Book Title: Shikshan Prakriya Me Sarvangpurna Parivartan Ki Avashyakta
Author(s): Shreeram Sharma, Pranav Pandya
Publisher: Yug Nirman Yojna Vistar Trust
Catalog link: https://jainqq.org/explore/032174/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zikSaNApatityA samipUrNa yhisskaatiitbhk = zrIrAma zarmA AcArya Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zikSaNa prakriyA meM sarvAMgapUrNa parivartana kI AvazyakatA lekhaka : paM0 zrIrAma zarmA AcArya DaoN0 praNava paMDyA (ema0 DI0) prakAzaka : yuga nirmANa yojanA vistAra TrasTa gAyatrI sapobhUmi, mathurA phona : (0565) 2530128, 2530399. mo. 09927086287, 09927086289 phaiksa naM0- 2530200 punarAvRtti san 2011 mUlya : 12.00 rupaye Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzaka : yuga nirmANa yojanA vistAra TrasTa gAyatrI tapobhUmi, mathurA-281003 O lekhaka : paM0 zrIrAma zarmA AcArya DaoN0 praNava paMDyA (ema0 DI0) O mudraka : yuga nirmANa yojanA presa, gAyatrI tapobhUmi, mathurA-281003 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guru kI mahimA, mahattA evaM jimmedArI zikSA kI mahattA aura garimA, upayogitA aura AvazyakatA kA varNana anAdi kAla se lekara aba taka ke sabhI manISiyoM ne pUrA jora dete hue kiyA hai| yahI kAraNa hai ki "vidyA se amRta prApta hone" jaise sUtroM kA pracalana huA / sarasvatI pUjana prakArAMtara se vidyA kI hI abhyarthanA hai| gaNeza pUjana bhI isI saMdarbha meM kiyA jAtA hai| vidvAna sarvatra pUje jAte haiM, jabaki zAsana adhikArI kevala apane kSetra meM hI pUje jAte haiN| dhana saMpatti jisa - tisa prakAra kharca hotI, curAI jAtI, naSTa kI jAtI bhI dekhI jAtI hai, kiMtu jJAna-saMpadA bA~Tane para anya padArthoM kI taraha ghaTatI nahIM, balki aura adhika bar3hatI hI rahatI hai / susaMskAritA ke rUpa meM yaha janma-janmAMtaroM taka sAtha detI rahatI hai| vidyA dAna ko sarvotkRSTa dAna mAnA gayA hai| anna, vastra, auSadhi, dhana Adi ke anudAna kaSTa - pIr3itoM, abhAva grastoM kI sAmayika sahAyatA bhara kara pAte haiN| usase tatkAla rAhata to milatI hai, jo Avazyaka bhI hai; paraMtu cira sthAI samAdhAna itane bhara se nahIM hotaa| isake lie zramazIlatA dUradarzitA, sUjha-bUjha ke sahAre, svAvalaMbana ke cira sthAyI prabaMdha karane hote haiN| yaha saba yogyatA evaM pratibhA ke sahAre hI kiyA jA sakatA hai| spaSTa hai ki sthira samAdhAna ke lie, suvikasita - samunnata stara pAne ke lie zikSA kI mahattvapUrNa bhUmikA hotI hai| ina AdhAroM ke sahAre svayaM bhI pAra huA jA sakatA hai aura apanI nAva meM biThAkara auroM ko bhI pAra kiyA jA sakatA hai| udAra hRdaya vyakti kaSTa- pIr3itoM, abhAva grastoM kI sAmayikaM sahAyatA karate bhI rahate haiM, paraMtu jaba kisI sthira samAdhAna kI bAta socI jAtI hai, ubArane- uThAne kA mArga khojate haiM, to yahI niSkarSa nikalatA hai ki saMbaMdhita samudAya ko adhika se adhika jJAna saMpanna Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [4] zikSaNa prakriyA meM sarvAMgapUrNa parivartana kI AvazyakatA kiyA jAe, yogya banAyA jaae| isake lie zikSA vyavasthA kA hI sahArA lenA hotA hai| itanA ciMtana karane para samAja ke sthAyI vikAsa ke lie zikSaNa taMtra ko suvikasita evaM samunnata banAne kI AvazyakatA ko svIkAra karanA hI par3atA hai| isa prayAsa meM samAja ke sabhI varga sahayoga kara sakate haiN| azikSita svayaM zikSita banane meM utsAha leM aura zikSita vyakti dUsaroM ko adhika se adhika zikSA pradAna karane meM rasa leN| inake atirikta tIsarA varga vaha hai, jo zikSA-saMvardhana ke sAdhana juTAtA hai| imArata, upakaraNa, vetana Adi kI vyavasthA karatA hai| jo isakA mahattva samajhate haiM; ve isa hetu apanI dAnazIlatA, udAratA kA paricaya dete haiN| svayaM se utanA na bana par3e to udAra tabiyata ke saMpanna vyaktiyoM ko zikSA kI upayogitA samajhAkara, isa dAna sahayoga se milane vAle puNya kA smaraNa dilAkara, caMdA ikaTThA karake isa AvazyakatA ko pUrA karate haiN| isa prakAra sabhI apane kSetra meM zikSA vistAra prakriyA ko adhikAdhika gati de sakate haiN| sarakAra bhI isakA eka mahattvapUrNa pakSa hai| usakA zikSA vibhAga isI prakAra ke tAne-bAne bunatA rahatA hai| vidyAlaya kholane aura unheM calAne meM sarakArI prayatna bhI bahuta kucha karate dikhAI dete haiN| isa saMdarbha meM bar3hatI AbAdI aura deza kI bar3hatI AvazyakatAoM ko dekhate hue zikSA ke nae-nae AyAma bhI khar3e kie jA rahe haiN| socane vAle isa viSaya para socate haiM aura naI-naI yojanAeM banAte haiN| cAlU krama meM sudhAra, parivartana, saMvardhana ke lie aise upAya khoje jAte haiM ki adhika se adhika vyaktiyoM taka zikSA kA adhika se adhika lAbha pahuMcAyA jA ske| ___ itane para bhI jo ho cukA hai, ho rahA hai; usakI tulanA meM agale dinoM aura bhI adhika bar3e kadama uThAe jAne kI AvazyakatA hai| isa prasaMga meM yaha bhI smaraNa rakhanA hogA ki zikSA ke vistAra ke sAtha-sAtha zikSA kA stara uThAnA bhI Avazyaka hai| stara uThAne kA artha hai zikSA ke svAvalaMbana aura susaMskAritA pradhAna pakSoM ko adhika samunnata banAyA jaanaa| Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zikSaNa prakriyA meM sarvAMgapUrNa parivartana kI AvazyakatA|| 5] svAvalaMbana ke nimitta gA~dhI jI dvArA sujhAe gae "buniyAdI-tAlIma" ke siddhAMta apanAne pdd'eNge| chAtra zikSA ke sAtha-sAtha aisA kucha sIkhatA rahe, jisake sahAre binA naukarI khoje vaha apane kSetra meM, apane balabUte hI apanI AjIvikA calA ske| isa pratipAdana meM gRha-udyogoM kI ora saMketa kiyA gayA hai| isa prasaMga ko vicArakoM aura vyavasthApakoM ke Upara chor3akara Age bar3hane ke alAvA aura koI cArA nahIM hai| dUsarA mahattvapUrNa pakSa hai susaMskAritA saMvardhana kI vidyaa| vidyArthI meM ise gaharAI se jamAne-sIMcane ke lie Aja kI paristhitiyoM meM akelA adhyApaka varga bhI binA kisI bAharI sahAyatA ke bahuta kucha karake dikhA sakatA hai| isa saccAI ko caritArtha kara dikhAne vAle aneka udAharaNa maujUda haiN| adhyApaka ko apanI garimA samajhane aura caritArtha kara dikhAne meM vartamAna paristhitiyA~ bhI bAdhA nahIM paha~cA sktiiN| jahA~ zikSaNa-taMtra ke vetanamAna suvidhA-sAdhanoM ko bar3hAe jAne kI bAta hai, vahA~ taka to adhikAdhika sAdhana juTAne kA samarthana hI kiyA jaaegaa| para isameM yadi kucha kamI rahe, ar3acana par3e, to bhI yaha to ho hI sakatA hai ki adhyApakagaNa apanI guru-garimA ko apane hI balabUte banAe raheM aura apane gaurava kA mahattva anubhava karate hue bar3hate cleN| zikSA eka pratipAdana hai| usakA mUrta rUpa zikSaka haiN| chAtroM kA vyaktitva sudhArane, ubhArane meM yoM abhibhAvakoM ko pradhAna rUpa se jimmedAra mAnA jAtA hai, para gaharAI se socA yA dekhA jAe to isa dAyitva se adhyApaka bhI bacate nahIM haiN| unakI bhUmikA chAtroM kA vyaktitva vinirmita karane meM apane DhaMga kI anokhI hai| abhibhAvaka bhI yaha kArya ThIka prakAra se saMpanna karane meM samartha nahIM ho skte| kAraNa ki abhibhAvakoM meM baccoM ke prati lAr3a-dulAra itanA bharA rahatA hai ki unakI truTiyoM ko bahadhA ve samajha nahIM pAte aura na use sudhArane ke lie Avazyaka samajhadArI saMjoe hue hote haiM, isake atirikta bAlakoM kA ghara para bItane vAlA. samaya prAyaH khAne, sone, mastI karane aura skUla kI taiyArI meM hI nikala jAtA hai| ve Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 zikSaNa prakriyA meM sarvAgapUrNa parivartana kI Avazyakata abhibhAvaka ke sAtha usa saMdarbha meM nahIM ghulate-milate haiM, jisase ki sudhArane aura pragatizIla banAne ke lie jina prayAsoM kI AvazyakatA hai, unheM ThIka prakAra pUrA kiyA jA ske| sabase bar3I bAta hai, bAla vikAsa ke lie manovaijJAnika aura vyAvahArika pakSoM kI samucita jAnakArI kA abhAva / abhibhAvakoM meM ise jAnane-sIkhane kI na to AvazyakatA anubhava hotI hai aura na abhiruci, isa dRSTi se ve bhI bar3I Ayu ke anajAna vyakti hI samajhe jA sakate haiN| vaise abhibhAvakoM ko usI sthiti meM nahIM rahanA caahie| bAlakoM ko janma dene aura pAlane - posane ke atirikta unameM yaha samajha bhI honI cAhie ki jina mehamAnoM ko ghara meM bulAkara biThAyA gayA hai, unakI surakSA, suvidhA kI hI nahIM, pragati aura prasannatA kI bAta bhI socI jaae| unheM usa guNa, karma aura svabhAva kI saMpadA se susaMpanna banAyA jAe, jo unake vyaktitva ko nikhAra sakatI haiM aura bhaviSya ko sudhAra sakatI hai| ise durbhAgya hI kahanA cAhie ki abhibhAvaka apane paripUrNa uttaradAyitva kA tattva darzana na to samajhate haiM aura na samajhane kA prayAsa hI karate haiN| mAtAe~ prAyaH azikSita yA alpazikSita hotI haiN| una para gRha-kAryoM kI vyastatA aura asta-vyastatA ke kAraNa rugNatA chAI rahatI hai| ve bAlakoM ke lie zarIra-suvidhA juTAtI raheM to bhI ganImata hai| unheM kosane, gAlI dene, pITane kI eka mAtra sudhAra ke nAma para baratI jAne vAlI prakriyA ko kama se kama barateM to bhI unheM dhanyavAda diyA jA sakatA hai| jo bAlakoM ko susaMskArI evaM pragatizIla banA sakeM, aisI mAtAe~ viralI hI hotI haiN| zeSa to janma dAtrI mAtra rahakara, apane karttavya kI itizrI mAna letI haiN| sarakAra ke lie yahI bahuta hai ki vaha skUloM ke lie imArata, upakaraNa, kAryakrama, vetana, nirIkSaNa, padonnati, tabAdale Adi kI vyavasthA banAtI hai| sarakAra koI aisA vyakti nahIM haiM, jisakA kSetra se sIdhA saMparka banatA ho aura vaha laMbI avadhi taka niraMtara banA rahatA ho| yaha to zikSakoM se hI bana par3atA hai| unheM zikSA kA jIvaMta pratimA kahanI caahie| devatAoM kI pratimA patthara kI, dhAtu kI Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zikSaNa prakriyA meM sarvAMgapUrNa parivartana kI AvazyakatA | 7 banatI hai, para zikSA ke devatA to hAr3a-mA~sa ke hote haiM--par3he-likhe, suyogya, suzikSita aura bhaavnaashiil| yadi deza kA bhaviSya ujjvala hotA hai to usameM pradhAna bhUmikA naI pIr3hI kI hogii| naI pIr3hI ko prakharatA ke DhA~ce meM DhAlane meM samartha yadi koI zakti hai, to vaha zikSA ke mUrtimAna devatA zikSaka kI utkRSTatA hI hai| usI para bhAvI pragati kI AzA keMdrIbhUta samajhI jA sakatI hai| vidyArthI apane samaya kA mahattvapUrNa bhAga adhyApakoM ke sAtha rahakara vidyAlayoM meM gujArate haiN| unake prati sahaja zraddhA aura kRtajJatA kA bhAva bhI rahatA hai| jo vidyA dAna dete haiM, ucca zikSita haiM, apanI sahAyatA se chAtroM ko bhAvI jIvana meM suyogya, saMpanna banA sakane ke lie abhUtapUrva bhUmikA nibhAte haiM, unake upakAroM ko koI kaise bhulA sakatA hai ? unase Ayu meM hI nahIM hara hAlata meM choTI sthiti vAle chAtroM para unake vyaktitva aura kartRtva kI chApa par3anI hI caahie| adhyApakoM kA anuzAsana sahaja svAbhAvika hai| Ate-jAte samaya unakA abhinaMdana hotA hai| unake kakSA meM praveza karate hI stabdhatA chA jAtI hai| jo bacce ghara meM udaMDatA baratate haiM, ve bhI skUla ke anuzAsana meM sIdhe ho jAte haiN| koI jarUrI nahIM ki isake lie hamezA daMDa dene kI kaThoratA apanAnI par3e, para anuzAsita vAtAvaraNa ko banAe rakhanA adhyApaka kA apanA kAma hai| yaha tanika bhI kaThina nahIM hai| yadi zikSaka kA nijI jIvana caritra ThIka ho aura vyavahAra zAlInatA se bharA-pUrA ho to koI kAraNa nahIM ki chAtra unakA anuzAsana na mAne, preraNA grahaNa na kare aura die gae tathyapUrNa parAmarzoM para dhyAna na de| mAnA ki samaya kI cAla ulaTI hai aura ucchaMkhalatA ke mAhaula ne zikSArthiyoM meM bhI udaMDatA bhara dI hai| itane para bhI nirAzA jaisI koI bAta nahIM hai| anagar3ha pazuoM ko sarakasa vAle caturAI ke sAtha vazavartI kara lete haiM aura unheM Azcaryajanaka kArya kara dikhAne yogya banA lete haiN| phira koI kAraNa nahIM ki guru garimA sahI sthiti meM hone para chAtroM ko skUlI pAThyakrama meM niSNAta aura vyaktitva kI dRSTi se samunnata, susaMskRta na banAyA jA ske| Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ |8|| zikSaNa prakriyA meM sarvAMgapUrNa parivartana kI AvazyakatA mAtA-pitA aura guru ko tridevoM kI upamA dI gaI hai| unameM se mAtA janma detI hai, pitA poSaNa karatA hai, kiMtu guru to nara pAmara ko zikSA-dIkSA se alaMkRta karake, nara-devoM kI paMkti meM biThA detA hai| isI kAraNa usake lie adhika zraddhA vyakta kI gaI hai, use Adara mAna Adi diyA gayA hai, para garimA ke anurUpa zikSaka ko apanA stara aise sA~ce ke sadRzya banAnA cAhie, jisake saMparka meM Ane vAle kaccI miTTI jaise bacce mana mohaka khilaunoM ke rUpa meM Dhalate cale jaaeN| aisA kara pAne para hI yaha apekSA kI jA sakatI hai ki na kevala chAtra abhibhAvakoM kA samudAya, varan sArA samAja unheM bhAva bharI zraddhA pradAna kregaa| unakA Adeza mAnane meM pIche na rhegaa| zikSA ko skUlI pAThyakrama kahA jAe to susaMskAritA saMvardhana se saMbaMdhita sabhI prayAsoM ko dIkSA kahanA hogaa| skUlI par3hAI pUrI karAnA to Avazyaka hai hii| ise vetana ke lie kiyA gayA parizrama bhI mAnA jA sakatA hai, para bAta itane taka sImita nahIM samajhI jA sktii| karaNIya yaha bhI hai ki jisa prakAra mAtA-pitA baccoM ke prati bhAvanAzIla aura prayatnarata rahate haiM, usI prakAra adhyApaka bhI apane saMparka ke chAtroM meM zAlInatA, sajjanatA, zramazIlatA, jimmedArI, bahAdurI, ImAnadArI aura samajhadArI jaisI satpravRttiyoM ko vikasita karane meM kucha uThA na rkheN| yaha prayAsa hI unakI vaha sevA hogI, jisake AdhAra para suvikasita naI pIr3hI ko, samAja ke nava nirmANa kA zreya suyoga milegaa| inhIM prayatnoM meM nirata rahane vAle zikSaka samUce samAja ko apanA RNI banA sakate haiN| svayaM hI apanI garimA meM bhI cAra cA~da lagA sakate haiN| 00 Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zikSaNa prakriyA meM sarvAMgapUrNa parivartana kI AvazyakatA adhyApaka apane Adarza se mArgadarzana deM skUlI zikSA kA uddezya chAtroM ko prastuta paristhitiyoM saMdarbha evaM prasaMgoM kI samucita jAnakArI denA hai; isa dRSTi se bhASA, gaNita, bhUgola, itihAsa, vijJAna Adi viSayoM kI jAnakArI kA pAThya-pustakoM meM samAveza hai| yaha sabhI viSaya navodita chAtroM ko adhika jAnakArI aura vastusthiti se avagata karAne ke lie samAviSTa kie gae haiN| isa jAnakArI kI upayogitA, AvazyakatA kama nahIM hai| isI kAraNa zikSA kA vartamAna DhA~cA khar3A kiyA gayA hai| usI prayojana ke lie skUla, kaoNleja khule haiM, adhyApaka niyukta kie gae haiM, parIkSAe~ hotI haiM aura uttIrNoM ko pramANa patra va puraskAra Adi milate haiN| isI AdhAra para unake jJAna vistAra kA mUlyAMkana kiyA jAtA hai aura usI ke anurUpa upayukta padoM para unakI niyukti bhI hotI hai. athavA, vyavasAya Adi meM apanI jAnakAriyoM ke AdhAra para adhika kuzala siddha hote evaM saphala banate haiN| isa prakAra pracalita zikSaNa-prakriyA ko bhI upayogI evaM Avazyaka samajhate hue sarAhA jA sakatA hai| usakI avamAnanA karane jaisA to koI kAraNa hI nahIM hai| abhI jo hai, usakI prazaMsA karate hae bhI jo kamI hai, usakI ora dhyAna diyA jAnA Avazyaka hai| yadi vaha kabhI akhare to use dUra karane kA prayAsa bhI karanA caahie| ciMtana kI utkRSTatA, caritra kI prAmANikatA aura nyAyocita paraspara sahakAra kI pravRttiyA~ aisI haiM, jinheM zikSaNa kAla meM hI chAtroM meM aMkurita aura pallavita kiyA jAnA cAhie, kyoMki guNa, karma, svabhAva meM satpravRttiyoM kA samAveza hue binA vyaktitva usa stara taka nahIM ubharatA, jisase AtmasaMtoSa mila sake, pratibhA ubhara sake aura prAmANikatA ke AdhAra para jana sAdhAraNa kA sammAna evaM sahayoga arjita karanA saMbhava ho ske| isa AvazyakatA kI pUrti zikSaNa ke sAtha-sAtha hI hotI cale, yaha AzA kI jAnI upayukta hI hai kyoMki harI lakar3I-mor3I jA Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | 10|| zikSaNa prakriyA meM sarvAMgapUrNa parivartana kI AvazyakatA sakatI hai, gIlI miTTI se bartana, khilaune bana sakate haiM, dhAtu ko narama banAkara hI use kisI DhA~ce meM DhAlakara upayogI upakaraNa ke stara taka pahu~cAyA jA sakatA hai| saMskAra grahaNa karane kI sahI Ayu uThatI umra hI hai| usameM pradhAna upalabdhi zikSA ke rUpa meM arjita kI jAtI hai, kiMtu sAtha hI yaha bhI sahI hai ki inhIM dinoM vAtAvaraNa ke anurUpa navodita bAlakoM kA vyaktitva bhI bhale-bure stara kA vinirmita hotA hai| kusaMga evaM satsaMga unheM atyadhika prabhAvita karate haiN| skUloM meM praveza pAne se lekara use chor3ane taka kI yaha saMdhi aisI hotI hai, jisameM bhAva-saMvedanAoM kA atyadhika ubhAra rahatA hai| ve vAtAvaraNa se, saMbaddha vyaktiyoM se preraNAe~ grahaNa karate aura unheM jIvana krama meM utArakara paripakva karate jAte haiN| yahI saMcaya vikasita sthiti meM pahu~cane para vyaktitva evaM caritra rUpa meM dRSTigocara hotA hai| ___ ina tathyoM ko samajhate hue zikSaNa kAla meM lagane vAle bahumUlya samaya meM hI nItiniSTha samAjaniSTha kI manobhUmi banAI jAnI caahie| unheM zreSTha nAgarika evaM pratibhAvAna puruSArthI banAe jAne ke lie samucita prayatna honA caahie| AdatoM kA parimArjana evaM pariSkAra inhIM dinoM saMbhava hai| isa saMbhAvanA ko sArthaka kara dikhAne para hI yaha AzA apekSA kI jA sakatI hai ki samaya Ane para zreSTha nAgarika bana skeNge| samAja ko samunnata banAne meM sahayoga de skeNge| apane vyaktitva aura kartatva ke dvArA deza, dharma, samAja aura saMskRti kI mUlyavAna sevA kara skeNge| yahI vaiyaktika aura rASTrIya samRddhi bhI hai| kisI deza ke suyogya nAgarika hI usakI pragati ke mUlabhUta AdhAra hote haiN| mahAmAnavoM kA mUlya itanA adhika hotA hai, jisa para kubera kI saMpadA nyauchAvara kI jA ske| prakharatA saMpanna vyakti hI pichar3epana kI paristhitiyoM ko samApta karane evaM hara kSetra meM pragatizIlatA kA varcasva bharane meM saphala hote haiN| suvikasita, susaMskRta pratibhAoM ko nara deva mAnA gayA hai| isa sthiti taka kaise pahu~cA jAe ? sAmAnya se asAmAnya stara kA banane meM kisa prakAra saphalatA pAI jAe ? isa prasaMga para hara vicArazIla ko gaMbhIratA pUrvaka vicAra karanA cAhie ki rASTra kI udIyamAna pratibhAoM ko skUla, kaoNleja meM par3hane vAle chAtroM ko, grAma-zahara meM rahane vAle Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zikSaNa prakriyA meM sarvAMgapUrNa parivartana kI AvazyakatA || 11 | nava-yuvakoM ko rASTra kI udIyamAna bhavitavyatA mAnakara, unheM zikSita banAne ke sAtha-sAtha susaMskRta banAne ke lie kucha uThA na rakhA jaae| yaha saba. kaise ho sakatA hai ? itane bar3e kAma meM hAtha kauna DAle ? use pUrA kara dikhAne kA vrata kauna dhAraNa kare ? isake uttara meM eka hI keMdra para nigAha jA TikatI hai, vaha hai zikSA tNtr| isameM sUtra saMcAlaka, adhikArI, nIti-nirmAtAoM kA uccavarga to pramukha hai hI, kyoMki unhIM ke izAre para chAtroM ko par3hAI kI sArI suvidhAe~, yojanAe~ milatI haiM, paraMtu isa prakriyA kA vyavahArika kAryabhAra zikSaka hI sa~bhAlate haiN| ArkITaikTa kisI imArata kA nakzA bhara banAkara apanA kAma pUrA karatA hai| usakI nIMva khodane se lekara, imArata khar3I karane aura chata DAlane taka kI pUrI prakriyA. rAja-majadUra, luhAra, bar3haI Adi zilpI-zramajIvI hI milakara pUrI karate haiN| zikSA taMtra ke vizAla kSetra meM, agrima morce para lar3ane vAle sainikoM kI taraha, zikSaka samudAya kI hI pradhAna bhUmikA rahatI hai| zreya kA dAvedAra koI bhI kyoM na bane, para yadi naI pIr3hI kA stara vAstava meM hI U~cA uThAnA hai to usameM pahalI zreNI kI bhUmikA nibhAne meM adhyApakoM kA zrama aura manoyoga hI camatkArI satpariNAma prastuta karatA dikhAI degaa| isa prakAra unheM prakArAMtara se nIMva ke patthara jaisI sthiti meM rahane vAle rASTra nirmAtA hI kahA jA sakatA hai| svataMtratA ke bAda jo rAhata kI sA~sa lene kA jana sAdhAraNa ko avasara milA hai, use pragatizIlatA kI dizA dene kA kArya adhyApaka hI kara sakate haiN| adhyApakoM meM bhI ve vaMdanIya abhinaMdanIya haiM, jinheM upAdhyAya kA AcArya kA zreya sammAna mila ske| ___sAmAnya adhyApaka pAThyakrama pUrA karane bhara meM apanI jimmedArI sameTa lete haiN| chAtra pAThya pustakoM kI sahAyatA se apane jJAna kI abhivRddhi karate haiN| adhyApaka apanI kakSA meM usa par3hAI ko suvyavasthita banAne kI vidhi vyavasthA banA dete haiN| DharrA isI prakAra calatA rahatA hai aura parIkSA dekara phela-pAsa hone kA krama bhI calatA rahatA hai| pAsa hone vAle chAtroM meM utsAha aura phela hone vAloM meM Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | 12|| zikSaNa prakriyA meM sarvAMgapUrNa parivartana kI AvazyakatA nirAzA evaM duHkha dekhA jAtA hai| isa ghur3adaur3a meM Age nikalane vAloM ko pramANa-patra to milate haiM, para nizcita nahIM ki unake AdhAra para koI acchI naukarI mila sakegI yA nahIM ? phela hone vAle bacce phira se par3hate haiM yA nirAza hokara baiTha jAte haiM, para svAvalaMbana ke AdhAra para AjIvikA upArjana ke saMbaMdha meM isa samudAya ke sabhI sadasyoM ko anizcitatA hI ghere rahatI hai| __zikSA meM svAvalaMbana ke lie upayukta 'kalA-kauzala kA samAveza hone kI carcA pahale hI kI jA cukI hai| unake lie vyApaka prabaMdha karanA jarUrI hai| susaMskAritA kI dizA meM eka prayAsa yaha ho sakatA hai ki pAThya-pustakoM meM eka prakaraNa nItiniSThA ko ubhArane ke lie bhI jur3A rhe| sAmUhikatA, sahakAritA, samAjasevA, zAlInatA, sadbhAvanA jaisI satpravRttiyoM ko apanAne, unheM vyAvahArika jIvana meM utArane kI sIkha bhI dI jAtI rhe| isa mArga meM Ane vAlI kaThinAiyoM kA samAdhAna sujhAyA jAe aura sadguNoM ke abhyAsa kA koI sunizcita tarIkA batAyA jAe, para vaisI koI sA~gopAMga vyavasthA abhI bana nahIM pAI hai| isa saMdarbha meM kahA to bahuta kucha jAtA rahA hai usakI AvazyakatA kA samarthana bhI kiyA jAtA hai, para yaha saba uthalA hI raha jAtA hai| anivArya pAThyakrama banAne aura use sabhI kakSAoM meM lAgU karane kA koI sarakArI prabaMdha abhI taka ho nahIM sakA hai| eka Dara yaha banA rahatA hai ki nItiniSThA ke pAThyakrama ko kahIM dharma saMpradAya kA zikSaNa na kahA jAne lage ? use sAMpradAyikatA kA viSa bIja phailAnA na mAna liyA jAe ? vastutaH isa prakAra bhramagrasta hone kA koI kAraNa nahIM hai| dharma nirapekSa rAjya meM sAMpradAyikatA ko protsAhana nahIM diyA jA sktaa| usake lie manAhI hai bhI, para nItiniSThA ko bhI usI lapeTa meM le lenA sarvathA anucita hai| ho sakatA hai ki sAMpradAyika mAnyatAoM meM nIti kA samarthana na ho, para isI kAraNa nItiniSThA ko saMpradAyavAda kahakara, usakI upekSA-avamAnanA bhI to nahIM kI jA sktii| nAgarika zAstra, samAja zAstra Adi nirvivAda rUpa se par3hAe jA sakate haiM, to AdarzavAditA Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zikSaNa prakriyA meM sarvAMgapUrNa parivartana kI AvazyakatA] 13] kA pakSadhara AcAra zAstra kyoM nahIM par3hAyA jA sakatA ? jIvanI vidyA ko mahattvahIna karake upekSita kaise kiyA jA sakatA hai ? use zikSaNa paddhati kA avicchinna aMga kyoM nahIM banAyA jA sakatA ? Akhira saMkhyA meM adhika honA hI to saba kucha nahIM hai, vyaktitva kI utkRSTatA kA bhI to apanA mUlya hai| isa viSaya se aparicita rahakara, dRSTikoNa, caritra vyavahAra meM utkRSTatA kA samAveza bhI to nahIM kiyA jA sktaa| isa abhAva ke rahate, kisI se mahAnatA apanAne aura samAja kA abhinaMdanIya ghaTaka banane kI AzA bhI to nahIM kI jA sktii| sarakArI pAThyakrama meM yadi naitika zikSA kA, avicchinna AdhAra kA samAveza nahIM hai, to bhI usa AvazyakatA ko kama se kama zikSaka to anubhava kareM aura nijI 'taura se usa saMbaMdha meM jo kucha bana par3a sakatA hai, use karane ke lie tatparatA barateM, prayatnazIla rheN| abhibhAvaka kI taraha adhyApaka kI bhI kucha naitika jimmedAriyA~ haiN| jisa taraha abhibhAvaka bAlakoM ke lie roTI-kapar3e kA prabaMdha karake apanI jimmedAriyoM se sarvathA mukta nahIM ho sakate, usI prakAra adhyApaka bhI korsa kI par3hAI par3hAkara una uttaradAyitvoM se chuTakArA nahIM pA sakate, jo anAyAsa unakI guru-garimA ke bIca saghana rUpa meM jur3a gae haiN| nirdhArita pAThyakrama pUrA karate samaya ve bIca-bIca meM aisI TippaNiyA~ jor3ate raha sakate haiM, jinase chAtroM ko atirikta dizA milatI rhe| ve apanI nirdhArita par3hAI to dilacaspI ke sAtha pUrI kareM hI, para sAtha hI yaha bhI utkaMThA jaga par3e ki unheM saMvyApta duSpravRttiyoM se bacanA hai, duSpariNAma bhugatane ke lie vivaza karane vAle kucakra meM nahIM pha~sanA hai| apane stara ko kramazaH isI prakAra vikasita karate jAnA hai, jisase unakI gaNanA prAmANika, jimmedAra, pratibhAvAna logoM meM hone lge| isake lie jisa prakAra kA mAnava banAyA jAnA Avazyaka hai, use pAThyakrama kI vivecanA karate hue bhI hRdayagama karAyA jA sakatA hai| Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | 14|| zikSaNa prakriyA meM sarvAMgapUrNa parivartana kI AvazyakatA nIti zikSA kahane-sunane meM to sarala hai, para vaha ati kaThina hai| isake lie sabase pahale adhyApaka ko apanA bAharI aura AMtarika jIvana aise sA~ce meM DhAlanA hotA hai, jisakA anugamana karate hue saMbaMdhita chAtra anAyAsa hI prAmANika evaM zAlInatA ke DhA~ce meM Dhalane lgeN| vANI, siddhAMtavAda kA mahattva aura svarUpa samajhAne meM kisI taraha saphala ho jAtI hai, para sabase adhika prabhAva parAmarzadAtA ke pariSkRta vyaktitva kA hI par3atA hai| Aja kI paristhitiyoM meM kaThinAI samajhI jAne vAlI nIti zikSA ko vyAvahArika aura grAhya banAne kA gauravamaya uttaradAyitva zikSakoM para AtA hai| vANI se die jAne vAle mArga darzana ke sAtha-sAtha unheM caritra dvArA die jAne vAle zikSaNa kI vidhA vikasita karanI hogii| yadi apane gaurava kA anubhava kiyA jA sake to aisA karanA kaThina nahIM, rocaka aura manorama ho jAtA hai, usameM ghATA kahIM bhI nhiiN| chAtroM, abhibhAvakoM ke zraddhApAtra banate hI zikSakoM ko vaha uccastarIya sammAna aura sahayoga prApta hone lagatA hai jisake lie bar3e-bar3e netA, adhikArI tarasate haiN| 00 Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zikSaNa prakriyA meM sarvAMgapUrNa parivartana kI AvazyakatA || 15 zikSA meM susaMskAritA kA samanvaya prAthamika kakSAoM ke lie to adhyApaka Avazyaka haiM, kyoMki una dinoM bAlakoM kA bauddhika vikAsa atyaMta sImita hotA hai| sahAre ke binA, unake lie saMbhava nahIM ki varNAkSara svara, vyaMjana, gaNita Adi kI prAraMbhika AvazyakatA bhI apane balabUte pUrI kara skeN| isalie prAthamika pAThazAlA meM to pAThyakrama par3hane vAloM kI sahAyatA anivArya rUpa se Avazyaka rahatI hai| isake uparAMta jaise-jaise chAtroM kI samajhadArI bar3hatI jAtI hai, adhyApakoM ke mArgadarzana kI AvazyakatA kama hotI jAtI hai| aneka chAtra haiM jo ghara para par3hakara parIkSA dete aura pAsa hote rahate haiN| aise prAiveTa kahe jAne vAle chAtroM kI saMkhyA regulara chAtroM kI saMkhyA ke lagabhaga jA paha~catI hai| ve kuMjiyoM, gAiDoM, gaisa peparsa se kAma calA lete haiN| kabhI-kabhI kucha samaya ke lie TyUToriyala prAiveTa skUloM meM bhI praveza lete haiN| isa prakAra unakI nAva pAra lagatI rahatI hai| lar3akiyA~ to adhikatara usI paddhati ko apanAtI aura snAtakottara parIkSA taka pAsa kara letI haiN| sayAnI hone para unake abhibhAvaka unheM kaoNlejoM meM bhejane se katarAte haiN| vizeSatayA dehAtI lar3akiyA~ to zaharI borDiga meM rahakara, par3hane kI vyavasthA se vaMcita hI rahatI haiN| tAtparya yaha hai ki binA adhyApakoM ke kAma calAne vAlA taMtra vikasita hotA jAtA hai| patrAcAra vidyAlaya, khule vizvavidyAlaya, reDiyo, TelIvijana Adi dvArA sikhAe jAne vAle pAThyakrama yaha siddha karate haiM ki hamArA rukha kisa ora hai ? abhI bhI ema0 e0, kAnUna Adi ke chAtra eka ghaMTe ke lie kaoNleja kI kakSA meM baiThate haiM, bAkI to sabhI taiyArI unheM ghara para rahakara hI karanI par3atI hai|. yadi skula bhartI kA aicchika viSaya banA diyA jAe aura TyUToriyala skUloM meM par3hAI karane kI suvidhA mila jAe to phira dekhA jA sakatA hai ki skUla meM niyamita bhartI vAlI pasaMda bhI kitanoM kI rahatI hai ? kAraNa Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [16] | zikSaNa prakriyA meM sarvAMgapUrNa parivartana kI AvazyakatA spaSTa hai ki par3hAne vAle jo kucha par3hAte haiM, vaha itanA rahasyamaya yA mahattvapUrNa nahIM hotA, jisake lie bhartI hokara samaya kA baMdhana bA~dhane, phIsa dene tathA ghara aura skUla ke bIca cakkara kATane kA jokhima uThAnA Avazyaka ho| anuzAsana aura vyavasthA kI dRSTi se skUloM kA DhA~cA khar3A rakhane kI AvazyakatA anubhava kI jAtI hai| socA jAtA hai ki pAThazAlAoM ke vAtAvaraNa meM zikSArthI anuzAsana sIkhatA hai, par3hAI kA tarIkA sIkhatA hai, sAmUhikatA kA lAbha uThAtA hai, para yadi abhibhAvaka yaha dekhane lageM ki bAlaka ke sudharane, susaMskRta hone jaisI suvidhA skUloM meM nahIM raha rahI hai aura vahA~ pAI jAne vAlI ucchRkhalatA panapa rahI hai to yaha bhI ho sakatA hai ki skUloM meM bhartI karAne kI anivAryatA kA mahattva ghaTane lge| usa sthiti meM prAiveTa par3hAI kI pravRtti panape to yaha bhI ho sakatA hai ki janamata ke dabAva se sarakAra bhI vaisI chUTa dene lge| isase use bhI Arthika bacata kA pratyakSa lAbha milatA hai| dUsare prakAra ke anyAnya kharcoM meM bacata hotI hai| smaraNa rakhA jAnA cAhie ki upayogitA hI kisI taMtra ko sthAyitva pradAna kara sakatI haiM, mAna evaM mahattva banAe rakha sakatI hai| usameM yadi kamI par3egI, to nizcita hI upekSA aura avamAnanA bddh'egii| cisa pUjA ke lie hone vAlI ghera-baTora se loga Ubane lageMge aura baMdhanoM meM rahakara dUsarA rAstA DhU~r3ha lege| gaira-sarakArI narsarI, mAMTesarI pablika skUloM kI bAr3ha-sI A rahI hai| unakI saMkhyA tathA chAtroM kI bhartI kI saMkhyA bhI niraMtara bar3hatI jAtI hai| yadyapi isa prakAra ke taMtra sarakArI skUloM kI tulanA meM kAphI mahaMge hote haiM phira bhI jinheM thor3I bhI Arthika suvidhA hai, ve baccoM ko unhIM skUloM meM bhejanA pasaMda karate haiN| AkarSaNa kevala yahI hai ki vahA~ mAtra pAThyakrama hI pUrA nahIM karAyA jAtA, varan bAla-vikAsa kI dizA meM athaka prayAsa bhI manoyogapUrvaka kie jAte haiN| sAmAnya jana bhI yaha jAnate haiM ki jaba par3hane ke bAda naukarI milanA dinoM-dina kaThina hotA jA rahA hai, to baccoM ko vyartha kyoM Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zikSaNa prAprapA zikSaNa prakriyA meM sarvAMgapUrNa parivartana kI AvazyakatA || 17 | usameM ulajhAe rakhA jAe ? usa samaya ko bacAkara use gharelU vyavasAyoM meM kyoM na lagAyA jAe, tAki vaha anubhava prApta karane ke sAtha-sAtha kAma meM hAtha bhI ba~TAne lge| isase par3hAI kA kharca bhI bacatA hai aura AmadanI meM bhI kucha na kucha abhivRddhi hotI hai| isa kAraNa aneka chAtra abhibhAvakoM ke isa parAmarza meM sAra dekhate haiM aura par3hAI kI cihapUjA chor3akara kAma-dhAma saMbhAlane lagate haiN| vicAraNIya hai ki zikSA ke prati aisI upekSA aura bagAvata kyoM panapa rahI hai ? abhI usakA visphoTa nahIM huA hai, para yaha sahaja hI jAnA jA sakatA hai ki mAhaula kisa prakAra kA bana rahA hai ? asaMtoSa kI sthiti laMbe samaya taka nahIM banI raha sakatI, usakA vikalpa ubharatA hai| zikSA kA stara girane se chAtroM aura adhyApakoM ke bIca kI khAI caur3I hotI jAtI hai| isa kAraNa ubharA Akroza kaI bAra isa hada taka pahu~ca jAtA hai ki zikSakoM aura zikSArthiyoM ke bIca vigraha khar3A ho jAtA hai| usase azobhanIya aura avAMchanIya ghaTanAe~ ghaTita hotI haiN| asaMtoSa abhibhAvakoM meM bhI rahatA hai, isalie ve upadravI baccoM ko DA~Tane kI apekSA unhIM kA pakSa lene lagate haiN| pAThyakrama uthale mana se par3hAyA jAtA aura susaMskAritA ke lie kAragara prayAsa nahIM kie jAte, ina do zikAyatoM ko abhibhAvaka prAyaH duharAte rahate haiM aura apane asaMtoSa kI abhivyakti samaya-samaya para karate rahate haiN| zikSA kA uddezya par3hAI pUrI karA denA mAtra dIkha par3atA hai| anya koI vizeSatA vahA~ se hastagata na hone para pratyakSadarzI isa prakAra soca bhI sakatA hai| isakA doSa kise diyA jAe ? zikSAtaMtra to apratyakSa hai| pratyakSataH to usake saMcAlaka, saMbaddha adhyApaka hI dikhate haiN| isalie doSa yA taMtra kI kamI bhI, use pratyakSa svarUpa dene vAle adhyApaka meM hI dIkhatI hai| asaMtoSa kA kAraNa kucha bhI ho, para pratyakSavAdI usa kamI ko adhyApakoM kI upekSA yA ayogyatA hI mAnate haiN| aisI lokamAnyatA ke kAraNa chAtroM kI, abhibhAvakoM kI gaharI zraddhA adhyApakoM ko milatI nhiiN| unheM guru-garimA kA pratinidhi mAnane kA bhAva jAgatA nhiiN| svAbhAvika hai ki aisI dazA meM Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | 18 | zikSaNa prakriyA meM sarvAMgapUrNa parivartana kI AvazyakatA unheM usa uccastarIya mAna sammAna se vaMcita raha jAnA par3atA hai, jisake ki ve AraMbha se hI adhikArI rahe haiN| Aja bhI vaha sammAna adhyApaka varga ko prApta ho, aisI AzA apekSA kI jAtI hai| prAcInakAla meM gurukula praNAlI thii| gharoM se bahuta dUra vana-AraNyakoM meM ve sthApita hote the| ghara Ane-jAne kI na svIkRti milatI thI aura na suvidhA hotI thii| una saMsthAoM meM rahana-sahana, AhAra-vihAra kA aisA krama nirdhArita rahatA thA ki jisameM garIba-amIra kA aMtara na dikha pdd'e| ve saMsthAe~ bhikSATana, dAna-dakSiNA se calatI thii| DAka manIArDara praNAlI na hone se abhibhAvaka niyamita kharca bheja nahIM pAte the| aisI dazA meM sabhI ko gurukuloM meM mitavyayitA kA mArga apanAnA hI par3atA thaa| chAtra, susaMpanna parivAroM jaisI suvidhAe~ prApta nahIM kara pAte the| yahI nahIM, gurukula vyavasthA saMbaMdhI aneka kArya zrama se mila-julakara chAtroM ko hI karane par3ate the| udAharaNArtha-Azrama kI svacchatA, gauoM ko carAnA, unakI saMbhAla karanA, sabjI ugAnA, bAgavAnI, jaMgala se IMdhana ikaTThA karake lAnA, bhikSA mA~gakara lAnA, jhopar3iyoM kI marammata Adi aneka zrama sAdhya kAma karane hote the| gurukula isa prakAra asuvidhAoM se bhare hote hue bhI, dUra-dUra kSetroM ke vicArazIla vyakti apane bAlakoM ko bar3I utkaMThA se unameM bhartI karAte the| apane bAlakoM ko A~khoM ke Age suvidhAoM ke bIca rakhane kI svAbhAvika icchAoM para niyaMtraNa rakhate hue, chAtI para patthara rakhakara, phUla se baccoM ko kaSTasAdhya jIvana meM prasannatApUrvaka bhejate the| aisA kyoM hotA thA ? kyA ve abhibhAvaka nitAMta daridra yA niSThura the ? vAstava meM inameM se eka bhI bAta nahIM thii| pratyakSa kAraNa yaha thA ki gurukuloM se nikalane vAle chAtra, jahA~ kaI vidyAoM ke jJAtA hote the, vahA~ unakI pratibhA meM zAlInatA, puruSArtha parAyaNatA ke cAra cAMda lage hote the| ina upalabdhiyoM ko dekhakara na kevala abhibhAvaka kRta-kRtya hote the, varan par3ausI bhI chAtroM ko hara dRSTi se susaMskRta, samunnata dekhakara bhAva-vibhora ho uThate the| una pratyakSa Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zikSaNa prakriyA meM sarvAMgapUrNa parivartana kI Avazyaka 16 udAharaNoM ko dekhakara anyAnya loga bhI apane bacce ko bar3I utkaMThA se gurukuloM meM bhartI karAte the| jinheM praveza kA avasara mila jAtA thA ve apanA bhAgyodaya huA anubhava karate the| gurukuloM meM par3hAI ke lie pAThya-pustakeM thor3I hI hotI thiiN| una dinoM presa nahIM the| kAgaja bhI kama milatA thaa| isalie hAtha se hI pothiyA~ taiyAra kI jAtI thiiN| unameM sUtra - saMketa bhare rahate the, tAki unake sahAre par3hAe gae viSaya kI smRti ubharatI rahe / zikSA mAnasika aura vyAvahArika hotI thii| adhika samaya to vyavahAra kuzalatA ubhArane aura usake sAtha hI AdarzavAditA, zAlInatA Adi kA abhyAsa karAne kA upakrama calatA thA / adhyApakagaNa isI pakSa ko pUrA karane meM apanI adhikAMza zakti niyojita karate the| una dinoM parIkSA aura saphalatA kI ? jA~ca-par3atAla isI AdhAra para hotI thIM ki kisane mAnavI garimA ke anurUpa pratibhA ubhArane meM kisa sImA taka pragati kI ? chAtra, abhibhAvaka, adhyApaka sabhI zikSA kI sArthakatA ko isI kasauTI para kasate the| yahI saba kAraNa the jisase una dinoM gurukuloM se nikalane vAle chAtra nara-ratna kahe jAte the| ve apanI caritraniSThA, pratibhA aura lokasevI pravRtti meM itane khare pAe jAte the, ki sarvasAdhAraNa dvArA unheM satata sammAna aura sahayoga prApta hotA rhe| aise hI suzikSita chAtroM kA jina dinoM bAhulya thA, una dinoM yaha deza, 33 karor3a janasaMkhyA vAlA vRhattara bhArata taitIsa koTi devatAoM kA nivAsa mAnA jAtA thaa| isalie una nara-ratnoM kI janmabhUmi ko "svargAdapi garIyasI" hone kA, vizvazraddhA se siMcita hone kA gaurava milatA thA / prAcIna kAlIna satayuga aura kucha nahIM gurukula praNAlI kI zikSA paddhati kA camatkAra thA / sarvajanIna bahumukhI punarutthAna ke lie hameM usI vidyA, usI paripATI se preraNA lenI hogii| samaya ke sAtha paristhitiyA~ bhI badala gaI haiN| isalie ThIka prAcInakAla jaisI vidhi-vyavasthA to nahIM apanAI jA sakatI, pUrI taraha se usI kI pratimUrti khar3I karanA saMbhava nahIM hai, paraMtu itanA to ho hI sakatA hai ki usa paddhati kA svarUpa evaM anuzAsana gaMbhIratApUrvaka samajhA jAe Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ |20|zikSaNa prakriyA meM sarvAMgapUrNa parivartana kI AvazyakatA aura utane bhara ko vartamAna zikSAkrama meM samAviSTa kara liyA jaae| paristhitiyA~ badala jAne se usI paddhati ko to jyoM kA tyoM nahIM lAyA jA sakatA para vaha siddhAMta to zAzvata hai| zikSA ke sAtha pratibhA nikhAra aura susaMskAritA saMvardhana kA krama to jor3A jA sakatA hai| ise to adhyApaka varga dvArA, apane hI balabUte prAraMbha kiyA aura bahuta hada taka saphala banAyA jA sakatA hai| tIsarA pakSa svAvalaMbana bhI zikSA ke sAtha susaMbaddha honA cAhie, para isake lie zikSAtaMtra kI manaHsthiti aura paristhiti hI kucha kara skegii| jana stara para bhI vaisA prabaMdha bana par3anA saMbhava hai| Aja ke adhyApaka ko apanI garimA aura jimmedArI adhika gaMbhIratA se samajhanI caahie| zikSA ke sAtha susaMskAritA jor3ane ke lie prANapaNa se prayatna karanA cAhie anyathA zikSA kI upekSA aura zikSakoM kI avajJA kA jo mAhaula cala par3A hai, vaha bar3hatA hI jaaegaa| arucipUrvaka kisI taraha pAThyakrama pUrA karA dene para to zikSaka apanI upayogitA aura mahattA meM se eka bhI banAe na raha skeNge| isalie vidyArthiyoM kI unnati aura apanI sAmAjika pratiSThA banAe rakhane kI donoM dRSTiyoM se zikSakavarga ko yaha nayA krama apanAnA hI hogaa| Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zikSaNa prakriyA meM sarvAMgapUrNa parivartana kI AvazyakatA zikSA hI nahIM dIkSA bhI girAnA sarala hai, uThAnA ktthin| eka mAcisa kI tIlI eka chappara se Age bar3hakara pUre gA~va ko svAhA kara sakatI hai| para utanA bar3A sAdhana saMpanna gA~va jyoM kA tyoM khar3A karane meM asAdhAraNa rUpa se samaya, sAdhana aura zrama lagAne kI AvazyakatA pdd'egii| chata para khar3e vyakti ko halkA-sA dhakkA dekara jamIna para girAyA jA sakatA hai| use hAtha-paira TUTane jaisA AghAta lagAyA jA sakatA hai, kiMtu kue~ kA pAnI nIce se Upara lAne ke lie rassI-bAlTI hI kAphI nahIM, tadanurUpa zakti niyojita karane kI bhI AvazyakatA par3atI hai| vAtAvaraNa meM asvacchatA phailAnA ho to binA jar3a kI amarabela kI taraha bhI samUce per3a ko AcchAdita kiyA jA sakatA hai| kAI aura jalakuMbhI dekhate-dekhate sAre jalAzaya para chA jAtI hai paraMtu upayogI kRSi karane ke lie to bhUmi ko urvara banAne, bar3hiyA bIja DAlane, khAda-pAnI, rakhavAlI jaise aneka prabaMdha karane kI AvazyakatA par3atI hai| yahI bAta manuSya meM satpravRttiyA~ ubhArane ke saMbaMdha meM bhI lAgU hotI hai| use apanAne meM nAvika jaisA sAhasa, kauzala evaM parAkrama cAhie, tabhI svayaM nadI pAra karanA aura anyoM ko pAra utAranA saMbhava hotA hai| zikSaka yoM dekhane meM sAmAnya vetana pAne vAle aura nirdhArita pAThyakrama ke saMbaMdha meM kucha batalAte rahane vAle zramika bhara pratIta hote haiM, para gaMbhIratApUrvaka dekhA jAe to unakI upayogitA, AvazyakatA evaM garimA asAdhAraNa pratIta hotI hai| unake Upara ladI jimmedAriyA~ itanI bhArI pratIta hotI haiM, jinako uThAne, idhara-udhara le jAne ke lie krenoM kI AvazyakatA par3atI hai| yoM zikSakoM kA moTA kAma pAThyakrama pUrA karA denA, chAtroM ko upadeza, parAmarza bhara denA pratIta hotA hai, paraMtu bAta itane bhara se banatI nahIM hai| par3hAI pUrI karane meM sahAyatA dene vAle to aba aneka mArga nikala Ae haiN| Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | 22|| zikSaNa prakriyA meM sarvAMgapUrNa parivartana kI AvazyakatA bhaviSya meM aura bhI aisI saralatAe~, suvidhAe~ AviSkRta ho sakatI haiM, jo chAtroM ko pATha par3hA dene vAle kArya kA sthAna le leN| taba ho sakatA hai ki aisI sthiti meM niyukta adhyApakoM ko jyoM-tyoM karake apanA samaya gujAranA par3e yA AvazyakatA ghaTa jAne para koI dUsarA kAma talAzanA par3e ? kama upayogI vastuoM aura vyaktiyoM kA bhAra kisI hada taka kucha samaya taka vahana bhara kara liyA jAtA hai| unheM anivArya stara kI AvazyakatA mAnakara, sira-mAthe para biThAne jaisA sanmAna aura mahattva nahIM diyA jA sktaa| tiraskRta-upekSita adhyApaka ko vaisI prasannatA evaM pratiSThA prApta nahIM ho sakatI jaisI gurukula yuga meM hotI rahI aura bhaviSya meM bhI honI caahie| adhyApaka gauravAnvita hoM, unakA uccastarIya mUlyAMkana kiyA jAe, abhibhAvaka unake prati kRtajJa raheM, chAtra bar3e adhikArI yA vyApArI bana jAne para bhI unake caraNoM kI dhUli mastaka para rakhate raheM, yaha tabhI saMbhava hai, jaba adhyApaka, vyaktitvoM meM pratibhA aura susaMskAritA ubhArane kI bar3hI-car3hI jimmedArI vahana kreN| bhale hI yaha kArya vartamAna zikSA paddhati kA aMga na mAnA jAtA ho, bhale hI isakI anivAryatA unakI vetana kI zartoM meM zAmila na ho, bhale hI kAnUnI DhaMga se unheM aisA karane ke lie bAdhya na kiyA jA sakatA ho, to bhI unake pada kI gaurava-garimA isa bAta ke lie vivaza karatI hai ki ve apane chAtroM kA bhaviSya ujjvala banAne ke lie abhibhAvakoM jitanA hI rasa leN| abhibhAvaka zikSaNa kalA meM pravINa nahIM hote| susaMskAritA kA mahattva unhoMne nahIM samajhA aura isake lie koI dizA dhArA bhI unheM jJAta nahIM hotii| aisI dazA meM anajAna hone ke kAraNa abhibhAvakoM ko to kSamA bhI kiyA jA sakatA hai, para adhyApaka isa jimmedArI se baca nahIM skte| ve yaha kahakara chuTTI nahIM pA sakate ki unheM pAThyakrama pUrA karane bhara kA vetana milatA hai| prazna mAnavI mUlyoM ke saMrakSaNa aura abhivardhana kA hai| vaha svabhAvataH unheM hI hala karanA hogA, jinheM usake lie avasara prApta hai| icchA yA anicchA se unheM hI loka kalyANa kI vyApaka dRSTi se Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zikSaNa prakriyA meM sarvAMgapUrNa parivartana kI AvazyakatA | 23] socanA par3egA aura usakA hala nikAlanA pdd'egaa| sAmane A khar3I jimmedArI ko svayaM hI vahana karanA hogA, kyoMki isakA vikalpa hai hI nhiiN| yaha kArya kisI anya vibhAga se nahIM karAyA jA sktaa| ise naukaroM se nahIM karAyA jA sakatA, na vaijJAnika, iMjIniyara, DAkTara, vakIla vyavasAyI hI ise pUrA kara sakate haiM, kyoMki unakA gIlI miTTI kI taraha, kaccI umra ke, vikAsa ke lie upayukta manobhUmi vAle chAtra varga ke sAtha nikaTa kA saMparka hI nahIM bana paataa| binA saMparka bane koI kisI ke vyaktitva pariSkAra ke lie kucha kara bhI nahIM sktaa| kevala adhyApaka hI aisA varga hai, jo naI pIr3hI ko na kevala zikSita-sAkSara banAtA hai, varana apanI zikSaka sthiti ke kAraNa unheM susaMskRta bhI banA sakatA hai| kisAna hI kRSi kara sakate haiM julAhe nahIM, kyoMki kArya karane ke lie viSaya kI pravINatA bhI cAhie aura avasara bhii| anya varga kitane hI mahattvapUrNa kyoM na hoM, unheM vaha avasara prApta nahIM ki vyaktitva ke vikAsa kI sahI Ayu vAle chAtra unake saMparka meM lagAtAra bane rheN| yaha kArya dharmopadezaka bhI nahIM kara sakate, kyoMki ve thor3I dera ghaTATopa kI taraha barasakara havA ke sAtha ur3a jAte haiN| siMcAI ke lie to paudhe ke anusAra samaya-samaya para rimajhima barasane vAle bAdala caahie| dharmopadezaka, netA Adi uttejanA paidA karake, bAr3ha jaisA ubhAra lA sakate haiM, para ve chAtroM ko suvikasita banAne vAlA vaha kAma nahIM kara sakate, jo unake sAtha laMbe samaya taka rahane vAle, zraddhAsikta adhyApaka kara sakate haiN| isalie bhAvI pIr3hI ko vyaktitva saMpanna, pratibhAvAna, prAmANika evaM prakharatA saMpanna banAne kI AzA apekSA anya kisI varga se nahIM kI jA sktii| __mahAmArI phailane para usase saMbaMdhita vizeSajJoM aura kuzala cikitsakoM kI anivArya AvazyakatA par3atI hai| jinake prANoM para bIta rahI hai, aise rogI tathA usa parivAra ke rote-kalapate sadasya apanI sArI AzAoM kA keMdra cikitsaka ko mAnate haiN| use bhagavAna samajha sakate haiM, jo unake aMdhakAramaya bhaviSya aura saMtrasta vartamAna ko Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ |24|| zikSaNa prakriyA meM sarvAMgapUrNa parivartana kI AvazyakatA haTA sakane meM samartha samajhA jAtA hai| usake sAtha pIr3ita pakSa kI bhAva-saMvedanA, AzA apekSA pUrI taraha jur3a jAtI hai| ve socate haiM ki yadi cikitsaka pUrA dhyAna deM to usa pIr3ita parivAra kI jIvana naukA pAra laga sakatI hai| jinakA samaya hI A gayA hai, unheM choDakara adhikAMza ko bacA lene kA zreya anubhavI cikitsaka prApta kara sakatA hai| isake badale nirdhArita phIsa ke atirikta janma bhara yAda rahane vAlI kRtajJatA, sadbhAvanA, unheM cirakAla taka milatI rahatI hai| adhyApaka bhI aise hI cikitsaka haiM, jo anagar3ha-TUTe vyaktitvoM ko zreSTha samannata banAne meM sahaja saphala ho sakate haiN| - isake viparIta yadi bImArI kI bhayaMkaratA, mahAmArI ke "hA, hA kAra" kI "trAhi-trAhi macI hone para bhI, cikitsaka upekSA barateM, samaya rahate hue bhI cikitsA meM pramAda barateM aura mauja-mastI ko pradhAnatA deM to vaha vyavahAra hara kisI kI dRSTi meM akhregaa| usase rogiyoM ko to hAni uThAnI hI par3egI, cikitsaka bhI niMdA, tiraskAra kA bhAjana bnegaa| use apayaza bhI milegA aura vaha AtmasaMtoSa kA lAbha bhI nahIM pA skegaa| isa kAraNa bhaviSya meM use jana sahayoga bhI milegaa| svArthI pramAdI ko pratiSThA kahA~ milatI hai ? usakA sahAyaka kauna banatA hai ? usake lie prazaMsA ke zabda kisake mu~ha se nikalate haiM ? yahI bAta adhyApakoM ke Upara bhI jyoM kI tyoM lAgU hotI hai| udIyamAna pIDhI ke bAre meM ukti hai ki "pUta ke pAMva pAlane meM hI dIkhane lagate haiN|" agale dinoM chAtroM ko deza kI bAgaDora sa~bhAlanI hai, samAja kI suvyavasthA banAnI hai, pragati kI yojanAe~ sAkAra karake dikhAnI haiN| yadi unakA vyaktitva uccastarIya nahIM huA, to unnata bhaviSya kI AzA para tuSArApAta ho jaaegaa| caritrahIna vyakti kitane hI kriyA kuzala kyoM na hoM ghaTiyA stara kI manobhUmi ke rahate samagra utthAna kA kArya pUrA na kara skeNge| ve apanI kRtiyoM meM chidra rakheMge aura unhIM meM hokara, utkarSa kI AzA kA sAra tattva bahA dene kA doSa lagatA dikhAI degaa| aisI dazA meM kisI mahattvapUrNa kSetra kA koI mahattvapUrNa kArya bana nahIM pdd'egaa| yadi jyoM tyoM karake loga dina Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zikSaNa prakriyA meM sarvAMgapUrNa parivartana kI AvazyakatA || 25 gujArate rahe, pragati ke vAtAvaraNa AdhAra khar3e na ho sake, to badalate samaya kI bar3hatI mA~goM ko kaise pUrA kiyA jA sakegA ? usakI pUrti kA dAyitva kauna vahana karegA ? zikSA, sAkSaratA, kI AvazyakatA se koI inakAra nahIM krtaa| vaha to peTa ko bhojana dene kI taraha, mastiSka ko vikasita karane, samajhabUjha aura kauzala bar3hAne kI dRSTi se nitAMta Avazyaka hai| ise sabhI jAnate bhI haiM aura mAnate bhI haiN| isI AdhAra para samUcA zikSA kA taMtra khar3A kiyA gayA hai| anubhava vRddhi kI dRSTi se anyAnya upAya bhI kAma meM lAe jAte haiN| yaha saba to yathAvata calane hI caahie| varan ina prayAsoM meM aura bhI adhika abhivRddhi honI cAhie tAki adhika sUjhabUjha vAle, adhika suzikSita aura kriyA kuzala vyakti vinirmita ho skeN| itane para bhI yaha bhalI prakAra samajha lenA cAhie, ki yadi vyaktitvoM meM zAlInatA kA samAveza na huA, dRSTikoNa kA pariSkAra aura vyavahAra meM sadAzayatA kA, caritraniSThA kA puTa na laga sakA to catura hote hue bhI loga khokhale banakara raha jaaeNge| AdarzavAditA ke abhAva meM usa zUnya ko bharane ke lie nikRSTatA car3ha daur3egI, ghaTiyApana bddh'egaa| usa AdhAra para saMkIrNa svArthaparatA kI ApAdhApI bhara bar3ha sakatI hai, sArvajanika utkarSa kI suvyavasthA to bana hI nahIM sktii| prazna yaha ubharatA hai ki uccastarIya vyaktitva, mahAmAnava stara kI prAmANika, paramArtha parAyaNa pratibhAoM kA samucita nirmANa kyoM nahIM huA ? kyoM nahIM ho rahA hai ? isakA sahaja uttara yahI bana par3atA hai ki usake lie nirmANakartA tatparatA ke sAtha saMlagna nahIM hue| banAe binA bhI koI vastu kyA apane Apa banatI hai ? banAne kA samucita prayAsa nahIM huA to na banAne kI zikAyata to rahanI hI thI ? vistAra para dhyAna nahIM diyA gayA to deza meM anna saMkaTa paidA ho gayA thaa| use dUra karane ke lie harita krAMti ke rUpa meM vyApaka abhiyAna calAyA gayA, tabhI use dUra karane ke lie bar3e-bar3e bA~dha se lekara choTe-choTe TyUbaveloM taka ke vikAsa para zakti lagAnI pdd'ii| Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 | zikSaNa prakriyA meM sarvAMgapUrNa parivartana kI AvazyakatA isI taraha zreSTha vyaktitvoM ke akAla ko dUra karane ke lie bhI sunizcita prayAsa karane hI hoNge| ___vyakti aura samAja ke nirmANa meM- zAsakoM, vicAroM, sAhityakAroM, kalAkAroM, susaMpannoM Adi kA apane DhaMga kA yogadAna ho sakatA hai| ve jaisA kucha bhalA-burA socate haiM, usakA pariNAma bhI sAmane AtA hai| una sabako bhI navasRjana ke lie jimmedAra ThaharAyA jA sakatA hai| itane para bhI pradhAna jimmedArI adhyApaka kI hI banatI hai| hara kisI kI AzA kA keMdra biMdu vahIM Akara jamatA hai| vaha kevala pATha par3hAkara hI chuTakArA na paae| gurujanoM, abhibhAvakoM jaisI vyavasthA banAne, vAtAvaraNa paidA karane meM ruci leM, to isa gaI-gujarI sthiti meM bhI bahuta kucha saphalatA mila sakatI hai| abhI bhI usake hAtha meM jo avasara zakti, suvidhA aura samaya hai, usakA upayoga kareM to prayojana sadha sakatA hai| pAThyakrama pUrA karAne ke sAtha hI sAtha chAtroM kA vyaktitva ubhArane, pratibhA nikhArane aura unheM AdarzoM ke prati niSThAvAna banAne meM paryApta saphalatA mila sakatI hai| zikSA ke sAtha dIkSA kA samanvaya isI ko kahate haiN| jina adhyApakoM ne bhI isa dizA meM saMkalpapUrvaka kadama uThAe haiM, ve pUrI taraha saphala hokara rahe haiN| unheM isa dizA meM sakriya hone se lAbha hI lAbha mile| vetanamAna to jo thA vaha rahA hI, usameM to kamI honI hI nahIM thii| sAtha meM loka sammAna, yaza aura Atma-saMtoSa atirikta milaa| sAre kSetra meM ve pracura sammAna aura sahayoga pAte hue sukhI jIvana jI ske| DO Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ _ zikSaNa prakriyA meM sarvAMgapUrNa parivartana kI AvazyakatA || 27 vazyakatA 27 sat saMkalpa pUre kie jA sakate haiM mahAna dezabhakta svargIya rAjA maheMdra pratApa bahuta samaya taka socate rahe ki deza ko AjAda karAne aura samunnata stara taka pahu~cAne ke lie kyA kiyA jAe ? kyA upAya apanAe jAne cAhie ? aneka dRSTikoNoM se aneka yojanAe~ banAte rahane ke uparAMta ve isa niSkarSa para pahu~ce ki mahAna kArya saMpanna karane ke lie mahAmAnava stara kI pratibhAe~ caahie| unheM kahA~ pAyA jAe ? uttara thA ki aise loga bane-banAe kahIM nahIM milate, na ve kahIM se AyAta kie jAte haiN| purAne samaya ke kucha loga vaise rahe bhI hoM to unakI Ayu Dhala jAne para kArya zakti nahIM rhtii| puruSArtha to uThatI aura paripakva Ayu meM hI karate bana par3atA hai| ise nava-yuvakoM meM hI pAyA jA sakatA hai| ve bhI kahIM vinirmita nahIM milte| apanI AvazyakatA ke anurUpa samaya kI mA~ga ko dekhate hue apane DhaMga se apane DhA~ce meM DhAle jAte haiN| isalie eka aisA vidyAlaya kholA jAnA cAhie, jisameM na kevala pracalita sAmAnya zikSA dI jAe varan pratibhAe~ DhAlane kA kAma bhI sAtha-sAtha cle| unhoMne apanI sArI saMpatti isI prayojana ke lie dAna kara dI aura prema mahAvidyAlaya nAma se eka vidyAlaya vRMdAvana meM khar3A kiyA gyaa| imArata ko vidyAlaya to kahA jAtA hai, borDa bhI vaisA hI lagatA hai par3hAne kA sAja saraMjAma evaM pAThyakrama bhI sabhI meM prAyaH milatA-julatA hI hotA hai| isakI nyUnAdhikatA se kucha bahuta pharka nahIM hotaa| asala bAta hai zikSA kA stara, unakI AdarzavAditA aura chAtroM ko utkRSTatA ke DhA~ce meM DhAlane kI lgn| DAkTara saMpUrNAnaMda jo bAda meM uttara pradeza ke mukhyamaMtrI aura rAjasthAna ke rAjyapAla bane, usI vidyAlaya meM adhyApaka the| isI stara ke AcArya jugalakizora jI bAda meM uttara pradeza sarakAra meM zikSA maMtrI bne| pro0 kRSNa caMdra jo laMbe samaya taka keMdrIya pArliyAmeMTa ke sadasya rahe, Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kADhalAi |28| zikSaNa prakriyA meM sarvAMgapUrNa parivartana kI AvazyakatA ve aura isI stara ke anyAnya adhyApaka bhI the, ve saba vidyAlaya ke chAtroM ke sAtha isa prakAra gu~tha gae ki kITa bhaMga kI kiMbadaMtI caritArtha huii| par3hane vAle AjAdI ke dIvAnoM ke DhA~ce meM Dhala ge| satyAgraha AMdolana AraMbha huaa| prema mahAvidyAlaya ke purAne aura vartamAna ke sabhI chAtra usameM kUda pdd'e| prAMta kA AMdolana agraNI rhaa| usameM ina chAtroM kI bhUmikA hI pramukha thii| aMgreja sarakAra ko patA calA to sabhI nae purAne chAtra DhU~Dha-DhU~r3hakara giraphtAra kara lie ge| vidyAlaya sIla kiyA gayA usakI saMpatti jabta kI gii| ise kahate haiM pddh'aaii-ddhlaaii| ___ yahI vicAra anekoM ke mana meM kauNdhaa| yogI araviMda ne kalakattA meM nezanala kaoNleja banAyA, to bAbU zivaprasAda gupta ne kAzI vidyApITha, saradAra paTela ke prayatna se gujarAta vidyApITha bnii| svAmI zraddhAnaMda ne gurukula kA~gar3I kI sthApanA kii| ina sabhI saMsthAnoM meM adhyApaka isa stara ke niyukta kie gae, jo peTa bharane ke lie nahIM, kucha kara dikhAne kI lagana lekara yogyatA se kahIM kama vetana lekara TakasAloM meM khare sone ke sikke DhAlane meM lage rheN| prAcIna kAla meM deza-videzoM meM bauddhika krAMti karane ke lie nAlaMdA vizvavidyAlaya aura takSazilA ne mahatI bhUmikA nivAhI unhoMne kumAra jIva jaise pracaMDa pratibhA ke dhanI dharma-pracAraka DhAle, jisakI yaza gAthA sunate-sunate jI nahIM bhrtaa| ___atyAvazyaka nahIM ki isa stara ke saMsthAna banAne calAne meM AraMbhika pU~jI juTAne ke lie sarakAra kA mu~ha tAkanA par3e yA dhanI mAniyoM ke sAmane anivArya rUpa meM pallA pasArane pdd'e| adhyApako kA stara unake vidyAlayoM ke lie na kevala paryApta chAtra juTA detA hai varan Avazyaka sAdhana bhI apane cuMbakatva se khIMcakara bulA letA hai| rAjasthAna ke zrI hIrAlAla zAstrI ne eka per3a ke nIce baiThakara thor3I-sI kanyAoM ko svayaM par3hAnA zurU kiyA thaa| khyAti phailI to thor3e hI dinoM meM vahA~ vizvavidyAlaya stara kA vanasthalI vidyAlaya banakara khar3A ho gyaa| zekhAvaTI ke svAmI kezavAnaMda alpazikSita hote hue bhI usa ilAke meM gA~va-gA~va prAthamika vidyAlayoM se lekara Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zikSaNa prakriyA meM sarvAgapUrNa parivartana kI AvazyakatA || 26] kAlejoM taka kI zrRMkhalA khar3I karane meM saphala hue donoM hI sajjanoM ko janatA ne sira netroM para bitthaayaa| hIrAlAla zAstrI rAjasthAna ke mukhyamaMtrI rahe aura svAmI kezavAnaMda laMbe samaya taka keMdrIya lokasabhA ke sadasya rhe| uttara pradeza rATha-hamIrapura meM brahmAnaMda vidyAlaya prasiddha hai| AgarA jile meM bAbA dUdhAdhArI dvArA sthApita kAleja kA itihAsa bhI isI prakAra kA hai| alIgar3ha jile ke sAsanI gA~va meM lakSmI devI ne apane balabUte jaMgalI, jhAr3a-jhaMkhAr3oM ko kATakara kanyA gurukula khar3A kiyaa| aise asaMkhya udAharaNa haiM, jinameM jIvaTa vAle vyaktiyoM ne na kevala svayaM adhyayana kArya kiyA varana adhyApaka sAdhanoM ko bhI juttaayaa| bAta jIvaTa kI cala rahI hai| yadi usakA astitva maujUda ho to sAdhana bhI juTAe jA sakate haiM aura chAtroM ke vyaktitva adhyApakoM ke DhA~ce meM Dhala sakate haiN| isa saMdarbha meM svAmI zraddhAnaMda kA ullekha vizeSa rUpa se karanA par3atA hai| unhoMne ne kevala apanA ghara becakara chappara ke nIce dasa vidyArthiyoM ko lekara vidyAlaya calAyA varana chAtroM ko loka sevI banAne kI dizA meM bhI bahuta kucha kara dikhaayaa| usa vidyAlaya ke AraMbhika chAtroM meM se adhikAMza aise rahe jinhoMne deza kA gaurava bar3hAne vAle eka se eka bar3hakara kAma kie| vinobA ke pavanAra Azrama ne bhI aneka sarvodayI kAryakartA rASTra ko pradAna kie| mathurA kA caMpA agravAla kAlejoM kA bhI aisA hI itihAsa hai, jo prAthamikazAlA se bar3hate-bar3hate DigrI kAleja taka phuNcaa| isakI pragati ke pIche mAsTara jagadIza prasAda kI lagana hI mahatI bhUmikA Adi se aMta taka nibhAtI rhii| maharSi karve kA mahilA vidyAlaya prasiddha hai| prayAga mahilA vidyApITha bhI apane saMsthApakoM kI yaza gAthA gAtI rahegI, ina udAharaNoM ke mAdhyama se kahA itanA bhara jA rahA hai ki jIvaTa vAle adhyApaka vidyAlaya kI Avazyaka sAdhana sAmagrI hI nahIM juTA lete varan chAtroM ko bhI kucha se kucha batA dete haiN| arastU, sukarAta, kanphyUsiyasa aise hI pratApI adhyApaka the| sudAmA ke gurukula kI Arthika kaThinAiyoM kA samAdhAna karane ke lie kRSNa ne apanI dvArikA vAlI samUcI saMpadA sudAmA purI meM sthAnAMtarita kara dI thii| cANakya mUlataH adhyApaka hI the, zAsana ke Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ |30|| zikSaNa. prakriyA meM sarvAMgapUrNa parivartana kI AvazyakatA pradhAna maMtrI gauNa rUpa se hI rhe| brahmarSi vizvAmitra ke saMdIpana RSi ke gurukula aise the, jinameM par3hakara rAma aura kRSNa bhagavAna rUpa meM prakhyAta hue| gopAla kRSNa gokhale rAjanaitika kSetra meM bahuta kucha karate hue bhI mUlataH zikSA-savaMrdhana ke lie samarpita rUpa se juTe rhe| Avazyaka nahIM ki sabhI adhyApaka uparokta udAharaNoM kA anugamana kareM, utane hI bar3e kadama uThAe~, para yaha to ho hI sakatA hai ki ve vetana kI zartoM ke sAtha jur3I huI nirdhArita prakriyA ko jyoM kA tyoM karake pUrA na karate rahe, varan apane sAMskRtika gaurava ko bhI smjheN| apane vizeSa sammAna bhare pada ke anurUpa viziSTa uttaradAyitvoM ko samajheM aura unheM pUrA karane ke lie atirikta rUpa se bhI kucha na kucha karate rheN| adhyApaka varga meM se jinake bhI aMtaHkaraNa meM yaha preraNA ubhare ki unheM sauMpe hue chAtroM ke vyaktitva nikhArane aura bhaviSya ujjvala banAne haiM to unheM usake prati abhibhAvaka stara kI mamatA ubhAranI par3egI, par3hAne kI cihna pUjA taka sImita na rahakara, unheM snehAsikta AtmIyatA ke baMdhanoM meM bA~dhanA pdd'egaa| jahA~ aisI sthApanA hogI vahA~ chAtra bhI unake prati saghana zraddhA vyakta karane meM pIche na rheNge| anuzAsana tor3ane kI zikAyata utpanna na hone deNge| chAtroM kI ucchRkhalatA ke aneka kAraNoM meM se yaha bhI eka hai ki unheM saMrakSakoM se Avazyaka dulAra, protsAhana, mArgadarzana nahIM miltaa| kore upadeza eka kAna se suna jAte haiM aura dUsare kAna se bAhara nikAla die jAte haiN| bhAvanA hI hRdaya ke marma sthala taka pahu~catI haiN| yadi saMbaddha chAtroM ko adhyApakagaNa AtmIyatA kI jaMjIra meM jakar3e raheM to ve bhI rassI tur3Akara bhAgane aura manamAnI karane kI dhRSTatA dhAraNa na kreNge| isa tathya kI yathArthatA ko koI kahIM bhI, kabhI bhI jA~ca sakatA hai| ___ isa AdhAra ko apanAne para svabhAva meM kucha prAraMbhika parivartana karane hote haiN| unameM se eka yaha hai ki sadA saumya svara apanAyA jaae| jo bhI kahA jAe zAMtipUrvaka madhura svara se kahA jaae| mudrA ha~satI-muskarAtI rakhI jaae| anyAnyoM kI taraha chAtroM ko bhI sammAna Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / zikSaNa prakriyA meM sarvAMgapUrNa parivartana kI AvazyakatA 31 diyA jAe unake guNoM kI prazaMsA bhI samaya-samaya para karate rahA jaae| bhale hI ve guNa thor3e yA halke hI kyoM na ho| uttejita, Aveza grasta, karkaza svara meM kucha bhI nahIM kahA jAnA caahie| upayukta bAta ko bhI anupayukta DhaMga se nahIM kahA jAnA caahie| uThatI Ayu ke bacce bahuta saMvedanazIla hote haiN| unheM apane Atma sammAna meM thor3I sI coTa par3anI bhI sahana nahIM hotii| kucha aura bhale hI na mile para Adara aura dulAra kI anubhUti to honI hI caahie| hita-anahita samajhane kI dUradarzitA unameM nahIM hotii| ve apanA parAyA samajhane kA nirNaya isa AdhAra para karate haiM ki kisane kitane mIThe svara meM bAta kI, kisane kar3ave-karkaza svara meM ? dulAra tiraskAra kA, mAnApamAna kA, anubhava bAlaka bahuta choTI Ayu se hI karane lagate haiN| jyoM-jyoM bar3e hote haiM, yaha saMvedanazIlatA aura bhI bar3ha jAtI hai| Atma nirIkSaNa kA mAdadA vikasita na hone ke kAraNa ve kisI kA vAstavika uddezya to samajha nahIM paate| bAhya vyavahAra ko hI saba kucha mAna baiThate haiM aura usI AdhAra para kisI ko hitaiSI, vidveSI mAna lete haiN| jise hitaiSI samajhate haiM usake lie kucha bhI karane ko taiyAra rahate haiN| vidveSI hone kA bhAna hone para vidaka aura ucaTa jAte haiN| aisI dazA meM parAmarza mAnanA kaise bana par3egA ? kunaina kI golI, cInI kI cAsanI car3hAkara pAnI ke sahAre gale utaravAI jAtI hai| aisI caturatA vizeSatayA bAlakoM ke, kizAroM ke sAtha to baratI hI jAnI caahie| itanA apanA sudhAra karane ke uparAMta hI salAha dene, mArga-darzana karane kI bAta mAnI apanAI jAne kI AzA karanI caahie| Atma bhAva batAne kA. eka aura sarala tarIkA yaha hai ki adhyApaka apane chAtroM ke nAma yAda rakheM aura yathA avasara unheM nAma lekara pukaareN| gotra lagAyA jAtA ho to use bhI lgaaeN| nAma ke aMta meM jI kA prayoga kreN| choToM ko sammAna dene meM bar3oM kI heThI nahIM hotI varan unakA mana jItane kI yaha eka acchI paddhati hai| isase apanI Adata sudharatI hai aura jise saMbodhita kiyA gayA hai use prasannatA hotI hai| smaraNa zakti kamajora ho to DAyarI meM huliyA Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | 32 zikSaNa prakriyA meM sarvAMgapUrNa parivartana kI AvazyakatA aura nAma kI saMgati noTa kara lI jAe, itane bhara se nAma aura rUpa kI saMgati baiTha jAtI hai aura nAma lekara pukArane meM jo kaThinAI prAyaH AtI hai vaha sahaja hI dUra ho jAtI hai| ___vArtAlApa jisa bhI viSaya para karanA ho usakA silasilA cAlU rakhate hue bhI yaha kiyA jAnA cAhie ki usakI acchAiyoM, saphalatAoM, sarAhanIya kriyAoM ko dhyAna meM rakhA jAe aura unakI carcA kA puTa lagAte rahA jaae| itane bhara se vidyArthI apane mArgadarzaka ke prati AtmIyatA jor3a letA hai, zraddhA bar3hAtA hai aura parAmarza mAnatA hai| isa AdhAra para usake sudhAra vAlI bAta ko kramazaH Age bar3hAyA jA sakatA hai| __ isa sabake lie bAhara se sAdhana bar3hAne kI nahIM aMtaraMga sAdhanA bar3hAne kI AvazyakatA hai| sAdhanA saMpanna zikSaka jaba saMkalpa lekara Age bar3hatA hai to Avazyaka sAdhana bhI juTane lagate haiN| sAdhanoM kA abhAva aise manasviyoM ke saMkalpa meM na kabhI bAdhaka bana sakA hai aura na bhaviSya meM bAdhaka bana skegaa| jina bhAvanAzIla adhyApakoM ke mana mastiSka meM aise saMkalpa ubhareM, ve kucha kara gujarane meM jhijhakeM nhiiN| sImita mAtrA meM hI kareM, para sunizcitatA ke sAtha kareM, to samaya kI mahatI AvazyakatA kI pUrti kA eka nayA cakra prAraMbha ho sakatA hai| 00 Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zikSaNa prakriyA meM sarvAMgapUrNa parivartana kI Avazyaka 33 adhyApakoM aura chAtroM ke bIca saghana saMparka bane abhibhAvakoM aura bAlakoM ke bIca AtmIyatA kA saghana saMbaMdha hotA hai| isI se prerita hokara ve bAlakoM ke lie sabhI Avazyaka sAdhana-sAmagrI juTAte rahate haiN| Avazyaka kAma chor3akara bhI unheM prasannatA pradAna karane ke lie khilAte, dulArate haiN| unake naTakhaTapana para krodha na lAkara use dara gujara karate rahate haiM, yathAsaMbhava samajhAte- bujhAte rahate haiM, viveka jagAte aura aucitya - anaucitya kA bheda samajhAte rahate haiN| unakA bhaviSya ujjvala hone kI AzA lagAe rahate haiM, kamiyoM ko dUra karate haiN| khIja aura nirAzA se grasita nahIM hote, varan AsthApUrvaka apane pakSa kA karttavya pAlana karane meM kucha uThA nahIM rakhate, bhale hI bAlaka upekSA avamAnanA hI kyoM na baratate rheN| jisa hada taka saMbhava hai, ve unheM suyogya samunnata banAne kI AzA hI nahIM sajoe rakhate, varan isa saMdarbha meM jo kucha bana par3atA hai use kara dikhAne meM bhI bhUla nahIM krte| ve jAnate haiM ki bacce ke banane-bigar3ane meM unheM bhI zreya yA apayaza milane vAlA hai| isalie baccoM kI anupayukta pratikriyA dIkha par3ane para bhI apane pakSa para A~ca nahIM Ane dete| abhibhAvakoM se bar3hakara dAyitva adhyApakoM kA hai, kyoMki jo kSamatA, paristhiti evaM sahaja zraddhA unheM upalabdha hai, vaha abhibhAvakoM ke pAsa prAyaH nahIM hI hotI hai| chAtroM ke utthAna - patana meM ve bhI samAna rUpa se bhAgIdAra mAne jAte haiN| jisa kakSA kA rijalTa kharAba ho jAtA hai, usake saMbaMdha meM zikSakoM se jabAva -talaba kiyA jAtA hai| doSI pAe jAne para unheM tabAdale kA, padAvanati kA tathA dUsare prakAra kA daMDa diyA jAtA hai| yoM kasUra adhikatara vidyArthiyoM kA hI hotA hai / prAyaH mana lagAkara na par3hane ke kAraNa hI ve phela hote haiN| to bhI viSaya ko AkarSaka banAkara va chAtroM meM dilacaspI paidA na kara sakane kI akSamatA ke kAraNa adhyApakoM kI bhI bhartsanA hotI hai| Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ |34|| zikSaNa prakriyA meM sarvAMgapUrNa parivartana kI AvazyakatA chAtroM kI ora se, abhibhAvakoM kI ora se, adhikAriyoM kI ora se unhIM kI khiMcAI hotI hai| yoM sAdhAraNatayA adhyApaka aisI durghaTanAoM meM apanI koI khoTa nahIM dekhate aura apane saMbaMdha meM nirdoSa hone kI mAnyatA rakhakara, mana hI mana jhuMjhalAte, khIMjate rahate haiM to bhI yadi vicArapUrvaka dekhA jAe to una para yaha Aropa hotA hai ki asaphala chAtroM kI gatividhiyoM meM kahA~ kaba kamI rahI hai ? isakA anumAna ve na lagA ske| usa kamI ko dUra karane ke lie jo upAya saMbhava the, usake saMbaMdha meM na to nirdhAraNa kara sake aura na unheM caritArtha karane ke lie koI kAragara kadama hI bar3hA ske| choTI-sI galatiyA~ hone para bhI baDoM ko hI unakA doSI banAe jAne kA Ama pracalana hai| baccoM kI zarArata para par3osI unake mA~-bApa se hI lar3ane lagate haiM, ki tumhIM logoM ne baccoM ko sira para car3hAyA aura bigAr3A hai| unheM hI kharI-khoTI sunanI par3atI hai| yahA~ taka ki kaI bAra to hAthA-pAI, mAra-pITa taka kI naubata A jAtI hai| vadhU kA kasUra usake pati para thopA jAtA hai ki vaha use kyoM kAyadA karanA na sikhA sakA ? yahA~ taka, ki kisI ke pAlatU kutte dvArA kisI rAhagIra ko kATa lie jAne para, usake mAlika kI khabara lI jAtI hai| yahI bAta anagar3ha kusaMskArI baccoM ke saMbaMdha meM bhI hai| phela hone para to adhyApakoM kA sira nIcA hotA hI hai, para yadi unameM doSa-durguNa panapate haiM, kusaMskAritA ubharatI hai to prakArAMtara se usakA doSa abhibhAvakoM kI taraha adhyApakoM para bhI kama nahIM aataa| baccoM kA sudhAra aura apanA bacAva karane ke donoM uddezya tabhI pUre hote haiM, jaba usa saMdarbha meM samucita sAvadhAnI baratI jAe aura sudhAra pariSkAra kA prayAsa saMparka kAla meM niraMtara karate rahA jaae| isa prayAsa kI pRSThabhUmi isa AdhAra para banatI hai ki zikSArthI aura zikSaka ke bIca pArasparika saMbaMdha kaise, kisa stara ke raha rahe haiM ? yadi donoM pakSa bhAva-saMvedanAoM meM ba~dhe raha sakeM, to sudhAra prayojana sahaja hI pUrA hotA rahegA, pragati prayAsoM ko bhI saphalatA Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / zikSaNa prakriyA meM sarvAMgapUrNa parivartana kI AvazyakatA || 35 milegii| sAtha hI par3hane-par3hAne kA silasilA bhI isa prakAra cala par3egA, jisakI utsAhavardhaka saphalatA sahaja hI upalabdha ho ske| isa ora agrasara hone ke lie prathama kArya yahI sAmane AtA hai ki chAtroM aura zikSakoM ke bIca kisI prakAra saMbaMdha madhura hoN| yadi itanA bana par3e to samajhanA cAhie ki dvAra khula gayA aura samasyAoM ko sulajhAne vAlA AdhAra bana gyaa| isake lie kisI atirikta kauzala kI AvazyakatA nahIM hai| gAya dUdha detI hai, bachar3A pItA hai| isalie pahale zikSakoM kI ora se hI itanA apanatva vikasita kiyA jAe ki vaha chAtroM ko anubhava hone lge| yathArthatA chipatI nhiiN| pola banAvaTa kI hI khalatI hai| isalie hara zikSaka ko yaha mAnakara calanA cAhie ki chAtra unake apane bAlaka haiN| abhibhAvakoM kI taraha unake hita-anahita kA dhyAna unheM bhI rakhanA hai| bhAra vahana unheM hI karanA hai| sudhAra pariSkAra ke saMbaMdha meM unakI jimmedArI dUnI hai| abhibhAvaka to dulArane aura artha-vyavasthA juTAne bhara taka sImita kArya kara pAte haiN| jisa sthiti meM ve haiM, usameM isase adhika kI koI AzA bhI nahIM kI jaatii| eka hAtha meM lakavA yA poliyo ho jAne para dUsarA hAtha hI donoM ke badale kA kAma akelA hI karatA hai| laMgar3A vyakti lakar3I kI TA~ga lagAkara bhI eka paira se cala letA hai| adhyApakagaNa apane ko aisI paristhitiyoM se ba~dhA huA anubhava kreN| abhibhAvakoM se jitanA bane usase saMtoSa kreN| adhika dAyitva nibhAne ke lie unakA mArgadarzana karate rheN| chAtroM kI taraha unake abhibhAvakoM ko bhI svayaM sudharane aura usakI chApa bAlakoM para chor3ane kI preraNA denI caahie| jo unheM karanA cAhie, jo rIti-nIti apanAnI cAhie, isakA mArgadarzaka, vicArazIla adhyApakoM se bar3hakara aura koI ho nahIM sktaa| galatI karane para kar3I DA~Ta pilAne yA bhartsanA karane kA tarIkA galata hai| isakI pratikriyA vivAda, pratirodha, durAgraha ke rUpa meM sAmane AtI hai| purAne jamAne meM bApa-beTe ko, sAsa-baha ko, zikSaka-chAtra ko galatiyoM para dhamakAne, apazabda kahane aura mArane pITane taka ke abhyasta rahate the| unakA dUsarI ora se koI bar3A Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ |36] zikSaNa prakriyA meM sarvAMgapUrNa parivartana kI AvazyakatA pratirodha bhI nahIM hotA thA, para aba samaya badala gayA hai| hara kisI meM ahamanyatA atyadhika bar3ha gaI hai| koI kisI bhI kAraNa apanI nidA-bhatrsanA nahIM sunanA caahtaa| mArapITa, gAlI-galauja jaisI bAta ko to samaya hI nahIM rhaa| isase sudhAra ke sthAna para mArgadarzaka ko ulaTe vidroha-pratirodha kA sAmanA karanA pdd'egaa| badalA lene ko utArU pakSa se mUMche nIcI karake kisI prakAra samajhautA karanA pdd'egaa| isa sthiti ko Ane na denA hI zreyaskara hai| samajhanA cAhie purAnA samaya calA gayA sAtha hI pratAr3anA dekara anuzAsana banAe rakhanA bhI asaMbhava ho gayA hai| ___ aba naitika mUlyoM ke jIvana meM samAveza hetu chAtroM ko sahamata karane kA prasaMga AtA hai| pratyakSa vizva vyavasthA ke yoM to aneka pakSa pAThyakramoM meM sammilita haiN| bAlakoM kI Ayu aura vyavasthAoM meM anurUpa una jAnakAriyoM kA vistAra hotA calatA hai jinheM adhyApakagaNa jAnate bhI haiM aura sikhAte bhI haiN| prazikSaNa-TreniMga vidyAlayoM meM unhoMne isa vidhi ko bhalI prakAra jAnA bhI hai| pustakoM kI kuMjiyA~ bhI milatI haiN| yaha DharrA to apanI paTarI para lur3hakatA hI rahatA aura phela pAsa hote-havAte vidyArthI bhI saba jAna hI lete haiN| na jAnane yA kama jAnane para itanI hI hAni hai ki upayukta pada para niyukta na ho ske| isa sthiti meM bhI vyakti majadUra pherI, udyoga Adi apanAkara, kisI prakAra apanA gujArA kara hI letA hai| ina paMktiyoM meM dhyAna usa keMdra para AkarSita kiyA gayA hai, jisameM kamI rahane para vyakti svayaM gaI-gujarI sthiti meM rahatA hai aura apane saMparka kSetra ko bhI ulajhAtA, satAtA rahatA hai| yaha keMdra hai nIti niSThA kA, jisake aMtargata vyaktitva kI AdarzavAditA aura loka vyavahAra meM zAlInatA AtI hai| ise dUsare zabdoM meM nAgarikatA evaM sAmAjikatA bhI kaha sakate haiN| isake kucha thor3e-se saMdarbha pAThya-pustakoM meM pAe to jAte haiM, para yaha nahIM batAyA jAtA ki inheM jIvana meM, kArya meM kaise samAviSTa kiyA jAe ? avarodhaka duSpravRttiyoM ko nirasta kaise kiyA jAe, tAki vyaktitva ko pratibhA saMpanna banAne kA avasara mile ? Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zikSaNa prakriyA meM sarvAMgapUrNa parivartana kI AvazyakatA || 37 isI prakAra samAja ke sAtha uccastarIya anubaMdhoM meM ba~dhakara kaise rahA jAe ? aisA vyavahAra kaise banAyA jAe, jisameM AtmasaMyama kA niraMtara rasAsvAdana hotA rahe aura loka sammAna evaM sahayoga vipula rUpa meM upalabdha hotA rahe ? guNa, karma, svabhAva kA pariSkAra kara lene para vyakti apane lie, parivAra ke lie, samAja ke lie upayogI siddha ho sakatA hai| yaha saba isa prakAra samajhAyA jAnA cAhie jisameM gahare tarka, prabhAvotpAdaka tathya aura una udAharaNoM kI bharamAra ho, jinameM Adarza apanAne para milane vAle anekAneka lAbhoM kA vistArapUrvaka varNana ho| sAtha hI yaha bhI batAyA jAe ki sadguNoM kI, satpravRttiyoM kI upekSA avahelanA karane para vyakti kisa prakAra anagar3ha banA rahatA hai aura patanonmukha paristhitiyoM ke dala-dala meM phisala jAtA hai ? vastutaH yahI zikSA kA prANa hai| ise hRdayaMgama na kara pAne para hI vyakti apane lie hI nahIM parivAra aura samAja ke lie bhI abhizApa banakara rahatA hai| isa saMjIvanI vidyA ko sarvasAdhAraNa ke aMtarAla meM biThAne kI himAyata yahA~ kI jA rahI hai| vizeSatayA adhyApakoM para yaha dabAva DAlA jA rahA hai ki apane parikara ke zikSArthiyoM ko jIvana kalA ke saMdarbha meM pravINa, pAraMgata bnaaeN| jAnakArI, sudUra kSetroM kI ora Ae dina kAma meM na Ane vAle viSayoM kI bhI prApta kI jA sake to harja nhiiN| adhika jAnanA adhika acchA hotA hai, para dekhanA yaha bhI hai ki AkAza-pAtAla kA byaurA baTorane kI dhuna meM kahIM dainika jIvana ke sAtha guMthI huI una samasyAoM kI upekSA na hone lage, jinake abhAva meM zAMtipUrNa yA pragatizIla jIvana jI sakane kI bAta hI nahIM bntii| zArIrika svacchatA, mAnasika saMtulana, artha kA upArjana, upayoga, parivAra kA saumanasya, sAmAjika AdAna-pradAna, mAnyatAe~ aura AsthAe~, prathA aura paraMparAe~ Adi prasaMga aise haiM, jo jIvana ko asAdhAraNa rUpa se prabhAvita karate haiN| yadi kisI ke pAsa ina viSayoM kI samucita jAnakArI nahIM hai aura ina kSetroM meM AtI rahane vAlI anekAneka ulajhanoM ko bhalI prakAra sulajhA sakane kI kSamatA nahIM hai, to use gaye-gujare stara kA jIvana rote-kalapate, khIjate-khijAte jInA pdd'egaa| Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 zikSaNa prakriyA meM sarvAMgapUrNa parivartana kI Avazyakata aisA Ajakala hara tarapha hotA dekhA jA sakatA hai| kAraNa yahI hai ki jina viSayoM kI jAnakArI kI AvazyakatA thor3e-se gine-cune logoM ko par3atI hai, ve viSaya sabako par3hAe, raTAe jA rahe haiM, paraMtu jina viSayoM-abhyAsoM kI AvazyakatA jIvana ke hara kSetra meM, pratyeka kadama para hai, unakeM lie koI vyavasthA nahIM bana sakI hai| Upara darzAe gae ve viSaya upekSA meM hI par3e hue haiN| ina viSayoM ko anivArya stara kI prAthamikatA milanI hI caahie| yadi unakA samucita samAveza pAThyakramoM meM nahIM huA hai to unheM vicArazIla adhyApakoM ko apanI ora se par3hAne kA prayatna karanA caahie| isa mahattvapUrNa dAyitva se adhyApaka varga mukta nahIM ho sktaa| jaba taka vyApaka stara para isa dizA meM vyavasthA nahIM hotI, taba taka 'kucha na hone se kucha bhalA' kI nIti apanAnI hogii| zikSakoM ko apane stara para, yaha bhUmikA svataH hAtha meM lenI hogI / Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zikSaNa prakriyA meM sarvAMgapUrNa parivartana kI AvazyakatA 36 samaya kI mahatI AvazyakatA aura usakI ___ ApUrti saMjIvanI vidyA kA, vyavahArika jIvana meM AdarzavAditA ke sarala samanvaya kA kArya kSetra atyaMta hI vizad hai| isa prayAsa ko kathA-purANoM ke AdhAra para samajhAne kA prayatna dharmopadezakoM ke dvArA kiyA jAtA rahA hai, kiMtu vaha prayatna ativAditA se, avyavahArikatA se bharA hotA hai| kahane-sunane meM bhale hI acchA lagatA ho, usase kucha kAma bhale hI calatA ho, para aisA nahIM ki koI madhyavRtti evaM ausata paristhitiyoM ke loga unheM kAma meM lA ske| patha pradarzana meM sAmayika samasyAoM aura paristhitiyoM para dhyAna denA hotA hai| purAtana kAla meM paristhitiyA~ bhI dUsarI thIM aura kaThinAiyA~, samasyAe~ bhI duusrii| dRSTikoNa una dinoM apane DhaMga kA thaa| isalie jo samAdhAna dharmopadezakoM dvArA sujhAe jAte haiM, ve AdarzoM kI dRSTi se sarAhanIya hone para bhI vyAvahArikatA ke sAtha jur3a sakane jaise nahIM hote| phira unameM bikharAva bhI bahuta hai| eka prasaMga ko eka tAratamya meM tarka, tathya pramANa aura udAharaNa ke AdhAra para samajhA denA Aja kI bauddhikatA meM anukula paDatA hai| jo bAta kahI jAe usakA Adi se aMta taka nirvAha ho, tabhI kisI tathya kA samajhanA-samajhAnA lAbhaprada hotA hai| aneka viSayoM kA vihaMgAvalokana karate hue kucha bAtoM kA ullekha karanA aura phira unheM adhUrI chor3akara kisI anya viSaya para bhI isI stara kI carcA karane laganA eka-eka kautuka-kautUhala jaisA ho jAtA hai| aba taka ke pravaktA atyadhika gaMbhIra, mahattvapUrNa evaM Avazyaka jIvana kalA ko jisa-tisa rUpa meM isI prakAra vyakta karate rahe haiN| isakA niSkarSa dekhate hue yahI kahA jA sakatA hai ki havAI ur3AneM ur3AI jAtI rahI haiN| viSaya ke hara pakSa para gaharA aura suvistRta prakAza DAlane vAle prayatna kama hI hue Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 zikSaNa prakriyA meM sarvAMgapUrNa parivartana kI AvazyakatA haiN| aisA sAhitya bhI bahuta kucha khojane para chuTa-puTa rUpa meM jahA~-tahA~ hI milatA hai| arastu, sukarAta, kAMTa, kanphyUziyasa jaise dArzanika bhI aba nahIM dikhate, jo mAtra jIvana kA vyavahAra pakSa samajhAne ke lie pAThazAlAe~ claaeN| usakI uccastarIya upayogitA samajheM, ciMtana kI gaharAI meM utareM, apane jJAna aura anubhava kI pU~jI baDhAe~ aura use apane ziSyoM ko upekSApUrvaka nahIM varan itanI tanmayatA, AtmIyatA ke sAtha par3hAe~ ki par3hane aura sunane vAle ke aMtarAla meM vaha jar3a jamAkara baiTha jaae| sunane vAlA usI DhA~ce meM Dhala jaae| viSaya ke mahattva aura use samajhane-samajhAne ke lie upayukta pratipAdana upalabdha na hone para Aja ke zikSaka kI jimmedAriyA~ aura bhI adhika bar3ha jAtI haiN| nirdhArita pAThyakrama par3hA denA sarala hai, kyoMki usake lie pAThya-pustakeM upalabdha haiN| ar3acana par3ane para kuMjiyoM se sahAyatA lI jA sakatI hai| phira par3hAne kI zailI una TIcara TreniMgoM meM bhI upalabdha hai, jinameM uttIrNa hone ke uparAMta hI zikSakoM kI niyukta hotI hai, para aisI koI samagra suvidhA jIvana kalA ke saMbaMdha meM kahIM dekhane ko nahIM miltii| usakA tAratamya to apane balabUte biThAnA par3atA hai| dUsare to isa saMbaMdha meM halkA-phulkA parAmarza hI de sakate haiM, rIti-nIti, dizAdhArA mAtra batA sakate haiM, para usameM pAtratA ke anurUpa kisa chAtra ko kyA batAyA jAe ? yaha niSkarSa nikAlanA vicArazIla adhyApaka kA hI kAma hai| naitika zikSA kI ina dinoM bahuta carcA hai, para vaha bhI dizA saMketa mAtra hai| usameM kama se kama skAuTiMga, pharsTa eDa, parvatArohaNa jaise saiddhAMtika aura vyAvahArika pakSa to mizrita hone hI caahie| paraMparAgata pravacana zailI apanAne para to lAbha yatkicita hI ho pAtA hai| kutubanumA kI taraha dizA saMketoM meM vyAvahArikatA kI kamI raha hI jAtI hai| yahA~ kaThinAI eka aura hai ki vibhinna vyaktiyoM kA stara alaga-alaga prakAra kA hotA hai aura unakI dRSTi bhI apane-apane DhaMga kI hotI hai| jina durguNoM se chur3AyA jAnA hai ve bhI eka jaise nahIM hote| jina satpravRttiyoM kI jisameM jo kamI hai, unheM usI kI Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zikSaNa prakriyA meM sarvAMgapUrNa parivartana kI AvazyakatA 41 AvazyakatA ke anurUpa bar3hAyA jAtA hai| vyaktiyoM ke pUrvAgraha apane-apane DhaMga ke kaThora hote haiN| kaI to itane durAgrahI hote haiM ki apanI anupayukta sthiti ko hI sahI mAnate haiM / usI ke samarthana meM ar3e rahate haiN| sudhAra - parivartana kI bAta svIkAra karanA to dUra, ve unheM samajhane taka ko taiyAra nahIM hote| samIkSA meM bhartsanA kI gaMdha DhU~r3hate haiN| parAmarzadAtA ko vidveSI evaM apamAna karane vAlA mAna baiThate haiN| sunane-sunAne bhara kI bAta to kisI prakAra nibha jAtI hai, para jaba unake anurUpa svabhAva, abhyAsa ko badalane kA prazna sAmane AtA hai to ve bidaka jAte haiN| aisI paristhitiyoM meM zikSaka kyAM kareM ? jina chAtroM meM utkRSTatA ke samAveza kA jo uttaradAyitva sira para AyA hai, use sahI rUpa meM kara sakane ke lie kyA mArga apanAyA jAe ? yaha unakI samajha meM bhI nahIM aataa| aisI dazA meM ve bhI apane hisse kI cihna pUjA karake dUsare sAthiyoM kI taraha chuTakArA pA lete haiN| bAta jahA~ kI tahA~ ar3I raha jAtI hai| acchA hotA mUrdhanya vicArakoM, samAja-sudhArakoM, zikSA zAstriyoM aura zAsanAdhyakSoM ne isa tathya kI uccastarIya sArthakatA samajhI hotI hai use prazikSaNa ke sAtha gU~tha dene kI yojanA banAI hotI / gurukula praNAlI yadi ina dinoM yathAvata apanAyI nahIM jA sakatI, to kama se kama usakA AdhAra to samajhA gayA hotA, jisameM chAtra aura adhyApaka ke bIca AtmIyatA mizrita ghaniSThatA Avazyaka samajhI jAtI / vidyArthiyoM ko upayukta vAtAvaraNa diyA jAtA thA, tAki sabhI sAthI sahacaroM ke kriyA-kalApa ko dekhakara bhI anukaraNa karane ko mana karatA rahe, saralatApUrvaka upayukta stara ke vyaktitva ko DhAle jAne kA prayojana pUrA hotA rhe| yaha prakriyA kinhIM aMzoM meM to apanAyI bhI jA sakatI hai| isa paraMparA ko apanAe jAne kI dizA meM nyUnAdhika kucha to prayatna ho sakatA hai| apane vidyAlaya meM una siddhAMtoM ko kisI na kisI rUpa meM kisI na kisI hada taka kAryAnvita hone meM kucha to saphala huA hI jA sakatA hai| Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ |42|| zikSaNa prakriyA meM sarvAMgapUrNa parivartana kI AvazyakatA __acchA hotA ki vicArakoM ne yaha socA hotA ki sAmAnya dIkha par3ane vAle vyaktiyoM kI pratibhA ubhArI jA sakatI hai, unake dRSTikoNa saMyama aura utsAha ko bala diyA jA sakatA hai| sAhasa ubhArA jA sakatA hai| caritra kA dhanI, anuzAsita, vivekazIla, ImAnadAra, karmaniSTha jaisA sadguNa saMpanna unheM banAyA jA sakatA hai| ___vyaktitvoM kA nirmANa, rASTra kI, vizva kI, mAnavatA kI mahatI AvazyakatA hai| vizeSatayA Aja ke anAsthA, avAMchanIyatA evaM naitika arAjakatA ke vAtAvaraNa meM purAne mUlyAMkana, AdhAra aura pracalana badala gae, naI pIr3hI kI naI saMskRti ne jar3a pkdd'ii| isameM prAmANikatA aura prakharatA apanAne ke lie abhiruci raha nahIM gii| usI kA pratiphala hai ki vyakti aura samAja ko anekAneka samasyAe~ ulajhana meM DAle hue haiN| anekAneka saMkaTa sahane par3a rahe haiN| inakA samagra samAdhAna taba taka nahIM nikala sakatA, jaba taka ki jana sAdhAraNa ko mAnavIya garimA ke anurUpa apanA dRSTikoNa evaM kriyA-kalApa DhAlane ke lie sahamata-tatpara na kiyA jaae| yaha mahatI AvazyakatA hai| isa buddhivAda ke yuga meM isa ghere meM loka mAnasa ko anuzAsita karane ke lie aise pratipAdanoM kI AvazyakatA hai, jo tarka, tathya, pramANa aura udAharaNoM se bharA-pUrA ho, para abhI aisA kucha kramabaddha nahIM hai, na pratipAdana na prshikssnn| isa abhAva ko daridratA ke samatulya, tatkAla sulajhAe jAne yogya samasyA mAnA jAnA caahie| isa saMdarbha meM aisA prANavAna kramabaddha sAhitya sRjA jAe, jisameM samaya kI pravRttiyoM, mAnyatAoM ko utkRSTatA kI dizA meM bhejane ke lie aisA prANa vidyamAna ho jo ulaTe ko ulaTakara sIdhA kara ske| isake nimitta vijJajanoM ko Avazyaka sAmagrI pracura mAtrA meM ekatrita karanI caahie| isa saMgraha ke nimitta yuddha stara para kArya honA caahie| itanA golA-bArUda saMgraha kiyA jAe, jisase prastuta avAMchanIyatA kA durga vismAra kiyA jA ske| acchA ho isa prayojana ko eka svataMtra vijJAna mAnA jaae| use zikSA kA aMga rakhA jaae| sAtha hI atirikta vizvavidyAlaya jaisA Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zikSaNa prakriyA meM sarvAMgapUrNa parivartana kI AvazyakatA || 43 | taMtra khar3A kiyA jAe, jo prastuta AvazyakatA kI pUrti kara sakane vAle mahA manISiyoM kA sRjana kara ske| zodhakartAoM ke lie Avazyaka sAmagrI saMsAra bhara se ekatrita karake eka sthAna para use jamA kara ske| zodhArthiyoM ke lie aisA avalaMbana nitAMta aavshyk| bar3e rUpa meM jaba taka vaisA nahIM bana par3atA, taba taka hAtha para hAtha rakhakara baiThe nahIM rahA jA sktaa| prastuta sAdhanoM se hI jo kucha bana par3a sakatA hai, vaha kiyA jAnA caahie| isa dAyitva ko sa~bhAlane ke lie adhyApaka samudAya hI kucha kara sakane meM samartha ho sakatA hai| zikSA ke sahAre hI jarmanI meM nAjIvAda kA Aveza ubharA thaa| sAmyavAdI deza bhI isI AdhAra para naI pIr3hI ko apane maMtavyoM ke prati samarthaka banA paae| buddha kAla meM vizvavyApI dharma-cakra-pravartana kI bhUmikA nibhAne meM nAlaMdA, takSazilA vizvavidyAlaya tathA anekAneka bihAra, saMghArAma apane prayatnoM se samaya kA kAyAkalpa kara sakane meM samartha rhe| ina dinoM vaise taMtra khar3e karane meM yadi hara samartha kSetra udAsa dikhatA hai to bhI nirAzA kI koI bAta nahIM mAtra adhyApaka varga hI yadi gaharAI se vicAra karake prayojana kI gaMbhIratA anubhava kare aura usakI pUrti ke lie nijI puruSArtha ke sahAre kaTibaddha ho cale to itane bhara se Azcaryacakita kara dene vAlI saphalatA mila sakatI hai| nirdhArita pAThyakramoM meM naitika zikSA ko gUMthA jA sakatA hai, jo par3hAyA jAtA hai, usameM aneka ghaTanAkrama, itihAsa, AkhyAna bhI rahate haiN| inameM se jinhoMne duSpravRttiyA~ apanAI, unheM patana parAbhava kA mu~ha dekhanA par3A aura sadAzayatA, saccaritratA, paramArtha parAyaNatA ke pakSadhara rahe unhoMne na kevala Atma saMtoSa aura suyaza arjita kiyA varana sAMsArika kSetra meM bhI kucha bar3e kAma kara sakane, mahAmAnavoM kI paMkti meM jA baiThane meM samartha hue| jinhoMne dhUrtatA ke sahAre pragati kI, unhoMne bhI AdarzavAditA kA hI vyAghra carma oddh'aa| isa prakAra ke saMdarbha hara dina ke kAryoM meM nyUnAdhika saMkhyA meM milate rahate haiN| isameM halakA-phulakA prakAza atirikta rUpa meM DAlA jAtA rahe to Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ |44|| zikSaNa prakriyA meM sarvAMgapUrNa parivartana kI AvazyakatA zikSArthiyoM kI manobhUmi kucha upayogI AdarzavAdI mAnyatAe~ dhIre-dhIre apanAtI raha sakatI haiN| vaha puTa niraMtara lagate rahane se utkRSTatA kI pakSadhara manobhUmi paripakva hotI raha sakatI hai| yaha saMkalana sAmAnya stara ke chAtroM ko samayAnusAra udAharaNa ke rUpa meM vyaktitvavAna banAye raha sakatA hai| ___ yaha jor3a-tor3a hara pAThya viSaya ke sAtha biThAyA jA sakatA hai| yahA~ taka ki gaNita jaisA rUkhA viSaya bhI isa prayojana ke lie prayukta kiyA jA sakatA hai| "dasa coroM meM se chaha pakar3e ge| do asta-vyastatA ke kAraNa bImAra par3e eka kI apratiSThA phailI aura vaha asahayoga ke kAraNa bekAra ho gyaa| batAo unameM se kitane sahI sthiti meM bace ?" bAla kathA ke isa choTe-se prazna meM bhI naitikatA ke samarthaka saMketa bhI mila sakate haiN| isI prakAra bhUgola, gaNita, itihAsa, bhASA, vijJAna Adi kisI bhI viSaya ke par3hAte samaya usameM se aise niSkarSa DhU~r3he aura kahe jA sakate haiM, jo duSpravRttiyoM kI hAniyoM aura satpravRttiyoM kI upalabdhiyoM ko prakaTa karate hoN| kisa viSaya ke sAtha kisa prakAra mAnavIya AdarzoM, ucca jIvana mUlyoM kA pRSTha lagAyA jAe ? kaise kisake sAtha kyA saMgati biThAlI jAe ? isa para paryApta mArgadarzana yukta sAhitya likhA jA sakatA hai| samaya kI pukAra para agale caraNa meM vaisA hogA bhI, paraMtu abhI to bhAvanAzIla zikSakoM ko paraspara parAmarza karake hI saMbaMdhita sUtroM kA nirdhAraNa kara lenA samayAnukUla hai| Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zikSaNa prakriyA meM sarvAMgapUrNa parivartana kI AvazyakatA || 45 upalabdha udAharaNoM evaM sAdhanoM kA prayoga jana sAdhAraNa kI Ama mAnyatA yaha banatI jAtI hai ki cora-cAlAka naphe meM rahate haiN| ve dUsaroM ko bhulAve meM DAlakara apanA ullU saralatApUrvaka sIdhA kara sakate haiN| jaldI dhanI bana sakate haiN| sIdhe mArga para calakara jo saphalatA dera meM milatI hai, use Ter3he-tirache mArga para calakara jaldI prApta kiyA jA sakatA hai| isa mAnyatA kI puSTi nikaTavartI kSetra meM phaile par3e isa prakAra ke udAharaNoM se bhI hotI rahatI hai| hathelI para sarasoM jamAne ke lie Atura vyakti kisI aisI bAjIgarI, beImAnI ko sIkhane, caritArtha karane ke lie Atura rahate haiM, jisameM satat prayatna kI zramazIlatA na apanAnI par3e, prAmANikatA siddha karake, vizvAsa jItane aura sahayoga pAne ke lie dhairya rakhane, pratIkSA karane kI AvazyakatA na pdde| jinakI isa prakAra kI mAnyatA paka jAtI hai, ve isI phirAka meM rahate haiM ki beImAnI badamAzI kA koI aisA tarIkA DhUMr3ha nikAleM, jise apanAkara jaldI hI pracura lAbha kamAyA jA ske| apanI pratibhA kA camatkAra dikhAkara logoM kI A~khoM meM cakAcauMdha paidA kI jA ske| pralobhana yA dabAva dekara kaiyoM ko sAthI sahayogI banane ke lie bAdhita kiyA jA ske| yaha chadma ina dinoM tejI se bar3ha rahA hai| eka-dUsare ko protsAhita karane, sahayoga karane ke lie cora-cora mausere bhAI bhI bar3hate cale jAte haiN| giroha bana jAte haiN| ve eka-dUsare kI anIti meM sahAyatA hI nahIM karate varan Apasa meM eka-dUsare ko nirdoSa siddha karane meM bhI sAkSI banakara rahate haiN| niMdA na hone dene meM DhAla banate haiM aura aise saraMjAma khar3e karate haiM, jinameM bhartsanA ke sthAna para prazaMsA milane lge| isI ko kahate haiM kuckr-ssdd'yNtr| yaha kalA bahuta vikasita hotI jA rahI hai| sAmAnya mAnasa ke loga aise hI udAharaNoM ko anukaraNIya mAna lete haiN| usa mArga ko apanAne meM caturatA Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46|| zikSaNa prakriyA meM sarvAMgapUrNa parivartana kI AvazyakatA anubhava karate haiN| dAMva laga jAne para usa dhUrtatA ko buddhimattA siddha karate haiM aura zekhI baghArate haiN| yaha mAnyatA evaM pracalana eka se dUsare para pahu~cate haiM, unheM prabhAvita karake, apane caMgula meM jakar3ate haiN| chUta kI bImArI kI taraha yaha vyAdhi baDhatI hI calI jAtI hai| anaitikatA kA pravAha isI AdhAra para tejI pakar3atA jAtA hai| dUradarzitA ke abhAva meM loga aMtima pariNAmoM kA anumAna nahIM lagA paate| kukarmoM ke duSpariNAmoM kI bAta nahIM soca pAte aura tAtkAlika lAbha ke lie kucha bhI karane ko, yahA~ taka ki anIti apanAne ko bhI taiyAra ho jAte haiN| jana sAdhAraNa kA svabhAva anukaraNapriya hotA hai| bacce isI AdhAra para apanI abhiruci vikasita karate haiM, bhASA jJAna sIkhate haiM aura pasaMdagI-nApasaMdagI kA nirdhAraNa karate haiN| bar3e ho jAne para bhI yaha silasilA calatA rahatA hai| saMgati kA phala sabhI jAnate haiN| susaMga aura kusaMga se kisa prakAra manuSya prabhAvita hotA hai isake udAharaNa apane hI irda-girda DheroM DhU~r3he jA sakate haiN| giranA sarala hai, uThanA ktthin| patanonmukha pravRtti adhika AkarSaka hotI hai| ve tAtkAlika lAbha dene vAlI bhI pratIta hotI haiM aura kautUhalavardhaka bhI lagatI haiN| choTe bacce Aga, sA~pa jaisI camakIlI vastuoM ko pakar3ane ke lie lapakate haiN| unheM isa bAta kA jJAna nahIM hotA ki isakA pariNAma kyA ho sakatA hai ? sAmAnya jana bhI dUragAmI pariNAmoM kA vicAra nahIM kara paate| nazebAjI jaise doSa isI kAraNa panape haiN| AraMbhika dinoM meM uttejanA kA caskA manorama lagatA hai, para kucha hI dinoM meM vaha abhyAsa meM utarakara na chUTane vAlI Adata bana jAtA hai| usake kAraNa nazebAja badanAmI sahatA, daridra banatA, zarIra ko jarjara karatA, parivAra ko vipatti meM DubAtA aura aMta meM bemauta maratA hai| yaha kAlAMtara meM milane vAlA pariNAma hai, para pahale dina to khumArI lAne vAlA caskA hI saba kucha pratIta hotA hai| lata usI kAraNa bar3I hotI hai| anya duSpravRttiyoM ke saMbaMdha meM bhI yahI bAta hai| ve eka dUsare para car3ha daur3atI hai aura suvistRta kSetra ko apane kabje meM jakar3a letI Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zikSaNa prakriyA meM sarvAMgapUrNa parivartana kI Avazyaka 47 haiN| ina dinoM anaitikatA kA vyApaka pracalana isI kAraNa bar3hatA calA jAtA hai| kucha manasvI aise bhI hote haiM jo sudRr3hatA, paripakvatA ke AdhAra para dUsare anekoM ko badala dete haiM, bigar3e vAtAvaraNa ko sudhAra dete haiM, para adhikAMza aise nahIM hote, ve kSINa manobala ke rahate haiN| dUsaroM ko prabhAvita nahIM kara pAte, svayaM prabhAvita hote aura vAtAvaraNa ke bahAva meM A~dhI meM ur3ane vAle pattoM kI taraha kahIM se kahIM pahu~cate rahate haiN| vAtAvaraNa hI una para chAyA rahatA hai| bAjIgara 'vAtAvaraNa' ke izAre para ve kaThaputalI kI taraha nAcate rahate haiM / tathya ke anurUpa ucita to yaha hotA ki utkRSTatA kA vAtAvaraNa bane aura samajhadAroM kA samudAya usameM rahakara apanA utsAhavardhaka vikAsa kre| upayukta vAtAvaraNa jahA~ ho vahA~ jA pahu~canA yA zreSThatA ke vAtAvaraNa ko apane irda-girda AcchAdita kara lenA, utkarSa ke abhyudaya ke parivartana pariSkAra ke yahI do upAya haiM, kiMtu kaThinAI yaha hai ki aisA kisa prakAra saMbhava ho ? duSpravRttiyoM se bharA vAtAvaraNa kaise hama se dUra ho ? kaise hama unase pare ho pAe~ ? donoM hI saMbhAvanAe~ samAna rUpa se kaThina haiN| itane para bhI isakA eka sarala hala upalabdha hai| mahAmAnava jIvita rUpa se apane samIpavartI kSetra meM bhale hI na hoM, para unakI kathA-gAthAoM meM pAyA jAne vAlA aitihAsika svarUpa, isa uddezya ke lie likhe gae jIvana sAhitya meM saMgrahIta pAyA jA sakatA hai| use bAra-bAra manoyogapUrvaka par3hA jA sakatA hai| unheM samIpa vidyamAna anubhava kiyA jA sakatA hai aura unakI zreSThatAoM ko hRdayaMgama karane ke lie, jIvana meM utArane ke lie saMbaddha huA jA sakatA hai| yaha svayaM bhI apane nimitta kiyA jA sakatA hai aura dUsare anyAnyoM ko bhI upalabdha karAyA jA sakatA hai| nikaTavartI evaM samIpavartI kSetra meM mAnavI garimA se susaMpanna vyakti yadi saralatApUrvaka na khoje jA sakeM to dUravartI, pUrvavartI saMpanna vyaktiyoM kI talAza karanI pdd'egii| yaha prakriyA zramasAdhya to hai, para asaMbhava nahIM / aitihAsika, paurANika kathA - gAthAoM kA samudra maMthana Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 zikSaNa prakriyA meM sarvAMgapUrNa parivartana kI AvazyakatA karane se aise DheroM udAharaNa hastagata ho sakate haiN| kisI mahApuruSa ke samasta jIvana kA ghaTanA krama sunanA Avazyaka nhiiN| kAma itane bhara se cala sakatA hai ki unake vahI aMza lie jAe~, jinameM nIti zikSA kA koI ghaTanAkrama yA saMvAda atyaMta spaSTa rUpa se nikharA ho| aise udAharaNa dezI aura videzI kahIM ke bhI ho sakate haiN| unameM nara-nArI, bAlaka, vRddha, apaMga sabhI A sakate haiN| aisA eka saMkalana yuga nirmANa yojanA mathurA se 'prajJA-purANa' nAma se pAMca khaMDoM meM prakAzita bhI huA hai| abhI isa prasaMga meM aura bhI vizeSa saMkalana bar3hAne kI AvazyakatA hai| tarka, tathya Adi ke AdhAra para vivecanAtmaka bhASaNa denA sugama hai, kyoMki usameM zabdoM ko lacchedAra banAkara vivecanA pakSa ko vistRta to banAyA jA sakatA hai, para usameM sarasatA nahIM A sktii| vizeSatayA tathya ko hRdayaMgama karane kA avasara to milatA hI nhiiN| kAraNa yaha hai ki logoM kI pradhAna pravRtti anukaraNa kI hai| anukaraNIya-ghaTanAe~ hI hotI haiN| ve pratyakSa na hoM, purAtana aitihAsika bhI ho sakatI haiN| durbhAgya se aisA koI saMkalana huA nahIM hai, jise zikSaNa hetu prAdhyApakoM ke hAtha meM thamAyA jA ske| prathama bAra isa dRSTi se prajJA purANa tathA mahApuruSoM kI jIvaniyoM kA hI saMkalana huA hai| bana par3A to aitihAsika pramANika ghaTanAoM kA suniyojana kramabaddha saMkalana hama loga prakAzita kareMge, jinake uddharaNa dete hue nIti zikSA pakSa ke aneka pahaluoM ko chAtroM ke sammukha prastuta kiyA jA sake, unake anukaraNa para jora diyA jA ske| pustakoM ke atirikta isa prayojana ke lie citroM evaM saMgItoM kA bhI prayoga ho sakatA hai| nATaka, prahasana, vAda-vivAda pratiyogitAe~ bhI eka sImA taka isa prayojana kI pUrti kara sakatI haiN| yaha sAdhana upakaraNa kisa prakAra ekatrita kie jAe~ ? unheM kaise vinirmita kiyA jAe ? unakI vyavasthA banAne evaM pradarzana karane ke lie kisa stara kI yojanA banAI jAe yaha sabhI vicAraNIya haiN| zikSA vibhAga ke pAsa ina kAryoM ke lie saMbhavataH koI bar3A bajaTa nahIM hai, na prazikSita kAryakartA haiM, jo loka maMgala aura loka raMjana ke samanvaya Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zikSaNa prakriyA meM sarvAMgapUrNa parivartana kI AvazyakatA 46 kI rUparekhA banAkara aisA taMtra khar3A kara sakeM, jo brena vAziMga kI, loka mAnasa ke kAyAkalpa vyavasthA banA ske| isa AvazyakatA kI pUrti hameM sthAnIya sAdhanoM se hI karake, philahAla kisI prakAra kAma calAnA hogaa| saMgIta eka bahuta acchA mAdhyama hai| vidyArthiyoM meM bhI usake prati abhiruci hotI hai / vAdyayaMtroM kI acchI vyavasthA na bana par3e to DhapalI, majIrA, ghu~gharU kA hI prayoga kreN| eka-do saptAha ke abhyAsa se hI inameM kakSA ke kaI chAtroM ko kuzala banAyA jA sakatA hai| prasaMgoM ke anurUpa kavitAe~ aura gIta jahA~-tahA~ se saMkalita kie jA sakate haiN| jinake madhura kaMTha hoM, unake dvArA ThIka taraha gA sakane kI zikSA dI jA sakatI hai| isa prakAra eka choTI saMgIta maMDalI hara kakSA meM bana sakatI hai| kakSA-krama se banI ina maMDaliyoM ko alaga-alaga abhyAsa pradarzana karane kA avasara diyA jA sakatA hai| unakI pratiyogitAe~ bhI Ayojita kI jA sakatI haiN| citrAvaliyA~ prakAzita karAI jA sakatI haiM, jinameM nIti pakSa kA samarthana karane vAle prasaMgoM kA citraNa ho sakatA hai| bar3e cArTa bhI banAe jA sakate haiN| sadhe hue hAtha vAle vidyArthiyoM se cArTa banavAkara unheM kakSAoM meM lagAyA jA sakatA hai| saste slAiDa projekTara bhI bana sakate haiN| jahA~ bijalI ho, thor3A aMdherA kiyA jA sakatA ho, vahA~ ina choTe slAiDa projekTaroM se bhI AdarzoM ko A~khoM ke sAmane prastuta karane kI bAta bana sakatI hai| prajJA abhiyAna, zAMtikuMja haridvAra dvArA isa vidyA kA saphala prayoga ho bhI rahA hai| naitika mUlyoM ko protsAhana dene vAle prasaMgoM kI slAiDeM aura slAiDa projekTaroM kI vyavasthA bhI kI gaI hai| choTe-choTe ekAMka nATakI bana sakate haiM aura unheM binA kisI sAja-sajjA ke upalabdha sAdhanoM se hI yatkiMcita saja-dhaja karate hue binA maMca ke khule meM bhI pradarzita kiyA jA sakatA hai| upayukta ekAMkI khojane para bAjAra meM bhI mila sakate haiM aura paristhitiyoM ke anurUpa zikSakagaNa svayaM bhI likha sakate haiN| bAta usa dizA meM utsAha ubhArane bhara kI hai| Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 zikSaNa prakriyA meM sarvAMgapUrNa parivartana kI AvazyakatA kavi sammelana to nahIM para kavitA sammelana AsAnI se ho sakate haiN| kisI bhI kavi kI kavitA ko unake nAma kI carcA karate hue pratinidhi rUpa meM use sunAyA jA sakatA hai| yoM ina dinoM samArohapUrvaka hone vAle kavi sammelana bhI AdarzoM kI sImA meM sImita rahakara, yaha kArya bar3e rUpa meM kara sakate haiM, para una taka apanI choTI AvAja na pahuMce to kAvya saMgIta abhinaya kA sammizraNa karake, apanI sUjha-bUjha ke AdhAra para choTI-moTI sthAnIya vyavasthA to bana hI sakatI hai| yaha saba aisI vidhAe~ haiM, jinake lie thor3e-se sAdhanoM se kAma cala sakatA hai| yaha sAdhana skUloM ke sAmAnya bajaTa se athavA kinhIM udAra vyaktiyoM ke sahayoga se sahaja hI juTAe jA sakate haiN| Avazyaka itanA bhara hai ki zikSaka varga inakA mahattva samajhakara, bar3I kalpanAoM meM khoyA na rahakara, prabhAvazAlI DhaMga se ina sAmAnya paraMtu prabhAvazAlI vidhAoM kA prayoga karane ke lie kamara kasa leN| itane bhara se kizora hRdayoM meM AdarzavAdI umaMgeM jagAne ke lie bahuta kucha kiyA jA sakatA hai| 00 Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zikSaNa prakriyA meM sarvAMgapUrNa parivartana kI Avazyaka 51 yugadharma ke dasa lakSaNa purAtana kAla meM nIti zAstra ko dharma zAstra ke aMtargata liyA jAtA thaa| bAda meM sAMpradAyika mAnyatAe~ aura prathA paraMparAe~ bhI usake sAtha jur3a giiN| saMpradAyoM ke pratipAdanoM meM aneka sthala aise haiM, jo eka-dUsare se mela nahIM khaate| isIlie vivAda uThate haiM aura pUrvAgraha Apasa meM TakarAte haiN| aisI sthiti meM manuSyatA ke hita meM yahI upayukta hai ki saMpradAyoM ko sahiSNutApUrvaka rahane diyA jaae| unameM jo bAteM sarvopayogI aura nIti sammata mileM, unheM apanAte aura sarAhate rahA jaae| vigraha kA avasara dene vAle pracalanoM yA pratipAdanoM kI carcA ko TAlate rahA jaae| nItizAstra ko dharmazAstra ke sAtha jor3anA ho to usake aMtargata Ane vAlI AdarzavAdI sthApanAoM ko pratyeka saMpradAya dvArA protsAhana diyA jaae| unhIM ko prakAza meM lAyA jAe aura unhIM ko pracArita kiyA jAe / Aja kI paristhitiyoM meM vivekapUrNa adhyayana karane para pAyA jAtA hai ki dharma-dhAraNa kI pramukha sthApanAoM meM, tattvadarzana kI dizAdhArAoM meM bhI paraspara aMtara hai / jaise--ahiMsA zabda ko hI leM, to usa saMdarbha meM aneka pakSa-vipakSa ubharakara sAmane Ate haiN| jaina aura bauddha dharmoM meM ahiMsA ko pramukhatA aura prAthamikatA dI gaI hai, para zakti dharma meM devatAoM ke sAmane pazu bali dene kA prAvadhAna hai| anyAnya dharmoM ke vibhinna tyauhAroM para pazu bali dhArmika paraMparA ke aMtargata kI jAtI hai| unameM prasAda ke rUpa meM mA~sa parosA jAtA hai| isa vibheda ko dUra kaise kiyA jAe ? satya ke saMbaMdha meM bhI aise hI dvaMdva sAmane Ate haiN| ucca uddezyoM kI pUrti ke nAma para rAjanIti meM, senA meM, guptacara vibhAgoM meM to durAva apanAkara bheda lene kI, bheda na khulane dene kI vyavasthA hai hI / samaya-samaya para adhyAtmavAdI bhI apavAda prastuta karate rahe haiN| Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [2] zikSaNa prakriyA meM sarvAMgapUrNa parivartana kI AvazyakatA baccoM kA mana rakhane ke lie athavA duSToM kI duSTatA nirasta karane ke lie pratyakSa satya kI maryAdAe~ tor3I jAtI haiN| bhagavAna kRSNa ke jIvana meM aise hI kaI utAra-car3hAva haiN| isa dRSTi se dharma lakSaNoM kI koI spaSTa rekhA khIMcI huI nahIM hai| vibhinna sthaloM para dharma ke bhinna-bhinna lakSaNoM kA pratipAdana milatA hai| isa AdhAra para bhI koI sarvasammata abhimata ubharakara sAmane nahIM aataa| . aisI sthiti meM paraMparAgata vidhi niSedhoM kI UhApoha meM na ulajhakara zAzvatadharma "yugadharma" ke nAma se nIti niyamoM kA vargIkaraNa karake, unheM svIkAra kara lenA hamAre lie adhika upayogI hogaa| dharma ke aneka lakSaNa haiM--pratyeka, lakSaNa meM aneka bArIkiyA~ haiN| una sabakA jor3a-tor3a biThAne para dharma ke pramukha aMgoM kI saMkhyA bhI itanI bar3I ho jAtI hai, ki unake nirvAha kI satarkatA baratanA to dUra, unheM pUrI taraha yAda rakhanA bhI kaThina ho jAtA hai| aisI dazA meM yahI upayukta lagatA hai ki sAmayika samasyAoM kA samAdhAna kara sakane vAle, sAmayika AvazyakatAoM ko pUrA kara sakane vAle nIti niyamoM ko hI pramukhatA dI jAe aura unheM hI Upara uThAyA-uchAlA jaae| unheM sArvabhaumikatA evaM sajjanatA kI kasauTI para jA~cate hue khare stara taka pahu~cAyA jaae| ina dinoM kaI durguNa asAdhAraNa rUpa se panapa rahe haiN| ve prAcInakAla meM itane ugra rUpa meM nahIM the, isalie taba unake pratirodha para adhika jora dene kI AvazyakatA bhI nahIM samajhI gaI, paraMtu Aja kI sthiti meM unakI upekSA kA artha hai vinAza ko nimaMtraNa denaa| isalie aba unakI upekSA nahIM kI jA sktii| unake virodha-pratirodha ke lie sazakta tatra khar3e karane hI hoNge| udAharaNa ke lie nazebAjI ko hI leN| prAcInakAla meM use utanI bar3I vikRti nahIM mAnA gayA thA, kyoMki taba naze ke nAma para tIvra pratikriyA vAle atyadhika hAnikAraka padArthoM kA pracalana nahIM thaa| jo the, ve saumya naze the aura upayukta paristhitiyoM meM unake maryAdita upayoga se utanI hAni kI saMbhAvanA nahIM thii| unameM kinhIM aMzoM meM auSadhIya guNa bhI rahate the tathA usa rUpa meM cikitsaka kI Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zikSaNa prakriyA meM sarvAMgapUrNa parivartana kI Avazyakata 53 salAha se lene meM koI doSa nahIM mAnA jAtA thA, paraMtu Aja to sthiti bhayaMkara hai| itane tIvra nazIle padArtha vikasita kara lie gae haiM ki unheM jahara se kama kucha bhI nahIM kahA jA sktaa| usa para bhI nazA sevana vyasana se Age bar3hakara phaizana banatA jA rahA hai| sevana kI koI maryAdA hI nahIM raha gaI hai| tIvra naze aura unake amaryAdita sevana kI pratikriyAe~ samUce samAja ko hI jarjara kie DAla rahI haiN| aisI sthiti meM yadi naze ko bhArI adharma ThaharAyA jAe to isa nirdhAraNa ko sahI aura samayAnukUla hI kahA jaaegaa| yahI bAta chala chadma ke saMbaMdha meM bhI hai| prAcIna kAla meM satya vyavahAra eka sIdhI-sAdI bAta ke rUpa meM sahaja svIkArya thaa| kabhI do vyakti yA varga Apasa meM TakarAte the, to unameM Amane-sAmane sIdhA saMgharSa hI hotA thA, para Aja to adhikAMza vyaktigata yA sAmUhika lar3AIyA~ chala-prapaMca ke AdhAra para lar3I jAtI haiN| pahale to kUTanIti kI bhI koI AcAra saMhitA thI, jisameM use sImita prasaMgoM meM, sImita mAtrA meM hI prayukta kiyA jAtA thA, para aba to chala prapaMca kI koI sImA maryAdA bhI nahIM raha gii| bhAIyoM aura par3osiyoM - sahakarmiyoM se lekara aMtarrASTrIya kSetra taka, koI pakSa isase mukta nahIM hai| vipakSa ko dhokhe meM DAlakara vizvAsaghAta kI sImA taka jAkara bhI apanI kathita jIta ke tAne-bAne bunanA sAmAnya bAta ho gaI hai| mitra banakara zatrutA karane vAle, zaurya ke sthAna para dhokhebAjI kI dhUrtatA baratane vAle apane ko kuzala zikArI jaisA zreya dilAnA cAhate haiN| mAno machalImAra, cir3ImAra hI sabase bar3e vIra vijetA kahalAne lage haiN| purAtana kAla meM yaha pravRtti nahIM thii| dina meM yuddha karake dina chipe bAda sabhI sainika zatru pakSa kI ora se nizciMta hokara ArAma karate the| virodhI pakSoM kI ora se lar3ane vAle bhI zAma hone para paraspara mila lete the, salAha kara lete the, para aba to vizvAsaghAta ko, chala ko hI raNanIti kA pramukha aMga mAna liyA gayA hai| lar3AI hI nahIM sAmAnya jana-jIvana meM choTe-choTe svArthoM ke lie bhI chala-prapaMca kA hI prayoga hotA dekhA jAtA hai| paisA sameTane ke lie, yaza lUTane ke lie, mere ko Age aura tere ko pIche dhakelane ke Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54|| zikSaNa prakriyA meM sarvAMgapUrNa parivartana kI AvazyakatA lie, kadama-kadama para dhokhebAjI-vizvAsaghAta ko hI pramukha hathiyAra mAnakara, prayukta hote dekhA jAtA hai| aisI sthiti meM jaba manuSya kA manuSya para se, manuSyatA para se hI vizvAsa TUTA jA rahA hai, to chala ko kauzala nahIM adharma kahakara hI usa para kar3A pratibaMdha lagAnA hogaa| prAcIna kAla meM aisI vIbhatsa sthiti paidA na hone se bhale hI use itanA ghAtaka ghoSita na kiyA gayA ho, paraMtu Aja to use sarvasammata adharma ghoSita karanA hI hogaa| kathana kA abhiprAya itanA bhara hai ki samaya kI samasyAoM kA adhyayana karate hue, unheM sulajhA sakane yogya nIti nirdhAraNa karane hoNge| unake hI pracAra aura loka-zikSaNa kA AdhAra banAnA hogaa| vyakti aura samAja kI ulajhI huI samasyAoM kA jo samagra samAdhAna de sake, use hI "yuga dharma" kahA jA sakatA hai| aise nIti nirdhAraNa ko jana-jIvana meM pramukhatA mile aisA vAtAvaraNa banAnA hogaa| yuga kI AvazyakatA ke anurUpa dharma dhAraNa yA nItiniSThA ke sUtroM ko ina dinoM isa prakAra vargIkRta kiya jAe to ThIka rahegA (1) zAlInatA sajjanatA, bhalamanasAhata, vinamratA kA sahaja svabhAva, vANI aura vyavahAra se usakA paricaya denaa| dUsaroM ko, choTe-bar3e sabhI ko ucita sammAna denaa| vANI meM madhuratA, sahajatA aura sAra-saMkSepa ke samAveza kA abhyaas| adhikAra se adhika kartavyoM kA dhyAna rkhnaa| vivAdoM aura vigrahoM se yathAsaMbhava bcnaa| vicAroM meM AdAna-pradAna kA krama calatA raha sake, aisA saMtulana banAe rkhnaa| sudhAra ke lie svayaM ko prastuta karane kA sahaja utsAha banAe rkhnaa| (2) dUradarzitA nirdhAraNoM aura prayAsoM ke dUragAmI pariNAmoM ko samajhanA aura mahattva denaa| utAvalI meM, Aveza meM AkarSaNa vaza aisA kucha na karanA, jisase tatkAla thor3A lAbha pAne ke bAda bhaviSya meM tiraskAra sahanA aura pazcAttApa karanA pdd'e| (3) tatparatA-suvyavasthA zramazIlatA jAgarUkatA banAe rkhnaa| zArIrika Alasya aura mAnasika pramAda kA unmuuln| samaya ko suniyojita kriyA-kalApoM meM vyasta rkhnaa| hara kSaNa ko sArthaka Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zikSaNa prakriyA meM sarvAMgapUrNa parivartana kI AvazyakatA 55 sadupayogoM meM lagAne kI prkhrtaa| hAtha ke kAma meM samagra manoyoga se lgnaa| nirarthaka kalpanAoM meM mAnasika kSamatAoM ko asta-vyasta na hone denaa| zarIra, vastra, sthAna, upakaraNa, sabhI meM svacchatA aura suruci kA saumya saMyoga rkhnaa| vastuoM ko yathAsthAna karIne se jamAne kI aadt| dinacaryA, kArya paddhati evaM yojanAoM meM suniyojana kA tAratamya jIvana ke kisI bhI kSetra meM asta-vyastatA na rahane denA apanI pratiSThA kA prazna maannaa| (4) ImAnadArI-kisI ko dhokhA na denaa| vastu sthiti se bahuta Age bar3hakara zekhI na bghaarnaa| chala prapaMca kA Azraya na lenaa| karanI aura kathanI meM aMtara na Ane denaa| anyAya, anaucitya se bacakara rhnaa| beImAnI ko apane vicAroM aura kAryoM meM samAviSTa na hone denaa| anIti na karanA, na karAnA aura na usakA samarthana krnaa| (5) jimmedArI-karttavya parAyaNatA, zArIrika svAsthya kA, mAnasika saMtulana kA, Arthika suvyavasthA kA tAratamya biThAye rkhnaa| sauMpe gae kAryoM, Azrita yA adhInastha vyaktiyoM ke samucita nirvAha aura vikAsa kI kSamatA aura bhAvanA banAe rkhnaa| koI aisA kArya na karanA, jisakA anusaraNa karane para anyAnyoM ko patana ke garta meM giranA par3e; duHkha uThAnA pdd'e| vaiyaktika pArivArika evaM sAmAjika kSetroM meM prAmANikatA utkRSTatA banAe rakhane ke lie prayatnazIla rhnaa| deza, dharma, samAja aura saMskRti ke prati kartavyoM ko anubhava karanA aura unakA nirvAha krnaa| (6) AstikatA Izvara ko satpravRttiyoM kA samuccaya, kalyANakArI cetanA zakti kA pravAha maannaa| usa divyadhArA ko vyaktitva meM adhika se adhika samAviSTa karane ke lie abhyarthanA, upAsanA krnaa| parabrahma ko sarvavyApI aura nyAyakArI mAnate hue karmaphala kI sunizcitatA para vizvAsa krnaa| use vizva vyavasthA kA anivArya aMga mAnakara clnaa| pratiphala milane meM derI hotI ho, to bhI usako akATya mAnakara, kukarmoM se bace rahane ke saMbaMdha meM satarka rhnaa| vyaktitva ko, usameM sannihita vibhUtiyoM ko paramapitA kI Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ |56|| zikSaNa prakriyA meM sarvAMgapUrNa parivartana kI AvazyakatA dharohara mAnanA aura usake sadupayoga ke lie jAgarUka rhnaa| isa hetu vyaktitva meM pavitratA, prAmANikatA aura prakharatA bar3hAte hue sacce arthoM meM adhyAtmavAdI bnnaa| (7) paramArtha parAyaNatA jarUratamaMdoM kI AvazyakatAe~ pUrI karane meM harSa kI anubhUti honaa| dIna-duHkhiyoM, gire huoM ko abhAvoM duHkhoM aura patana se Upara uThAne ke puNya-kArya ko apane pavitra kartavya ke rUpa meM svIkAra karanA aura use niyamita rUpa se dinacaryA kA aMga banAkara clnaa| apane dhana, samaya, pratibhA, yogyatA, prabhAva Adi kA nirdhArita aMza usa nimitta manoyogapUrvaka lagAte rhnaa| aisA karane meM gaurava evaM saMtoSa kI anubhUti krnaa| isa krama meM anyoM ko jor3ate rahane kA prayAsa puruSArtha karate rhnaa| (E) saMyamazIlatA iMdriyoM ko vyasanoM meM na bhaTakane denaa| caTorApana, kAmukatA, ativAcAlatA, AvArAgardI jaisI duSpravRttiyoM para aMkuza rkhnaa| samaya kI suniyojita nirdhAraNa-dinacaryA banAkara calanA samaya kATane-barbAda karane kI manovRtti se bcnaa| pratyeka kSaNa ke acche se acche upayoga ke lie tatpara rhnaa| artha ko aura sAdhana ko, upayogI hitakArI kAryoM meM hI lgaanaa| phaizana, vilAsitA, ahaMtA ke pradarzana ke lie kharcIle saraMjAma juTAne meM kar3AI se kaTautI krnaa| upayogI kAryoM ke lie bacata karanA, anAvazyaka saMgraha se bcnaa| vicAroM ko zreSTha racanAtmaka kAryoM meM isa prakAra suniyojita. kie rahanA ki kukalpanAe~ uThane kA avasara hI na mile| IrSyA, dveSa, pratizodha, prapaMca Adi kA tAnA-bAnA bunA hI na jA ske| udvega uThane, uttejita hone kI guMjAiza hI na rhe| (6) udAra AtmIyatA, sahakAritA apane Apako samaSTi kA, virATa kA eka aMga maannaa| sabameM paramAtma cetanA yA AtmacetanA kA aMza dekhate hue bheda se Upara uThakara, vizAla hRdaya-AtmIyatA kA pramANa denaa| saMkIrNa svArthaparatA ke bhAva mana meM na Ane denaa| sahayoga lene aura dene kI pravRtti aura kalA kA vikAsa krnaa| eka vRhat parivAra kA aMga hone kA bhAva banAe rkhnaa| mila-julakara Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | zikSaNa prakriyA meM sarvAMgapUrNa parivartana kI AvazyakatA|| 57 / rahane, mila-bA~Takara khAne aura sAtha-sAtha kAma karane meM prasannatA anubhava krnaa| (10) prakharatA--kaThinAiyoM, avarodhoM ko pAra karate hue lakSya taka bar3hane kI kSamatA, saahsiktaa| AdarzoM ko apanAne, vikAroM ko haTAne, kaThinAiyoM meM avicalita rahane yogya mnobl| kurItiyoManItiyoM ko nakArane aura unakA pratirodha kara sakane yogya saMkalpa bl| sanmArga para cala par3ane kI hI nahIM, use banA lene kI bhI sahaja pravRtti kA vikaas| uparokta dasa sUtroM ko yugadharma kI mAnyatA dI jA sakatI hai| vibhinna mata-matAMtaroM-saMpradAyoM ko mAnane vAloM ko bhI inheM apanAne meM saiddhAMtika kaThinAI nahIM hogI, kyoMki prakArAMtara se sabhI vicArakoM ne inheM svIkAra kiyA hai| kahIM kisI niyama vizeSa kI lakSmaNa rekhA bana gaI ho, vahA~ use ina dasa sUtroM meM se kisI ke sAtha, usakI samasvaratA dekhate hue milAyA jA sakatA hai| anekAneka nIti-niyamoM ko ina dasa sUtroM kI paridhi meM sameTA jA sakatA hai| yoga darzana meM varNita ahiMsA, satya, asteya, brahmacarya, aparigraha aura zauca, saMtoSa, tapa, svAdhyAya Izvara praNidhAna Adi dasa niyama inhIM meM Ate haiN| manu ke dasa dharma lakSaNa aura mahAtmA gA~dhI ke sapta mahAvrata bhI ghumA-phirAkara inhIM sUtroM meM sannihita ho jAte haiN| yadi hara sadguNa ke lie eka-eka niyama banAyA jAe to unakI saMkhyA saikar3oM-hajAroM taka jA pahu~cegI, phira unheM yAda rakhanA hI kaThina ho jaaegaa| unheM jana sAmAnya ko batalAnA, jIvana meM samAviSTa karanA to asaMbhava jaisA lgegaa| astu sAra-saMkSepa meM sImita dasa sUtroM ko hI lekara calanA ThIka hogaa| ina sUtroM kI paridhi meM dArzanika kSetra meM pratipAdita AstikatA, dhArmikatA, AdhyAtmikatA kA, jJAnayoga, karmayoga, bhaktiyoga kA gItokta daivI-saMpadAoM Adi kA bhI samAveza ho jAtA hai| samAjazAstriyoM dvArA pratipAdita sabhI anuzAsana saMyamazIlatA ke aMtargata aura nAgarikatA ke niyama zAlInatA ke aMtargata A jAte haiN| isI prakAra kahIM yadi kucha chUTatA dikhe to unheM inhIM sUtroM ke sAtha hI Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 zikSaNa prakriyA meM sarvAMgapUrNa parivartana kI AvazyakatA jor3ate hue calA jA sakatA hai| inheM yuga dharma kA zAzvata dharma kA nAma dekara sArvabhauma stara para lAgU kiyA jA sakatA hai| ina sUtroM ko chAtroM taka pahu~cAne meM kaThinAI nahIM hotI, paraMtu unheM yaha sUtra raTA bhara dene se kAma nahIM clegaa| inake mahattva, pratiphala Adi samajhAne hoNge| vyAvahArika rUpa dene meM Ane vAlI kaThinAiyoM kA samAdhAna karanA hogaa| yaha saba kArya jana-jIvana ke athavA aitihAsika dhArmika kathAoM ke udAharaNoM ke mAdhyama se kie jA sakate haiN| jina dhArmika vizvAsoM se saMbaddha chAtra hoM, unhIM dhArAoM ke udAharaNa adhika grAhya ho sakate haiN| yaha saba tAne-bAne thoDI-sI ruci lene se hI bune jAne saMbhava haiN| Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zikSaNa prakriyA meM sarvAMgapUrNa parivartana kI AvazyakatA|| 56] sevA sahakAritA kA abhyAsa hI nahIM, caskA bhI kucha viSaya aise haiM jinheM pustakoM ke mAdhyama se athavA pravacana dvArA sikhAyA-samajhAyA jA sakatA hai| unake lie pratyakSa prayoga kI AvazyakatA nahIM hotii| itihAsa, bhUgola, manovijJAna, nAgarika zAstra, samAja zAstra, bhUgarbha, khagola Adi aise viSaya haiM, jinakI pRSThabhUmi jAna lene se kAma cala sakatA hai| tattva darzana ko bhI pustakoM ke sahAre athavA kathA, satsaMgoM, vivecanoM meM sammilita hokara jAnane-samajhane kA avasara mila sakatA hai, kiMtu kucha viSaya aise haiM, jinameM prayogoM kI, upacAra upakaraNoM kI AvazyakatA hotI hai| zarIrazAstra cikitsA vijJAna, saMgIta, zilpa vijJAna Adi ko samajhane-samajhAne ke lie prayogoM kI, sAdhana-sAmagrI kI AvazyakatA par3atI hai| unheM mAtra svAdhyAya satsaMga ke dvArA nahIM samajhAyA jA sakatA hai| atarAla kI gaharI paratoM taka kisI tathya ko pahu~cAne ke lie aise dRzyoM, AyojanoM kI AvazyakatA par3atI hai, jo jijJAsu kI anabhijJatA ko bhijJatA meM badala ske| viSaya kI upalabdhiyoM se avagata hokara, unheM kAryAnvita karane ke lie tatpara ho ske| zikSA aisA hI viSaya hai jo mAtra kathana zravaNa se pUrA nahIM hotaa| pustakeM jAnakArI to detI haiM para vastusthiti bhalI prakAra samajhaM sakane kI gaharAI taka nahIM phuNcaatii| unake lie prayogoM kI AvazyakatA par3atI hai| sAdhana juTAne hote haiN| saMgIta sIkhane ke lie na kevala vAdya yaMtra cAhie, varan svara jJAna karAne vAlA aura bhUloM ko sudhArane vAlA niSNAta zikSaka kA yogadAna bhI sAtha-sAtha calanA caahie| vijJAna kI kakSAoM ke lie prayogazAlA Avazyaka samajhI jAtI hai| gRha vijJAna, pAka vijJAna, dhAtrikalA jaise viSayoM ke saMdarbha meM bhI pratyakSa prayoga tathA Avazyaka dRzya sAdhana juTAne para hI kAma Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 zikSaNa prakriyA meM sarvAMgapUrNa parivartana kI AvazyakatA calatA hai| choTe bacce kiMDara gArDena upakaraNa, bAla phrema, blaika borDa Adi ke sahAre hI apane viSaya meM Age bar3ha pAte haiN| prAthamika kakSAoM kI pustakoM meM citroM kI bharamAra rahatI hai, tAki na kevala zravya, varan dRzya bhI unakI jJAna vRddhi ke lie sAmane prastuta raha skeN| vyAyAmazAlAoM meM bauddhika kama aura kriyA pakSa adhika, rahatA hai| zalya kriyA, naTa vidyA, bAjIgarI, abhinaya Adi binA abhyAsa ke, binA mArgadarzaka kI sahAyatA ke sIkhe nahIM jA skte| nIti zikSA meM vAtAvaraNa kI upayuktatA para bahuta jora diyA gayA hai, tAki nirdhArita siddhAMtoM kA prayoga usa parikara meM dekhA jA ske| nATaka, abhinaya, philma bhI prakArAMtara se abhiruci ko dizA vizeSa meM mor3ane, sAdhane kA hI kAma karate haiN| phaujI Drila meM bhI abhyAsa kI mahattA sarvopari hai| chAvaniyoM meM yuddhAbhyAsa hote rahate haiN| skAuTiMga meM jitanA bauddhika hai, usase adhika kriyA pkss| usake lie prayogoM ko kara dikhAne ke rUpa meM parIkSA lI jAtI hai| kaiMpa phAyara manovinoda mAtra nahIM hai| unameM vibhinna paristhiti meM kyA kara dikhAne kI AvazyakatA par3atI hai ? ise vyavahAra meM lAyA jAtA hai| usa parikara meM kriyA-kuzalatA hI sarAhI jAtI aura puraskRta hotI hai| samagra zikSA mAtra pustakoM ke lekcaroM ke sahAre pUrI nahIM hotI, usake sAtha kriyA prayoga bhI jor3ane par3ate haiN| yadi unakI upekSA avahelanA hotI rahatI hai to usa bhUla ko zIghra hI sudhArA jAnA caahie| zikSA paddhati kA eka aMga anubhava abhyAsa hI honA caahie| yoM isake lie chAtroM kI maMDalI banAkara paryaTana kI suvidhA dI jAtI hai, para usameM manoraMjana mAtra kara liyA to kyA kAma banegA ? jo kucha dekhA jAtA hai usase milane vAlI zikSA evaM preraNA ko hRdayaMgama karate calane vAle usa prayojana kI pUrti, utsAhI sUkSma buddhi vAle prazikSakoM dvArA kI jAnI caahie| zikSArthiyoM meM susaMskAritA saMvardhana ke lie bhI mAtra jAnakArI dene se kAma nahIM calegA, prayogoM kA sahArA lenA hI pdd'egaa| isake lie yadi samucita paripUrNa vyavasthA nahIM hai to ve prayoga jahA~ hote haiM Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / zikSaNa prakriyA meM sarvAMgapUrNa parivartana kI AvazyakatA || 61 vahA~ jAkara athavA apane nijI Ayojana karate hue una donoM pakSoM kI kamI ko pUrA karanA caahie| sAmUhika rUpa se samAja sevA ke abhyAsa isa nimitta Avazyaka haiN| chAtroM ko unake stara ke anurUpa saMgaThita kiyA jaae| khelanekUdane kA avasara diyA jAe, tAki unakI vyavahAra kuzalatA, sphUrti, tatparatA, jAgarUkatA evaM sahakAritA kA, satarkatA kA anupAta bddh'e| kheloM meM hAra-jIta ke AdhAra para nirAza uttejita hone kA avasara nahIM Ane denA cAhie varan khilAr3I bhAvanA kA ha~sate-ha~sAte vinoda karane kA mAddA bar3hAnA caahie| Atma rakSA ke lie, sAhasikatA bar3hAne ke lie. lAThI calAne jaise abhyAsa bhI upayoga meM lAe jAne caahie| vyAyAmazAlA ke sAtha svAsthya rakSA evaM ApattikAlIna vyavasthA kI jAnakArI bhI jur3I rahanI caahie| isa dRSTi se skAuTiMga meM pharsTa-eDa homa narsiMga, gharelU cikitsA jaise viSaya jur3e rahate haiM, unheM aicchika nahIM rahane diyA jAnA caahie| anivArya na hote hue bhI samajhA-bujhAkara adhikAMza chAtroM ko usameM bhAga lete rahane ke lie protsAhita karate rahanA caahie| svacchatA apane Apa meM eka samagra viSaya hai| usakA hara pakSa svAsthya keMdroM meM sikhAyA jAnA caahie| vyAyAmazAlAoM ko mAtra pahalavAnI kA viSaya na mAnA jAe, varan unheM svAsthya saMrakSaNa, sakriyatA saMvardhana ke rUpa meM zikSA kA eka avicchinna viSaya mAnakara calanA caahie| gaira-sarakArI stara para skUloM meM gRha-udyoga nahIM sikhAe jA skte| sthAna kI kamI, zikSakoM aura sAdhanoM kA abhAva kaise pUrA ho ? kaccA mAla kahA~ se juTAyA jAe ? banI huI vastue~ kahA~ becI jAe ? ina praznoM kA hala na milane para vaha prayoga kramabaddha rUpa meM nahIM cala sktaa| para do udyoga aise haiM jinheM zikSaka sAmAnya jAnakArI juTAkara apane balabUte chAtroM kI sahAyatA se calA sakate haiN| inameM se eka hai gharelU zAka vaattikaa| vibhinna mausamoM meM boe-ugAe jAne vAle zAkoM kA patA lagAkara, unheM TokariyoM meM gamaloM meM bhI boyA-ugAyA jA sakatA hai| dUsarA hai TUTa-phUTa kI marammata bartana, Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62/ zikSaNa prakriyA meM sarvAMgapUrNa parivartana kI AvazyakatA pharnIcara, sTova, pustakeM kapar3e Adi kI marammata karanA sIkha lene para TUTI-phUTI vastuoM ko bhI naI ke sadRzya banAyA jA sakatA hai| purAnI pheMkakara naI kharIdane meM jo paisA kharca hotA hai, use bacAyA jA sakatA hai| yaha donoM udyoga aise haiM jo sAmAnya kuzalatA se kama pU~jI meM kahIM bhI cala sakate haiN| inake dvArA hone vAlI bacata kA hisAba lagAyA jAe to vaha choTe-moTe gRha udyogoM ke barAbara jA pahu~catI hai| sAbuna banAnA, momabattI banAnA, syAhiyA~ banAnA, khilaune banAnA Adi udyoga bhI aise haiM, jinameM adhika pU~jI nahIM khapAnI par3atI, jo mAla banatA hai use nirmANakartA hI saste mola meM kharIda sakate haiN| sAtha hI una kauzaloM meM pravINa bhI ho sakate haiN| yaha bhI ho sakatA hai ki jahA~ dehAta ke lie upayogI udyoga calate hoM, vahA~ chAtroM ko le jAkara unake bAre meM adhika se adhika jAnakArI dI jaae| luhAra, bar3haI, darjI, kumhAra, bunakara Adi gharelU udyoga kara lete haiN| unheM kAryAnvita hote gA~va-gA~va dekhA jA sakatA hai| unake banAne meM lagane vAlA sAmAna, upakaraNa, aujAra, zrama, kAma Adi kI jAnakArI sahaja hI dI jA sakatI hai| unase hone vAlI AmadanI kA vikraya ke mArakeTa kA bhI vistArapUrvaka vivaraNa diyA jA sakatA hai| kucha bar3e kArakhAne hoM to jahA~ ve calate haiM vahA~ chAtroM ko le jAkara, unakA byaurA batAyA jA sakatA hai, tAki unheM yaha vidita rahe ki naukarI DhU~r3hane kA eka vikalpa gRha udyogoM ko apanAnA bhI ho sakatA hai| kRSi, pazupAlana to deza ke pramukha udyoga haiN| unako pariSkRta DhaMga se karane aura adhika lAbha kamAne kA jJAna bhI adhyApaka chAtroM ko jahA~-tahA~ le jAkara saralatApUrvaka karA sakate haiN| madhumakkhI pAlana para dhyAna diyA jA sake to vaha bhI lAbhadAyaka udyoga hai| kabhI kabhI chAtroM kI choTI-choTI maMDaliyA~ banAkara gharela kAma-kAja ko mila-julakara karane kI zikSA bhI dI jAnI caahie| bhojana banAnA, kapar3e dhonA, saphAI rakhanA, makAna kI putAI, marammata, sajAvaTa, pustakoM kI jildeM Adi kitane hI kauzala aise haiM, jinheM sIkhane meM jahA~ manoraMjana hotA hai, vahA~ mila-julakara kara kAma karane HAR Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zikSaNa prakriyA meM sarvAMgapUrNa parivartana kI AvazyakatA || 63 | kI sahakArI pravRtti bhI panapatI hai, gharoM meM isa prakAra kA pracalana cala par3e to parivAra ke sabhI sadasya mila-jula kara sAre kAma eka-do ghaMTe meM hI sameTa sakate haiN| mahilAe~ jo gorakha dhaMdhe meM hI masta rahatI haiM, ve kucha avakAza pA sakatI haiM aura use apane baccoM kI par3hAI meM lagAkara yogyatA bar3hA sakatI haiN| isa bace hue samaya meM striyA~ gharelU udyogoM ke sahAre kucha kamA bhI sakatI haiN| vyaktigata sadguNoM kI abhivRddhi kA abhyAsa paramArtha parAyaNatA se hotA hai| puNya kamAnA isI ko kahate haiN| loka sevA ke lie kucha kadama uThAne kI bAta tabhI banatI hai, jaba bhItara se sadbhAvanAe~ ubhreN| sastI netAgIrI aura jhUThI vAhavAhI lUTane ke lie prapaMca, ADaMbara khar3e karane vAloM kI bAta dUsarI hai| ve kahate bahuta haiM, dikhAvA bhI bahuta karate haiM, para sevA kRtyoM meM samaya lagAne evaM anudAna arpita karane meM tanika bhI utsAha nahIM dikhaate| sadguNa bar3ha cale yA bar3hane jA rahe haiM, isakI eka hI parIkSA hai ki udAra sevA sAdhanA meM saMlagna hone kI umaMga ubharI yA nahIM ? yadi ubharI hogI to ve avasara pAte hI usa prasaMga meM juTa par3ane se pIche na htteNge| isa prayojana ke lie sevA samiti jaise choTe-choTe samudAyoM kA gaThana kiyA jAnA caahie| sAmUhika sevA kAryoM meM gA~va kI, galI-muhalloM kI nAliyoM, kuoM ke irda-girda kIcar3a kI, tAlAba kI saphAI karane kA kArya aisA hai| jo sAmAnya dIkhate hue bhI asAdhAraNa rUpa se upayogI hai| gaMdagI se bImArI phailatI hai| kuruci aura durgaMdha se vAtAvaraNa dUSita hotA hai| kacare ko khAda ke rUpa meM parivartita karake, use mUlyavAna bhI banAyA jA sakatA hai| saphAI karane vAle karmacAriyoM ke abhAva kI pUrti yaha bAla-maMDaliyA~ kara sakatI haiN| rAtri ko paharA dene kA kAma bhI aisA hai, jisase sabhI meM jAgarUkatA, sAvadhAnI bar3hatI hai aura coroM-ucakkoM kI dAla nahIM gltii| mila-julakara vRkSAropaNa kiyA jA sakatA hai| paudhazAlAe~ lagAI jA sakatI haiN| ghara-ghara A~ganabAr3I lagAne kA caskA lagAyA jA Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64|| zikSaNa prakriyA meM sarvAMgapUrNa parivartana kI AvazyakatA sakatA hai| jinakI lipi acchI hai, ve dIvAroM para Adarza vAkya likhakara vAtAvaraNa ko preraNAprada banA sakate haiN| rogiyoM kI sevA paricaryA kA kAma bhI mila-jula kara hAtha meM liyA jA sakatA hai| sAmUhika AyojanoM kA prabaMdha mila-jula kara kiyA jA sakatA hai| inameM zikSAprada ekAMkI nATaka, kavitA sammelana, gAyana-vAdana jaise mAdhyamoM se jahA~ apanI yogyatA bar3hAI jA sakatI hai, vahA~ janatA ke lie zikSAprada manoraMjana bhI prastuta kiyA jA sakatA hai| DhU~Dhane para aise aneka kAma vibhinna stara ke mila sakate haiM, jinameM sevA, sahAyatA, sahakAritA kI udAra bhAvanA jur3I huI ho| isa hetu skAuTiMga yA sevA samiti jaise choTe-choTe saMgaThana hara jagaha khar3e kie jA sakate haiN| isa prakAra kI pAThyetara gatividhiyoM (eksaTrAkairI kulara ekTiviTIja) ke lie zikSA nIti meM bhI paryApta sthAna hai| usake lie samaya aura bajaTa donoM hI sAdhikAra, niyamAnusAra bhI nikAle jA sakate haiN| paryApta saMkhyA meM vidyArthiyoM meM inake prati utsAha bhI hotA hai| para zikSaka varga dvArA pahale kie binA yaha kucha bhI kArya kie-nibhAye nahIM jA skte| vidyArthI inheM svataMtra rUpa se apane bUte nahIM calA sakate, paraMtu yadi zikSaka ruci leM, ullAsa jagAe~ to AsAnI se aisI gatividhiyA~ calatI raha sakatI haiM, jinake mAdhyama se sevA ke prati chAtroM meM sahaja rasa paidA ho jaae| eka bAra rasa paidA ho jAne para ve jIvana bhara usa krama ko calAte raha sakate haiN| mudraka yuga nirmANa yojanA presa, mathurA Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mizana kI patrikAe~ (1) akhaNDa jyoti (mAsika) (dharma evaM adhyAtma ke tattvajJAna kA vijJAna evaM tarka-tathya-pramANa kI kasauTI para kharA ciMtana) vArSika zulka-108.00, AjIvana zulka-2000.00 rupyaa| akhaNDa jyoti aMgrejI (dvi-mAsika) vArSika zulka-78.00 rupayA patA : akhaNDa jyoti saMsthAna, ghIyAmaNDI, mathurA-281003 phona : (0565) 2403940 (2) yuga nirmANa yojanA (mAsika) (vyakti, parivAra, samAja nirmANa evaM sAta AMdolanoM kI mArgadarzaka patrikA) vArSika zulka-54.00, AjIvana zulka-1000.00 rupyaa| yuga zakti gAyatrI (gujarAtI mAsika) (gAyatrI mahAvijJAna, dharma, adhyAtma evaM yugAnukUla vicAra parivartana kA mArgadarzana) vArSika zulka-85.00, AjIvana zulka-1800.00 rupyaa| patA: yuga nirmANa yojanA vistAravama, adhyAtma jAga-3 phona : (0565) 2530128 phaiksa : (0565) 520206585.00, AjIvana zulka-1800.00 (3) prajJA abhiyAna (pAkSika) vistAra TrasTa, gAyatrI tapobhUmi (yaga nirmANa mizana ke kriyAkalApoM evaM mAge 50128, 2530 vArSika zulka-30.00 rupyaa| 7202000, AjIvana stAraTa vara pAkSika vIDiyo patrikA : yuga pravAha (yuga nirmANa mizana ke pramukha kriyAkalApoM kI dRzya-zravya jAnakArI) vArSika zulka-1500.00 rupyaa| patA : zAMtikuJja, haridvAra (uttarAkhaMDa) phona : 01334-260602 SS 01 12/