rakhanA hai| unhoMne kahA-ahiMsA saba prANiyoM ke lie kalyANakAriNI hai| yaha udghoSa usa samaya adhika sArthaka aura prAsaMgika lagatA hai, jaba yuddha kI vinAzalIlA se thake-hAre aura Dare-sahame loga ahiMsA kI zaraNa svIkAra karate haiM,yuddha-virAma kI ghoSaNA karate haiM / yadi hiMsA yA yuddha meM zaraNa banane kI kSamatA hotI to yuddha-virAma kI bAta kyoM socI jAtI / aMtima zaraNa yuddha nahIM,yura-virAma hai| ye aMtima zaraNa Adima zaraNa bane,isake lie Avazyaka hai yuddha ko virAma dene ke Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizva zAnti aura ahiMsA sthAna para yuddha ke prArambha ko hI virAma mile| kucha loga mAnate hai ki ahiMsA AdamI ko kAyara banAtI hai, bhayabhIta banAtI hai| maiM unase pUchanA cAhatA hUM ki yadi ahiMsA kAyaratA hai to anta meM usakI zaraNa kyoM lI jAtI hai? kyA kAyaratA kisI kI zaraNa bana sakatI hai| mahAvIra ne bhaya aura kAyaratA ko hiMsA mAnA hai| ahiMsA kAyaroM kA nahIM,vIroM kA hathiyAra hai / zauryavatI aura vIryavatI ahiMsA hI samUce saMsAra ko vANa aura zaraNa de sakatI hai| kAza ! saMsAra usakI kSamatA ko pahacAne aura use Adima zaraNa ke rUpa meM svIkAra kre| prazikSaNa kI paddhati zikSA ke sAtha jur3e ahiMsA ke prazikSaNa hetu Upara nirdiSTa kucha biMduoM ko hI cunA gayA hai,kyoMki hiMsA ke tIna mukhya kAraNa haiM * vaicArika abhiniveza, * padArtha ke prati Asakti, * mAnavIya saMbaMdhoM meM kruurtaa| manuSya ke dainaMdina jIvana meM ina binduoM se saMbaMdhita jo prasaMga upasthita hote haiM, unheM TAlane kA kAryakArI upAya eka hI hai ki manuSya ko prazikSita kara diyA jaae| bahuta bAra aisA bhI hotA hai ki vyakti ajJAnavaza hiMsA meM pravRtta ho jAtA hai / hiMsA ke pariNAmoM se paricita na hone ke kAraNa bhI aisA ho sakatA hai| isalie ahiMsA ke prazikSaNa kI prakriyA ko kAphI saghana banAnA apekSita hai / kucha vyaktiyoM athavA gAMvoM ko cunakara prayoga karanA hI paryApta nahIM hai| parIkSaNa ke taura para aisA kiyA jA sakatA hai,para prazikSaNa kAryakrama ko vyApaka banAne ke lie ise zikSA ke sAtha natthI karanA hogaa| jitane bhI vidyAlaya aura mahAvidyAlaya haiM, unameM ahiMsA ko anivArya viSaya ke rUpa meM svIkAra kiyA jAe aura thyoriTikala TreniMga ke sAtha prekTikala TreniMga para bhI dhyAna kendrita kiyA jAe to isa viSaya ko aura adhika vyApaka banAyA jA sakatA - "zAMti evaM ahiMsaka-upakrama* para rAjasamanda meM Ayojita dvitIya antarrASTrIya sammelana, 1721 pharavarI 1991, meM pradatta gaNAdhipati zrI tulasI kA udghATana satra meM udbodhana / . Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ahiMsA prazikSaNa aura jIvana mUlya - AcArya mahAprajJa mUlyoM kI samasyA eka jAgatika samasyA hai| mUlyoM kA hrAsa ho rahA hai| pratyeka ciMtanazIla vyakti isa ciMtA se vyAkula hai| unakI pratiSThA ho, yaha sabakI AkAMkSA aura apekSA hai| mUlyoM kA hrAsa kyoM ho rahA hai, yaha anveSaNa kA viSaya hai| ve punaH pratiSThita kaise hoM, yaha hamAre kartavya kA viSaya hai / asIma Arthika mahattvAkAMkSA aura sukha-suvidhAvATI dRSTikoNa ne mUlyoM kA hrAsa kiyA hai / yenakena prakAreNa sAdhana juTAne kI manovRtti aura mUlyoM kI pratiSThA-donoM eka sAtha nahIM cala sakate / sAdhana zuddhi kA vicAra jitanA kSINa hotA hai, mUlyoM kA stara utanA hI nIce A jAtA hai| naitika mUlya aura AdhyAtmika mUlya-donoM sAdhana-zuddhi ke sAtha anivArya rUpa se jur3e hue hai| ina donoM mUlyo ke binA mAnavIya mUlyoM kI spaSTa vyAkhyA hI nahIM kI jA sktii| samyag darzana aparigraha aura ahiMsA AdhyAtmika mUlya haiN| prAmANikatA athavA ImAnadArI naitika mUlya haiM / inakI pratiSThA sAdhana-zuddhi sApekSa dRSTikoNa hone para hI kI jA sakatI hai / isa artha meM kahA jA sakatA hai anekAMta athavA sApekSa dRSTikoNa mUlyoM kA mUlya hai / vaha samyag darzana hai| usake binA samyag AcAra kI kalpanA nahIM kI jA sakatI / ahiMsA ke prazikSaNa kI AdhArabhUmi samyaga-darzana hai / dRSTikoNa ko badale binA ahiMsA ke vikAsa kA prayala vaisA hai,jaise koI AdamI bIja boe binA phasala khaDI karanA cAhatA hai ! kyA hamArA TapikoNa dhana aura dhana-saMgraha ke prati yathArthavATI Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizva zAnti aura ahiMsA hai? kyA hamArA dRSTikoNa vastu-bhoga ke prati yathArthavAdI hai? yadi hai, to ahiMsA prazikSaNa se ahiMsA ke bIja kI buAI ho jaaegii| AkarSaNa kA kAraNa ___ vartamAna vizva ekAMgI dRSTikoNa kI samasyA meM ulajhA huA hai| Arthika aura bhautika vikAsa kI ekAMgI avadhAraNA ne hiMsA ke AcaraNa ko bar3hAvA diyA hai ! usa dRSTikoNa ko badale binA ahiMsA kA AcaraNa bar3he, isakI saMbhAvanA nahIM kI jA sktii| ina dazakoM meM ahiMsA ke prati jo AkarSaNa bar3hA hai, vaha hiMsA se utpanna samasyA ke kAraNa bar3hA hai| hatyA, AtaMka,saMhAraka zastroM kA nirmANa,hiMsaka saMgharSa aura yuddha-ye hiMsaka samasyAeM samAja kI zAMti ko bhaMga karatI haiM / sacamuca zAMti bhaMga ho rahI hai, isalie ahiMsA ke prati AkarSaNa bar3hA hai| sabako laga rahA hai--vartamAna kI azAMti ko miTAne kA sabase sundara samAdhAna ahiMsA hai| avadhAraNA badale ahiMsA hiMsA se utpanna samasyAoM kA samAdhAna hai, isameM koI saMdeha nahIM hai para anekAMta dRSTikoNa kA vikAsa hue binA vaha samAdhAna nahIM bntii| isa saccAI ko hama kaise jhuThalAeMge ki Aja ke manuSya kA dRSTikoNa jitanA padArtha sApekSa hai,utanA manuSya sApekSa athavA prANI sApekSa nahIM hai| vaha padArtha ke lie manuSya ke prati krUra vyavahAra kara sakatA hai,prANI ke prati nirmama ho sakatA hai / isa sthiti meM ahiMsA kA mUlya kaise pratiSThita kiyA jAe? jisa avadhAraNA ne hiMsA ko bar3hAvA diyA hai, usa avadhAraNA ko kaise badalA jA sakatA hai? hamArA manocala vikasita ho, saMkalpa bala prakRSTa ho to avazya badalA jA sakatA hai| use badalane ke lie hI ahiMsA kA prazikSaNa Avazyaka hai| prazikSaNa kA uddezya ___ ahiMsA ke prazikSaNa kA prArambha bindu hai, hRdaya-parivartana athavA mastiSkIya parivartana / yaha parivartana hiMsA ke prati nahIM,padArtha ke prati hogaa| hamArA nizcita mata hai-aparigraha kI samasyA ko chor3akara hama hiMsA kI samasyA para vicAra nahIM kara Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ahiMsA prazikSaNa aura jIvana mUlya 25 skte| Agrahavaza vicAra kareM to bhI usakI sArthakatA nahIM hogI / ahiMsA prazikSaNa kA uddezya hai - samatA ke mUlya kA vikaas| usake lie aparigraha, ahiMsA aura anekAMta -- yaha trikoNAtmaka mUlya hai| isake dvArA hI samatA ke mUlya ko pratiSThita -- kiyA jA sakatA hai| * yaha ahiMsA prazikSaNa kA hamArA vinamra prayatna eka naI dizA kI saMyojanA meM saphala ho| hama isa saMkalpa ko zaktizAlI banAeM aura maMgala kAmanA kareM-- ahiMsA ke mUlya kI pratiSThA karane ke lie hamAre caraNa Age bddh'eN| dvitIya antarrASTrIya sammelana ke udghATana satra meM vizeSa vaktavya / Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ahiMsA kA prazikSaNa ahiMsA merA janmajAta saMskAra hai| jaina parivAra meM janma lene kA artha ahiMsA ke vAtAvaraNa meM palanA-pusanA / saMyogavaza gyAraha varSa kI avasthA meM maiM jaina muni banA / jaina muni kA pahalA mahAvrata hai- ahiMsA / vyaktigata rUpa meM usakI sAdhanA zurU ho gaI / adhyayana ke sAtha-sAtha ahiMsA ko aura adhika gaharAI se par3hane kA avasara laa| maiMne anubhava kiyA-- ahiMsA kA vartamAna samasyAoM ke sandarbha me prayoga honA - gaNAdhipati tulasI 5. vahAM hiMsA kI zakti samApta hotI hai, vahAM ahiMsA kI zakti hI kAma AtI hai / isa yuddha kA tanAva, samajhautA aura saMdhi se samApta hotA hai| dvitIya mahAyuddha samApta ho cukA thA / usakA prabhAva dhvaMsAvazeSa ke rUpa meM vidyamAna thA / usa samaya laMdana (22 jUna 1945) meM vizva dharma sammelana kI AyojanA kI gii| usameM merA " azAnta vizva ko zAnti kA saMdeza " zIrSaka se saMdeza par3hA gayA / ahiMsA kI dizA meM vyApaka saMparka kA yaha pahalA caraNa vinyAsa thaa| mere mana meM vizva zAnti ke lie eka tar3apa sadA banI rhii| anAvazyaka hiMsA, zastrIkaraNa aura yuddha kI samApti kaise ho, isa dizA meM cintana calatA rahA / zAnti niketana meM Ayojita vizva zAnti sammelana ke avasara para mere eka saMdeza kA vAcana huA, usake kucha sUtra ye haiM 0 * samAja racanA kA mUla AdhAra satya aura ahiMsA rahe / 0 ahiMsA dArzanika tattva ke rUpa meM nahIM, AcaraNa ke rUpa meM svIkAra kI jAe / ahiMsA aura aparigraha kA vAtAvaraNa banAyA jAe / Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ahiMsA kA prazikSaNa 27 * vyakti ko saMyama aura AdhyAtmikatA kI zikSA dI jaae| bhautika zikSA ke binA gRhastha-jIvana kA aucitya pUrNa nirvAha nahIM hotA, isalie sAmAjika prANI usakI upekSA nahIM kara sakatA, niyaMtraNa rakhane ke lie usake sAtha AdhyAtmika zikSA kA honA jIvana kI anivArya AvazyakatA * apanA siddhAnta dUsare para jabaradastI na thopA jaae| * jAtivAda yA sAmpradAyika saMgharSoM ko protsAhana na diyA jaae| ahiMsA ke viSaya meM cintana aura maMthana calatA gyaa| IsavI san 1949 meM aNuvrata Andolana kA sUtrapAta huaa| use maiM ahiMsA ke prazikSaNa kI dizA meM Avazyaka caraNa mAnatA hUM / vata-saMkalpa zakti kA prayoga hai / ahiMsA ke viSaya meM hamArA saMkalpa yadi paripakva nahIM hai to usake AcaraNa meM saphalatA kI saMbhAvanA nahIM kI jA sktii| aNuvrata Andolana ahiMsA kA Andolana hai| ahiMsA meM niSThA usakI AdhArazilA hai| manuSya sAmAjika prANI hai| isase pahale vaha vaiyaktika prANI hai| vaha apane sAtha kaisA aura kaise vyavahAra kare,isakI AdhyAtmika vyAkhyA kA nAma hai, ahiNsaa| vaha sAmAjika prANI bhI hai, isalie vaha samAja ke sAtha kaisA aura kaise vyavahAra kare,samAja ke sAtha usakA saMbaMdha kaisA ho, isakI AdhyAtmika vyAkhyA kA nAma hai, ahiMsA / aNuvrata meM ina donoM pakSoM para vicAra kiyA gayA hai| apanI hiMsA bhI na ho aura dUsaroM kI hiMsA bhI na ho / jo apanI hiMsA se nahIM bacatA, vaha dUsaroM kI hiMsA se kaise baca sakatA hai ? hama ahiMsA ke prazikSaNa kI bAta karate samaya apane prati kI jAne vAlI hiMsA se bacane kI bAta ko gauNa na kreN| lobha, bhaya,krodha Adi ke Aveza apane prati kI jAne vAlI hiMsA ke hetu haiN| isa Aveza ke pariSkAra kA prazikSaNa aMhisA ke prazikSaNa kA eka mahattvapUrNa pahalU hai| ___Aja niraparAdha kI hatyA evaM anartha (prayojana zUnya) hiMsA bar3ha rahI hai| isakA mukhya hetu hai--vyakti apane prati hone vAlI hiMsA ke prati sajaga nahIM hai| vyAvasAyika hiMsA, manoraMjana aura prasAdhana ke lie kI jAne vAlI hiMsA kA saMbaMdha mukhyata: vyakti se hotA hai| vyakti kI manovRtti kA parivartana hue binA usa hiMsA kA virodha saMbhava nahIM hai / aNuvrata Andolana isa dizA meM gatizIla hai ki vyakti meM hiMsA Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 vizva zAnti aura ahiMsA eka Adata na bne| hiMsA ke sAtha anivAryatA kA bhAva jur3A rhe| hiMsA karanA Avazyaka ho to pahale yaha vicAra Ae ki hiMsA karanA vAMchanIya nahIM hai. kintu anivAryatA hai, isalie mujhe hiMsA karanI par3a rahI hai| hiMsA kI samasyA isalie vikaTa bana gaI ki hiMsA eka Adata banatI jA rahI hai| hiMsA kA prazikSaNa arjita Adata kA nirmANa kara rahA hai / yaha vartamAna yuga kI sabase adhika khataranAka sthiti hai / AtaMkavAda hiMsA ke prazikSaNa ke sahAre cala rahA hai| isa samasyA para gaMbhIratApUrvaka cintana apekSita hai| ahiMsaka samAja racanA ahiMsaka samAja racanA kI kalpanA aneka dazakoM se cala rahI hai| ahiMsA kI AsthA rakhane vAle aneka saMsthAnoM aura pratiSThAnoM ne isa kalpanA ko Age bar3hAne kA prayatna kiyA hai| kintu vaha prayatna abhI vyApaka nahIM banA hai| isakA kAraNa hai ki ahiMsA ke kSetra meM kAma karane vAle vyakti Azrama kI sImA ko tor3a nahIM pAe haiN| vyApaka kSetra meM praveza kie binA ahiMsA ke vicAra ko jana-jana meM pratiSThita nahIM kiyA jA sakatA aura usake binA ahiMsaka samAja racanA kI bAta Age nahIM bar3ha sakatI ! rAjasthAna meM aNuvrata ke kAryakartAoM ne aNuvrata grAma nirmANa ke prayoga kie| usakI nyUnatama saMkalpanA yaha thI - * aNuvrata grAma meM 90 pratizata vyakti aNuvratA ho / koI korTa kesa na ho / matabheda, manabheda ko pArasparika sadbhAva se sulajhAyA jaae| 0 * chuAchUta, ajJAna- azikSA tathA aMdharUr3hiyoM ko prazraya na mile| bekAra, berojagAra aura bejamIna loga na hoN| * gAMva kI svacchatA para vizeSa dhyAna diyA jaae| vaijJAnika upalabdhiyoM kI jAnakArI kA prabandha kiyA jaae| * vyasana mukti para vizeSa bala diyA jaae| gAMva meM zarAba kA ThekA na ho / 0 0 gujarAta meM Aja bhI aNuvrata grAma nirmANa kA kAryakrama cala rahA hai| para ina sabako maiM sImita prayoga mAnatA huuN| pUre samAja ko badalane ke lie bar3e paimAne para Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 29 ahiMsA kA prazikSaNa ahiMsA ke prazikSaNa kI vyavasthA Avazyaka hai| sImita prazikSaNa ke dvArA hama bar3A parivartana karanA cAheM, yaha saMbhava nahIM hogaa| ahiMsA kA prazikSaNa zikSA kA eka anivArya aMga ho tabhI vyApaka prazikSaNa kI kalpanA kI jA sakatI hai| abhibhAvaka, adhyApaka aura vidyArthI-yaha trikoNa isake sAtha jur3e / ahiMsA ke prazikSaNa kA yaha trikoNAtmaka abhiyAna ahiMsaka samAja racanA kI dizA meM eka saphala caraNa vinyAsa ho sakatA hai| hamane isake lie jIvanavijJAna kA kAryakrama zuru kiyA hai| vaha vartamAna meM pracalita zikSA kI eka pUraka paddhati hai| usameM mAnasika, bhAvAtmaka prazikSaNa aura AMtarika prayoga kI vyavasthA hai / vyaktitva rUpAntaraNa ke lie hamane prekSAdhyAna kI paddhati kA vikAsa kiyA hai| vaha hRdaya-parivartana kI prayogAtmaka paddhati hai / vaha prayoga sAmAjika aura Arthika stara para nahIM kiMtu vaiyaktika stara para kiyA jAtA hai usase sAmAjika,Arthika aura rAjanaitika,sabhI praNAliyAM prabhAvita hotI haiN| jIvanavijJAna meM aNuvrata aura prekSAdhyAna-donoM ke samanvita rUpa meM prazikSaNa aura prayoga samAyojita kie gae haiN| hamArI dRSTi meM aNuvrata,prekSAdhyAna aura jIvanavijJAna-yaha tripadI ahiMsA athavA hRdayaparivartana ke prazikSaNa kI suvyavasthita paddhati hai| isake dvArA prazikSita vyakti sAmAjika, Arthika aura rAjanaitika kSetra meM ahiMsA kA vyAvahArika prayoga karane meM adhika saphala ho sakatA hai / vibhinna rASTroM kI sarakAreM yuddha ke lie prazikSaNa aura zodha kI vyavasthA karatI haiN| vaise ahiMsA, ahiMsaka samAja racanA aura vizva zAnti ke lie prazikSaNa aura zodha kI vyavasthA nahIM krtiiN| kyA isa ekapakSIya vyavasthA se hiMsA ko protsAhana aura ahiMsA ke mUla para kuThArAghAta nahIM ho rahA hai ? hamArA sAmUhika saMkalpa ho ki sarakAreM yuddha ke prazikSaNa kI bhAMti ahiMsA ke prazikSaNa kA dAyitva bhI apane para leN| sainikoM evaM senA ke adhikAriyo ko sAmarika prazikSaNa ke sAtha-sAtha ahiMsA kA prazikSaNa bhI deN| isa avasthA meM yuddha athavA hiMsA eka anivAryatA ho sakatI hai,kintu unmAda aura Aveza kI upaja nahIM ho sakatI / hiMsA ke sAtha ahiMsA kA viveka ho to anAvazyaka hiMsA aura hiMsA ke ativAda se bahuta bacA jA sakatA hai| saMyukta rASTrasaMgha, jo vizva zAMti kI vyavasthA ke prati uttaradAyI hai,usakA bhI sahaja dAyitva banatA hai ki vaha ahiMsA ke prazikSaNa kI vyApaka vyavasthA kA saMcAlana kre| . Azcarya hai ki vizva bhara meM zikSA aura prazikSaNa ke hajAroM-hajAroM saMsthAna Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizva zAnti aura ahiMsA aura vizvavidyAlaya haiM / ahiMsA kI zikSA aura prazikSaNa kI vyavasthA ke lie nagaNya sA upakrama kahIM kahIM hogA athavA nahIM hogaa| kyA hama isa kaoNnphreMsa ke mAdhyama se apanA saMkalpa una saba taka pahuMcAeM ki ve ahiMsA ke prazikSaNa ko anivArya banAeM ? isa dizA meM hamArA sAmUhika prayala saphala aura kAryakArI banegA / ahiMsA kI pavitra vANI ke uccAraNa meM hamArI laya aura hamArA svara eka bana jAe bhIyANaM piva saraNaM, pakkhINaM piva gayaNaM / tisiyANaM piva salilaM, khuhiyANaM piva asaNaM // samuddamajhe va potavahaNaM, cauppayANaM va AsamapayaM / duhaTTiyANaM va osahibalaM, aDavImajheva satthagamaNaM / / dvitIya antarrASTrIya sammelana meM gaNAdhipati zrI tulasI kA sNdesh| Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aise milA mujhe ahiMsA kA prazikSaNa - gaNAdhipati tulasI ahiMsA kA pahalA bodhapATha ___ maiMne gyAraha varSa kI avasthA meM pUjya kAlUgaNI ke pAsa jaina muni kI dIkSA svIkAra kI / jaina muni kI dIkSA kA pahalA vrata hai ahiMsA aura pAMcavAM vrata hai aparigraha / dIkSA svIkAra karate hI pUjya kAlUgaNI ne pratibodha dete hue kahA-"aba tuma muni bana gae ho| muni ko hara kAma jAgarUkatA se karanA hotA hai| tumheM bhI hara kSaNa jAgarUka rahanA hai| tumhArA pahalA paga jAgarUkatA ke sAtha utthegaa| calate samaya tumheM dekhakara calanA hai| isalie ki tumhAre paira ke nIce Akara koI choTA-sA jantu bhI mara na jaae| bolate samaya tumheM jAgarUkatA ke sAtha bolanA hai| isalie ki tumhAre zabdoM se kisI ko AghAta na phuNce| bhojana ke samaya tumheM jAgarUkatA se bhojana karanA hai| isalie ki tuma kisI dUsare kA adhikAra na chIna lo| tumhArI AsthA saMvibhAga meM rhegii| isalie ki tuma akele hI kisI vastu ke svAmitva kA dAvA na kro| tumheM na kisI padArtha ke prati mUrchA karanA hai aura na kisI prANI ke prati abhidroha / " maiMne muni banate hI pUjya kAlUgaNI se ahiMsA kA yaha pahalA bodhapATha pddh'aa| isase ahiMsA meM merI AsthA puSTa huI / AsthA kI vaha pratimA Aja taka kabhI bhI khaNDita nahIM huii| ahiMsaka kA vyavahAra -- dIkSA svIkAra karane ke eka saptAha bAda maiMne dazavaikAlika sUtra kA pATha zUrU kiyaa| usameM par3hA-saMyama se calo,saMyama se khar3e raho,saMyama se baiTho,saMyama se soo, saMyama se khAo aura saMyama se bolo| Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizva zAnti aura ahiMsA jIvana kI pratyeka kriyA kA saMpAdanaM sayaMma se ho,isa bodhapATha ke sAtha hI mujhe batAyA gayA-binA prayojana prakRti ke kisI bhI padArtha kI cher3achAr3a mata karo / usakA apavyaya mata kro| saMyama kA sAdhaka kisI bhI vastu kA durupayoga nahIM kara sktaa| maiMne tIsarA pATha par3hA-puDho sattA pratyeka prANI kA astitva svataMtra hai| isalie tumheM kisI ko satAne,coTa pahuMcAne aura Ahata karane kA adhikAra nahIM hai| kisI prANI para hukUmata karane aura dAsa banAne kA bhI adhikAra nahIM hai| koI vyakti kisI ko satAtA hai, coTa pahuMcAtA hai,Ahata karatA hai, kisI para hukUmata karatA hai yA kisI ko dAsa banAtA hai,yaha usakI anAdhikAra ceSTA hai / aisI ceSTA karane vAlA vyakti ahiMsaka nahIM ho sktaa| saMskAroM kI virAsata maiMne pUjya kAlUgaNI se korA siddhAnta hI nahIM par3hA, mujhe unake jIvana-vyavahAra se ahiMsA kA sakriya prazikSaNa milaa| ve kabhI dUsare sampradAya ke prati AkSepa nahIM karate the| ye saMskAra unheM virAsata meM mile the| bhagavAna mahAvIra ke samaya meM bhI yaha siddhAnta prayukta hotA thaa| ArdrakumAra ne AjIvaka sampradAya ke AcArya gozAlaka se kahA-"maiM kisI vyakti kI gardA nahIM kara rahA huuN| maiM kevala usa vicAra ko gardA kara rahA hUM, jo vAMchanIya nahIM hai|" AcArya bhikSu ne isa siddhAnta ko AtmasAt kiyaa| unhoMne kisI bhI vyakti yA sampradAya kI AkSepAtmaka AlocanA nahIM kii| pUjya kAlUgaNI ne usI paramparA ko sajIva banAe rkhaa| unhoMne zAstrArtha ke samaya Aveza se bacane kA parAmarza diyaa| ve kahate the-"zAstrArtha ke samaya uttejita honA parAjaya kA pahalA lakSaNa hai| AvezapUrNa dharma-carcA bhI hiMsA hai|" unako zAnti aura mRdutA ne mere mAnasa para bahuta prabhAva chodd'aa| unhoMne mujhe jo kucha sikhAyA,vyavahAra meM vaisA hI karake dikhaayaa| kathanI aura karanI kI yaha saMvAditA ahiMsA kI viziSTa phalazruti hai| ahiMsA kA sAdhaka kaTu satya bhI nahIM bola sakatA,phira vaha kaTu AkSepa kaise lagA sakatA hai ? isa bodhapATha ne mujhe saMyata aura saMtulita rahanA sikhaayaa| ahiMsA kI pRSThabhUmi ahiMsA aura satya donoM eka-dUsare ke paryAya hai| ahiMsA ke binA satya nahIM Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aise milA mujhe ahiMsA kA prazikSaNa 33 ho sakatA aura satya ke binA ahiMsA nahIM ho sktii| satya kI anupAlanA ke lie mujhe prazikSaNa milA - " Daro mt| na bur3hApe se Daro, na roga se ddro| na zoka saMtApa se aura mauta se ddro| bhUta-preta usI ko satAte haiM, jo DaratA hai| DarA huA vyakti bhaya se nistAra nahIM pA sktaa| vaha tapa aura saMyama ko bhI chor3a detA hai|" maiMne apane guruvara se abhaya kA bodhapATha par3hA, taba maiM samajha sakA ki abhaya pIThikA hai, ahiMsA aura satya kI / isake binA ahiMsA aura satya kI kalpanA hI nahIM kI jA sakatI / jisa vyakti kA parigraha yA padArtha-saMgraha ke prati moha hotA hai, vaha abhaya nahIM ho sktaa| usa avasthA meM ahiMsA kaisI hogI ? bhaya apane Apa meM hiMsA hai| DarAnA hiMsA hai, to DaranA bhI hiMsA hai| isalie na Daro aura na DarAo / yaha abhaya kA ubhayapakSIya siddhAnta hai| aparigraha kA mUlya isIlie hai ki usake binA abhaya kI bAta kabhI saMbhava nahIM hotii| padArtha ke prati mUrcchA hotI hai, tabhI usake sAtha bhaya upajatA hai aura usakI prApti meM hiMsA hotI hai| marane kA bhaya bhI isIlie hai ki zarIra ke prati mUrcchA rahatI hai| murcchA apane Apa meM parigraha hai / hiMsA aura parigraha ko kabhI vibhakta karake nahIM dekhA jA sktaa| isI prakAra ahiMsA aura aparigraha ko vibhakta karake nahIM dekhA jA sktaa| ye saba bAteM mujhe pUjya kAlUgaNI se sIkhane ko miliiN| abhaya kA prazikSaNa ahiMsA kI pRSThabhUmi hai abhaya aura usakA surakSA kavaca hai sahiSNutA / pUjya kAlUgaNI ne apane jIvana-vyavahAra se ina donoM kA prazikSaNa diyaa| unhoMne abhaya aura sahiSNutA kA anuttara vikAsa kiyA thaa| mere lie vaha sahaja bodhapATha bana gayA / bIkAnera meM mahArAjA gaMgAsiMha jI rAjya kara rahe the / ve bahuta pratApI, tejasvI aura dRDha saMkalpavAle zAsaka mAne jAte the| pUjya kAlUgaNI sujAnagar3ha meM cAturmAsa bitA rahe the| mahArAjA gaMgAsiMha sujAnagaDha aae| unakA kAlUgaNI ke darzana karane kA kAryakrama thaa| kisI kAraNavaza ve sthAna ke bhItara nahIM ge| kAra meM baiThe-baiThe unhoMne bAhara se hI hAtha jor3akara namaskAra kiyaa| pUjya kAlUgaNI kA dhyAna usa ora nahIM gayA / zrAvakoM ke mana meM eka khalabalI-sI maca gii| Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizva zAnti aura ahiMsA ___mahArAjA ne namaskAra kiyA aura kAlUgaNI ne sAmane taka nahIM dekhA / aba kyA hogA? mahArAjA kruddha ho jaaeNge| yaha acchA nahIM huaa| aba kyA karanA cAhie? maMtrImuni aura kucha zrAvakoM ne isa ciMtana meM rAta kA bahuta bhAga bitA diyaa| pUjya kAlUgaNI samaya para leTa ge| na koI cintA, na koI bhaya / Apane una sabase kahA-"itanI cintA kyoM karate ho? hamane jAnabUjha kara kisI kI upekSA nahIM kii| hameM jJAta hI nahIM huA to hama kyA karate ? aba hama kisa bAta ke lie bhayabhIta baneM?" unake jIvana meM yaha abhayavRtti kisI bhI prasaMga meM dekhI jA sakatI thii| sahiSNutA kI vijaya . bIkAnera meM cAturmAsa thaa| vahAM jainoM ke eka sampradAya ne pUjya kAlUgaNI kA pracaNDa virodha kiyaa| virodha bhI utanA tIva ki usameM Ayasa astroM kA prayoga to nahIM huA, para gAliyoM ke astroM kA pracura mAtrA meM prakSepaNa kiyA gyaa| virodha kI upatA dekha pUjya kAlUgaNI ne sAdhu-sAdhviyoM ko ekatrita kiyA / unako nirdeza dete hue Apane kahA-"koI kucha bhI kahe, tumheM mauna aura zAnta rahanA hai| koI kisI prakAra kI uttejanA na kre| apane rAste AnA aura apane rAste jaanaa| tumhArI ora jo tIra pheMke jAeM, unheM zAnti se sahanA hai| kintu asahiSNutA kA pratikAra asahiSNutA se nahIM karanA hai|" kisI prasaMga meM eka muni ne AvezAtmaka pratikAra kiyaa| jJAta hone para unheM prAyazcit diyA gyaa| isase anya sabhI muniyoM ko sajaga rahane kA avasara mila gayA / sahiSNutA kA pariNAma aayaa| Aveza hArA, anAveza kI vijaya huI / Akroza hArA,zAnti kI vijaya huI / isa sahiSNutA ke pATha ne mujhe itanA prabhAvita kiyA ki maiM usI bIkAnera meM eka bhaMyakara ghaTanA ko TAlane meM saphala huaa| eka durghaTanA TalI mujhe AcArya bane eka-savA varSa hI huA thaa| usa varSa kA cAturmAsa bIkAnera meM thaa| cAturmAsa sampanna hone para maiM vihAra kara rahA thaa| sAtha meM hajAroM logoM kI bhIr3a thii| jaise hI hama bIkAnera kI "lAla koTar3I" se bAhara mukhya sar3aka para Ae, sAmane se eka dUsare sampradAya ke AcArya kA julUsa A rahA thaa| rAMgar3I cauka meM hama Amane-sAmane the| kauna kisake lie rAstA chor3e aisI phUsaphusAhaTa zuru ho gii| Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aise milA mujhe ahiMsA kA prazikSaNa sAmane kA vAtAvaraNa Aveza aura uttejanA se bharA huA thaa| usa pakSa se rAstA chor3ane kI kalpanA hI nahIM kI jA sakatI thii| idhara hamAre pakSa ke logoM meM bhI uttejanA bar3hane lgii| unake hoMTho se phisalate hue kucha svara mere kAnoM taka pahuMce-"hama rAstA kyoM chor3e? kyA hama kamajora hai?" IzvaracandajI copar3A,jo bahuta prabhAvazAlI vyakti the, nahIM cAhate the ki hama rAstA chodd'eN| maiMne sArI sthiti kA Akalana kiyA aura eka niSkarSa para pahuMca gyaa| loga Apasa meM batiyA rahe the| aura maiM rAMgar3I cauka kI ora mur3a gyaa| cAhe-anacAhe saba loga mere pIche-pIche A gae / eka durghaTanA hote-hote baca gii| mahArAjA gaMgAsiMhajI ke pAsa yaha saMvAda pahuMcA / unhoMne sthiti kI jAnakArI pAkara usa para TippaNI karate hue kahA- AcArya tulasI, avasthA meM choTe haiM, para unhoMne kAma bahuta bar3A kiyA hai / aisA karake unhoMne bIkAnera kI zAna rakha lii| yadi ve aisA nahIM karate to na jAne kitane loga kucala jAte,mara jAte aura eka bhArI haMgAmA ho jaataa|" maiM anubhava karatA hUM ki pUjya kAlUgaNI ke bIkAnera cAturmAsa kI sahiSNutA ne hI mujhe aisA sajIva prazikSaNa diyaa| usake kAraNa maiM sahiSNutA ke prabhAva ko AMka sakA aura apane jIvana meM usakA aneka bAra prayoga kara skaa| virodha ko vinoda samajhanA ____ maiMne eka bAra likhA-jo hamArA ho virodha,hama use samajheM vinoda / " virodha ko vinoda samajhanA sAmyayoga hai| isakI sAdhanA ahiMsA kI viziSTa sAdhanA hai| isakA sakriya prazikSaNa mujhe mAlavA kI yAtrA meM milaa| pUjya kAlUgaNI jAvarA aura ratalAma-ina kSetroM kI yAtrA para the| vahAM para jaina sampradAya ke vyaktiyoM ne terApaMtha ke ahiMsA viSayaka siddhAnta kI kaTu AlocanA hI nahIM kI, usake virodha meM sar3akoM aura dIvAroM para itane paimpaleTa cipakAe ki nagara kA vAtAvaraNa Andolita ho utthaa| __pUjya kAlUgaNI ne janatA ko samajhAne kA prayala kiyA, siddhAntoM kA spaSTIkaraNa kiyaa| kintu AkSepa ke prati AkSepa aura nindAtmaka paimpaleTa ke prakAzana kA koI prayala nahIM kiyaa| sAre virodha ko bar3I zAnti ke sAtha jhelA / ratalAma ke eka paMDita ne kucha dinoM bAda pUjya kAlUgaNI se kahA-"maiM pUre ghaTanAcakra ko taTastha bhAva se dekha rahA thA / Apane virodha kA uttara virodha se nahIM,zAnti se diyA isaliye Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizva zAnti aura ahiMsA virodha kevala ekapakSIya rhaa| Apane virodha ko bhI vinoda samajha kara TAla diyaa| ahiMsA kA vikAsa hone para hI yaha sthiti saMbhava hai| maiMne isakA gaharAI se anubhava kiyA hai|" kAlUgaNI ne paMDitajI kI bAta sunakara kahA-"paMDitajI ! jisa vyakti kI pAcana-zakti ThIka nahIM hotI, vaha vamana ko dekhakara vamana karane lagatA hai| hamane apanI pAcana-zakti ko majabUta banAyA hai| isalie aisA nahIM hotaa|" isI bodhapATha kA pariNAma hai ki maiMne apane choTe se jIvana meM aneka bAra virodha ko vinoda mAnakara zAnti se jhelA hai| ahiMsA kA surakSAkavaca-sahiSNutA ahiMsA kA surakSAkavaca hai sahiSNutA / usake binA ahiMsA kA vikAsa saMbhava nahIM hai / pujya kAlUgaNI kA jIvana sahiSNutA kA mUrtarUpa rahA hai / jIvana kI sAndhya velA meM unake bAeM hAtha kI tarjanI aMgulI meM eka jaharIlA phor3A ho gyaa| usakI pIr3A asahya thI,phira bhI padayAtrA calatI rhii| unhoMne zalyacikitsA ke lie DaoNkTara dvArA lAe gaye aujAroM kA prayoga nahIM kiyaa| ve bheda-vijJAna kI sAdhanA meM lIna rhe| lagabhaga do-DhAI mahIne taka vizeSa rUpa se zArIrika kaSTa rahA / usa samaya unakI jo sahiSNutA aura kSamatA rahI, vaha alaukika thii| ahiMsaka vyakti ke lie aihika mUrchA se mukta honA bahuta Avazyaka hai| vaha anAsakti yA amUrchA hI sahiSNutA aura kSamatA ko janma detI hai / usake binA sahiSNu honA saMbhava nahIM hai| pUjya kAlUgaNI ke aneka vyavahAroM aura saMskAroM ne mujhe jAne-anajAne prabhAvita kiyA hai| isase mere mana kI dharatI para ahiMsA ke bIja prasphuTita hote cale ge| maiMne samaya-samaya para unakA prayoga bhI kiyA hai| yahAM kevala eka prayoga kA ullekha karanA cAhatA huuN| maiMne "agniparIkSA" nAmaka pustaka likhii| usameM mahAsatI sItA kI agniparIkSA kA varNana hai| kucha sAmpradAyika tattvoM ne sAmpradAyikatA kA viSa phailaayaa| unhoMne janatA ko bhramita karane kA prayala kiyaa| phalataH usa pustaka ko lekara eka bavaNDara-sA khar3A ho gyaa| use zAnta karane ke aneka prayala kie ge| para virodha kI jvAlA zAnta nahIM huii| Akhira madhyapradeza ke ucca nyAyAlaya dvArA Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aise milA mujhe ahiMsA kA prazikSaNa 37 nirdoSa ghoSita kI gaI pustaka ko vApasa lekara bavaNDara ko zAnta kiyA gayA / sarvodayI netA jayaprakAza nArAyaNa ne ise ahiMsA kA eka bar3A prayoga batAyA / 'agniparIkSA' pustaka ko vApasa lene kA prasaMga bahucarcita rhaa| usa samaya eka sAhityakAra ne kahA- " AcAryajI ! Apane isa pustaka ko vApasa lekara sAhitya jagat ke prati nyAya nahIM kiyaa|" maiMne unako samajhAte hue kahA - " maiM pahale ahiMsA kA sAdhaka santa hUM, bAda meM sAhityakAra huuN| jahAM ahiMsA kA prazna hai, vahAM hamArA AcaraNa aura vyavahAra alaukika hI honA cAhie - isa siddhAnta meM merI gaharI AsthA hai| maiM cAhatA hUM yaha AsthA vyApaka bane / " dvitIya antarrASTrIya sammelana meM gaNadhipati zrI tulasI kA vizeSa vaktavya / Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ahiMsA ke prazikSaNa kI AdhArabhUmi - AcArya mahAprajJa kyA ahiMsA kA prazikSaNa saMbhava hai? yaha prazna asvAbhAvika nahIM hai, aprAsaMgika bhI nahIM hai| ahiMsA pariNAma hai, niSpatti hai / pravRtti kA prazikSaNa ho sakatA hai,pariNAma kA prazikSaNa nahIM ho sktaa| yaha tarka hiMsA ke lie bhI prastuta kiyA jA sakatA hai| isameM saccAI hai / hiMsA bhI eka pariNAma hai / pravRtti ko miTAyA jA sakatA hai| usakA rUpAntaraNa kiyA jA sakatA hai / pariNAma ko na miTAyA jA sakatA hai aura na hI usakA rUpAntaraNa kiyA jA sakatA hai| hiMsA : udbhava strota ___ manuSya meM eka maulika manovRtti hai,vaha hai, adhikAra kI bhAvanA,parigraha athavA saMgraha kI manovRtti / yaha hiMsA kA udbhava strota hai / parigraha kI manovRtti kA rUpAntaraNa ho jAnA hI ahiMsA kA upAdAna hai| aparigraha kI cetanA ko jagAne ke upakrama kA nAma hai,ahiMsA kA prazikSaNa aura ahiMsA ke prazikSaNa kA artha hai,aparigraha kI cetanA ko jagAne kA pryl| parigraha aura hiMsA vyaktigata svAmitva, sAmUhika svAmitva, rAjya kA svAmitva, sahakAritA, kendrita artha vyavasthA, vikendrita artha vyavasthA-ina zabdoM kI mImAMsA kie binA hama ahiMsA ke prazikSaNa kI bAta soca nahIM sakate / vyaktigata svAmitva ke prati bahuta AkarSaNa hai isIlie Arthika vikAsa ke kSetra meM vaha sarvottama pramANita huA hai| Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ahiMsA ke prazikSaNa kI AdhArabhUmi sAmUhika svAmitva aura rAjya kA svAmitva-donoM Arthika vikAsa kI daur3a meM pichar3a gae haiN| yaha isa dazaka meM ghaTita yUropa aura eziyA kI ghaTanAoM se pramANita huA hai| sahakAritA kI sthiti bhI lagabhaga yahI hai| inakA kAraNa spaSTa hai-vyaktigata svAmitva meM adhikAra kI bhAvanA prabala hotI hai| sAmUhika svAmitva, rAjyagata svAmitva aura sahakAritA meM vaha durbala bana jAtI hai| isakA niSkarSa yaha hai ki parigraha aura hiMsA-donoM meM gaThabaMdhana hai| jahAM adhikAra kI bhAvanA hai vahAM artha-saMgraha ke prati adhika AkarSaNa hai| jahAM artha-saMgraha ke prati adhika AkarSaNa hai vahAM hiMsA ke prati adhika AkarSaNa hai| ahiMsA-prazikSaNa : prathama bindu ahiMsA kA prazikSaNa kahAM se prArambha kareM? isa prazna kA uttara ukta samasyA kA sahaja samAdhAna hai| ahiMsA kA prArambha bindu hai-abhaya / "bhaya mata karo" ise hajAra bAra par3hane vAlA vyakti bhI bhayamukta nahIM hogA yadi usakA zarIra ke prati moha hai,dhana aura padArtha ke prati mUrchA hai| bhaya kA kAraka tattva bhItara rahe aura bAhara se abhaya kA pATha par3he to lakSya pUrNa nahIM hotaa| bhaya ke saMvega kA pariSkAra kaise ho? bhaya ke uddIpana se kaise bacA jAe ? ina donoM kA samyak bodha aura prayoga hI abhaya kA prazikSaNa ho sakatA hai| isa avasthA meM hI abhaya ahiMsA ke prazikSaNa kA prathama bindu bana sakatA ahiMsA kA bIja ___adhikAra kI bhAvanA, saMgraha aura bhaya-ye saba eka hI parivAra ke sadasya haiN| inase mukti pAne kI bAta sahaja saMbhava nahIM hai / inakA pariSkAra karanA saMbhava hai / usa pariSkAra meM hI chipA rahatA hai, ahiMsA kA bIja / pariSkAra ke sAdhanoM kI khoja eka jaTila prazna hai / cUlhe para car3hA huA pAnI garma ho jAtA hai| nIce utarA aura phira ThaMDA ho jAtA hai / pariSkAra kI jyoti prajvalita rahe,vaha bujhe nahIM / yaha kArya sarala nahIM hai, sAtha-sAtha vizvAsa karanA hogA, yaha asaMbhava bhI nahIM hai| pahalA sAdhana-sUtra hiMsA upajatI hai bhAvataMtra meM / phira vaha vicAra meM utaratI hai aura phira AcaraNa Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizva zAnti aura ahiMsA meM / ahiMsA ke prazikSaNa kA pahalA sAdhana-sUtra hai bhAva-vizuddhi / vidhAyaka bhAva ho, niSedhAtmaka bhAva na ho| isake lie zarIra aura mana ko prazikSita karanA Avazyaka hai / zArIrika prazikSaNa ke sUtra zArIrika prazikSaNa ke sUtra haiM- Asana aura prANAyAma | padmAsana, zazAMkAsana, yogamudrA, vajrAsana, sarvAMgAsana, matsyAsana, godohikAsana Adi / Asana nAr3ItaMtra aura granthitaMtra ko prabhAvita karate haiN| inake dvArA hiMsA ke zArIrika upAdAna kSINa hote haiN| anuloma-viloma, candrabhedI, nAr3I zodhana, ujjAI aura zItalI Adi prANAyAma zarIra meM upasthita hiMsA ke bIjANuoM kA virecana karate haiN| mAnasika prazikSaNa kA sUtra mAnasika prazikSaNa kA sUtra hai- dhyAna / kAyotsarga, dIrghazvAsa prekSA, samavRttizvAsa prekSA Adi dhyAna ke prayoga mAnasika ekAgratA ke vikAsa meM sahayogI banate haiN| caMcalatA jitanI kama utanI hI hiMsA kama / caMcalatA jitanI adhika hiMsA utanI hI adhika / bhAvAtmaka prazikSaNa ke sUtra zArIrika aura mAnasika prazikSaNa se adhika Avazyaka hai bhAvAtmaka prazikSaNa / usake sAdhana-sUtra haiM-- caitanya kendra kA dhyAna aura AbhAmaNDalIya lezyA dhyAna / anuprekSA ke prayoga zArIrika, mAnasika aura bhAvAtmaka - tInoM prazikSaNa padoM ke lie upayogI hai| AdhArabhUmi prayogabhUmi yaha ahiMsA ke prazikSaNa kI vyaktigata paddhati hai / vAstava meM ahiMsA kA prazikSaNa vyakti ke stara para hI hotA hai| samAja ke stara para usakA prayoga hotA hai| yaha kahane meM koI kaThinAI nahIM hogI ki ahiMsA ke prazikSaNa kI AdhArabhUmi hai, vyakti aura prayogabhUmi hai, samAja / hiMsA ke lie bhI yahI kahA jA sakatA hai-- hiMsA kI AdhArabhUmi hai, vyakti aura prayogabhUmi hai, samAja / ahiMsaka samAja racanA kA mahatvapUrNa : Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ahiMsA ke prazikSaNa kI AdhArabhUmi ghaTaka hai-vyakti-racanA isalie ahiMsaka vyakti-racanA prazikSaNa kA pahalA caraNa hogaa| pArivArika jIvana aura ahiMsA eka vyakti kA dUsare vyakti ke sAtha saMbaMdha aura vyavahAra kA tAtparya hai, smaaj| mAnavIya saMbaMdha aura nizchala vyavahAra kA prazikSaNa sAmAjika stara para ahiMsA kA prazikSaNa hai| usakI pahalI prayogabhUmi hai, parivAra / hiMsA ko, yuddha aura AtaMkavAda. taka sImita karanA hameM iSTa nahIM hai| yuddha kabhI kabhI aura kisI kisI bhUbhAga meM hone vAlI ghaTanA hai| pArivArika jIvana meM hiMsA kI ghaTanAeM pratidina yA bahuta bAra hotI rahatI haiN| ve mAnasika zAMti meM bAdhA DAlatI haiM,vyApaka hiMsA kI pRSThabhUmi taiyAra karatI haiN| pArivArika jIvana meM zAntipUrNa saha-astitva kA honA ahiMsA ke prazikSaNa kA mahattvapUrNa kArya hogaa| asahiSNutA, asaMyama aura mahattvAkAMkSA-ye pArivArika jIvana meM azAMti kA viSa ghola dete haiN| sahiSNutA aura saMyama kA abhyAsa, mahattvAkAMkSA kA parisImana-ye prayoga pArivArika jIvana meM hone vAlI hiMsA kA vAtAvaraNa badala dete haiN| pArivArika ahiMsA : anekAMta kA prazikSaNa pArivArika ahiMsA kA eka mahattvapUrNa ghaTaka hai, sAmaMjasya / bhinna vicAroM, bhinna ruciyoM meM sAmaMjasya sthApita kiyA jA sakatA hai| isa kArya meM anekAMta kA prazikSaNa bahuta sahayogI hai| usameM svataMtratA mAnya hai kintu sApekSatA ko chor3akara svataMtratA mAnya nahIM / saha-astitva mAnya hai kintu anyAya kI pratikArAtmaka zakti ko chor3akara saha-astitva mAnya nahIM / samAnatA mAnya hai kintu kSamatAtmaka asamAnatA chor3akara samAnatA mAnya nahIM / zAMti kA AdhAra-staMbha itanA kamajora na ho ki bhinnatA ke eka jhoMke se caramarA jaae| anekAMta ke prazikSaNa meM bhinnatA amAnya nahIM hai / zarta itanI hai ki usakA eka chora abhinnatA honI caahie| abhinnatA aura bhinnatA ke saMgama kI cetanA ko jagAnA ahiMsaka samAja-racanA kI dizA meM eka nayA kadama hogaa| samAja meM hiMsA ke AdhAra sAmAjika jIvana meM hiMsA ke majabUta AdhAra bane hue haiN| unheM bahuta lamne Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 vizva zAnti aura ahiMsA samaya se mAnyatA milI huI hai| jAtivAda,raMgabheda,garIbI, kSetravAda-ina pUrvAgrahoM se prasta samAja samaya-samaya para hiMsA kI Aga meM IMdhana DAlatA rahA hai| jAtivAda aura raMgabheda ke sarpadaMza se chuTakArA pAne ke lie mAnavIya ekatA kA prazikSaNa atyanta apekSita hai| garIbI kI samasyA kucha jaTila hai / jaTilatA kA eka pahalU hai-upabhogya sAmagrI kama hai,upabhoktA adhika haiN| saMvibhAga yA bAMTa-bAMTa kara khAne kI manovRtti kA abhAva hai| vyaktigata suvidhA aura saMgraha kI bhAvanA prabala hai| isa samasyA ko sulajhAne ke lie saMvibhAga kA prazikSaNa bahuta Avazyaka hai| prazna vizva kI maulika ekatA kA rASTra kI bhaugolika ikAI kI upayogitA ko mAnya karate hue bhI vizva kI maulika ekatA kA mUlya kama nahIM honA caahie| ahaM aura mahattvAkAMkSA kA TakarAva vizva ko eka sUtra meM baMdhane se rokatA hai| manuSya kI cetanA itanI vikasita bhI nahIM hai ki vaha sabake sAtha nyAya aura saMtulita vyavahAra kara ske| yaha sthiti bhI bhaugolika aura prAdezika sImAoM ke astitva ko banAe rakhane meM nimitta bana rahI hai| ahiMsaka samAja kI racanA ke lie bhaugolika sImAoM kI samApti anivArya zarta nahIM hai| usakI anivArya zarta yaha hai ki bhaugolika sImAoM ke astitva ke sAtha mAnavIya ekatA kA dhAgA TUTe nhiiN| ahiMsA kA prazikSaNa : AdhArabhUta tattva ahiMsA ke prazikSaNa kA AdhArabhUta tattva hai hRdaya-parivartana athavA mastiSkIya prazikSaNa / hRdaya-parivartana ke lie nimnanirdiSTa siddhAnta sUtroM kA prazikSaNa Avazyaka hogA hiMsA ke hetu 1. lobha pariNAma adhikAra kI mnovRtti| zastra-nirmANa aura zastra kA pryog| 2. bhaya Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ahiMsA ke prazikSaNa kI AdhArabhUmi 3. vaira-virodha pratizodha kI mnovRtti| 4. krodha kalahapUrNa sAmudAyika biivn| 5. ahaMkAra ghRNA, jAtibheda ke kAraNa chuAchUta, raMgabhedajanita vidvess| 6. krUratA. shossnn,htyaa| 7. asahiSNutA sAMpradAyika jhgdd'aa| 8. nirapekSa cintana AgrahapUrNa manovRtti, dUsaroM ke vicAroM ko mUlya na dene kI mnovRtti| 9. nirapekSa vyavahAra sAmudAyika jIvana meM pArasparika asahayoga kI mnovRtti| ye saMvega vyakti ko hiMsaka banAte haiN| hRdaya-parivartana kA artha hainana saMvegoM kA pariSkAra karanA,inake sthAna para nae saMskAra-bIjoM kA vapana krnaa| mastiSkIya prazikSaNa ke sUtra 1. lobha kA anudaya zarIra aura padArtha ke prati amUrchA bhAva kA prshikssnn| 2. bhaya kA anudaya abhaya kA prazikSaNa / zala nirmANa aura zastra kA vyavasAya na karane kI saMkalpa zakti kA prshikssnn| 3. vaira-virodha kA anudaya " maitrI kA prazikSaNa / pratizodhAtmaka manovRtti se bacane kA prshikssnn| 4. krodha kA anudaya kSamA kA prshikssnn| 5. ahaMkAra kA anudaya vinamratA kA prazikSaNa, ahiMsaka pratirodha kA prazikSaNa, anyAya ke prati asahayoga kA prshikssnn| 6. krUratA kA anudaya karuNA kA prshikssnn| Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizva zAnti aura ahiMsA 7. asahiSNutA kA anudaya sAmpradAyika sadbhAva kA prazikSaNa, bhinna vicAroM ko sahane kA prshikssnn| 8. nirapekSa cintana kA abhAva sApekSa cintana kA prshikssnn| 9. nirapekSa vyavahAra kA abhAva sApekSa vyavahAra kA prazikSaNa / 10. niSedhAtmaka bhAva kA abhAva vidhAyaka bhAva kA prshikssnn| anAvazyaka hiMsA kA varjana __ahiMsA ke prazikSaNa kA eka sUtra hogA-anAvazyaka hiMsA ke varjana kI cetanA ko jagAnA / pAnI kA apavyaya,khanija padArthoM kA atirikta dohana,niraparAdha prANiyoM aura manuSyoM kI hatyA, anAvazyaka hiMsA-isa hiMsA ne vyakti ko krUra banAyA hai| isase prakRti kA saMtulana bigar3A hai| zArIrika svAsthya aura ahiMsA zArIrika svAsthya aura ahiMsA meM bhI AMtarika saMbaMdha hai / zArIrika svAsthya ke abhAva meM hiMsA kA bhAva upajatA hai| AtmahatyA kA eka hetu hai rakta meM zarkarA kI kamI honA / yakRt (lIvara) aura tillI (slIna) kI vikRti hiMsA ke bhAva ko janma detI hai| hiMsA aura ahiMsA se saMbaMdha rakhane vAle AhAra-zAstra aura svAsthya-zAstra kA prazikSaNa ahiMsA ke prazikSaNa kA eka mahattvapUrNa aMga hai| Arthika svAsthya aura ahiMsA Arthika svAsthya ke lie ina sUtroM kA prazikSaNa Avazyaka hai1. visarjana kI manovRtti kA prazikSaNa / 2. asaMgraha kA prshikssnn| 3. vikendrita artha vyavasthA kA prazikSaNa / 4. arthazAstra aura vizva zAMti / 5. arthazAla aura svastha smaaj| Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ahiMsA ke prazikSaNa kI AdhArabhUmi 6. arthArjana meM prAmANikatA kA prazikSaNa / 7. saMvibhAga kI manovRtti kA prazikSaNa / 8. upabhoga kI asIma lAlasA ke niyamana evaM upabhoga ke sImAkaraNa kA prshikssnn| ahiMsaka samAja athavA svastha samAja kI racanA ke lie zArIrika, mAnasika, bhAvAtmaka aura Arthika svAsthya-sabhI kA yoga jarUrI hai| ahiMsA kA prazikSaNa ina saba para AdhArita hai| ahiMsA prazikSaNa : AdhAra aura prayogabhUmi ahiMsA prazikSaNa kI paddhati kA maulika AdhAra hai ahiMsAniSTha vyaktitva kA nirmANa / usakI prayoga-bhUmiyAM cAra hai 1. pArivArika jIvana 2. sAmAjika jIvana 3. rASTrIya jIvana 4. antarrASTrIya jIvana pratyeka manuSya mAnasika aura kSetrIya sImAoM meM vibhakta hai| ahiMsA ke lie vibhakta yA akhaNDa vyaktitva kI apekSA hai / isa apekSA kI pUrti ke lie prazikSaNa ko bahuAyAmI karanA hogaa| vyakti ko chor3akara kevala ahiMsaka samAja racanA kI bAta socanA eka bahuta bar3I bhrAnti hai / ahiMsaka samAja kI racanA kI bAta ko chor3akara kevala vyakti ko ahiMsaka banAne kI bAta socanA bhI bhrama se pare nahIM hai| vyakti kA nirmANa samAja-sApekSa aura samAja kA nirmANa vyakti-sApekSa hotA hai| ina donoM sadhvAiyoM ko dhyAna meM rakhakara hI ahiMsA ke prazikSaNa kI bAta ko Age bar3hAyA jA - dvitIya antarrASTrIya sammelana meM AcArya zrI mahAprajJa kA vizeSa vaktavya / Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta aura ahiMsA - AcArya mahAprajJa hamArA jagat dvandvAtmaka athavA bhedAbhedAtmaka hai| abheda chipA rahatA hai aura bheda sAmane AtA hai| manuSya manuSya meM aneka prakAra ke bheda haiM 1. mAnyatA athavA avadhAraNA kA bheda / 2. vicAra kA bhed| 3. ruci kA bheda / 4. svabhAva kA bhed| 5. saMvega kA bhed| mAnyatA-bheda mAnyatA-bheda ke AdhAra para aneka sampradAya bane haiM, unake anuyAyiyoM kI saMkhyA kA vistAra huA hai / sAMpradAyika bheda honA vaicArika svatantratA kA lakSaNa hai| manuSya yAMtrika nahIM hai / vaha cintanazIla prANI hai,apane DhaMga se socatA hai,siddhAnta kA nirdhAraNa karatA hai aura svIkAra karatA hai| manuSya cintanazIla hone ke sAtha-sAtha saMvegayukta bhI hai| yadi vaha kevala ciMtanazIla hotA to bheda bheda hI rahatA / vaha virodha kA rUpa lekara sAmpradAyika vidveSa, kalaha aura jhagar3e kI sthita kA nirmANa nahIM krtaa| sAMpradAyika uttejanA kA mUla kAraNa siddhAnta-bheda nahIM hai, usakA kAraNa hai saMvegajanita Agraha / Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta aura ahiMsA vicAra-bheda pratyeka manuSya kA astitva svatantra hai isalie cintana kA bheda honA svAbhAvika hai| yadi vaha yantra dvArA saMcAlita hotA to eka hI prakAra se soctaa| vaha vaisA nahIM hai Raat apanI-apanI cetanA hai, isalie apanA-apanA cintana ho, yaha asvAbhAvika nahIM hai| yaha vicAra kA bheda saMvega se prabhAvita hokara saMgharSa kI sthiti kA nirmANa karatA hai| ruci-bheda indriya saMvedanA saba manuSyoM kI eka jaisI nahIM hotii| eka hI vastu kisI manuSya ke lie sukha ke saMvedana kA hetu banatI hai aura kisI ke lie duHkha ke saMvedana kA / saMvedana kI bhinnatA meM koI saMgharSa nahIM hai| isameM saMgharSa kI cinagArI DAlane vAlA saMvega hI hai| svabhAva-bheda jitane manuSya utane svabhAva, nAnA prakAra kI AdateM / svabhAva bheda ke lie uttaradAyI hai manuSya ke Antarika vyaktitva kI saMracanA | svabhAva-bheda ke kAraNa jo TakarAva hotA hai, usake lie uttaradAyI hai saMvega / 1 saMvega-bheda manuSya manuSya meM hone vAle bheda kA pramukha kAraNa hai saMvega kintu saba manuSyoM meM saMvega samAna nahIM hotA / usakA tAratamya hI bheda kA sRjana karatA hai| saMvega kI taratamatA ke mukhya prakAra tIna aura avAntara prakAra nau haiM 1. mRdu alpa mAtrA vAlA saMvega / 2. madhya-madhya mAtrA vAlA saMvega / 3. tIvra - adhika mAtrA vAlA saMvega / mRdu ke tIna prakAra haiM 1. mRdu / Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 vizva zAnti aura ahiMsA 2. madhya mRdu| 3. adhimAtra mRdu| madhya ke tIna prakAra hai1. mdhy| 2. madhya mdhy| 3. adhimAtra mdhy| tIva ke tIna prakAra hai1. tiiv| 2. madhya tiivr| 3. adhimAtra tiivr| mRdu saMvega vAlA vyakti zAMtipUrNa saha-astitva meM vizvAsa karatA hai| vaha tor3a-phor3a,kalaha Adi pravRttiyoM meM bhAga nahIM letA aura AtmahatyA tathA parahatyA kI kalpanA bhI nahIM krtaa| madhya saMvega vAlA vyakti kalaha,upadrava, tor3a-phor3a Adi meM pravRtta hotA hai| madhya-madhya saMvega vAlA vyakti varNa aura jAti ke AdhAra para ghRNA karatA hai, chuAchUta meM vizvAsa karatA hai,UMca-nIca kI bhedarekhA ko vistAra detA hai| adhimAtra madhya saMvega vAlA vyakti sAmpradAyika uttejanA phailAtA hai, abhinivezavaza sAMpradAyika saMgharSa kI sthiti kA nirmANa karatA hai| tIva saMvega vAlA vyakti AtmahatyA, parahatyA jaise hiMsAtmaka kAryoM meM pravRtta hotA hai| madhyatIva saMvega vAlA vyakti jAtIyatA aura sAMpradAyikatA ke AdhAra para hiMsA bhar3akA detA hai| adhimAtra tIvra saMvega vAlA vyakti janatA ko yuddhonmAda kI ora le jAtA hai| Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta aura ahiMsA hiMsA aura ekAMgI dRSTikoNa saMvega jitanA tIvra hotA hai, utanA hI prabala ho jAtA hai mithyA abhiniveza, ekAMgI Agraha / mithyA abhiniveza aura ekAMgI Agraha hiMsA ke mukhya bindu haiN| hama hiMsA ko kevala zastrIkaraNa aura yuddha taka sImita karanA nahIM caahte| pArivArika kalaha, mAnavIya saMbandhoM meM kaTutA, jAtIya saMgharSa, sAMpradAyika saMgharSa, kSetrIya saMgharSa, sahAnavasthAna-yA tuma yA hama kI manovRtti - ye saba hiMsA ke prArambhika rUpa haiM aura ye hI mAnava jAti ko zastrIkaraNa aura yuddha kI dizA meM le jAte haiN| niHzastrIkaraNa aura yuddhavarjanA ke siddhAMta bahuta acche haiM kintu sabase pahale hiMsA ke prArambha binduoM para dhyAna keMdrita karanA jarUrI hai| mithyA abhiniveza samAja ko krUratA kI rekhA taka jAtA hai, hiMsA ke dvAra khula jAte haiN| abhiniveza ko kama karane ke lie anekAMta eka mahattvapUrNa vikalpa hai| anekAMta ke AdhAra-sUtra anekAMta abhiniveza aura Agraha se mukta hone kA prayoga hai| usake mUlabhUta siddhAMta pAMca haiM: 1. 2. 3. 4. sapratipakSa sapratipakSa saha-astitva svataMtratA sApekSatA samanvaya 49 dArzanika pakSa - isa vizva meM vahI astitva hai, jisakA pratipakSa hai| astitva sapratipakSa hai yat sat tat sprtipkssN| koI bhI astitva aisA nahIM, jisakA pratipakSa na ho / vyAvahArika pakSa - pratipakSa apane astitva kA anivArya aMga hai, pUraka hai, isalie use zatru mata mAno / usake sAtha mitra kA sA vyavahAra kro| kintu rAjanItika, Arthika aura sAmAjika praNAliyoM meM paraspara Adara kA vyavahAra nahIM hai, zatru jaisA Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizva zAnti aura ahiMsA vyavahAra hai| lokasabhA aura vidhAnasabhA meM vipakSa kA mahattvapUrNa sthAna hai,phira bhI usake prati Adara kA dRSTikoNa kama rahatA hai,virodhI jaisI vyavahAra adhika hotA hai| sAdhanA-pakSa-pratipakSa kA siddhAMta sArvabhauma niyama hai| phira bhI manuSya apanI saMvegAtmaka prakRti aura virodhI hitoM ke kAraNa pratipakSa ko apanA zatru mAna letA hai| isa saMvegAtmaka dRSTikoNa ko badalane ke lie sAmaMjasya kI sAdhanA bahuta sahayogI banatI hai| pratipakSa kA Adara karanA astitva kI surakSA kA mahattvapUrNa pahalU hai| virodhAtmaka dRSTikoNa ko badalane ke lie sAmaMjasya kI anuprekSA kI jAtI saha-astitva dArzanika-pakSa:-pratyeka vastu meM ananta virodhI yugala haiN| ve saba eka sAtha rahate haiN| vyavahAra-pakSa:-do virodhI vicAra vAle eka sAtha raha sakate haiN| "tuma bhI raho aura maiM bhI rahUM", yahI sUtra hamAre jagat kA saundarya hai / isalie virodhI ko samApta karane kI bAta.mata soco| sImA kA nirdhAraNa kro| tuma apanI sImA meM raho, vaha apanI sImA meM rhe| sImA kA atikramaNa mata kro| 'sAdhanA-pakSa :-virodha hamArI mAnasika kalpanA hai| saha-astitva meM vahI bAdhaka hai| yadi hama bhaya aura ghRNA ke saMvega kA pariSkAra kareM, to saha-astitva kI bAdhA samApta ho sakatI hai| saMvega-pariSkAra ke lie saha-astitva kI anuprekSA upayogI hai| svatantratA dArzanika-pakSa :-pratyeka padArtha kA astitva svataMtra hai| koI kisI ke astitva meM hastakSepa nahIM karatA, isalie saba padArtha apane-apane maulika guNoM ke kAraNa apanI viziSTatA banAe hue haiN| vyavahAra-pakSa :-manuSya kI svatantratA athavA vyaktigata svatantratA kA Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta aura ahiMsA 51 mUlyAMkana kie binA samAja svastha nahIM rhtaa| sAmAjikatA ke mahattva ko svIkAra karate hue bhI vaiyaktika svatantratA kA mUlya kama nahIM AMkanA caahie| sAdhanA-pakSa :- eka vyakti dUsare vyakti kI svatantratA meM bAdhaka na bne| aisA vahI vyakti kara sakatA hai, jo apane vicAra ko sarvopari satya nahIM maantaa| apane vicAra ko hI saba kucha mAnane vAlA dUsare kI svatantratA meM hastakSepa kie binA nahIM rahatA / isa hastakSepI manovRtti ko badalane ke lie svatantratA kI anuprekSA bahuta mUlyavAna hai| sApekSatA dArzanika pakSa :- hamArA astitva svatantra aura nirapekSa hai kintu hamArA vyaktitva sApekSa hai| vyaktitva kI sImA meM svatantratA bhI sApekSa hai| isalie koI bhI vyakti pUrNa svatantra nahIM hai aura vaha pUrNa svatantra nahIM hai isalie sApekSa hai / vikAsavAda kA sUtra hai-- jIvana kA mUla AdhAra hai saMgharSa | anekAMta kA sUtra hai - jIvana kA mUla AdhAra hai parasparAvalambana / eka vyakti dUsare vyakti ke sahAre para TikA huA hai| vyavahAra- pakSa :-ekAMkI dRSTikoNa vAle vicAraka vyakti aura samAja ko khaMDita kara dekhate haiN| koI vicAraka samAja ko hI saba kucha mAnatA hai, to koI vicAraka vyakti ko hI saba kucha mAnatA hai| anekAMta kA dRSTikoNa sarvAMgINa hai| usake anusAra vyakti aura samAja -- donoM sApekSa haiN| yadi samAja hI saba kucha hai to vyaktigata svatantratA arthahIna ho jAtI hai aura yadi vyakti hI saba kucha hai, to sApekSatA kA koI artha nahIM hotA / svatantratA kI sImA hai sApekSatA aura sApekSatA kI prayogabhUmi hai vyakti evaM samAja ke bIca hone vAlA sambandha-sUtra / - mAnavIya sambandhoM meM jo kaTutA dikhAI de rahI hai, usakA hetu nirapekSa dRSTikoNa hai| saMkIrNa rASTravAda aura yuddha bhI nirapekSa dRSTikoNa ke pariNAma haiN| sApekSatA ke AdhAra para sambandha - vijJAna ko vyApaka AyAma diyA jA sakatA hai| manuSya, padArtha, vicAra, vRtti aura apane zarIra ke sAtha sambandha kA viveka karanA ahiMsA ke vikAsa ke lie bahuta Avazyaka hai| manuSyoM ke prati krUratApUrNa padArtha ke prati AsaktipUrNa, vicAroM ke sAtha AgrahapUrNa, vRttiyoM ke sAtha asaMyata, zarIra ke sAtha mUrcchApUrNa sambandha hai, to hiMsA avazyaMbhAvI hai / Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizva zAnti aura ahiMsA sAmanA-pakSa:-ekAMgI athavA nirapekSa dRSTikoNa ko badalane ke lie abhyAsa Avazyaka hai| parivartana kevala jAnane mAtra se nahIM hotaa| usake lie dIrghakAlIna abhyAsa apekSita hai| sarvAMgINa aura sApekSa dRSTikoNa ko vikasita karane ke lie sApevatA kI anuprekSA apekSita hai| samanvaya dArzanika-pakSa:-koI bhI vicAra samama satya nahIM hotaa| vaha satyAMza hotA hai| jaise apane vicAra ko satya mAnate ho vaise hI dUsare ke vicAra meM bhI satya kI khoja kro| apane vicAra ko satya hI mAnanA aura dUsare ke vicAroM ko asatya hI mAnanA ekAMgI Agraha hai| yaha ekAMgI Agraha manuSya ko asatya kI ora le jAtA hai| satya kI khoja kA mArga hai anAgraha / anAgrahI manuSya do bhinna vicAroM meM samanvaya sAdha sakatA hai| vyavahAra-pakSa:-AgrahI manovRtti sAMpradAyika uttejanA ke lie uttaradAyI hai| eka sampradAya dUsare sampradAya dvArA sammata satyAMza ko svIkAra karane ke lie taiyAra nahIM hai| AcArya vinobA ne likhA:-"maiM kabUla karatA hUM ki mujha para gItA kA gaharA asara hai| usa gItA ko chor3akara mahAvIra se bar3hakara kisI kA asara mere citta para nahIM hai / usakA kAraNa yaha hai ki mahAvIra ne jo AjJA dI hai,vaha bAbA ko pUrNa mAnya hai| AjJA yaha hai ki satyagrAhI bno| Aja jahAM-jahAM jo uThA so satyAgrahI hotA hai| bAbA ko bhI vyaktigata satyAgrahI ke nAte gAMdhIjI ne peza kiyA thA lekina bAbA jAnatA thA vaha kauna hai ? vaha satyAgrahI nahIM,satyapAhI hai| hara mAnava ke pAsa satya aMza hotA hai isalie mAnava-janma sArthaka hotA hai| to saba dharmoM meM,saba panthoM meM,saba mAnavoM meM satya kA jo aMza hai,usako grahaNa karanA caahie| hamako satyapAhI bananA cAhie, yaha jo zikSA hai mahAvIra kI,bAbA para gItA ke bAda usI kA asara hai|" / sAdhanA-pakSa :-raipTeliyana mastiSka se prabhAvita vyakti sAMpradAyika aura jAtIya ghRNA phailAne meM tatpara rahatA hai| sAdhanA ke dvArA usake prabhAva ko kama kiyA jA sakatA hai / samanvaya kI cetanA ke vikAsa ke lie samanvaya kI anuprekSA bahuta upayogI dvitIya antarrASTrIya sammelana meM AcArya zrI mahAprajJa kA vizeSa vaktavya / Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa "zAnti va ahiMsaka upakrama para antarrASTrIya sammelana" ke samApana satra meM sarvasammata anumodita lADanUM ghoSaNA-patra (zAntidUta aNuvrata anuzAstA jaina AcArya zrI tulasI gata cAra dazakoM se jAtIya evaM dhArmika unmAda tathA hiMsA evaM ANavika yuddha ke bar3hate hue khataroM se mAnava jAti ko mukta karAne ke liye vizva kI ahiMsaka zaktiyoM ko saMgaThita karane kA prayAsa kara rahe haiN| lADanUM sammelana usI dizA meM eka racanAtmaka kadama thA / ahiMsaka upakramoM ke dvArA pRthvI se hiMsA ke prabhAva ko samApta karane kI dRSTi se antarrASTrIya zAnti saMgaThanoM ke pratinidhiyoM ne isa avasara para eka saMyukta kArya-yojanA svIkAra kI tathA jisako unhoMne "lADanUM ghoSaNA-patra " kA nAma diyaa| pratinidhiyoM ne vaiyaktika stara para kriyAnvayana hetu kucha anuzaMSAeM prastuta kI unameM aNuvrata AcAra saMhitA ko pramukhatA ke sAtha svIkAra kiyA gayA / ) hama ghoSaNA karate haiM ki ... hama, vizva nAgarika, jo dinAMka 5 se 7 disambara, 1988 ko "zAnti evaM ahiMsaka-upakrama" para Ayojita aitihAsika sammelana meM bhAga lene ke lie lADanUM (bhArata) sthita jaina vizva bhAratI prAMgaNa meM ekatrita hue haiM, yaha mAnate haiM ki ahiMsaka upakrama dvArA zAnti sthApita karanA hama sabakA samAna lakSya hai| hama yaha anubhava karate hai ki koI bhI kArya yojanA binA dizA sunizcita kie khatare se khAlI nahIM hotI kintu jaba eka bAra dizA nirdhArita ho jAtI hai to usa ora sAhasika evaM prabhAvI kadama bar3hAnA sambhava ho jAtA hai| isI bhAvanA ko dhyAna meM rakhate hue hama nimnalikhita anuzaMSAeM prastAvita karate haiM tathA yaha ghoSaNA karate haiM ki mAnava samudAya dvArA inakA pAlana karane para zAnti evaM ahiMsaka vizva ke abhyudaya kA mArga prazasta hogA : Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 vizva zAnti aura ahiMsA 1. saMgaThanAtmaka saMgaThanAtmaka dRSTi se nimnAMkita kArya sampanna hoM:(1) samasta zAnti sabhAoM, samudAyoM meM "zAnti" zabda kA bharapUra pryog| (2) jana-sabhAoM meM citroM evaM pradarzaniyoM ke mAdhyama se "zAnti" kI saMkalpanA aura isake mahatva kA pracAra / (3) kAryazAlAoM,mUlyAkaMna aura anuvartI kAryoM kA Ayojana / (4) isa prakAra ke pahale se hI vidyamAna gaira-sarakArI saMgaThanoM kA aura adhika sudRddh'iikrnn| (5) zAnti brigeDsa ko ahiMsA kA prazikSaNa dene hetu prazikSaNa kendroM kI sthaapnaa| vibhinna zAnti saMgaThanoM evaM saMsthAoM ke kArya-kalApoM kA samanvaya evaM kArya-tantra kA nirmaann| (7) sakriya zAnti kAryakartAoM aura saMgaThanoM kA vyaktigata stara para aadaan-prdaan| (8) niHzastrIkaraNa ke pakSa meM jana-mAnasa kA nimArNa / (9) zAnti aura ahiMsA ke kAryoM ke pracAra aura prasAra hetu antarrASTrIya prasAra kendroM kI sthaapnaa| (10) sabhI prANiyoM kI samekatA aura unake adhikAroM para bala dene tathA pazu-nAgarika adhikAroM se sambaddha aise siddhAntoM aura kAnUnoM kI racanA kI jAya, jinase ahiMsAvAdI vizva meM samasta prANiyoM ke madhya samatA-saMtulana sthApita kiyA jA ske| (11) sabhI saMgaThanoM ke stara para pazuoM ke prati krUratA ke kAryoM para roka tathA logoM ke manoM meM, vizeSataH baccoM meM,zAnti-sthApanA ke prati ruci aura utsAha kA jaagrnn| (12) bhaviSya meM vizva ke una kSetroM meM, jo hiMsA utpanna karane vAlI samasyAoM se grasita haiM,zAnti sammelanoM kA Ayojana / Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parisTa 2. zaikSika "zAnti kI zikSA sabhI ko isa dizA meM nimnAMkita kArya pUrI tatparatA aura niya se sampAdita kiye jAeM(1) zAnti aura ahiMsA ke kAryoM meM antarrASTrIya sahayoga prApta karane kI dizA meM adhyayana,prazikSaNa aura anveSaNa ko protsAhana / zAnti-gaveSaNA kI dizA meM kiye gaye sAmUhika evaM vyaktigata prayatnoM ke itihAsa kA anugamana tathA una prayaloM kI kamiyoM aura vizeSatAoM kA ucita vizleSaNa karate hue zAnti sthApanA kI naI vyUha-racanA kI taiyaarii| (3) kavitA, lalita kalA, saMgIta, nRtya, nATaka aura sAMskRtika kAryakramoM ke AdAna-pradAna dvArA zAnti kI zikSA ko protsAhana / (4) samAcAra patroM ke mAdhyama se zAntiniSTha kAryakramoM aura sUcanAoM kA bharasaka prcaar-prsaar| mAnavAdhikAra ghoSaNA-patra ke adhyayana aura usake kriyAnvayana para vizeSa bl| (6) bAla-adhikAra ghoSaNA-patra kA bhalI prakAra se adhyayana evaM kriyaanvyn| yuddha ke viruddha banAye gaye nyUrambarga-siddhAntoM kA adhyayana tathA vizva zAnti ke siddhAntoM aura antarrASTrIya sAmarika vidhi-vidhAna ke pariprekSya meM unameM upayukta saMzodhana / (c) vibhinna rASTroM ke saMvidhAnoM kA adhyayana karake yaha niSkarSa nikAlanA ki manuSya ke maulika adhikAroM ke rakSArtha tathA mAnavAdhikAra ghoSaNA-patra ke kriyAnvayana kI unameM kyA vyavasthA hai tathA usakI kyA kArya-paddhati hai? (9) pArivArika stara para bhI ahiMsA ke prazikSaNa kI ghoSaNA evaM vyvsthaa| (10) yaha bhI sIkhanA aura sikhAnA ki hama apanI bAta anya logoM ko saphalatApUrvaka kaise samajhA sakate haiN| Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizva zAnti aura ahiMsA (11) sakArAtmaka saMkalpa karane kI kalA baccoM aura yuvA chAtra-chAtrAoM ko sikhaanaa| (12) zikSaka prazikSaNArthiyoM aura yuvA-chAtra-varga ke pAThyakramoM meM zAnti ___kI zikSA ko ucita sthAna denaa| (13) pratyeka sakriya praur3ha zAnti kAryakartA ke mAnasa meM base pratyeka bacce se milanA,usako sammAna denA aura zikSita karanA / (14) zAnti aura ahiMsA para jJAnavardhaka sAhitya upalabdha kraanaa| (15) ahiMsA kI saMkalpanA ke DhAMce ke andara-andara itihAsa ke adhyApana kI ucita vyvsthaa| (16) dhArmika tanAvoM aura yuddhoM ko TAlane tathA zAnti aura sukha upalabdha karAne kI dizA meM vibhinna dharmoM ke tulanAtmaka adhyayana ko protsAhana denaa| (17) vartamAna vyavasthAoM meM vyApta dhArmika pUrvAgrahoM ko dUra krnaa| (18) sArvabhauma zikSA pAThyakramoM meM zAnti-zikSA ko sammilita krnaa| (19) pAThyakramoM kI aisI naI paddhatiyoM kI khoja karanA, jinase vartamAna meM pracalita hiMsAtmaka prazikSaNa paddhatiyoM ko pratisantulita kiyA jA ske| (20) isa prakAra kI sArvabhauma zAnti-zikSA ke svapna ko sAkAra karane hetu antarsampradAya vidyAlaya evaM mahAvidyAlayoM kI sthApanA krnaa| 3. vizvavyApI upakrama antarrASTrIya stara evaM usase bhI pare nimnAMkita upakrama kiye jAeM (1) antarrASTrIya stara evaM usase bhI pare vizva zAnti pratijJA abhiyAna kA praarmbh| (2) zAnti aura ahiMsA kI sattA pratiSThita karane hetu gaira-sarakArI loka-saMgaThanoM,jaise-ekIkRta loka saMgaThana Adi kI sthaapnaa| Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 57 pariziSTa (3) saMyukta rASTra saMgha evaM isake adhInastha vibhAgoM meM gaira-sarakArI saMgaThanoM ke pratinidhi bhejanA tathA pratiniyukta krnaa| (4) zAnti aura ahiMsA kI sthApanA hetu pratyeka deza meM janasabhAoM kI sthaapnaa| rASTrIya pratirakSA kI saMracanA meM hiMsAtmaka sAdhanoM ke sthAna para ahiMsAtmaka sAdhanoM kI sthAnApanna kraanaa| samAcAra patroM pulisa, rAjanItijJoM evaM nyAya-vyavasthA ko kAnUna aura vyavasthA ke mahI siddhAntoM aura usake tatsambandhI dAyitvoM kA bodha kraanaa| (7) pratyeka deza meM zAnti aura AhiMsA kA pRthaka mantrAlaya sthApita karane hetu abhizaMsA karanA tathA usake lie rASTra-sarakAroM para dabAva ddaalnaa| (8) zAnti aura ahiMsA kI sArvabhauma zikSA ke pracAra aura prasAra ke lie upayukta prayAsa krnaa| 4. sAmAjika kArya sampUrNa vizva meM zAnti aura ahiMsA kA sAmrAjya sthApita karane kI dizA meM vibhinna sAmAjika saMgaThanoM kI mahatI bhUmikA ko samajhate hue ve saMgaThana nimnAMkita kArya sampAdita kareM: (1) pUrva se vidyamAna samAjasevI saMgaThanoM ko isa bAta ke lie prerita karanA ki ve apane hI avibhAjya aMga-vyakti ko ucita sammAna deM aura usakI pratiSThA bddh'aayeN| aise samAjasevI saMgaThana apane sAmAnya uddezyoM kI pUrti, vizeSataH vizva zAnti sthApanA kI dizA meM eka dUsare ko pUrNa sahayoga pradAna kreN| (3) matabheda kI dizA meM vibhinna samAjasevI saMgaThana eka dUsare ke viparIta prastAvoM ko eka vyavasthA ke rUpa meM svIkAra kareM aura usakA ucita samAdhAna kreN| Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 vizva zAnti aura ahiMsA (4) ANavika zastrIkaraNa ke isa yuga meM aise samAjasevI saMgaThanoM ko isa bAta ke lie prerita karanA ki ve apane deza meM bhI zastrIkRta sainya pratirakSA saMracanA ke viruddha apanA naitika virodha aura asahayoga prakaTa kreN| (5) sazastra sainya pratirakSA ke sthAna para ahiMsaka, sAmAjika evaM asainika pratirakSA vyavasthA ko protsAhana deN| (6) zAnti kArya meM sahAyaka asainika bala ke rUpa meM baccoM kA upayoga kreN| (7) samAcArapatroM ke mAdhyama se vartamAna meM kiye jA rahe hiMsA ke pradarzana kA virodha kareM / (8) hiMsA ke kAryoM kI sArvajanika avajJA va nindA karane ke lie jana-samudAya ko yatheSTha prAthamika prazikSaNa deN| yaha prazikSaNa sarva prathama vArtAoM, vaktavyoM aura dRzya mAdhyamoM, jaise-- posTarsa aura calacitroM Adi se diyA jA sakatA hai, aura tatpazcAt zAnti aura ahiMsA ke pAvana prayojana se samasta sAmAjika staroM para pratIka pradarzana ke rUpa meM kiyA jA sakatA hai| (9) yuddhaka protsAhaka khilaunoM ke kraya-vikraya para pUrNa pAbandI lagavAyeM / (10) hiMsA se zikAra hue logoM ke punarvAsa kI vyavasthA kareM tathA unako samAja kA aMga bnaaeN| (11) aisI jIvana-paddhati kA vikAsa kareM, jisameM svastha jIvana, zuddha aura sAtvika zAkAhArI bhojana, uttama caritra kI Adata DAlanA evaM zAnti aura nyAya ke prati prema aura AsthA jAgRta karanA Adi sammilita hai 1 5. vaiyaktika kArya " zAnti aura ahiMsA" kI sattA kAyama karane meM vyaktigata prayAsoM ko bhI sarvAdhika mahatva diyA jAya aura isa ora nimnAMkita kArya karane kA saMkalpa leM (1) janamAnasa meM sahiSNutA evaM saha-astitva kI bhAvanA kA jAgaraNa / (2) zAnti aura isake anurUpa hara vyakti kI avadhAraNA evaM vicAroM kA Adara karanA tathA isa dizA meM kevala sujhAvoM para nirbhara na raha kara vyaktiyoM ko isa prayojana se kiye jA rahe kAryoM meM bhAgIdAra banAnA / Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa (3) vyaktiyoM ke zAnti-viSayaka vicAroM ke prati sahiSNutA aura bhAdara pradarzita karate hue unake vicAroM evaM dRSTikoNa meM samaya aura paristhiti ke anusAra sudhArAtmaka parivartana laanaa| samasta vyAvahArika staroM para hiMsA ko nakAranA evaM ahiMsA ko sviikaarnaa| (5) samasta vyaktigata staroM para pratirakSA ke ahiMsaka tarIke apnaanaa| (6) vyaktigata stara para AvazyakatAoM aura unake pUrti-sAdhanoM kA parisImana krnaa| vyaktiyoM kI veza-bhUSA meM sAdagI aura vAtAvaraNa meM svacchatA utpanna krnaa| (e) isa bAta ke lie satat prayalazIla rahanA ki loga apane vArtAlApa ke taura-tarIkoM meM tathA Adatavaza azlIla yA phUhar3a bhASA kA prayoga na kreN| (9) vyakti kalA,dastakArI, saMgIta Adi ko abhiruci (haoNbI) ke rUpa meM apanAyeM tathA vizva stara para adhikAdhika saMkhyA meM patra-mitra banAyeM aura unake sAtha patra-vyavahAra meM samaya aura sAdhanoM kA bharapUra upayoga kreN| (10) logoM meM isa prakAra kA rujhAna paidA kiyA jAye ki ve sampAdakoM evaM lokanAyakoM ko bAraMbAra patra likhakara hiMsA aura anyAya ke mAmaloM meM apanA dRSTikoNa prakaTa kareM aura isa prakAra zAnti, ahiMsA aura nyAya kA mArga prazasta kreN| (11) vyakti jIvana ke hara kSetra meM zAnti,prema, ahiMsA aura uttama AcaraNa ___ kA Adarza prastuta kreN| (12) logoM meM aisI bhAvanA bharI jAe ki ve abhAvagrasta, daridra aura dalita varga ko sahAyatA, sahArA aura samarthana dene kI dRr3ha pratijJA kareM tathA unakI maulika AvazyakatAyeM pUrI karane meM unako yatheSTha sahayoga deN| (13) bandhuA majadUroM evaM isI taraha kI chipI huI pracchana sAmAjika burAiyoM kA vyaktigata stara para pardAphAza krN| Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 vizva zAnti aura ahiMsA (14) nazIlI davAoM ke sevana evaM surApAna ko samUla naSTa kreN| (15) khAdya sAmagrI ke hara prakAra ke apavyaya ko rokeM tathA yaha prayAsa kareM ki isa prakAra se bacAI gaI bhojana sAmagrI kA upayoga upamAnavIya pazuoM, pAlatU prANiyoM evaM pakSiyoM kI yatheSTa udara-pUrti meM kiyA jAe / (16) zAka-sabjiyoM Adi kI gharelU upaja ko protsAhita kara bhojana kA zAnti-sTaoNka taiyAra kareM / (17) phala- vRkSoM, auSadhIya paudhoM aura jar3I-bUTiyoM ko ghara-ghara meM upajA kara svastha jIvana kA mArga prazasta kareM / (18) utsAhI vyaktiyoM ko isa bAta ke lie prerita karanA ki ve pratidina kama se kama eka patra deza va videza meM likhakara vizva samudAya ke dezoM ke bIca zAnti samparka aura sad bhAvanA sthApita kreN| (19) sulekha kA upayoga zAnti posTarsa ko bar3hAvA dene kI eka kalA ke rUpa meM kreN| (20) vaiyaktika jIvana meM gaNAdhipati zrI tulasI dvArA taiyAra kI gaI aNuvrata AcAra saMhitA kA pAlana kreN| 6. rAjanItika kArya zAnti aura ahiMsA ke pracAra aura prasAra meM rAjanIti ko bhI prabhAvazAlI mAdhyama mAnakara tatsambandhI nimnAMkita kArya saMpAdita kiye jAe (1) eka vizva sarakAra gaThita karane meM yogadAna - vaha sarakAra jo vizva ke sabhI kSetroM kA pratinidhitva kare tathA zAnti ke sambanddha samasta upalabdha saMsAdhanoM aura sAmagrI kA yatheSTa upayoga kare / (2) AdhikArika rUpa se logoM ko pUrNatayA ahiMsAvAdI banane ke lie protsAhana denA / (3) bAla zAnti saMgaThana (cilDransa pIsa phAunDezana) kI sthApanA aura isake antargata baccoM kA, vizeSataH vizva netAoM ke baccoM kA, una sthAnoM ke Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 61 lie antarrASTrIya AdAna-pradAna karanA, jahAM do yA adhika dezoM ke bIca tanAvapUrNa sthiti adhika ugra hotI calI jA rahI ho / (4) mAnava samAja ke sabhI vargoM ke samakSa vizva meM ho rahe anyAyoM ko ujAgara karanA / (5) zAnti aura ahiMsA ke maMca para khar3e sabhI ummIdavAroM ko sahArA evaM sahayoga denA / (6) sainika sevAyeM (sahArA) dene ke bajAya naitika sahArA yA samarthana dene kI upayukta pRSThabhUmi taiyAra karanA / (7) vizva zAnti brigeDa kA gaThana, prazikSaNa aura vizeSataH usa kSetra meM yatheSTa upayoga jahAM do yA adhika deza saMgharSarata hoM / (8) ahiMsA aura zAnti ke maMca se rAjanItika prakiyAoM kA prayoga / (9) garIboM ke una rAjanItika/Arthika/sAmAjika kAraNoM kA vinamra bhAva se nirAkaraNa karanA jo hiMsA ko janma dene vAle haiN| (10) vizva ke samasta dhArmika saMgaThanoM ke bIca samanvaya evaM vicAra-vinimaya sthApita karanA, tAki unake dvArA koI hiMsAtmaka kadama na uThAyA jA sake / (11) vizva ke paryAvaraNa ko pradUSaNa se bacAne ke lie sthAnIya saphala zAnti AndolanoM ko protsAhana / 7. nyAyika vizva meM ahiMsA aura zAnti kA sAmrAjya sthApita karane ke lie nimnAMkita nyAyika prakriyAoM kA bhI yatheSTha upayoga kiyA jAe (1) asainika asahayoga saMgharSoM meM bhAga lene hetu upalabdha saMvaidhAnika pratirakSAtmaka upAyoM kA patA lagAnA aura vizva - nAgarikatA kI saMkalpanA kA upayoga karanA / (2) mAnava adhikAroM kI sArvabhauma ghoSaNA ke pariprekSya meM ucita tarkoM kA lAbha lete hue kisI bhI rAjanItika saMgaThana meM apanI niSThA / AsthA rakhane ke adhikAra kA pratipAdana evaM usakI rakSA karanA / Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 vizva zAnti aura gahisA ghoSaNA-patra prArUpaNa samitiH gerI Devisa (saMyuktarAjya amerikA) esa.ela. gAMdhI (bhArata) . DaoN.sumana khannA (bhArata) zI oka (saMyuktarAjya amerikA) avAThara-rahamAna (bAMgalA deza) monikA siDenmArka (svIDana) pro. rAmajI siMha (bhArata) mUlarUpa se zI o ke dvArA likhita,vinoda seTha evaM DaoN.je.ena. purI dvArA punlikhit| antima sampAdana-esa.ela.gAMdhI Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ CELAnel pamokkhA OM jaina vizva / mAratA jaina vizva bhAratI, lADanUM (rAja.)