Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaMditu satyasiddheS More samayasAra anuzIlana DA0hukamacanda bhArilla
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra anuzIlana (kartAkarmAdhikAra evaM puNyapApAdhikAra) bhAga 2 kA uttarArddha : gAthA 116 se 163 taka lekhana evaM gAthA va kalazoM kA padyAnuvAda DaoN. hukamacanda bhArilla zAstrI, nyAyatIrtha, sAhityaratna, ema. e., pIeca. DI. zrI ToDaramala smAraka bhavana, e-4, bApUnagara, jayapura-302015 prakAzaka paNDita ToDaramala smAraka TrasTa e-4, bApUnagara, jayapura-302015 phona : 0141-515581, 515458
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastuta saMskaraNa : (25 apraila, 1996) prathama saMskaraNa (pUrvArddha) 1995) (2 maI, prathama saMskaraNa (saMyukta) : vItarAga - vijJAna hindI - marAThI ke sampAdakIyoM ke rUpa meM mUlya : daza rupae TAipa saiTiMga : kaoNmprinTa prAiveTa limiTeDa jayapura mudraka : jayapura prinTarsa ema.AI. roDa jayapura yoga 5 hajAra 5 hajAra 200 5 hajAra 8 hajAra 23 hajAra 200
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzakIya DaoN. bhArilla dvArA likhita samayasAra anuzIlana bhAga 2 ke uttarArddha (gAthA 116 se 163 taka) kA prakAzana karate hue hameM hArdika prasannatA kA anubhava ho rahA hai| pUrva meM prakAzita bhAga 1 (gAthA 1 se 68 taka) tathA bhAga 2 kA pUrvArddha (gAthA 69 se 115 taka) kA adhyayana to Apa kara hI cuke haiM aura abataka prakAzita anuzIlana kI lokapriyatA se bhI Apa bhalI-bhA~ti paricita haiN| isakA paThana-pAThana evaM svAdhyAya niyamita rUpa se vidhivata amerikA Adi sudUravartI dezoM meM bhI cala rahA hai aura amerikAvAsI rajanIbhAI gozaliyA ne to isakA gujarAtI anuvAda bhI taiyAra kara liyA hai, jo zIghra hI prakAzita hone jA rahA hai tathA guruprasAda (gujarAtI) meM kramazaH chapa rahA hai| marAThI anuvAda bhI taiyAra ho rahA hai, jo marAThI vItarAga-vijJAna meM kramazaH prakAzita bhI ho rahA hai| yaha to sarvavidita hI hai ki vigata 20 varSoM meM DaoN. hukamacandajI bhArilla ne Atmadharma aura vItarAga-vijJAna ke sampAdakIya lekhoM ke rUpa meM jo bhI likhA hai; vaha saba Aja jina-adhyAtma kI amUlya nidhi bana gayA hai, pustakAkAra prakAzita hokara sthAI sAhitya ke rUpa meM pratiSThita ho cukA hai| na kevala hindI bhASA meM usake aneka saMskaraNa prakAzita ho cuke haiM, apitu gujarAtI, marAThI, kannaDa, tamila, aMgrejI Adi aneka bhASAoM meM usake anuvAda ho cuke haiM tathA anekoM bAra prakAzita ho cuke haiN| ___inameM dharma ke dazalakSaNa, kramabaddhaparyAya, bAraha bhAvanA : eka anuzIlana, caitanya camatkAra, nimittopAdAna, paMcakalyANaka pratiSThA mahotsava, zAzvata tIrthadhAma : sammedazikhara, zAkAhAra jainadarzana ke pariprekSya meM, AtmA hI hai zaraNa, gommaTezvara bAhubalI aura paramabhAvaprakAzaka nayacakra pramukha haiN| ina saba kRtiyoM ne jaina samAja evaM hindI sAhitya ke kSetra meM apanA viziSTa sthAna banAyA hai| unake likhe sAhitya kI abataka ATha bhASAoM meM 36 lAkha se adhika pratiyA~ prakAzita ho cukI haiN| unhoMne abataka lagabhaga
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 hajAra 500 pRSTha likhe haiM, jo sabhI prakAzita haiN| isa kRti ke nirmANa kI pRSThabhUmi aura paricaya ke sandarbha meM prathama saMskaraNa kI prakAzakIya ke nimnAMkita mahattvapUrNa aMza mUlarUpa se uddhRta karanA upayukta samajhatA huuN| __"Aja ke bahucarcita aura jainadarzana ke mahattvapUrNa lagabhaga sabhI viSayoM para unhoMne kalama calAI hai aura unheM sarvAMga rUpa se prastuta kiyA hai| samayasAra bhI Aja kA bahucarcita viSaya hai| AdhyAtmika satpuruSa zrI kAnajIsvAmI ke udaya ne samayasAra ko Aja jana-jana kI vastu banA diyA hai| zAyada hI koI adhyAtmapremI aisA hogA, jo samayasAra kA svAdhyAya na karatA ho| isaprakAra pUjya zrI kAnajIsvAmI kA hama saba para ananta-ananta upakAra hai| isaprakAra samayasAra paThana-pAThana kI vastu to bana gayA hai, para AdheadhUre adhyayana aura vividha prakAra kI mahattvAkAMkSAoM ne Aja kucha aisI sthitiyA~ utpanna kara dI haiM, ki aba usake sarvAMga anuzIlana kI AvazyakatA anubhava kI jAne lagI hai| idhara kucha dinoM se una logoM ne bhI samayasAra para likhanA aura bolanA AraMbha kiyA hai, jo abataka samayasAra ke adhyayana-adhyApana kA niSedha karate rahe haiN| ve vastu ko jisa taraha prastuta kara rahe haiM, usase bhI aneka visaMgatiyA~ utpanna ho rahI haiN| yadyapi svAmIjI ke pravacanaratnAkara upalabdha haiM aura ve samayasAra ke marma ko kholane meM pUrNataH samartha haiM, para ve pravacanoM ke saMkalana haiN| pravacanoM ke saMkalana aura vyavasthita lekhana meM jo antara hotA hai, vaha unameM bhI vidyamAna hai| ___ Aja svAmIjI hamAre bIca meM nahIM haiM aura unhIM ke pratipAdana ko AdhAra banAkara visaMgatiyAM utpanna kI jA rahI haiM / ataH vAtAvaraNa kI zuddhi ke lie Aja samayasAra ke samyak anuzIlana kI mahatI AvazyakatA hai| yaha kAma DaoN. bhArilla ke hI basa kI bAta hai; kyoMki pahale bhI jaba jisa viSaya ko lekara sAmAjika vAtAvaraNa dUSita huA, taba DaoN. bhArilla ne una viSayoM para jo sarvAMga anuzIlana prastuta kiyA; usase vyavasthita vastu
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ svarUpa to sAmane AyA hI, sAmAjika vAtAvaraNa bhI lagabhaga zAMta ho gyaa| kramabaddhaparyAya, paramabhAvaprakAzaka nayacakra evaM nimittopAdAna jaisI kRtiyA~ isakA sazakta pramANa haiN| Aja ye viSaya vivAda kI vastu nahIM rahe; ataH aba to virodha kevala virodha ke lie hotA hai aura usameM vyaktigata bAteM hI adhika hotI haiM, tAttvika bAteM na ke barAbara hI smjhiye| hamArA pakkA vizvAsa hai ki DaoN. bhArilla ne hamAre anurodha para jo samayasAra anuzIlana Arambha kiyA hai, usase na kevala mumukSu samAja ko lAbha hogA, apitu vAtAvaraNa kI zuddhi meM bhI yaha anuzIlana upayogI siddha hogaa|" .. vItarAga-vijJAna ke jUna, 1992 ke aMka se jaba isakA sampAdakIya ke rUpa meM prakAzana AraMbha huA, taba hI se anukUla pratikriyAeM Ane lagI aura ina lekhoM ko pustakAkAra prakAzita karane kI mAMga bhI Ane lgii|vaise to hama unake sabhI sampAdakIyoM ko pustakAkAra prakAzita karate hI A rahe haiM, inheM bhI karate hI; para logoM ko dhairya nahIM thA, ve adhika pratIkSA nahIM karanA cAhate the| disambara, 1992 meM devalAlI (mahArASTra) meM lagane vAle zivira meM DaoN. bhArilla ne vItarAga-vijJAna ke sampAdakIyoM ke AdhAra para samayasAra kI chaThavIM-sAtavIM gAthAyeM lIM, to inake pustakAkAra prakAzana kI mA~ga aura adhika tIvratA se uThane lagI, phalataH 26 maI, 1993 ko samayasAra anuzIlana bhAga 1 kA pUrvArddha, 24 apraila, 1994 ko uttarArddha tathA 15 agasta, 1994 ko donoM kA saMyukta saMskaraNa prakAzita kiyA gyaa| bhAga 2 ko bhI isIprakAra prakAzita kiyA jA rahA hai| isakA pUrvArddha (gAthA 69 se 115 taka) maI, 1995 meM 5 hajAra 200 kI saMkhyA meM prakAzita ho hI cukA hai, aba isakA uttarArddha (gAthA 116 se 163) taka tathA donoM kA saMyukta saMskaraNa Apake hAthoM meM hai| AzA hai yaha kRti ApakI AtmapipAzA ko zAMta karane meM saphala hogii| gurudevazrI kA to ananta upakAra hama saba para hai hI; kyoMki unhoMne na kevala hamako vistAra se saba kucha samajhAyA hai, apitu jinavANI kA marma
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ samajhane kI dRSTi bhI dI hai| DaoN. bhArilla kI sUkSma pakar3a kI to pUjya svAmIjI bhI prazaMsA kiyA karate the, para unheM isake lekhana meM athak zrama karate maiMne svayaM apanI A~khoM se dekhA hai; kyoMki ise likhe jAne kA maiM pratyakSa sAkSI hU~ / unhoMne jisaprakAra pratyeka gAthA ke marma ko sahaja bodhagamya banAyA hai, sapramANa prastuta kiyA hai, sayukti aura sodAharaNa samajhAyA hai; yaha apane ApameM apUrva hai| mujhe pUrA-pUrA vizvAsa hai ki isase adhyAtmapremI samAja ko bahuta lAbha hogaa| mere vizvAsa ko una patroM se bala milA hai jo samaya-samaya para hameM prApta hote rahe haiM aura jinheM vItarAgavijJAna meM yathAsaMbhava prakAzita bhI kiyA gayA hai| _ videzoM se prApta patroM se spaSTa hai ki na kevala deza meM apitu videzoM meM bhI isa anuzIlana ko par3hane kI bar3I utsukatA se pratIkSA kI jAtI hai aura isakA vidhivata paThana-pAThana bhI cala rahA hai| _ 'vAstava meM yaha graMtha pUrA hone para samAja ko eka amUlya nidhi prApta hogI' - bAhubalI kumbhoja kI viduSI bahina suzrI gajAbena kI ukta paMktiyA~ eka aitihAsika tathya siddha hoMgI - aisA hamArA pUrNa vizvAsa hai| __ prastuta kRti ko alpamUlya meM upalabdha karAne kA zreya una mahAnubhAvoM ko jAtA hai, jinhoMne hameM Arthika sahayoga pradAna kiyA hai| hama sabhI sahayogiyoM kA hRdaya se AbhAra mAnate haiM; sAtha hI sundara va zuddha mudraNa ke lie jayapura prinTarsa va prakAzana kI sampUrNa vyavasthA samhAlane hetu vibhAga ke prabhArI akhila baMsala ko dhanyavAda dete haiN| sabhI AtmArthI bhAI-bahina isa kRti se bharapUra lAbha leN| isa maMgala bhAvanA ke saath| - nemIcanda pATanI mahAmaMtrI
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ anukramaNikA 185 h 286 187 h 290 h lh h 300 303 189 191 197 200 202 307 312 s h 203 s h 322 s h 207 210 h s s s 34 220 in 331 1. gAthA 116-120 2. zloka 64 3. gAthA 121-125 4. kalaza 65 5. gAthA 126-127 6. kalaza 66 7. gAthA 128-129 8. kalaza 67 9. gAthA 130-131 10. kalaza 68 11. gAthA 132-136 12. gAthA 137-140 13. gAthA 141 14. gAthA 142 15. kalaza 69 16. kalaza 70-89 17. kalaza 90 18. kalaza 91 19. gAthA 143 20. kalaza 92 21. gAthA 144 22. kalaza 93 23. kalaza,94 24. kalaza 95 25. kalaza 96 26. kalaza 97 27. kalaza 98 28. kalaza 99 29. kalaza 100 30. kalaza 101 31. gAthA 145 32. kalaza 102 33. gAthA 146-149 34. gAthA 150 35. kalaza 103 36. kalaza 104 37. gAthA 151 38. gAthA 152-153 39. kalaza 105 40. gAthA 154 41. gAthA 155 42. gAthA 156 43. kalaza 106-18 44. gAthA 157-159 45. gAthA 160 46. gAthA 161-163 47. kalaza 109 48. kalaza 110 49. kalaza 111 50. kalaza 112 51. gAthA padyAnuvAda 52. kalaza padyAnuvAda 341 343 12 348 232 247 248 353 356 361 365 368 250 254 258 264 372 267 274 276 278 387 394
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastuta saMskaraNa kI kImata karanevAle dAtAroM kI sUcI to pUjya 5000 ru. pradAna karanevAle : zrI ullAsabhAI manasukhalAlajI jovAliyA, bamta 2036 ru. pradAna karanevAle : zrImatI aMjU azoka. TI. koThArI, amerikA 2000 ru. pradAna karanevAle : zrI mANakacaMdajI pUraNacaMdajI ajamerA, jayapura ne kA meM 1900 ru. pradAna karanevAle : zrI jayantIlAlajI jaina, landana (iglaiMDa) 1001 ru. pradAna karanevAle : zrImatI kastUrI dozI dha.pa. sva. zrI gumAnamalajI dozI, ajamera haste - zrI sunIla jI dozI, bambaI * zrI kRSibhUSaNa vijayarAja phatecaMda, bramhecA nazika deg sva. zrImatI manohasbAI dha.pa. sva. arjunalAlajI caudharI, bhIlavAr3A zrImatI mAnakavarajI jaina dvArA nihAlacandajI jaina, jayapura zrI suzIlakumAra raMgalAlajI boDA, udayapura deg guptadAna haste - sujAnamalajI gadira' udayapura gatarAga500 ru. pradAna karanevAle : netA cAnekara, akolA * guptadAna haste - zrI rAjakumArajI ajamerA, ratalAma * zrImatI sohanabAI dha.pa. zrI kujjUlAlajI pATanI, kucAmanasiTI * zrI digambara jaina mumukSu maNDala, bUMdI kusumalatA kI puNya smRti meM, kAlakhabolArA cauka * zrImatI kaMcanabena zAntilAla zAha, bambaI 301 ru. pradAna karanevAle : __ zrI takhatarAjajI jaina, kalakattA * zrI phUlacanda vimalacandajI jhA~jharo, ujjainaH / 251 ru. pradAna karanevAle : zrI hemAMzu avalanakara, devalAlI * zrI prazAnta cAnekara, yavatamAla deg zrImato geMdIdava dha.pa. zrI hIrAlAlajI pahAr3iyA, kucAmanasiTI zrImatI nalinI praphullabhAI do , bambaI 0 zrI vinayadakSa cairiTebala TrasTa, bambaI0 zrI zAntinAtha sonAja, akalUja zrImatI zra kAntAbAI dha.pa. zrI pUnamacandajI chAbar3A, indaura * pro. kRSNArAva e. gosAvI, auraMgAbAda zrI mA~gAlAla arjunalAlajI chAbar3A indaura * bra. hIrAlAla khuzAlacanda dozI, mANDale * zrI narendrakumArajIjaina, khataulI * bra. zrIcanda sundaralAlajI jaina, sonagar3ha * zrI vimA candajI jaina, nIrU kemikalsa' dillI * zrI digambara jaina mumukSu maNDala, kAnapura * zrI premacandajI jaina, sonIpatasiTI 201 ru. pradAna karanevAle : zrImatI suzIlAbAI dha.pa. zrI javAharalAlajI jaina, vidizAmatI suzIlAbAI dha.pa. zrI nandanakumArajI siMghaI, indaura * zrImatI rAjakumArI godhA dha.pa. / komala. jI godhA, jayapura * zrImatI AzAkumArI dha.pa. zrI premacandajI bar3ajAtyA, ( zrI surezacanda, sunIlakumArajI jaina, baiMgalora * zrImatI pAnAdevI seThI dha.pa. zrI moha 1 seThI, gohATI / zrImatI indramaNI devI dha.pa. sva. AnandIlAlajI, rAmagar3ha kenTa 0 %.. nIdevI dha.pa / zrI lakSmInArAyaNa rArA, zivasAgara deg zrI hajArIlAla phUlacandajI ma 151 ru. pradAna karanevAle : zrImatI kamalAdevI, jayapura 111 ru. pradAna karanevAle : zrI jayantIbhAI dhanajIbhAI dozI, bambaI 101 ru. pradAna karanevAle : zrI jayakumArajI bAkalIvAla, nAnder3a * guptadAna haste - zrI mohanalAlajI chAbar3A, ratalAma * caudharI phUlacandajI jaina dvArA manoja eNDa kampanI, bambaI . 26,680.00
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. samayasAra gAthA 116 se 120 aba AgAmI 10 gAthAoM meM sayukti yaha samajhAte haiM ki jIva aura pudagala - donoM hI padArthoM meM pariNAmazakti hone se ve svayaM hI pariNamanazIla haiM. unheM svayaM ke pariNamana meM para kI apekSA raMcamAtra bhI nahIM hai| 6prathama gAthA 116 se 120 taka sAMkhyamatAnuyAyI ziSya ko dhyAna meM rakhakara pudgaladravya ko pariNAmasvabhAvI siddha karate haiM / gAthAeM isaprakAra haiM - jIve Na sayaM baddhaM Na sayaM pariNamadi kammabhAveNa / jai poggaladavvamiNaM appariNAmI tadA hodi // 116 // kammaiyavaggaNAsu ya apariNamaMtIsu kammabhAveNa / saMsArassaM abhAvo pasajade saMkhasamao vA // 117 // - jIvo, pariNamAyade poggaladavvANi kammabhAveNa / te sammapariNamaMte kahaM Nu pariNAmayadi cedA // 118 // aha saMyameva hi pariNamadi kammabhAveNa poggalaM davvaM / .. jIvo pariNAmayade kammaM kammattamidi micchA // 119 // . NiyamA kammA riNa kammaM ciya hodi poggalaM davvaM / taha taM NAMgAvaraNAipariNadaM muNasu tacceva // 120 // yadi svayaM hI karmabhAva se pariNata na ho nA baMdhe hI / to apariNAmI siddha hogA karmamaya pudgala darava // 116 // karma meM ra de vargaNAe~ pariNamita hoMgI nhiiN| to sidA / sAMkhyamata saMsAra kI ho nAstI // 117 // . yadi jIva pudgala darava ko karmatva meM / para pari mirvi kisataraha vaha apariNAmI vastu ko // 118 // yadi svayaM hI pariNameM ve pudgala darava karmatva meM / mithyA rahI yaha bAta unako pariNamAve AtamA // 119 // jDakarma pariNata jisataraha pudgala darava hI karma hai / jar3a jJAna-AvaraNAdi pariNata mAra-AvaraNAdi haiM // 120 //
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra anuzIlana 186 'yaha pudgaladravya jIva meM svayaM nahIM baMdhA aura karmabhAva se svayaM pariNamita nahIM huA' - yadi aisA mAnA jAye to vaha pudgala dravya apariNAmI siddha hotA hai aura kArmANavargaNAe~ karmabhAva se pariNamita nahIM hone se saMsAra kA abhAva siddha hotA hai athavA sAMkhyamata kA prasaMga AtA hai| ___ yadi aisA mAnA jAya ki jIva pudgaladravyoM ko karmabhAva se pariNamAtA hai to yaha prazna upasthita hotA hai ki svayaM nahIM pariNamatI huI una kArmANavargaNAoM ko cetana AtmA kaise pariNamana karA sakatA hai ? ___ yadi aisA mAnA jAya ki pudgala dravya apane Apa hI karmabhAva se pariNamana karatA hai to jIva karma (pudgaladravya) ko karmarUpa pariNamana karAtA hai, yaha kathana mithyA siddha hotA hai| ataH aisA jAno ki jisaprakAra niyama se karmarUpa (kartA ke kAryarUpa) pariNamita pudgaladravya karma hI hai; usIprakAra jJAnAvaraNAdirUpa pariNata pudgaladravya jJAnAvaraNAdi hI hai| ukta gAthAoM kI utthAnikA meM AcArya amRtacandra likhate haiM ki aba sAMkhyamatAnuyAyI ziSya ke prati pudgaladravya kA pariNAmasvabhAvatva siddha karate haiN| ___ yahAM yaha prazna ho sakatA hai ki AcArya kundakunda kA ziSya hokara koI vyakti sAMkhyamatAnuyAyI kaise ho sakatA hai; kyoMki jo sAMkhyamata ko mAnane vAlA hogA, vaha jainAcArya kA ziSyatva kaise svIkAra kara sakatA hai ? ___ koI-koI vyakti jainadharma kI AsthA vAle hokara bhI nizcayanaya ke pakSa ko sunakara usake ekAnta meM car3ha jAte haiM aura vastu ke pariNamanasvabhAva kI upekSA kara use sarvathA apariNAmI hI mAnane lagate haiN| ve pragaTarUpa se to jaina hI rahate haiM, para unakI antaramAnyatA sAMkhyoM jaisI ho jAtI hai| aise logoM ko hI yahA~ sAMkhyamatAnuyAyI ziSya kahakara saMbodhita kiyA hai| ___ ina gAthAoM meM sayukti yaha siddha kiyA gayA hai ki pudgala dravya svayaM pariNamanazIla hai, use apane pariNamana meM para kI raMcamAtra bhI apekSA nahIM hai|
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ 187 gAthA 116-120 - ina gAthAoM kA bhAva AtmakhyAti meM isaprakAra spaSTa kiyA gayA hai. "yadi pudgaladravya jIva meM svayaM abaddha rahe aura svayameva karmabhAva se pariNamita na ho to vaha apariNAmI siddha hogaa| aisA hone para saMsAra kA abhAva siddha hogA / kAraNa yaha hai ki kArmANavargaNA ke karmarUpa hue binA jIva karma rahita siddha hogA, aisI sthiti meM saMsAra kaisA ? kyoMki jIva kI karmabaddha avasthA kA nAma hI to saMsAra hai| isase bacane ke lie yadi yaha tarka upasthita kiyA jAya ki jIva pudgaladravya ko karmabhAva se pariNamAtA hai, isalie saMsAra kA abhAva nahIM hogA / isa tarka para vicAra karane para yaha prazna upasthita hotA hai ki svayaM apariNamita pudgaladravya ko jIva karmarUpa pariNamAtA hai ki svayaM pariNamita pudgaladravya ko ? svayaM apariNamita padArtha ko dUsare ke dvArA pariNamita karAnA zakya nahIM hai; kyoMki vastu meM jo zakti svataH na ho, use anya koI nahIM kara sakatA / tathA svayaM pariNamita hone vAle padArtha ko anya pariNamana karAne vAle kI apekSA nahIM hotI; kyoMki vastu kI zaktiyA~ para kI apekSA nahIM rakhatIM / isaprakAra donoM hI pakSoM se yaha bAta siddha nahIM hotI ki jIva pudgaladravya ko karmarUpa pariNamAtA hai| ataH yahI ThIka hai ki pudgaladravya svayaM pariNAmasvabhAvI ho / aisI sthiti meM jisaprakAra ghaTarUpa pariNamita miTTI hI svayaM ghaTa hai, usIprakAra jadd'svabhAvavAle jJAnAvaraNAdi karmarUpa pariNamita pudgaladravya hI svayaM jJAnAvaraNAdi karma hai| isaprakAra pudgaladravya kA pariNAmasvabhAvatva siddha huA / " - ukta kathana se yaha bAta atyanta spaSTa ho gaI hai ki kArmANavargaNArUpa pudgaladravya apane pariNamanasvabhAva ke kAraNa hI karmarUpa pariNamita hotA hai| AgAmI kalaza meM bhI isI bAta ko spaSTa kiyA gayA hai, jo isaprakAra hai ( upajAti ) sthitetyAvighnA khalu pudgalasya svabhAvabhUtA pariNAmazaktiH / tasyAM sthitAyAM sa karoti bhAvaM yamAtmanastasya sa eva kartA // 64 //
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra anuzIlana 188 ... ( harigIta ) ... saba pudgaloM meM hai svabhAvika pariNamana kI zakti jaba / .... aura usake pariNamana meM hai na koI vighna jaba // . kyoM na ho taba svayaM kartA svayaM ke pariNamana kaa| yaha sahaja hI niyama jAno vastu ke pariNamana kA // 64 // isaprakAra pudgaladravya kI svabhAvabhUta pariNAmazakti nirvighna siddha huI aura usake siddha hone para pudgaladravya apane jisa bhAva ko karatA hai, usakA vaha pudgaladravya hI kartA hai| - nATaka samayasAra meM isa kalaza kA bhAvAnuvAda isaprakAra kiyA gayA hai - ( dohA ) pudagala parinAmI darava, sadA parinavai soi| yAtai pudagala karama ko, pudagala karatA hoi // ina gAthAoM kI TIkA likhate samaya AcArya jayasena ne bhI tAtparyavRtti meM lagabhaga isIprakAra kA bhAva vyakta kiyA hai| hA~, eka bAta, jo tAtparyavRtti meM sahaja hI AgaI hai, vaha vizeSa dhyAna dene yogya hai| usameM kahA gayA hai ki jaba koI bhI mahattvapUrNa bAta kahI jAve to usakA artha pA~ca prakAra se kiyA jAnA caahie| usakA zabdArtha batAyA jAnA cAhie, vaha kauna-se naya kA kathana hai - yaha batAnA cAhie, vaha bAta kisa mata ke sandarbha kahI gaI hai - yaha batAnA caahie| usa bAta ke samarthaka Agama ko prastuta karanA bhI jarUrI hai aura usakA bhAvArtha kyA hai - yaha batAnA bhI Avazyaka hai| dhyAna rahe bhAvArtha meM heyopAdeya kA vyAkhyAna kiyA jAtA hai| ..jo loga ati mahattvapUrNa bAtoM meM bhI Agama aura nayoM kI upekSA karanA cAhate haiM aura bhAvArtha meM cAhe jo kucha likha denA apanA adhikAra samajhate haiM; una logoM ko AcArya jayasena ke ukta kathana para dhyAna denA caahie| . svayaM se udghATita satya jitanA lAbhadAyaka hotA hai, utanA dUsaroM ke dvArA udghATita nhiiN| - Apa kucha bhI kaho, pRSTha 68
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra gAthA 121 se 125 116 se 120 gAthA taka pA~ca gAthAoM meM jo bAta pudgala ke bAre meM kahI gaI hai, vahI bAta AgAmI pA~ca gAthAoM meM jIva ke bAre meM kahI jA rahI hai; jo isaprakAra hai - Na sayaM baddho kamme Na sayaM pariNamadi kohamAdIhiM / jai esa tujha jIvo appariNAmI tadA hodi // 121 // apariNamaMtamhi sayaM jIve kohAdiehiM bhAvehiM / saMsArassa abhAvo pasajade saMkhasamao vA // 122 // poggalakammaM koho jIvaM pariNAmaedi kohattaM / taM sayamapariNamaMtaM kahaM Nu pariNAmayadi koho // 123 // aha sayamapyA pariNamadi kohabhAveNa esa de buddhI / koho pariNAmayade jIvaM kohattamidi micchA // 124 // kohuvajutto koho mANavajutto mANamevAdA / mAuvajutto mAyA lohuvajutto havadi loho // 125 // yadi svayaM hI nA baMdhe ara krodhAdimaya pariNata na ho| to apariNAmI siddha hogA jIva tere mata virSe // 121 // svayaM hI krodhAdi meM yadi jIva nA ho pariNamita / to siddha hogA sAMkhyamata saMsAra kI ho nAstI // 122 // yadi pariNamAve karmajar3a krodhAdi meM isa jIva ko| para pariNamAve kisataraha vaha apariNAmI vastu ko // 123 // yadi svayaM hI krodhAdi meM pariNamita ho yaha AtamA / mithyA rahI yaha bAta usako pariNamAve karma jar3a // 124 // krodhopayogI krodha hai mAnopayogI mAna hai| mAyopayogI mAyA hai lobhopayogI lobha hai // 125 // .
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra anuzIlana 190 'yaha jIva karma meM svayaM nahIM baMdhatA aura krodhAdibhAva meM svayameva nahIM pariNamatA' - yadi aisA terA mata hai to yaha jIva dravya apariNAmI siddha hogaa| jIva dravya svayaM krodhAdibhAvarUpa pariNamita nahIM hone se saMsAra kA abhAva siddha hotA hai athavA sAMkhyamata kA prasaMga AtA hai| __ yadi aisA mAnA jAya ki krodharUpa pudgalakarma jIva ko krodharUpa pariNamana karAtA hai to yaha prazna upasthita hotA hai ki svayaM nahIM pariNamate hue jIva ko krodhakarma, krodharUpa kaise pariNamA sakatA hai ? tathA yadi aisA mAnA jAya ki AtmA svayaM hI krodhabhAva rUpa se pariNamatA hai to phira - krodhakarma jIva ko krodharUpa pariNamAtA hai - yaha kathana mithyA siddha hotA hai| ataH yaha mAnanA hI ThIka hai ki krodha meM upayukta AtmA krodha hI hai, mAna meM upayukta AtmA mAna hI hai aura mAyA meM upayukta AtmA mAyA hI hai aura lobha meM upayukta AtmA lobha hI hai| ukta gAthAoM meM yaha siddha kiyA gayA hai ki jIva svayaM hI apane pariNAmoM kA kartA hai| vizeSa dhyAna dene yogya bAta yaha hai ki yahAM jIva ko krodhAdi bhAvoM kA kartA batAyA gayA hai| ina gAthAoM kA bhAva AtmakhyAti meM isaprakAra spaSTa kiyA gayA hai - "yadi jIva karma meM svayaM na baMdhatA huA krodhAdibhAvoM meM svayameva hI pariNamita na hotA ho to vaha vastutaH apariNAmI hI siddha hogA aura aisA hone se saMsAra kA abhAva siddha hogaa| ___ isase bacane ke lie yadi yaha tarka upasthita kiyA jAya krodhAdirUpa pudgalakarma jIva ko krodhAdibhAvarUpa pariNamita karatA hai, isa kAraNa saMsAra kA abhAva nahIM hogaa| isa tarka para vicAra karane para yaha prazna upasthita hotA hai ki krodhAdirUpa pudgala karma svayaM apariNamate hue jIva ko krodhAdirUpa pariNamAtA hai yA svayaM pariNamate hue jIva ko ?
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ 191 gAthA 121-125 _ svayaM apariNamita padArtha ko dUsare ke dvArA pariNamita karAnA zakya nahIM hai; kyoMki vastu meM jo zakti svataH na ho, use anya koI nahIM kara sktaa| tathA svayaM pariNamita hone vAle padArtha ko anya pariNamana karAne vAle kI apekSA nahIM hotI; kyoMki vastu kI zaktiyA~ para kI apekSA nahIM rkhtii| isaprakAra donoM hI pakSoM se yaha bAta siddha nahIM hotI ki krodhAdirUpa pudgalakarma jIva ko krodhAdibhAvarUpa pariNamita karAtA hai| ataH yahI ThIka hai ki jIva pariNamanasvabhAvavAlA svayaM hI ho| aisI sthiti meM jisaprakAra garur3a ke dhyAnarUpa pariNamita maMtrasAdhaka svayaM garur3a hai; usIprakAra ajJAnasvabhAvayukta krodhAdirUpa jisakA upayoga pariNamita huA hai, aisA jIva svayaM hI krodhAdi hai| isaprakAra jIva kA pariNAmasvabhAvatva siddha huaa|" ukta sampUrNa kathana meM na kevala yaha kahA hai ki yaha AtmA svayaM - krodhAdibhAva rUpa pariNamita hotA hai, apitu yaha bhI kahA hai ki krodhAdirUpa se pariNamita AtmA svayaM krodha hI hai| . ___ yahA~ Apako aisA laga sakatA hai ki AtmA krodha kaise ho sakatA hai ? para bAta yaha hai ki jisa naya se yahA~ AtmA ko krodhAdi kA kartA kahA jA rahA hai, usI naya se use krodha bhI kahA jA sakatA hai; kyoMki ekatva, mamatva, kartRtva aura bhoktRtva eka naya ke hI viSaya banate haiN| tathA jisa naya se AtmA ko krodha kahanA saMbhava nahIM hai, usa naya se use krodhAdi kA kartA kahanA bhI sambhava nahIM hai| isaprakAra ina gAthAoM meM yaha siddha kiyA gayA hai ki AtmA apanI svabhAvika parimANazakti ke kAraNa hI krodhAdirUpa pariNamita hotA hai, anya dravya ke kAraNa nahIM hai| / isI bAta ko AgAmI kalaza meM vyakta kiyA gayA hai, jo isaprakAra hai ( upajAti) sthiteti jIvasya nirantarAyA svabhAvabhUtA prinnaamshktiH| / tasyAM sthitAyAM sa karoti bhAvaM yaM svasya tasyaiva bhavetsa kartA // 65 //
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra anuzIlana 192 (harigIta ) AtmA meM hai svabhAvika pariNamana kI zakti jaba / aura usake pariNamana meM hai na koI vighna jaba // 'kyoM na ho taba svayaM kartA svayaM ke pariNamana kA / yaha sahaja hI niyama jAno vastu ke pariNamana kA // 65 // isaprakAra jIva kI svabhAvabhUta pariNamanazakti nirvighna siddha hone para jIva apane jisa bhAva ko karatA hai, usa bhAva kA kartA hotA hai| paNDita zrI banArasIdAsajI ne ukta chanda kA bhAvAnuvAda samayasAranATaka meM isaprakAra kiyA hai - (dohA ) jIva cetanA saMjugata sadA pUraNa saba Thaura / tA" cetanabhAva kau karatA jIva na aura // jJAna-darzana cetanA se yukta yaha jIva sadA hI sarvAMga paripUrNa vastu hai| isakAraNa cetanabhAvoM kA kartA jIva hI hai; anya koI nhiiN| isaprakAra vigata 10 gAthAoM 2 kalazoM meM yaha bAta atyanta spaSTa ho gaI ki paudgalika karmoM kA kartA pudgaladravya hai aura cetanabhAvoM kA kartA jIva hai| prazna - inhIM gAthAoM kA spaSTIkaraNa karate hue AcArya jayasena to likhate haiM ki jIva apanI svabhAvabhUta pariNAmazakti ke kAraNa krodhAdibhAvoM kA upAdAnakartA hai| isakA kyA Azaya hai ? uttara - yahI Azaya hai ki krodhAdibhAvoM kA vAstavika kartA AtmA hI hai; kyoMki upAdAnakartA hI vAstavika karttA hotA hai| krodhAdibhAvoM meM dravyakarma kA udaya to mAtra nimitta hai| prazna - yadi aisA hai to AcArya amRtacandra ne aisA kyoM nahIM likhA hai? uttara - AcArya amRtacandra ne bhI ghaTa kI kartA miTTI aura garur3a ke dhyAna meM pariNata maMtra sAdhaka kA udAharaNa dekara upAdAnakartA kI ora hI saMketa kiyA hai|
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ 193 gAthA 121-125 pratyeka padArtha apanI upAdAnagata yogyatA ke kAraNa hI pariNamita hotA hai, para padArtha to usake pariNamana meM nimittamAtra hI hote haiN| ve use pariNamAte nahIM haiN| yahI bAta ina gAthAoM aura kalazoM meM spaSTa kI gaI hai| tAtparya yaha hai ki padArthoM kA pariNamana unakI vikRti kA sUcaka nahIM hai, apitu unakI svabhAvagata yogyatA kA pariNAma hai, unakI pariNAmazakti kA kArya hai| dekho, yahA~ TIkA meM do bAteM bahuta sApha-sApha kahI gaI haiM - (1) jisa kArya ko karane kI zakti svayaM meM na ho to anya ke dvArA vaha zakti utpanna nahIM kI jA sktii| (2) svayaM kA kArya karane meM zaktiyA~ para kI apekSA nahIM rkhtiiN| ina donoM siddhAntoM ke mAdhyama se AcArya yaha bAta sApha kara denA cAhate haiM ki kArya pariNAmazaktirUpa upAdAna se hI hotA hai| ukta sandarbha meM svAmIjI ke vicAra isaprakAra haiM - "aba AcAryadeva kahate haiM ki jIva apane jina bhAvoM ko karatA hai, unakA kartA vaha svayaM hotA hai| svayaM pariNamana karatA huA jIva apane jina pariNAmoM ko karatA hai, una pariNAmoM kA kartA vaha svayaM hotA hai| cAhe ve pariNAma mithyAtva va rAga-dveSa ke hoM yA samyagdarzana-jJAna-cAritra ke hoM; una pariNAmoM ko jIva svayaM karatA hai aura svayaM hI vaha apane pariNAmoM kA kartA hai| apane pariNamana meM koI anya kA hastakSepa nahIM hai aura anya kisI ke pariNAma ko vaha svayaM karatA bhI nahIM hai| ajJAnI ajJAnabhAva se rAga-dveSa kA karttA hotA hai tathA jJAnI jJAnabhAva se jJAna kA kartA hotA hai| jar3a paramANuoM kA yA jar3akarmoM kA kartA jJAnI va ajJAnI koI nahIM hai| jar3akarma to svayaM apanI sAmarthya se pariNamana karate haiM tathA jIva bhI svayaM apanI sAmarthya se pariNamatA hai| _ mithyAtva ke jo bhAva hote haiM, ve svayaM apanI yogyatA se apane kAraNa hote haiM, kisI kuguru ke kAraNa se nhiiN| isItaraha samyaktva ke pariNAma bhI svayaM se sahaja hote haiM, kisI suguru ke kAraNa nhiiN| nimittAdi para kAraNoM se kisI meM koI bhI kArya kabhI bhI nahIM hotA hai|
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra anuzIlana 194 ' apanI pariNamanazakti se hI apane meM apanA kArya hotA hai, para se nhiiN| bhAI ! yadi yaha eka siddhAnta hI acchI taraha yathArtha samajha meM A jAve, to sarva samAdhAna ho jaayeN| yaha aisI adbhuta bAta hai| pratyeka dravya svataMtra hai| eka dravya kI paryAya koI anya dravya nahIM kara sktaa| jIva meM svataH nirvighna pariNamanazakti hai| tAtparya yaha hai ki jIva kI pariNamanazakti kisI anya dravya ke Azrita nahIM hai| jaba jIva nirmala yA malinabhAva se pariNamita hotA hai, taba usakI nirmala yA malina paryAya svayaM se hotI hai, para se yA karma se nahIM; usIprakAra jaba koI bhI paramANu palaTatA hai, to vaha bhI apanI pariNamanazakti se hI palaTatA hai, AtmA se nhiiN| pratyeka padArtha meM anAdi-ananta pariNamanasvabhAva hai; isakAraNa pratisamaya vaha svayaM se pariNamatA hai, para se nahIM - aisI hI vastusthiti hai|" ina gAthAoM ke bAda AcArya jayasena kI tAtparyavRtti TIkA meM tIna gAthAyeM AtI haiM, jo AtmakhyAti meM nahIM haiN| ve gAthAyeM mUlataH isaprakAra haiM - jo saMgaM tu muittA jANadi uvaogamappagaM suddhaM / taM NissaMgaM sAhuM paramaTThaviyANayA viti // ... ___ jo sAdhu bAhya aura abhyantara parigraha ko chor3akara jJAnadarzanasvabhAvI AtmA ko dravyakarma, bhAvakarma aura nokarma se rahita zuddha jAnatA hai, anubhava karatA hai; usa nisaMga sAdhu ko paramArtha ke jAnane vAle sarvajJa paramAtmA yA jJAnIjana sAdhu kahate haiN| jo mohaM tu muitA NANasahAvAdhiyaM muNadi aadN| . taM jidamohaM sAhuM paramaTThaviyANayA viti // jo paramasAdhu samasta cetana-acetana evaM zubhAzubha paradravyoM meM moha chor3akara jJAnasvabhAvI AtmA ko jAnate haiM, paradravyoM se bhinna anubhava karate haiM; use paramArtha ko jAnanevAle sarvajJa paramAtmA yA jJAnIjana jitamoha sAdhu kahate haiN| 1. pravacanaratnAkara, bhAga 4, pRSTha 242-243
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ 195 . gAthA 121-125 isa gAthA kI TIkA likhane ke uparAnta AcArya jayasena moha pada ko badalakara usake sthAna para rAga, dveSa, krodha, mAna, mAyA, lobha, karma, nokarma, mana, vacana, kAya, buddhi, udaya, zubhapariNAma, azubhapariNAma, zrotra, cakSu, ghrANa, rasanA aura sparzana pada rakhakara 20 sUtra banAne kA Adeza dete haiN| tathA yaha bhI likhate haiM ki isaprakAra apane AtmasvabhAva se bhinna asaMkhyAtalokapramANa vibhAvabhAva haiN| - aisA jAnanA caahie| jo dhammaM tu muittA jANadi uvaogamappagaM suddhaM / taM dhammasaMgamukkaM paramaTThaviyANayA viti // jo yogIndra zubhopayogarUpa dharma pariNAma ko, puNya ko chor3akara jJAnadarzanasvabhAvI AtmA ko zubhAzubha saMkalpa-vikalpoM se rahita anubhava karate haiM; unheM paramArtha ke jAnanevAle sarvajJa bhagavAna yA jJAnIjana vyavahAra dharmarUpa puNya parigraha se rahita sAdhu kahate haiN| ___ ukta gAthAoM para gaharAI se dRSTipAta karate haiM to nimnAMkita bAteM vizeSa khyAla meM AtI haiM - (1) ina tIna gAthAoM meM madhya kI gAthA 32vIM gAthA ke samAna hI hai; mAtra antara itanA hI hai ki usameM samAgata 'jiNittA' pada ke sthAna para isameM 'muittA' pada AyA hai| jiNittA kA artha jItakara hotA hai aura muittA kA artha chor3akara hotA hai| (2) yadyapi paramaviyANayA viti' pada tInoM hI gAthAoM meM eka-sA / hai; tathApi tAtparyavRtti meM prathama gAthA meM usakA artha gaNadharadeva aura dUsarI gAthA meM tIrthaMkaradeva tathA tIsarI gAthA meM pratyakSajJAnI artha kiyA hai| cU~ki samyagdRSTi jJAnI se lekara sarvajJa paramAtmA taka sabhI loga paramArtha ke jJAtA haiM; ataH maiMne isakA artha tIrthaMkaradeva yA jJAnIjana kiyA hai| . - (3) tIsarI gAthA 37vIM gAthA se milatI-julatI hai; tathApi 37vIM gAthA meM 'dhamma' pada kA prayoga dharmadravya ke artha meM hai aura yahA~ puNyabhAva ke artha meM 'dhamma' pada kA prayoga hai|
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra anuzIlana 196 (4) prathama gAthA meM 'zuddha' pada kA artha dravyakarma, bhAvakarma aura nokarma se rahita kiyA aura tIsarI gAthA meM zubhAzubha saMkalpa-vikalpoM se rahita kiyA hai| isakA kAraNa yaha pratIta hotA hai ki pahalI gAthA meM saMga (parigraha) ko chor3ane kI bAta hai aura tIsarI gAthA meM puNyabhAva ko chor3ane kI bAta hai| saMga meM bAhya padArtha aura rAgAdivikAra - sabhI A jAte haiM tathA dravyakarma, bhAvakarma aura nokarma meM bhI sabhI bAhya parigraha tathA rAgAdi bhAvarUpa aMtaraMga parigraha - ye sabhI A jAte haiN| (5) 125vIM gAthA meM yaha kahA thA ki krodha meM upayukta AtmA krodha hai, mAna meM upayukta AtmA mAna hai, mAyA meM upayukta AtmA mAyA hai aura lobha meM upayukta AtmA lobha hai| 126vIM gAthA meM yaha kahane vAle haiM ki jo AtmA jisa bhAva ko karatA hai, usa bhAva kA karttA hotA hai aura jJAnI ke sarva bhAva jJAnamaya hote haiM aura ajJAnI ke ajnyaanmy| 125vIM gAthA meM krodhAdirUpa ajJAnamayabhAva kI bAta to A gaI thI, para jJAnamayabhAvoM kI bAta nahIM AI thii| ataH ukta tIna gAthAoM meM jJAnamaya bhAvoM kI carcA kI gaI hai| dekha ! dekha !! dekha !!! apanI ora dekha ! eka bAra isI jijJAsA se apanI ora dekha !! jAnane lAyaka, dekhane lAyaka ekamAtra AtmA hI hai, apanA AtmA hI hai| yaha AtmA zabdoM meM nahIM samajhAyA jA sakatA, ise vANI se nahIM batAyA jA sktaa| yaha zabdajAla aura vAvilAsa se pare hai| yaha mAtra jAnane kI vastu hai, anubhavagamya hai| yaha anubhavagamya Atmavastu jJAna kA ghanapiNDa hai aura Ananda kA kanda hai| ataH samasta parapadArthoM, unake bhAvoM evaM apanI AtmA meM uThane vAle vikArI-avikArI bhAvoM se bhI dRSTi haTAkara eka bAra antara meM jhA~ka! antara meM dekha, antara meM hI dekha! dekha!! dekha!!! - tIrthaMkara mahAvIra aura unakA sarvodaya tIrtha, pRSTha 76
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra gAthA 126-127......... 65veM kalaza ke bAda tatkAla Ane vAlI gAthA 126 kI utthAnikA AtmakhyAti meM mAtra 'tathAhi' zabda ke rUpa meM hI dI gaI hai| tathAhi' zabda kA Azaya hI yaha hai ki jo bAta abhI-abhI kahI gaI hai, aba usI ko vistAra se samajhAte haiM / isakA Azaya yaha hai ki 65veM kalaza meM samAgatabhAva ko hI AgAmI gAthAoM meM vistAra se spaSTa kiyA jaaygaa| 65veM kalaza meM yaha kahA gayA hai ki jIva apanI svabhAvabhUta pariNAmazakti ke kAraNa jisa-jisa bhAva rUpa pariNamita hotA hai, vaha una-una bhAvoM kA kartA hotA hai| ataH aba AgAmI gAthAoM meM usI bhAva ko spaSTa kara rahe haiN| jaM kuNadi bhAvamAdA kattA so hodi tassa kmmss| NANissa sa NANamao aNNANamao aNANissa // 126 // aNNANamao bhAvo aNANiNo kuNadi teNa kammANi / NANamayo NANissa duNa kuNadi tamhA du kammANi // 127 // * jo bhAva Atama kare vaha usa karma kA kartA bne| jJAniyoM ke jJAnamaya ajJAni ke ajJAnamaya // 126 // .... ajJAnamaya haiM bhAva isase ajJa kartA karma kaa| basa jJAnamaya haiM isalie nA vijJa kartA karma kA // 127 // .. AtmA jisa bhAva ko karatA hai, vaha usa bhAvarUpa karma kA kartA hotA hai| jJAnI ke ve bhAva jJAnamaya hote haiM aura ajJAnI ke ajnyaanmy| ajJAnI ke bhAva ajJAnamaya hone se ajJAnI karmoM ko karatA hai aura jJAnI ke bhAva jJAnamaya hone se jJAnI karmoM ko nahIM krtaa| ina gAthAoM kA bhAva AtmakhyAti meM isaprakAra spaSTa kiyA gayA hai - "isaprakAra yaha AtmA svayameva pariNAmasvabhAvavAlA hai aura apane jisa bhAva ko karatA hai, karmapane ko prApta usa bhAva kA kartA hotA hai| tAtparya yaha
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra anuzIlana 198 hai ki vaha bhAva AtmA kA karma hai aura AtmA usa bhAva kA kartA hai| vaha bhAva bhI jJAnI ke jJAnamaya hI hotA hai; kyoMki jJAnI ko svapara ke viveka se sarva parabhAvoM se bhinna AtmA kI khyAti samyakprakAra se atyanta udaya ko prApta huI hai| tathA vaha bhAva ajJAnI ke ajJAnamaya hI hotA hai; kyoMki use samyakprakAra se svapara kA viveka na hone se parapadArthoM se bhinna AtmA kI khyAti atyanta asva ho gaI hai| samyakprakAra se svapara kA viveka na hone se, para se bhinna AtmA kI khyAti atyanta asta hone se; ajJAnI ke ajJAnamaya bhAva hI hote haiN| aisI sthiti meM svapara ke ekatva ke abhyAsa ke kAraNa jJAnamAtrabhAva se bhraSTa aura rAga-dveSa bhAva se ekAkAra hokara ahaMkAra meM pravarttamAna 'maiM rAgI hU~, dveSI hU~, maiM rAgadveSa karatA hU~'- isaprakAra mAnatA huA ajJAnI rAgI-dveSI hotA hai, ajJAnamaya bhAva ke kAraNa svayaM ko rAga-dveSarUpa karatA huA karmoM ko karatA hai| .jJAnI ke to samyakprakAra se svapara ke viveka ke dvArA para se bhinna AtmA kI khyAti atyanta udaya ko prApta huI hone se jJAnamaya bhAva hI hotA hai| aisI sthiti meM svapara ke bhinnatva ke vijJAna ke kAraNa jJAnamAtra nijabhAva meM bhalIprakAra sthita, pararUpa rAga-dveSAdi bhAvoM se bhinnatva ke kAraNa ahaMkAra se nivRtta jJAnI mAtra jAnatA hI hai, rAgI-dveSI nahIM hotA, rAga-dveSa nahIM krtaa| isaprakAra jJAnamaya bhAva ke kAraNa jJAnI svayaM ko rAga-dveSa rUpa na karatA huA karmoM ko nahIM krtaa|" ina gAthAoM kA bhAva spaSTa karate hue bhAvArtha meM paNDita jayacandajI chAbar3A likhate haiM - "jJAnI ko svapara kA bhedajJAna huA hai; isalie usake apane jJAnamayabhAva - kA hI kartRtva hai aura ajJAnI ko svapara kA bhedajJAna nahIM hai; isalie usake ajJAnamaya bhAva kA hI kartRtva hai| isa AtmA ke krodhAdika mohanIya karma kI prakRti (rAga-dveSa) kA udaya Ane para apane upayoga meM usakA rAga-dveSa rUpa malina svAda AtA hai| ajJAnI
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ 199 gAthA 126-127 svapara kA bhedajJAna na hone se yaha mAnatA hai ki 'yaha rAga-dveSarUpa malina upayoga hI merA svarUpa hai - vahI maiM huuN|' isaprakAra rAga-dveSa meM ahaMbuddhi karatA huA ajJAnI apane ko rAgI - dveSI karatA hai; isalie vaha karmoM ko karatA hai| isaprakAra ajJAnamaya bhAva se karmabandha hotA hai| jJAnI ke bhedajJAna hone se vaha aisA jAnatA hai ki 'jJAnabhAva zuddha upayoga hai, vahI merA svarUpa hai - vahI maiM hU~; rAga-dveSa karmoM kA rasa hai, vaha merA svarUpa nahIM hai|' isaprakAra rAga-dveSa meM ahaMbuddhi na karatA huA jJAnI apane ko rAgIdveSI nahIM karatA, kevala jJAtA hI rahatA hai, isalie vaha karmoM ko nahIM karatA / isaprakAra jJAnamayabhAva se karmabandha nahIM hotA / " - ukta sandarbha meM svAmIjI ke vicAra bhI draSTavya haiM, jo isaprakAra haiM "jJAnI kA jJAnamaya pariNAma hai, isakA artha bhI yahI hai ki jJAnI kA vItarAgatAmaya pariNAma hai| usakI dRSTi vItarAgI huI hai, jJAna vItarAgI huA hai evaM AcaraNa bhI vItarAgI huA hai| jJAnI ke sarvabhAva vItarAgI hai, isakAraNa, jJAnI vItarAgabhAva kA hI karttA hai aura vItarAgabhAva usakA karma hai| parantu jo vyavahAraratnatraya kA rAga hotA hai, jJAnI usakA karttA nahIM hai / jJAnI ke sabhI bhAva jJAnamaya hI hote haiN| vyavahAraratnatraya kA jo rAga hotA hai, use jJAnI mAtra jAnatA hai, kintu vaha rAga jJAnI kA kArya nahIM hai| prazna - jJAnI ko yathApadavI rAga to AtA hai na ? uttara - hA~, deva-guru-zAstra kI bhakti, pUjA, vrata, dAnAdi kA rAga jJAnI ko bhI bhUmikAnusAra AtA hai, parantu jJAnabhAva se pariNamita jJAnI ke jJAna pariNamana se vaha rAga bhinna raha jAtA hai| 'apanA caitanyasvarUpa rAga se bhinna hai ' - aisA bhedajJAna pragaTa ho jAne se jJAnI ko jo zubhAzubha rAga AtA hai, vaha usakA jJAtA rahatA hai, karttA nahIM banatA / jJAnI ko rAga kI ruci evaM usakA svAmitva nahIM hai / rAga ke svAmIpane se nahIM pariNamatA jJAnI mAtra apane zuddha 1. pravacanaratnAkara, bhAga 4, pRSTha 250 2. vahI, pRSTha 250
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra anuzIlana 200 pariNAma kA hI kartA hotA hai| jJAnI ke jJAnamaya hI bhAva hote haiM, rAga jJAnI kA kartavya (kArya) nahIM hai| bhagavAna AtmA zuddha caitanyaghana anantaguNamaya pavitradhAma prabhu svayaM 'sva' hai aura jo dayA-dAna, bhakti Adi ke vikalpa uThe, ve 'para' haiN| ajJAnI ko aisA nirmala bhedajJAna nahIM hotaa| svapara kA bhedajJAna nahIM hone se vaha ajJAnamaya bhAvoM kA kartA hotA hai, arthAt dayA, dAna, vrata, bhakti Adi ke jo vikalpa uThate haiM, unakA vaha kartA hotA hai|" isaprakAra ina gAthAoM meM yaha spaSTa kiyA gayA ki jJAnI AtmA apane jJAnabhAvoM kA kartA hotA hai aura ajJAnI ajJAnabhAvoM kA karttA hotA hai| ina gAthAoM ke bAda jo kalaza AtA hai, usameM yaha prazna uThAyA gayA hai ki ajJAnI ajJAnabhAvoM kA hI evaM jJAnI AtmA jJAnabhAvoM kA hI kartA kyoM hotA hai ? isa prazna kA uttara AgAmI gAthAoM meM diyA jaaygaa| vaha kalaza mUlataH isaprakAra hai - ( AryA ) jJAnamaya eva bhAvaH kuto bhavet jJAnino na punaranyaH / ajJAnamayaH sarvaH kuto'yamajJAnino nAnyaH // 66 // (rolA) jJAnI ke saba bhAva zubhAzubha jJAnamayI hai / ajJAnI ke vahI bhAva ajJAnamayI hai // jJAnI aura ajJAnI meM yaha antara kyoM hai / tathA zubhAzubha bhAvoM meM bhI antara kyoM hai // 66 // yahA~ prazna yaha hai ki jJAnI ko jJAnamayabhAva hI kyoM hote haiM, usake ajJAnamayabhAva kyoM nahIM hote ? isIprakAra ajJAnI ke sabhI bhAva ajJAnamaya kyoM hote haiM, usake jJAnamayabhAva kyoM nahIM hote ? 1. pravacanaratnAkara, bhAga 4, pRSTha 254 2. vahI, pRSTha 254
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ 201 gAthA 126-127 kalaza ke artha para vicAra karate haiM to aisA lagatA hai ki isa prazna meM kyA dama hai ki jJAnI ke bhAva jJAnamaya aura ajJAnI ke bhAva ajJAnamaya kyoM hote haiM ? para gaharAI meM jAte haiM to yaha bhAva bhAsita hotA hai ki dayA-dAna-bhakti Adi ke zubhabhAva tathA viSaya-bhogAdi ke azubhabhAva yadi jJAnI ke hoM to unheM jJAnamayabhAva kahanA aura ye hI bhAva yadi ajJAnI ke hoM to inhIM bhAvoM ko ajJAnamaya kahanA kahA~ taka ucita hai ? ajJAnI ke ukta bhAvoM ko ajJAnamaya kahakara baMdha ke kAraNa batAnA aura jJAnI ke ukta bhAvoM ko hI jJAnamaya kahakara ve baMdha ke kAraNa nahIM hai - aisA kahanA kyA nyAya saMgata hai ? vAstavika prazna yaha hai| ___ pANDe rAjamalajI ne kalaza TIkA meM isa kalaza kA artha karate hue isaprakAra ke saMketa diye haiN| yahI kAraNa hai ki banArasIdAsajI ne isa kalaza kA bhAvAnuvAda isaprakAra kiyA hai - ( aDilla chanda) gyAnavaMta ko bhoga nirajarA hetu hai, agyAnI ko bhoga baMdhaphala detu hai // yaha acaraja kI bAta hiye nahiM AvahI, pUcha koU siSya gurU samajhAvahI // 'jJAnI ke bhoga to nirjarA ke kAraNa haiM aura ajJAnI ke lie vahI bhoga baMdha ke kAraNa haiM' - yaha bAta to Azcarya utpanna karanevAlI hai| yaha bAta mere hRdaya meM nahIM baiThatI hai, isameM mujhe anyAya bhAsita hotA hai; kyoMki jo bhAva ajJAnI ke lie baMdha ke kAraNa haiM, ve hI bhAva jJAnI ke lie nirjarA ke kAraNa kaise ho sakate haiM ? ziSya dvArA isaprakAra kA prazna upasthita karane para gurujI use samajhAte haiN| isa prazna kA uttara AgAmI gAthAoM meM diyA jA rahA hai|
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra gAthA 128 se 129 NANamayA bhAvAo NANamao ceva jAyade bhAvo / jamhA tamhA NANissa savve bhAvA hu NANamayA // 128 // aNNANamayA bhAvA aNNANo ceva jAyade bhAvo / jamhA tamhA bhAvA aNNANamayA aNANissa // 129 // jJAnamaya pariNAma se pariNAma hoM saba jJAnamaya / basa isalie sadjJAniyoM ke bhAva hoM sadjJAnamaya // 128 // ajJAnamaya pariNAma se pariNAma hoM ajJAnamaya / basa isalie ajJAniyoM ke bhAva hoM ajJAnamaya // 129 // - kyoMki jJAnamaya bhAva meM se jJAnamaya bhAva hI utpanna hotA hai; isalie jJAniyoM ke samasta bhAva jJAnamaya hI hote haiN| . -- kyoMki ajJAnamaya bhAva meM se ajJAnamaya bhAva hI utpanna hote haiM; isalie ajJAniyoM ke sabhI bhAva ajJAnamaya hI hote haiN| ina gAthAoM kA bhAva AtmakhyAti meM isaprakAra vyakta kiyA gayA hai - "vAstava meM ajJAnamaya bhAva meM se jo koI bhI bhAva hotA hai, vaha sabhI ajJAnamayatA kA ullaMghana na karatA huA, ajJAnamaya hI hotA hai; isalie ajJAniyoM ke sabhI bhAva ajJAnamaya hI hote haiM aura jJAnamaya bhAva meM se jo koI bhI bhAva hotA hai, vaha saba hI jJAnamayatA kA ullaMghana na karatA huA, jJAnamaya hI hotA hai; isalie jJAniyoM ke saba hI bhAva jJAnamaya hote haiN|" - AcArya jayasena tAtparyavRtti meM 'upAdAnakAraNa ke samAna hI kArya hotA hai' - isa Agamavacana kA smaraNa dilAte hue yaha samajhAte haiM ki jJAnamayabhAvoM se jJAnamayabhAva hI utpanna hote haiM, nizcayaratnatrayarUpa jJAnabhAvoM se mokSaparyAyarUpa jJAnabhAva hI utpanna hotA hai tathA 'jau kA bIja bone para jisaprakAra bAsamatI cAvala paidA nahIM hote' - isa udAharaNa se bhI ve apanI bAta ko puSTa karate hue kahate haiM ki ajJAnamayabhAvoM se jJAnamaya bhAva utpanna nahIM ho skte|
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ 203 - gAthA 128-129 ina gAthAoM kI TIkA ke bAda AcArya amRtacandra jo chanda (kalaza) likhate haiM, usameM bhI isI bhAva ko duharAyA gayA hai, isI bhAva kI puSTi kI gaI hai| vaha chanda isaprakAra hai - ( anuSTup ) jJAnino jJAnanirvRttAH sarve bhAvA bhavanti hi / sarve'pyajJAnanirvRttA bhavantyajJAninastu te // 67 // (rolA) jJAnI ke saba bhAva jJAna se bane hue haiN| ajJAnI ke sabhI bhAva ajJAnamayI haiN| upAdAna ke hI samAna kAraja hote haiM / jau bone para jau hI to paidA hote haiM // 67 // jJAnI ke samasta bhAva jJAna se racita hote haiM aura ajJAnI ke sabhI bhAva ajJAna se racita hote haiN| ina gAthAoM aura isa kalaza kA bhAva yaha hai ki caturthAdi guNasthAnavartI jJAnI jIvoM ke cAritra kI kamajorI se jo bhUmikAnusAra rAgAdibhAvoM kA pariNamana pAyA jAtA hai, vaha pariNamana bhI jJAnamayabhAva hI kahalAtA hai; kyoMki jJAnI jIva ke una rAgAdi ke hone para bhI anantasaMsAra ko karanevAlA mithyAtvAdi kA baMdha nahIM hotaa| cAritramohodaya saMbaMdhI jo bhI baMdha hotA hai, vaha atyanta alpa hotA hai, ananta saMsAra kA kAraNa nahIM hotaa| isakAraNa yahA~ use baMdha meM ginate hI nahIM haiN| ___ ina bAtoM kA bahuta-kucha spaSTIkaraNa pANDe rAjamalajI ne kalaza TIkA meM isa kalaza ke bhAvArtha meM likhA hai, jo isaprakAra hai - "bhAvArtha isaprakAra hai ki samyagdRSTi jIva kI aura mithyAdRSTi jIva kI kriyA to eka-sI hai, kriyAsambandhI viSaya-kaSAya bhI eka-se hai; parantu dravya kA pariNamana bheda hai| - vivaraNa - samyagdRSTi kA dravya zuddhatvarUpa pariNamA hai, isaliye jo koI pariNAma buddhipUrvaka anubhavarUpa hai athavA vicArarUpa hai athavA vrata-kriyArUpa
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra anuzIlana 204 - hai athavA bhogAbhilASarUpa hai athavA cAritramoha ke udaya krodha, mAna, mAyA, lobharUpa hai; vaha sabhI pariNAma jJAnajAti meM ghaTatA hai; kAraNa ki jo koI pariNAma hai, vaha saMvara-nirjarA kA kAraNa hai, aisA hI koI dravyapariNamana kA vizeSa hai| mithyAdRSTi kA dravya azuddharUpa pariNamA hai; isaliye mithyAdRSTi kA pariNAma anubhavarUpa to hotA hI nhiiN| isakAraNa sUtrasiddhAnta ke pATharUpa hai athavA vrata-tapazcaraNarUpa hai athavA dAna, pUjA, dayA, zIlarUpa hai athavA bhogAbhilASarUpa hai athavA krodha, mAna, mAyA, lobharUpa hai - aisA samasta pariNAma ajJAnajAti kA hai; kyoMki bandha kA kAraNa hai, saMvara-nirjarA kA kAraNa nahIM hai| dravya kA aisA hI pariNamanavizeSa hai|" ukta kathana meM pANDe rAjamalajI jJAnI ke krodhAdibhAvoM evaM bhogAbhilASA ko bhI jJAnabhAva meM ghaTita kara rahe haiM aura ajJAnI ke vrata-tapazcaraNa evaM dAnapUjAdibhAvoM ko ajJAnabhAvoM meM ghaTita kara rahe haiN| ___ pANDe rAjamalajI ke ukta kathana ko AdhAra banAkara paMDita kavivara banArasIdAsajI ne ukta chandaM kA bhAvAnuvAda isaprakAra kiyA hai - . (savaiyA ikatIsA) dayA-dAna-pUjAdika viSaya-kaSAyAdika, doU karmabaMdha pai duhU ko eka khetu hai / gyAnI mUr3ha karama karata dIse eka se pai, pariNAmabheda nyArI-nyArau phaladetu hai // gyAnabaMta karanI karai pai udAsIna rUpa, mamatA na dharai tAtai nirajarA kau hetu hai / vaha karatUti mUr3ha karai pai maganarUpa, ___ aMdha bhayo mamatA sau baMdhaphala letu hai // dayA, dAna aura pUjAdika puNyabhAva tathA viSaya-kaSAyAdika pApabhAva - donoM hI bhAva karmabaMdharUpa haiM, karmabaMdha karanevAle haiM aura donoM bhAvoM kA utpatti
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ 205 gAthA 128-129 sthAna bhI eka AtmA hI hai| yadyapi jJAnI aura ajJAnI donoM hI donoM prakAra ke karmoM ko karate hue eka-se hI dikhAI dete haiM, tathApi donoM ke pariNAmoM meM antara hone se phala meM antara par3a jAtA hai| jJAnI jIva puNya-pApa bhAvoM ko karate to haiM, para unameM unakA udAsIna bhAva rahatA hai| ve unameM mamatva dhAraNa nahIM karate, isakAraNa unake ve kArya baMdha ke kAraNa na banakara nirjarA ke kAraNa bana jAte haiM; kintu ajJAnI magana hokara vahI kArya karate haiM, aMdha hokara unameM mamatva karate haiM; isakAraNa baMdha ko prApta hote haiN| isaprakAra ina gAthAoM meM aura kalaza meM yaha spaSTa kiyA gayA hai ki jJAnI ke mithyAtva aura anantAnubaMdhI saMbaMdhI rAgAdibhAva to haiM hI nahIM; kintu apratyAkhyAnAvaraNAdi saMbaMdhI jo bhI rAgAdibhAva vidyamAna haiM, yadyapi jJAnI una rUpa pariNamita hotA hai, tathApi unakA svAmitva usake nahIM hotA, usakA kartRtva bhI nahIM hotA, isakAraNa use tatsaMbaMdhI baMdha bhI nahIM hotaa| ukta saMdarbha meM svAmIjI ke vicAra bhI draSTavya haiM - "ajJAnI ko zubhAzubhabhAvoM meM ekatvabuddhi hai, isakAraNa usake vrata-tapAdi ke bhAva bhI ajJAnamaya hI haiM, jabaki jJAnI ko rAga se bhinna nirmalAnaMdasvarUpa apane caitanyamaya bhagavAna AtmA kA bhAna ho gayA hai| ataH use jo rAgAdibhAva hote haiM, unheM vaha mAtra jAnatA hI hai, unakA karttA nahIM bntaa| _jJAnI usa rAga saMbaMdhI jJAna kA kartA to hai; parantu usa rAgabhAva kA kartA nahIM hai| jJAnI ke sabhI bhAva jJAna kI jAti kA ullaMghana nahIM karate; ata: usake sabhI bhAva jJAnamaya hI haiM; parantu ajJAnI jo vrata, tapAdi ke bhAva karatA hai, vaha una bhAvoM kA ullaMghana nahIM kara pAne se usake sabhI bhAva ajJAnamaya hote haiM _ 'jaisI dRSTi, vaisI sRSTi' arthAt ajJAnI kI dRSTi rAga para hai, isa kAraNa usake rAgamaya pariNAma kI sRSTi hotI hai| dharmIjIva kI dRSTi rAga se bhinna apane caitanyasvabhAva para hai; ataH usake jJAnamaya pariNAma kI sRSTi hotI hai| ajJAnI ko vrata, tapa, saMyama, upavAsa, brahmacarya Adi ke jo bhAva hote haiM, vairAgamaya haiM; kyoMki use unameM ekatvabuddhi hai| isakAraNa ajJAnI ke sabhI
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra anuzIlana - 206 bhAva ajJAnamaya haiN| isaprakAra jJAnI aura ajJAnI ke pariNamana meM jamInaAsamAna kA antara hai|" isaprakAra vigata kalaza meM jo prazna uThAyA gayA thA; usakA uttara isa kalaza meM de diyA gyaa| vigata kalaza meM kahA thA ki jJAnavaMta ke bhoga nirjarA hetu haiM aura ajJAnI ko vahI bhoga baMdha karate haiN| isakA kyA kAraNa hai ? isa kalaza meM ukta prazna ke uttara meM kahA gayA hai ki ajJAnI kA una bhogoM meM ekatva, mamatva aura kartRtva hai; isakAraNa ajJAnI ko baMdha hotA hai aura jJAnI kA unameM ekatva, mamatva aura kartRtva nahIM hai; isakAraNa jJAnI ko unase baMdha nahIM hotaa| ' isa sabakA kula milAkara tAtparya yaha huA ki baMdha kA mUla kAraNa zubhAzubha kriyA nahIM; apitu ajJAnabhAva hai, mithyAtvabhAva hai| ataH hameM isa ajJAnabhAva, mithyAtvabhAva se bacane kA prayAsa karanA cAhie; kintu parapadArthoM meM mugdha isa jagata kA dhyAna isa ora hai hI nhiiN| vaha to thor3I-bahuta zubhakriyA aura zubhabhAva karake hI santuSTa hai, usI meM dharma mAna rahA hai| ... jabataka vaha apane isa ajJAnabhAva ko nahIM chor3egA; mithyAtvabhAva ko nahIM chor3egA; tabataka baMdha kA nirodha nahIM hogA, saMvara nahIM hogA, nirjarA nahIM hogI aura inake nahIM hone se use mokSa bhI nahIM hogaa| 1. pravacanaratnAkara, bhAga 4, pRSTha 266-267 - dharma ke nAma para na to maiM samAja ko vighaTita hote dekha sakatA hU~ aura na mujhase dharma kI kImata para saMgaThana hI hogaa| maiM dharma ko kAyama rakhakara samAja ko saMgaThita karU~gA aura samAja ko saMgaThita rakhakara dharma ko usake sAmane prastuta karU~gA - yaha merA saMkalpa hai| - satya kI khoja, pRSTha 243 -
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra gAthA 130 se 131 jo bAta vigata gAthAoM tathA kalazoM meM kahI gaI hai, aba AgAmI gAthAoM meM usI bAta ko dRSTAnta dvArA samajhAte haiM - kaNayamayA bhAvAdo jAyaMte kuNDalAdao bhAvA / ayamayayA bhAvAdo jaha jAyaMte du kaDayAdI // 130 // aNNANamayA bhAvA aNANiNo bahuvihA vi jAyaMte / NANissa du NANamayA savve bhAvA tahA hoMti // 131 // svarNanirmita kuNDalAdi svarNamaya hI hoM sadA / lohanirmita kaTaka Adi lohamaya hI hoM sadA // 130 // isa hI taraha ajJAniyoM ke bhAva hoM ajJAnamaya / isa hI taraha saba bhAva hoM sadjJAniyoM ke jJAnamaya // 131 // jisaprakAra svarNamayabhAva meM se svarNamaya kuNDala Adi banate haiM aura lohamaya bhAva meM se lohamaya kar3A Adi banate haiM; usIprakAra ajJAniyoM ke anekaprakAra ke ajJAnamaya bhAva hote haiM aura jJAniyoM ke sabhI jJAnamaya bhAva hote haiN| AtmakhyAti meM AcArya amRtacandra ukta gAthAoM ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM - " jisaprakAra pudgala ke svayaM pariNAmasvabhAvI hone para bhI ' kAraNa ke anusAra hI kArya hote haiM'- isa niyama ke anusAra svarNapadArtha se svarNamaya hI kuNDalAdi banate haiM, lauhamaya kar3A Adi nahIM banate; kyoMki svarNa svarNajAti kA ullaMghana nahIM krtaa| tathA loha padArtha se lohamaya kar3A Adi banate haiM, svarNamaya kuNDalAdi nahIM; kyoMki loha lohajAti kA ullaMghana nahIM karatA / isIprakAra jIva ke svayaM pariNAmasvabhAvI hone para bhI ' kAraNa ke anusAra hI kArya hote haiM isa niyama ke anusAra ajJAnI ke anekaprakAra ke -
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra anuzIlana 208 ajJAnamaya hI bhAva hote haiM, jJAnamaya bhAva nahIM hote; kyoMki ajJAnamayabhAva ajJAnajAti kA ullaMghana nahIM krte|tthaa jJAnamayabhAvavAle jJAnI ke anekaprakAra ke jJAnamaya hI bhAva hote haiM, ajJAnamaya bhAva nahIM hote; kyoMki jJAnamayabhAva jJAnajAti kA ullaMghana nahIM krte|" isa TIkA meM yaha batAyA gayA hai ki yadyapi lohA aura sonA - donoM hI pudgala haiM aura pudgala svayaM pariNamanasvabhAvavAlA hai; tathApi sone se sone ke hI AbhUSaNa banate haiM aura lohe se lohe ke hI; kyoMki upAdAna kAraNa ke anusArahI kArya hote haiM - yaha niyama hai| ata: upAdAna kAraNa ke rUpa meM yadi sonA hai to usase bananevAle sabhI AbhUSaNa sonemaya hI hoMge, sone ke hI hoNge| isIprakAra yadi upAdAna kAraNa ke rUpa meM lohA hai to usase bane sabhI aujAra lohamaya hI hoNge| __isIprakAra yadyapi jJAnI aura ajJAnI - donoM hI jIva haiM aura jIva svayaM pariNAmasvabhAvavAlA hai; tathApi jJAnI ke sabhI bhAva jJAnamaya hI hote haiM aura ajJAnI ke sabhI bhAva ajJAnamaya hI hote haiM; kyoMki upAdAna kAraNa ke anusAra hI kArya hote haiM - yaha niyama hai| ataH upAdAna kAraNa ke rUpa meM yadi jJAnI AtmA hai to usase honevAle sabhI bhAva jJAnamaya hI hoMge aura yadi upAdAna kAraNa ke rUpa meM ajJAnI AtmA hai to usase honevAle sabhI bhAva ajJAnamaya hI hoNge| - isaprakAra isa kathana se yaha pratiphalita huA ki yadyapi sAmAnya rUpa se AtmA apane jJAnamaya aura ajJAnamaya - sabhI bhAvoM kA kartA kahA gayA hai; kyoMki ve usake hI bhAva haiM, usakA hI pariNamana hai; tathApi jaba vizeSa bheda karake dekhate haiM to jJAnI AtmA jJAnabhAvoM kA kartA hai aura ajJAnI AtmA ajJAnabhAvoM kA kartA hai; kyoMki jJAnI ke sabhI bhAva jJAnamaya hI hote haiM aura ajJAnI ke sabhI bhAva ajJAnamaya hI hote haiN| - ina gAthAoM ke bhAva kA spaSTIkaraNa jayacaMdajI chAbar3A ne bhAvArtha meM isaprakAra kiyA hai -
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ 209 "ajJAnI ke zubhAzubhabhAvoM meM Atmabuddhi hone se usake samasta bhAva ajJAnamaya hI haiN| avirata samyagdRSTi (jJAnI) ke yadyapi cAritramoha ke udaya hone para krodhAdika bhAva pravartate haiM; tathApi usake una bhAvoM meM Atmabuddhi nahIM hai, vaha unheM para ke nimitta se utpanna upAdhi mAnatA hai| usake krodhAdika karma udaya meM Akara khira jAte haiN| vaha bhaviSya kA aisA bandha nahIM karatA ki jisase saMsAra paribhramaNa bar3he; kyoMki (jJAnI) svayaM udyamI hokara krodhAdibhAvarUpa pariNamatA nahIM hai / yadyapi udaya kI balabattA se pariNamatA hai; tathApi jJAtRtva kA ullaMghana karake pariNamatA nahIM hai, jJAnI kA svAmitva nirantara jJAna meM hI vartatA hai; isalie vaha krodhAdika bhAvoM kA anya jJeyoM kI bhA~ti jJAtA hI hai, karttA nahIM | isaprakAra jJAnI ke samasta bhAva jJAnamaya hI haiN| " prazna - 'udaya kI balavattA se pariNamatA hai|' - isakA kyA Azaya hai ? kyA karma use jabaradastI rAgAdirUpa pariNamAtA hai ? uttara isa prazna kA uttara jayapura se prakAzita samayasAra kI TippaNI meM isaprakAra diyA gayA hai - gAthA 130-131 - "samyagdRSTi kI ruci sarvadA zuddhAtmadravya ke prati hI hotI hai, usako kabhI rAgadveSAdi bhAvoM kI ruci nahIM hotii| usako jo rAgadveSAdi bhAva hote haiM; ve bhAva yadyapi usakI svayaM kI nirbalatA se hI evaM usake svayaM ke aparAdha se hI hote haiM, phira bhI ve rucipUrvaka nahIM hote; isakAraNa una bhAvoM ko 'karma kI balabattA se honevAle bhAva' kahane meM AtA hai| isase aisA nahIM samajhanA ki 'jar3a dravyakarma AtmA ke Upara lezamAtra bhI jora kara sakatA hai; parantu aisA samajhanA ki vikArI bhAvoM ke hone para bhI samyagdRSTi mahAtmA kI zuddhAtmadravyaruci meM kiMcit bhI kamI nahIM hai, mAtra cAritrAdi sambandhI nirbalatA hai aisA Azaya batalAne ke lie aisA kahA hai| jahA~-jahA~ karma kI balavattA, karma kI jabaradastI, karma kA jora ityAdi kathana hove; vahA~-vahA~ aisA Azaya smjhnaa|" - - - prazna- jaba jJAnI ke bhI rAgAdi hote haiM aura rAgAdibhAva to ajJAnabhAva hI haiM, phira jJAnI ke ajJAnamayabhAva nahIM hote yaha kyoM kahA jAtA hai ?
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra anuzIlana . 210 uttara - jJAnI una rAgAdibhAvoM kA svAmI nahIM banatA, karttA nahIM banatA; unakA svAmI aura karttA svayaM ko nahIM mAnatA, unakA bhI vaha jJAtA hI rahatA hai aura jJAtRtva kA bhAva to jJAnabhAva hI hai, ajJAnabhAva nahIM; isakAraNa yaha kahA jAtA hai ki jJAnI ke ajJAnabhAva nahIM hote| ukta sandarbha meM svAmIjI ke vicAra bhI draSTavya haiM - "jJAnI jJAnasvarUpa se pariNamatA hai, jJAnI jJAna kA ullaMghana karake nahIM prinnmtaa| jJAnI kA svAmitva nirantara jJAna meM hI vartatA hai| jJAnI ko rAgAdi meM svAmIpanA nahIM hai| azubharAga bhI kadAcit jJAnI ko hotA hai; parantu use usakA bhI svAmitva nahIM hai| __ jJAnI krodhAdi vikArI bhAvoM kA bhI jJAtA hai,kartA nahIM hai|shriir, mana, vANI Adi para padArtha jaise jJeya haiM, jAnanelAyaka haiM; usIprakAra cAritramohAdijanita asthiratArUpa kamajorI se rAgAdi hone para bhI ve saba jJAnI ke jJeya haiM, vaha unakA kartA nahIM hotA; rAgAdirUpa pariNamana hai, isa apekSA se kartA kahA jAtA hai - yaha bAta judI hai|" isaprakAra ina gAthAoM meM bhI udAharaNa ke mAdhyama se yahI siddha kiyA gayA hai ki jJAnI ke sabhI bhAva jJAnamaya hote haiM aura ajJAnI ke sabhI bhAva ajJAnamaya hote haiM athavA jJAnI apane jJAnamayabhAvoM kA kartA-bhoktA hai aura ajJAnI ajJAnamaya bhAvoM kA kartA-bhoktA hai| - aba AgAmI gAthAoM kI sUcanA denevAlA kalazarUpakAvya kahate haiM, jo isaprakAra hai - ( anuSTap) ajJAnamayabhAvAnAmajJAnI vyApya bhUmikAm / dravyakarmanimittAnAM bhAvAnAmeti hetutAm // 68 // (dohA) ajJAnI ajJAnamaya bhAvabhUmi meM vyApta / isakAraNa dravabaMdha ke hetupane ko prApta // 68 // 1. pravacanaratnAkara, bhAga 4, pRSTha 278
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ 211 gAthA 130-131 ___ajJAnI apane ajJAnamayabhAvoM kI bhUmikA meM vyApta hokara apane ajJAnamaya bhAvoM ke kAraNa dravyakarma ke baMdhana ke hetutva ko prApta hotA hai,dravyakarma ke baMdhana kA nimitta banatA hai| tAtparya yaha hai ki ajJAnI ke ajJAnamayabhAva hI karmabaMdhana ke nimittakAraNarUpa hetu haiN| vigata gAthAoM meM yaha kahate Aye haiM ki jJAnI ke sabhI bhAva jJAnamaya hote haiM aura ajJAnI ke sabhI bhAva ajJAnamaya hote haiM; jJAnI jJAnamayabhAvoM kA kartA hai aura ajJAnI ajJAnamayabhAvoM kA kartA hai tathA yaha bhI kahA gayA hai ki ajJAnI ko karmabaMdha hotA hai aura jJAnI ko karmabaMdha nahIM hotA hai| isakAraNa yahA~ yaha spaSTa kara rahe haiM ki ajJAnI kA ajJAnamayabhAvabhUmi meM vyApta honA hI usake karmabaMdha kA kAraNa hai| isa kalaza ke bhAva ko kalazaTIkAkAra ne sodAharaNa samajhAyA hai, jisakA sAra isaprakAra hai - "jisaprakAra kalaza rUpa meM to miTTI pariNamatI hai, kumhAra kA pariNAma usakA bAhya nimitta kAraNa hai; parantu vyApya-vyApakarUpa nahIM hai; usIprakAra jJAnAvaraNAdi karmapiNDarUpa to pudgala svayaM pariNamatA hai, pudgaladravya hI usameM vyApya-vyApakarUpa hai; tathApi jIva kA azuddhacetanArUpa moha, rAga, dveSAdi pariNAma bAhya nimittakAraNa hai, parantu vyApya-vyApakarUpa nahIM hai| koI jAnegA ki jIvadravya to zuddha, upacAramAtra karmabandha kA kAraNa hotA hai to aisA nahIM hai| kyoMki vaha svayaM moha-rAga-dveSa azuddhacetanApariNAmarUpa pariNamatA hai; isalie vaha karma kA kAraNa hai| dravyakarma anekaprakAra kA hai, usakA udaya bhI anekaprakAra kA hai| eka karma aisA hai ki jisake udaya meM zarIra hotA hai, eka aisA hai ki jisake udaya meM mana, vacana, kAya hotA hai, eka karma aisA hotA hai ki jisake udaya meM sukhaduHkha hotA hai| aise anekaprakAra ke karma ke udaya hone para mithyAdRSTi jIva karma ke udaya ko AparUpa anubhavatA hai, isase rAga-dveSa-moha pariNAma hote haiM, unake dvArA nUtana karmabaMdha hotA hai| isakAraNa mithyAdRSTi jIva azuddhacetanapariNAma kA kartA hai; kyoMki mithyAdRSTi jIva ke zuddhasvarUpa kA anubhava nahIM hai, isalie karma ke udaya ke kArya ko AparUpa anubhavatA hai|
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra anuzIlana 212 - jisaprakAra mithyAdRSTi ke karma kA udaya hai, usIprakAra samyagdRSTi ke bhI hai; parantu samyagdRSTi jIva ko zuddhasvarUpa kA anubhava hai, isakAraNa karma ke udaya ko karmajAtirUpa anubhavatA hai, Apako zuddhasvarUpa anubhavatA hai| isalie karma ke udaya se raMjAyamAna nahIM hotA, isalie moha-rAga-dveSarUpa nahIM pariNamatA hai, isalie karmabaMdhana nahIM hotA hai, isalie samyagdRSTi azuddhapariNAma kA kartA nahIM hai|" ____ kalaza TIkA ke ukta bhAva ko hRdayaMgama karake banArasIdAsajI ne use chanda meM isaprakAra prastuta kiyA hai - (chappaya ) jyauM mATI maiM kalasa hona kI sakati rahe dhruva / daMDa cakra cIvara kulAla bAhaji nimitta huva // tyauM pudgala paravAMnu puMja varaganA bhesa dhari / gyAnAvaraNAdika svarUpa vicaraMta vividha pari // bAhaji nimitta bahirAtamA gahi saMsai agyAnamati / jagamAhi ahaMkRta bhAvasauM kAmarUpa dvai parinamati // jisaprakAra miTTI meM ghaTarUpa hone kI zakti sadA vidyamAna rahatI hai aura DaMDA, cAka, dhAgA aura kumhAra Adi bAhya nimitta hote haiM; usIprakAra pudgalaparamANuoM ke puMja kArmANavargaNAoM kA bheSa dhAraNa karake jJAnAvaraNAdi vividha rUpa hokara vicaraNa karate haiM, taba usameM bahirAtmA ajJAnI mithyAdRSTi jIva bAhya nimitta hotA hai| aisA hone para ajJAnamati bahirAtmA saMzayazIla hokara kartRtva kA ahaMkAra karane lagatA hai, isakAraNa vaha karmabaMdha ko prApta hotA hai| .. isaprakAra isa kalaza meM mAtra yahI kahA gayA hai ki ajJAnI jIva purAne karma ke udaya kA lakSya karake navIna karmabaMdha ke kAraNarUpa jo ajJAnabhAva hai, usake hetupane ko prApta hotA hai| yahI bAta AgAmI gAthAoM meM vistAra se samajhAI gaI hai|
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra gAthA 132 se 136 .. aNNANassa sa udao jA jIvANaM ataccaThavaladdhI / micchattassa du udao jIvassa asaddahANataM // 132 // udao asaMjamassa dujaM jIvANaM haveI aviramaNaM / jo du kalusovaogo jIvANaM so kasAudao // 133 // taM jANa joga udayaM jo jIvANaM tu ciTThaucchAho / sohaNamasohaNa vA kAyavvo viradibhAvo vA // 134 // edesu hedubhUdesu kammaiyavaggaNAgadaM jaM tu / pariNamade aTThavihaM NANAvaraNAdibhAvehiM // 135 // taM khalu jIvaNibaddhaM kammaiyavaggaNAgadaM jaiyA / taiyA du hodi hedU jIvo pariNAmabhAvANaM // 136 // nijatattva kA ajJAna hI basa udaya hai ajJAna kA / nijatattva kA azraddhAna hI basa udaya hai mithyAtva kA // 132 // aviramaNa kA sadbhAva hI basa asaMyama kA udaya hai| . upayoga kI yaha kaluSatA hI kaSAyoM kA udaya hai // 1.33 // zubha-azubha ceSTA meM tathA nivRtti meM yA pravRtti meM / jo citta kA utsAha hai, vaha hI udaya hai yoga kA // 134 // inake nimitta ke yoga se jar3a vargaNAeM karma kii| pariNamita hoM jJAna-AvaraNAdi vasuvidha karma meM // 135 // isataraha vasuvidha karma se Abaddha jiya jaba ho tabhI / ajJAnamaya nijabhAva kA ho hetu jiya jinavara kahI // 136 // jIvoM ke jo atattva kI upalabdhi hai, tattva saMbaMdhI ajJAna hai, vaha ajJAna kA udaya hai; jo tattva kA azraddhAna hai, vaha mithyAtva kA udaya hai; jo aviramaNa hai, atyAga kA bhAva hai, vaha asaMyama kA udaya hai; jo malina upayoga hai, vaha kaSAya kA udaya hai aura jo zubha yA azubha, pravRttirUpa yA nivRttirUpa ceSTA kA utsAha hai, use yoga kA udaya jaano|
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra anuzIlana 214 ina udayoM ke hetubhUta hone para jo kArmANavargaNAgata pudgaladravya jJAnAvaraNAdi bhAvarUpa se ATha prakAra pariNamatA hai, vaha kArmANavargaNAgata pudgaladravya jaba jIva se baMdhatA hai, taba jIva apane ajJAnamaya pariNAma bhAvoM kA hetu hotA hai| prazna : mahAzAstra tattvArthasUtra meM mithyAtva, avirati, pramAda, kaSAya aura yoga - ina pA~ca bhAvoM ko baMdha kA hetu batAyA gayA hai| yahA~ jo batAyA jA rahA hai, usakI saMgati tattvArthasUtra ke ukta kathana se kaise baiThe? ___ yadyapi yahA~ ina gAthAoM meM bhI baMdha ke kAraNa to pAMca hI batAye haiM; tathApi yahA~ batAye pA~ca kAraNoM meM tattvArthasUtra meM tIsare nambara para Ane vAlA pramAda nahIM hai tathA yahA~ prathama sthAna para ullikhita ajJAna tattvArthasUtra meM batAye gaye kAraNoM meM nahIM hai| dUsarI bAta yaha hai ki isI samayasAra zAstra meM 109vIM gAthA meM baMdha ke kAraNa cAra pratyaya hI batAye gaye haiM, jo tattvArthasUtra meM batAye gaye kAraNoM ke samAna hI haiM; parantu inameM bhI pramAda nahIM hai| ataH prazna yaha hai ki prathama to do AcAryoM meM isaprakAra kA matabheda kyoM hai ? kadAcit do AcAryoM meM matabhinnatA ho bhI sakatI hai; parantu eka hI AcArya ne eka sthAna para baMdha ke cAra kAraNa batAye aura dUsare sthAna para pA~ca - yaha kahA~ taka ucita hai ? uttara : are bhAI ! na to yahA~ do AcAryoM meM koI matabheda hai aura na eka AcArya ne eka hI grantha meM do bAteM kahI haiN| samayasAra gAthA 109 meM pramAda ko avirati aura kaSAya meM garbhita kara liyA hai; kyoMki cAra kaSAya, pA~ca indriyoM kI AdhInatA, cAra vikathA, nidrA aura sneha - inake mizraNa kA nAma hI to pramAda hai| gommaTasAra jIvakANDa ke guNasthAnAdhikAra meM isakA vistRta vivecana hai| jinheM vizeSa jijJAsA ho, unheM jIvakANDa ke guNasthAnAdhikAra kA adhyayana karanA caahie| 1. tattvArthAsUtra, adhyAya 8, sUtra - 1
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ 215 gAthA 132-136 pramAda meM mukhya bhAga pA~ca indriyoM ke viSaya sevana rUpa avirati aura cAra kaSAyoM kA hI hai; ataH kaSAya aura avirati meM pramAda ko garbhita kara lene meM kucha bhI anucita nahIM hai tathA vizeSa dhyAna AkarSita karane ke lie pRthak ullekha kara dene meM bhI koI doSa nahIM hai| aba rahI bAta samayasAra kI ina gAthAoM meM prathama sthAna para ullikhita ajJAna kI bAta, so vaha to mithyAtvAdi cAra kAraNoM ke samudAyarUpa hI hai| isa bAta kA ullekha ina gAthAoM kI AtmakhyAti TIkA meM hai hI, jo isaprakAra hai - " atattva kI upalabdhirUpa se arthAt tattva ke ajJAna rUpa se jJAna meM svAdarUpa hotA huA ajJAna kA udaya hai / navIna karmoM ke heturUpa yaha ajJAnamayabhAva mithyAtva asaMyama, kaSAya aura yoga ke udaya ke rUpa meM cAra prakAra ke haiN| , tattva ke azraddhAnarUpa se jJAna meM svAdarUpa hotA huA mithyAtva kA udaya hai, aviramaNarUpa se jJAna meM svAdarUpa hotA huA asaMyama kA udaya hai, kaluSa upayogarUpa se jJAna meM svAdarUpa hotA huA kaSAya kA udaya hai, zubhAzubha pravRtti yA nivRtti ke vyApAra rUpa se jJAna meM svAdarUpa hotA huA yoga kA udaya hai| ina paudgalika mithyAtvAdi ke udaya ke hetubhUta hone para jo pudgaladravya jJAnAvaraNAdi bhAva se ATha prakAra svayameva pariNamatA hai, vaha kArmANavargaNAgata pudgaladravya jaba jIva meM nibaddha hotA hai, taba svayameva ajJAna se svapara ke ekatva ke adhyAsa ke kAraNa tattva - azraddhAna Adi apane ajJAnamaya pariNAmabhAvoM kA hetu hotA hai| " gAthA aura TIkA ke isI bhAva ko bhAvArtha meM paMDita jayacandajI chAbar3A isaprakAra vyakta karate haiM 1 .44 'ajJAnabhAva ke bhedarUpa midhyAtva, avirati, kaSAya aura yoga ke udaya pudgala ke pariNAma haiM aura unakA svAda atattva zraddhAnAdirUpa se jJAna meM AtA hai / ve udaya nimittabhUta hone para kArmaNavargaNArUpa navIna pudgala svayameva
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra anuzIlana 'jJAnAvaraNAdi karmarUpa pariNamate haiM aura jIva ke sAtha ba~dhate haiM aura usa samaya jIva bhI svayameva apane ajJAnabhAva se atattvazraddhAnAdi bhAvarUpa pariNamatA hai aura isaprakAra apane ajJAnamaya bhAvoM kA kAraNa svayaM hI hotA hai| 216 mithyAtvAdi kA udaya honA, navIna pudgaloM kA karmarUpa pariNamanA tathA ba~dhanA aura jIva kA apane atattvazraddhAnAdi bhAvarUpa pariNamanA - yaha tInoM hI eka samaya meM hI hote haiM, saba svatantratayA apane Apa hI pariNamate haiM, koI kisI kA pariNamana nahIM karAtA / " gAthAoM meM to ajJAna kA udaya, mithyAtva kA udaya, asaMyama kA udaya, kaSAya kA udaya aura yoga kA udaya - ye pA~ca prakAra ke udaya batAye haiM; parantu AtmakhyAti TIkA meM ajJAna ke udaya ko mukhya rakhakara zeSa cAra ko ajJAna ke udaya ke bheda ke rUpa meM prarUpita kiyA hai| isakAraNa ve cAroM hI eka prakAra se ajJAna ke hI udaya haiN| isaprakAra ajJAna ke udaya meM pA~coM hI garbhita ho gaye haiN| yahI kAraNa hai ki ina pA~coM ko eka ajJAnabhAva zabda se bhI abhihita kiyA jAtA hai| ina pA~coM kI paribhASAe~ TIkA va bhAvArtha meM spaSTa ho hI cukI haiN| bhAvArtha meM yaha bhI spaSTa kara diyA hai ki ajJAnabhAva ke bhedarUpa ye sabhI udaya pudgala ke pariNAma haiM aura inakA svAda atattvazraddhAnAdika ke rUpa se jJAna meM AtA hai / mithyAtvAdi kA udaya honA, navIna pudgaloM kA karmarUpa pariNamanA aura jIva kA atattvazraddhAnAdirUpa pariNamanA - yadyapi ye tInoM eka hI samaya meM hote haiM, saba svataMtrarUpa se apane Apa hI pariNamate haiM, koI kisI kA pariNamana nahIM karAtA; tathApi inameM nimittanaimittikabhAva avazya hai| yahA~ eka mahattvapUrNa prazna yaha upasthita hotA hai ki yahA~ mithyAtva, avirati, pramAda, kaSAya aura yoga - sabhI ko ajJAnabhAva batAyA jA rahA hai aura yaha bhI kahA gayA hai ki ajJAnI ke sabhI bhAva ajJAnamaya hote haiM aura jJAnI ke sabhI bhAva jJAnamaya hote haiN| aisI sthiti meM samyagdRSTi jJAnI ke avirati, pramAda, kaSAya aura yoga nahIM honA cAhie; para samyagdRSTi jJAniyoM
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ 217 gAthA 132-136 ke ye bhAva pAye jAte haiN| tathA yaha bhI to spaSTa kara Aye haiM ki jJAnI ke viSayakaSAya bhI jJAnabhAva meM hI Ate haiM aura ajJAnI ke vrata-tapAdi bhI ajJAnabhAva meM hI Ate haiN| ataH aba prazna yaha hotA hai ki avirati Adi ko jJAnabhAva mAne yA ajnyaanbhaav| ___ are bhAI ! sIdhI-sarala bAta hai ki ajJAnI ke avirati Adi bhAva ajJAnabhAva haiM; kyoMki vaha unheM nija ke mAnatA hai, nijarUpa mAnatA hai, unakA kartA-bhoktA svayaM ko mAnatA hai, jAnatA hai aura jJAnI ke jo bhUmikAnusAra avirati, pramAda, kaSAyAdi pAye jAte haiM, ve sabhI jJAnabhAva meM hI Ate haiM; kyoMki jJAnI kA unameM ekatva-mamatva nahIM hai, vaha unakA kartA-bhoktA apane ko nahIM maantaa| yahI antara to hai jJAnI aura ajJAnI meN| ___ yahA~ ajJAnI ke avirati Adi bhAvoM kI carcA hai| isakAraNa unheM ajJAnabhAva meM zAmila kiyA jA rahA hai| AtmakhyAti TIkA aura jayacandajI ke bhAvArtha meM isa bAta ke spaSTa saMketa hai| jJAna meM svAdarUpa hotA huA asaMyama kA udaya, jJAna meM svAdarUpa hotA huA kaSAya kA udaya aura jJAna meM svAdarUpa hotA huA yoga kA udaya' - ityAdi kathana se yaha spaSTa hai ki ajJAnI kA jJAna unheM apanA jAna rahA hai| jJAnI kI paryAya meM bhUmikAnusAra vidyamAna avirati, kaSAyAdi ke udaya jJAnI ke mAtra jJeya banakara raha jAte haiM, svAdarUpa nahIM hote, jJAnI unheM apanA nahIM jAnatA hai; yahI kAraNa hai ki jJAnI kA unheM jAnanerUpa pariNamana jJAnabhAva meM hI AtA hai| ___ AtmakhyAti TIkA ke antima pairA aura jayacandajI ke bhAvArtha meM samAgata tathya bhI dhyAna dene yogya hai| unameM jo kucha kahA gayA hai, usakA bhAva isaprakAra bhAsita hotA hai - - yadyapi purAne paudgalika karmoM kA udaya; usake nimitta se AtmA meM utpanna honevAle aupapAdika bhAva, vibhAva bhAva, rAga-dveSAdi pariNAma aura una pariNAmoM ke nimitta se honevAle AgAmI dravyakarmoM kA baMdha - ye tInoM kriyAyeM ekasAtha ekasamaya meM hI sampanna hotI haiM, tathApi paudgalika pariNamana pudgala
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra anuzIlana meM hotA hai, usakA upAdAna pudgala hai aura rAga-dveSa ke pariNAma AtmA meM hote haiM, unakA upAdAna AtmA hai| 218 'purAne karma ke udaya meM rAga-dveSa pariNAma aura una rAga-dveSa pariNAmoM se naye karmoM kA baMdha' yadi isameM rAga-dveSa pariNAmoM ko gauNa kara deM to naye karmoM ke baMdhana kA kAraNa purAne karmoM ke udaya ko kahA jA sakatA hai| isaprakAra paudgalika karmoM ke baMdhana ke kAraNa paudgalika karma hI Thaharate haiN| isIprakAra jaba karmoM kA udaya hotA hai, taba AtmA svayameva hI rAgadveSAdibhAvoM rUpa pariNamita hotA hai; parantu karmoM ke udaya aura rAga-dveSarUpa pariNAma- ina donoM meM ekatva ke adhyAsa ke kAraNa, ekatva kI bhrAnti ke kAraNa ajJAnI AtmA tattva ke azraddhAnAdi rUpa apane ajJAnamaya pariNAmoM kA hetu banatA hai, karttA banatA hai| apane ajJAnamaya pariNAmoM kA karttA ajJAnI hI banatA hai, jJAnI nahIM; kyoMki usameM unake ekatva kA adhyAsa nahIM hai / isa prakaraNa kA bhAva spaSTa karate hue svAmIjI kahate haiM "yahA~ para yaha siddha karanA hai ki purAne karma kA udaya navIna karma ke baMdha kA kAraNa hotA hai| mithyAtva, avirati Adi jo pUrvabaddha karma haiM, unakA udaya navIna baMdha kA kAraNa hai; parantu jo jIva svayaM mithyAtva, avirati Adi ? - ajJAnabhAvarUpa se pariNamita hote haiM, unako hI pUrvakarma kA udaya nimitta kahA jAtA hai| bhAI ! bAta thor3I sUkSma hai, vItarAga sarvajJa kA mArga alaukika hai| logoM ko yaha sunane ko nahIM milA; isakAraNa kaThina lagatA hai; parantu sunatesunate saba sulabha ho jAtA hai / ' 1. pravacanaratnAkara, bhAga 4, pRSTha 285 2. purAne karma kA jo udaya AyA, vaha navIna karmabandhana meM hetu hai; kyoMki ajJAnI jIva jaba trikAlI zuddha caitanya ke sAtha kSaNika rAga ke bhAva ko eka mAnakara pariNamatA hai; taba use purAne dravyakarma kA udaya nimitta hotA hai aura
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ 219 gAthA 132-136 - usa rAgAdi se navIna karmabaMdha hotA hai| isaprakAra purAnA karma navIna karmabaMdha kA kAraNa hotA hai| vikAra kA pariNAma jIva kA svabhAva nahIM hai, isalie yaha kahA hai ki purAnA karma kA udaya navIna karmabaMdha kA hetu hai, parantu jo apane caitanyasvabhAva ko bhUlakara vibhAvarUpa se pariNamate haiM - aise mithyAdRSTiyoM ko hI purAnA karma kA udaya navIna karmabaMdha kA hetu banatA hai|" prazna - 'dravyapratyayarUpa pUrvakarma ke udaya meM mithyAtvAdi bhAvapratyaya hoMge aura unake udayAnusAra navIna dravyakarmoM kA baMdha hogaa| yadi aisA mAnA jAya to saMsAra kA kabhI abhAva hI na hogA aura mukti kA mArga sadA avaruddha hI rhegaa| . uttara - isa prazna kA uttara AcArya jayasena ne ukta gAthAoM kI TIkA meM isaprakAra diyA hai - "isakA bhAvArtha yaha hai ki dravyapratyayoM kA udaya hone para yadi yaha jIva apane sahajasvabhAva ko chor3akara rAgAdi bhAvapratyayoM ke rUpa meM pariNamana karatA hai, tabhI nUtana baMdha hotA hai, kevala dravyapratyayoM ke udayamAtra se baMdha nahIM hotaa| jisaprakAra ghora upasarga hone para bhI pANDavAdi munirAja apane svabhAva se cyuta nahIM hue, rAgAdirUpa pariNamita nahIM hue to unheM dravyapratyayoM ke udaya hone para bhI navIna baMdha nahIM huaa| isIprakAra sarvatra samajhanA caahie| ___ yadi dravyapratyayoM ke udayamAtra se baMdha mAna liyA jAya to phira sadA saMsAra hI rahegA, mukti kabhI hogI hI nahIM; kyoMki saMsArI jIvoM ke karma kA udaya to sadA rahatA hI hai|" ukta kathana kA niSkarSa yaha hai ki dravyapratyayoM ke udaya meM jaba jIva svayaM vikArIbhAvoM rUpa pariNamita hotA hai, taba karmabaMdhana ko prApta hotA hai; kintu jaba yaha jIva karmodaya ke vidyamAna rahate hue bhI svAtmonmukhI puruSArtha karake vikArarUpa pariNamita nahIM hotA, nirvikArI rahatA hai, samyagdarzana-jJAnacAritrarUpa pariNamana karatA hai; taba AgAmI baMdha nahIM hotaa| ataH AtmArthiyoM ko svAtmopalabdhi ke lie satat sAvadhAna rahanA caahie| 1. pravacanaratnAkara, bhAga 4, pRSTha 288
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra gAthA 137 se 140 aba ina gAthAoM meM yaha spaSTa karate haiM ki pudgala kA pariNAma jIva se bhinna hai aura jIva kA pariNAma pudgala se bhinna hai| jIvassa du kammeNa ya saha pariNAmA hu hoMti rAgAdI / evaM jIvo kammaM do vi rAgAdimAvaNNA // 137 // ekassa du pariNAmoM jAyadi jIvassa rAgamAdIhiM / tA kammodayahedahiM viNA jIvassa pariNAmo // 138 // jai jIveNa saha cciya poggaladavvassa kammabhAveNa / evaM poggalajIvA hu do vi kammattamAvaNNA // 139 // ekasya du pariNAmo poggaladavvassa kammabhAveNa / tA jIvabhAvahedUhiM viNA kammassa pariNAmo // 140 // isa jIva ke rAgAdi pudgalakarma meM bhI hoM yadi / to jIvavat jar3akarma bhI rAgAdimaya ho jAveMge // 137 // kintu jaba jar3akarma bina hI jIva ke rAgAdi hoM / taba karma jar3a pudgalamayI rAgAdimaya kaise baneM ? // 138 // yadi karmamaya pariNAma pudgala dravya kA jiya sAtha ho / to jIva bhI jar3akarmavat karmatva ko hI prApta ho // 139 // kintu jaba jiyabhAva bina hI eka pudgala dravya kA / yaha karmamaya pariNAma hai to jIva jar3amaya kyoM baneM ? // 140 // jIva ke karma ke sAtha hI rAgAdi pariNAma hote haiM arthAt karma aura jIva donoM milakara rAgAdirUpa pariNamita hote haiM' - yadi aisA mAnA jAya to jIva aura karma donoM hI rAgAdibhAvapane ko prApta ho jAyeM; parantu rAgAdibhAvarUpa to eka jIva hI pariNamita hotA hai| isakAraNa karmodayarUpa hetu ke binA hI rAgAdibhAva jIva ke pariNAma haiN| isIprakAra 'pudgaladravya kA jIva ke sAtha hI karmarUpa pariNAma hotA hai arthAt jIva aura pudgala donoM milakara karmarUpa pariNamita hote haiM' - yadi
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ 221 gAthA 137-140 aisA mAnA jAya to pudgala aura jIva donoM hI karmatva ko prApta ho jAyeM, parantu karmarUpa pariNamita to eka pudgaladravya hI hotA hai, isakAraNa jIvabhAva ke hetu binA hI karma pudgala kA pariNAma hai| ukta gAthAoM ke bhAva ko paMDita jayacaMdajI chAbar3A bhAvArtha meM isaprakAra spaSTa karate haiM - "yadi yaha mAnA jAya ki jIva aura pudgalakarma milakara rAgAdirUpa pariNamate haiM to donoM ke rAgrAdirUpa pariNAma siddha ho; kintu pudgalakarma to rAgAdirUpa kabhI nahIM pariNama sktaa| isalie pudgalakarma kA udaya jo ki rAgAdi pariNAma kA nimitta hai, usase bhinna hI jIva kA pariNAma hai| - yadi yaha mAnA jAya ki pudgaladravya aura jIvadravya donoM milakara karmarUpa pariNamate haiM to donoM ke karmarUpa pariNAma siddha ho; parantu jIva to kabhI bhI jar3akarmarUpa nahIM pariNama sktaa| isalie jIva kA ajJAna pariNAma jo ki karma kA nimitta hai, usase alaga hI pudgaladravya kA karma pariNAma hai|" ukta kathana kA tAtparya yaha hai ki yadyapi jIva ke rAgAdibhAva kArmANavargaNA ke karmarUpa pariNamana meM nimitta hai tathA karma kA udaya jIva ke AgAmI rAgAdibhAvoM ke hone meM nimitta hai; tathApi jIva kA rAgAdibhAvarUpa pariNamana pUrNata: jIva kA hI hai, akele jIva kA hI hai, usameM karma kA kucha bhI nahIM hai; isIprakAra kArmANavargaNA kA karmarUpa pariNamana pUrNataH pudgala kA hI hai, akele pudgala kA hI hai, usameM jIva kA kucha bhI nahIM hai| ina gAthAoM kA bhAva AtmakhyAti meM isaprakAra spaSTa kiyA gayA hai - "rAgAdi ajJAna pariNAma ke nimittabhUta udayAgata pudgalakarma ke sAtha hI, donoM ekatra hokara hI rAgAdi-ajJAnaM pariNAma hotA hai - yadi aisA tarka upasthita kiyA jAye to jisaprakAra mile huye cUnA aura haldI kA lAla pariNAma hotA hai; usIprakAra jIva aura pudgalakarma donoM ke rAgAdi ajJAna pariNAma kI Apatti A jAve; parantu rAgAdi ajJAna pariNAma to eka jIka ke hI hotA hai; isalie pudgalakarma kA udaya jo ki jIva ke sagAdi-ajJAna pariNAma kA nimitta hai, usase bhinna hI jIva kA pariNAma hai| .
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra anuzIlana 222 karmapariNAma ke nimittabhUta rogAdi-ajJAna pariNAma se pariNata jIva ke sAtha hI pudgaladravya ke karmarUpa pariNAma hote haiM - yadi aisA tarka upasthita kiyA jAya to jisaprakAra mile huye cUnA aura haldI kA lAla pariNAma hotA hai; usIprakAra pudgala aura jIvadravya - donoM ke karmarUpa pariNAma kI Apatti A jaave| parantu karmatvarUpa pariNAma to eka pudgaladravya ke hI hotA hai; isalie jIva ke rAgAdi-ajJAna pariNAma jo ki karma ke nimitta haiM; unase bhinna hI pudgalakarma kA pariNAma hai|" haldI aura cUnA ke mile hue rUpa kA udAharaNa dekara AtmakhyAti ke ukta kathana meM bhI vahI bAta siddha kI gaI hai, jisakA spaSTIkaraNa Upara kiyA jA cukA hai| - haldI aura cUnA jaba milakara pariNamate haiM, taba donoM hI lAla raMgarUpa ho jAte haiM, na to haldI pIlI rahatI hai na cUnA sphed| isIprakAra yadi AtmA aura kArmANavargaNArUpa pudgala - donoM milakara pariNameM to donoM ko hI yA to dravyakarmarUpa ho jAnA cAhie yA phira donoM ko hI rAgAdibhAvarUpabhAvakarmarUpa ho jAnA cAhie; parantu aisA nahIM hotA; kyoMki na to AtmA dravyakarmarUpa pariNamita hotA hai aura na kArmANavargaNArUpa pudgala rAgAdibhAvarUpa pariNamita hotA hai; ata: yaha spaSTa hI hai ki AtmA aura pudgala milakara nahIM prinnmte| AtmA ke rAgAdirUpa pariNamana meM pudgalakarma kA udaya nimitta hai aura pudgalakarma ke baMdhane meM AtmA ke rAgAdibhAva nimitta haiN| rAgAdibhAva aura dravyakarmoM ke baMdhana tathA dravyakarmoM kA udaya aura rAgAdabhAvoM meM paraspara nimitta-naimittika sambandha hone para bhI donoM kA pariNamana svatantra hai| yaha ekadama spaSTa hai| - AtmakhyAti meM mUla zabda sudhA hai, jisakA anuvAda paNDita jayacaMdajI chAbar3A ne phiTakarI kiyA hai, sahajAnanda varNI ne bhI phiTakarI hI kiyA hai; jabaki anyatra cUnA kiyA gayA hai| zabdakoza meM bhI cUnA hI pAyA jAtA hai, phiTakarI nhiiN| prayoga karake dekhane para patA calA ki cUnA aura haldI ke
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ 223 gAthA 137-140 milAne se jaisA lAla raMga hotA dekhA jAtA hai, vaisA phiTakarI aura haldI ke milAne se nhiiN| ataH hamane bhI yahA~ sudhA kA artha cUnA hI kiyA hai| AcArya jayasena bhI tAtparyavRtti meM haldI aura cUnA ke udAharaNa ke mAdhyama se hI bAta ko spaSTa karate haiN| hA~, eka bAta tAtparyavRtti meM vizeSa jAnane yogya hai, jo isaprakAra hai - "yaha jIva anupacarita - asadbhUtavyavahAranaya se dravyakarmoM kA karttA hai| aura azuddhanizcayanaya se rAgAdi bhAvakarmoM kA karttA hai| yadyapi jIva ko dravyakarmoM kA karttA kahane vAle anupacarita - asadbhUtavyavahAranaya kI apekSA se yaha azuddhanizcayanaya nAma pAtA hai; tathApi zuddhAtmadravya ko viSaya banAnevAle zuddhanizcayanaya kI apekSA vaha vastutaH vyavahAra hI hai - yaha bhAvArtha hai / " ukta kathana meM do bAteM dhyAna dene yogya haiN| pahalI bAta to yaha ki yahA~ jIva ko anupacarita - asadbhUta vyavahAranaya se dravyakarmoM kA karttA kahA gayA hai; kyoMki jIva kA zarIra se saMzliSTa saMbaMdha hone se jIva kA zarIra ke sAtha ekatva, mamatva, kartRtva aura bhoktRtva batAnevAle naya ko anupacarita - asadbhUtavyavahAranaya kahate haiM aura dravyakarma kArmANazarIrarUpa hI hai; ataH unakA karttA jIva ko batAnA anupacarita - asadbhUtavyavahAranaya kA hI kArya hai| dUsare yahA~ zuddhanizcayanaya se azuddhanizcayanaya ko vyavahAra batAyA gayA hai| yaha to Apa jAnate hI haiM ki paMcAdhyAyI Adi granthoM meM paramazuddhanizcayanaya ko nayAdhirAja kahA gayA hai aura usakI apekSA zeSa sabhI nayoM ko eka apekSA se vyavahAra kI koTi meM DAlA gayA hai| 'zuddhAtmadravya ko viSaya banAnevAle zuddhanizcayanaya ko aisA kahakara AcArya jayasena yahA~ zuddhanizcaya zabda kA prayoga paramazuddhanizcayanaya ke artha meM hI kara rahe haiM; kyoMki dRSTi kA viSayabhUta zuddhAtmadravya paramazuddhanizcayanaya kA hI viSaya hai| yadyapi nayacakrAdi graMthoM meM cAra prakAra ke vyavahAranaya aura cAra prakAra ke nizcayanaya batAye gaye haiM aura samayasArAdi granthoM meM prayoga bhI tadanusAra hI
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ 224 samayasAra anuzIlana pAye jAte haiM; kyoMki nayacakrakAra svayaM likhate haiM ki hamane yaha grantha samayasArAdi granthoM kA AdhAra lekara hI banAyA hai; tathApi zuddhAtmA taka le jAne ke lie nayAdhirAja paramazuddhanizcayanaya ko hI nizcayanaya batAkara zeSa ko vyavahAra kahane kI paddhati bhI adhyAtma meM pAI jAtI hai| isa bAta kA prabala pramANa hai AcArya jayasena kA ukta kathana / yahA~ eka aura bAta bhI dhyAna dene yogya hai, vaha yahe ki vibhinna prakAzanoM meM ukta cAra gAthAoM ke krama meM antara dekhane meM AyA hai| yahA~ hamane jo krama diyA hai, vaha AcArya jayasena kI tAtparyavRtti meM to hai hI; sAtha hI AtmakhyAti kI jo bhASA TIkA jayacaMdajI chAbar3A ne likhI hai, usameM bhI vahI krama hai tathA sahajAnandavarNI kI saptazAMgI TIkA meM bhI vahI krama hai; kintu sonagar3ha va jayapura se prakAzita samayasAra meM Upara kI do gAthAe~ bAda meM haiM aura nIce kI do gAthAyeM phle| gAthAoM ke artha para dhyAna dene para bhI parivartana kA koI kAraNa najara nahIM AtA hai; kyoMki unake Age-pIche rakhane se bhAva meM koI antara nahIM par3atA hai| AtmakhyAti aura tAtparyavRtti meM ekarUpatA rahe - isa bhAvanA se hamane chAbar3AjI ke krama ko hI rakhanA ucita samajhA hai| kisI bhI kAma meM saphalatA prApta karane ke lie zAnti aura prema kA rAstA yadyapi lambA rAstA hai, isameM pratidvandvI ko nahIM, usake hRdaya ko jItanA par3atA hai, jIta kara use samApta nahIM kiyA jAtA, apitu apanA banAyA jAtA hai; tathApi TikAU aura vAstavika saphalatA prApta karane kA ekamAtra rAstA yahI hai / isameM asIma dhairya kI AvazyakatA hotI hai / sAdhAraNa vyakti meM to itanA dhairya hotA hI nahIM ki vaha itanI pratIkSA kara sake - yahI kAraNa hai ki sAdhAraNa vyaktiyoM dvArA mahAna kArya sampanna nahIM ho paate| - satya kI khoja, pRSTha 247 -
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra gAthA 141 aba naya vibhAga se yaha spaSTa karate haiM ki yaha AtmA karmabaMdhanoM se baddha hai yA abaddha, karmoM ne use sparza kiyA hai yA nahIM? jIve kammaM baddhaM puTTha cedi vavahAraNayabhaNidaM / suddhaNayassa du jIve abaddhapuDhaM havadi kammaM // 141 // karma se Abaddha jiya yaha kathana hai vyavahAra kaa| para karma se nA baddha jiya yaha kathana hai paramArtha kA // 141 // jIva meM karma baMdhA huA hai aura sparzita hai - aisA vyavahAranaya kA kathana hai aura jIva meM karma abaddha aura asparzita hai - yaha zuddhanaya kA kathana hai| __ AtmakhyAti TIkA meM bhI isa gAthA ke isI artha ko mAtra do paMktiyoM meM duharA diyA gayA hai, jo isaprakAra hai - "jIva ko aura pudgalakarma ko eka baMdhaparyAyapane se dekhane para, unameM usa kAla meM bhinnatA kA abhAva hai; isalie jIva meM karma baddha-spaSTa hai - aisA vyavahAranaya kA pakSa hai| jIva ko tathA pudgalakarma ko aneka dravyapane se dekhane para unameM atyanta bhinnatA hai, isalie jIva meM karma abaddha-spRSTa hai - yaha nizcayanaya kA pakSa hai|" - tAtparyavRtti meM isakI TIkA meM to kucha vizeSa nahIM kahA, kintu 141 se 144 taka kI cAra gAthAoM kI samudAyapAtanikA meM unakI viSayavastu kA jo saMketa kiyA hai, vaha draSTavya hai evaM isaprakAra hai - "aba vyavahAranaya se jIva baddha hai aura nizcayanaya se abaddha hai - ityAdi vikalparUpa nayapakSapAta ko svIkAra.na karate hue zuddhapAriNAmikaparamabhAvagrAhaka zuddhadravyArthikanaya se puNya-pApAdi padArthoM se bhinna zuddhasamayasAra kA kathana AgAmI cAra gAthAoM dvArA karate haiN|"...
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra anuzIlana 226 , ukta kathana se yaha spaSTa hai ki aba AgAmI gAthAoM meM navatattvoM meM chupI huI, para navatattvoM se bhinna Atmajyoti kA svarUpa spaSTa kareMge, usake anubhava kI prakriyA para prakAza ddaaleNge| padArthoM kI carcA meM jIvAjIvAdi padArthoM ko mukhyatA na dekara tathA puNyapApAdi padArthoM kI bAta kahakara AgAmI adhikAra kA saMketa bhI de diyA hai| AgAmI cAra gAthAoM meM kartAkarmAdhikAra samApta ho jAvegA aura usake bAda puNyapApAdhikAra aavegaa| isa bAta kA saMketa ukta kathana meM hai| - abhI taka AcAryadeva vibhinna nayoM se vastu ko samajhAte Aye haiM, aba AgAmI gAthAoM meM ve hameM nayapakSAtIta vastu kI ora le jAnA cAhate haiM; yahI kAraNa hai ki ukta gAthA ke mAdhyama se eka bAra saMkSepa meM vyavahAra aura nizcayanaya kI viSayavastu ko spaSTa kiyA gayA hai| vastu to para se nirapekSa hI hai| use apane guNa-dharmoM ko dhAraNa karane meM kisI para kI apekSA raMcamAtra bhI nahIM hai| usameM nityatA-anityatA, ekatA-anekatA, Adi saba dharma eka sAtha vidyamAna rahate haiN| dravyadRSTi se vastu jisa samaya nitya hai, paryAyadRSTi se usI samaya anitya bhI hai, vANI se jaba nityatA kA kathana kiyA jaaegaa| taba anityatA kA kathana sambhava nahIM hai| ataH jaba hama vastu kI nityatA kA pratipAdana kreNge| taba zrotA yaha samajha sakatA hai ki vastu nitya hI hai, anitya nhiiN| ataH hama kisI apekSA nitya bhI hai.' - aisA kahate haiN| aisA kahane se usake jJAna meM yaha bAta sahaja A jAvegI ki kisI apekSA anitya bhI hai, bhale hI vANI ke asAmarthya ke kAraNa vaha bAta kahI nahIM jA rahI hai| ata: vANI meM syAt pada kA prayoga Avazyaka hai, syAt-pada avivakSita dharmoM ko gauNa karatA hai, para abhAva nhiiN| usake prayoga binA abhAva kA bhrama utpanna ho sakatA hai| __- anekAnta aura syAdvAda, pRSTha 7 - -
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra gAthA 142 141vIM gAthA meM AtmA ke sandarbha meM vyavahAranaya aura nizcayanaya ke pakSa ko prastuta kiyA gayA hai| usI ke sandarbha meM AcArya amRtacandra isa gAthA kI utthAnikA AtmakhyAti meM tataH kim - isase kyA?' mAtra itanI hI dete haiN| tAtparya yaha hai ki koI naya kucha bhI kyoM na kahe, mujhe usase kyA prayojana hai ? kyoMki maiM to nayapakSa se pAra hU~, nayavikalpoM se vikalpAtIta hU~ aura AtmAnubhUti bhI nayapakSAtIta avasthA kA nAma hai| ataH mujhe ina naya vikalpoM se kyA prayojana hai ? isa Azaya kA pratipAdana karane vAlI AgAmI gAthA isaprakAra hai - kammaM baddhamabaddhaM jIve evaM tu jANa NayapakkhaM / pakkhAdikkaMto puNa bhaNNadi jo so samayasAro // 142 // abaddha hai yA baddha hai jiya ye sabhI nayapakSa haiN| nayapakSa se atikrAnta jo vaha hI samaya kA sAra hai // 142 // jIva meM karma baddha yA abaddha haiM - isaprakAra to naya pakSa jAno; kintu jo pakSAtikrAnta kahalAtA hai, samayasAra to vaha hai, zuddhAtmA to vaha hai| ukta bhAva ko paNDita jayacandajI chAbar3A ne bhAvArtha meM isaprakAra vyakta kiyA hai - "jIva karma se baMdhA huA hai' tathA 'nahIM baMdhA huA hai' - yaha donoM nayapakSa haiN| unameM se kisI ne bandhapakSa grahaNa kiyA, usane vikalpa hI grahaNa kiyA; kisI ne abandha pakSa liyA, to usane bhI vikalpa hI grahaNa kiyA aura kisI ne donoM pakSa liye to usane bhI pakSarUpa vikalpa kA hI grahaNa kiyaa| parantu aise vikalpoM ko chor3akara jo koI bhI pakSa ko grahaNAnahIM karatA, vahI zuddha padArtha kA svarUpa jAnakara usarUpa samayasAra ko, zuddhAtmA ko prApta karatA hai| nayapakSa ko grahaNa karanA rAga hai, isaliye samasta nayapakSa ko chor3ane se vItarAga samayasAra huA jAtA hai|"
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra anuzIlana 228 naya saMbaMdhI jo bhI kathana hai, cintana hai; vaha saba vikalpAtmaka hai aura samayasArasvarUpa bhagavAna AtmA nirvikalpa hai, vikalpAtIta hai, yahI kAraNa hai ki vaha nayapakSAtIta hai; tAtparya yaha hai ki jaba AtmA kA anubhava hotA hai, taba naya saMbaMdhI vikalpa nahIM hotaa| - isaprakAra dRSTi kA viSayabhUta bhagavAna AtmA bhI nayapakSAtIta hai aura usakI anubhUti bhI nayapakSAtIta hai| naya ke kathanoM se to mAtra usake svarUpa kA pratipAdana hotA hai| jaba AtmA kA svarUpa hamAre vikalpAtmaka jJAna meM spaSTa ho gayA to aba pratipAdana kA bhI kyA prayojana raha jAtA hai? ataH aba ina nayavikalpoM se basa hoo - isI meM sAra hai| ukta gAthA kA bhAva AcArya amRtacandra AtmakhyAti meM isaprakAra spaSTa karate haiM - __ "jIva meM karma baddha hai athavA jIva meM karma abaddha hai - isaprakAra ke donoM vikalpa nayapakSa hI haiN| jo vyakti ina donoM nayapakSoM kA ullaMghana kara detA hai, atikrama kara detA hai, donoM ko chor3a detA hai; vaha samasta vikalpoM kA atikrama karake svayaM nirvikalpa hokara, eka vijJAnaghana svabhAvarUpa hokara sAkSAt samayasAra hotA hai| jo vyakti 'jIva meM karma baddha hai' - aisA vikalpa karatA hai, vaha 'jIva meM karma abaddha hai' - aise eka pakSa kA atikrama karatA huA bhI vikalpa kA atikrama nahIM karatA aura jo vyakti jIva meM karma abaddha hai' - aisA vikalpa karatA hai, vaha bhI 'jIva meM karma baddha hai' - aise eka pakSa kA atikrama karatA huA bhI vikalpa kA atikrama nahIM krtaa| tathA jo vyakti yaha vikalpa karatA hai ki 'jIva meM karma baddha bhI hai aura abaddha bhI hai' - vaha donoM pakSoM kA atikrama na karatA huA vikalpa kA atikrama nahIM krtaa| isalie jo vyakti samasta nayapakSoM kA atikrama karatA hai, vahI samasta vikalpoM kA atikrama karatA hai aura jo samasta vikalpoM kA atikrama karatA hai, vahI samayasAra ko prApta karatA hai, usakA sAkSAt anubhava karatA hai|" gAthA meM to mAtra do nayapakSoM kI hI carcA AI hai; kintu TIkA meM tIsare pramANapakSa ko bhI rakhA gayA hai, jisameM kahA gayA hai ki jo aisA vikalpa karatA
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ 229 gAthA 142 hai ki AtmA baddha bhI hai aura abaddha bhI hai, vaha bhI vikalpa kA atikramaNa nahIM krtaa| isaprakAra isameM naya aura pramANa - donoM ke pakSa kA niSedha kiyA gayA hai| kahA gayA hai ki vastu nayAtIta hI nahIM, pramANAtIta bhI hai; nayapakSa ke vikalpa se bhI pAra hai aura pramANa ke vikalpa se bhI pAra hai, sabaprakAra ke vikalpoM se pAra hai| ___ yahA~ eka bAta yaha bhI dhyAna dene yogya hai ki gAthA aura TIkA meM to isaprakAra kI bhASA kA prayoga hai ki 'jIva meM karma baddha hai yA abaddha' parantu jayacandajI ke bhAvArtha meM aisA likhA hai ki jIva karmoM se baMdhA hai yA nahIM baMdhA hai| vartamAna meM samayasAra para pravacana karanevAle sabhI pravaktA bhI paNDita jayacanda ke anukaraNa para 'jIva karmoM se baMdhA hai yA nahIM baMdhA hai' bhASA kA hI prayoga karate haiM / yadyapi donoM ke bhAva meM koI antara nahIM hai; tathApi gAthA aura TIkA kI bhASA hI adhika upayukta lagatI hai; kyoMki usameM bhagavAna AtmA kI pradhAnatA bhAsita hotI hai| gAthA meM pratipAdita sampUrNa viSaya-vastu kA pratipAdana karate hue svAmIjI ne jo prakAza DAlA hai, usameM kucha dhyAna dene yogya tathya isaprakAra hai - __ "isakA artha yaha hai ki dRSTi antara meM jhukate hI jaba sabhI vikalpa chUTa jAte haiM, taba zuddha AtmA kA sAkSAt anubhava ho jAtA hai| ye vikalpa haiM, maiM inako chor3atA hU~'- aisA vikalpa bhI nahIM rahatA, mAtra antardRSTipUrvaka anubhava hI raha jAtA hai| ___yahA~ samasta nayapakSa ko chor3ane kI bAta cala rahI hai| pIche 11vIM gAthA meM jo yaha kahA hai ki bhUtArtha ke Azraya se jIva samyagdRSTi hotA hai, vahA~ nayapakSa ke vikalpa kI bAta nahIM hai| vahA~ to bhUtArtha arthAt zAzvata rahanevAle zuddhacaitanyasvabhAvamaya bhagavAna AtmA ko hI zuddhanava kahA hai aura usake Azraya se jo svAnubhava pragaTa hotA hai, use samyagdarzana kahA hai| 1. pravacanaratnAkara, bhAga 4, pRSTha 305-306
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra anuzIlana - yahA~ yaha kaha rahe haiM ki 'maiM aisA hU~' aise nayapakSa ko choDa de / 'AtmA abaddhaspRSTa hai' - yaha to satya hai| usa abaddhaspRSTa AtmA ko chor3ane kI bAta nahIM hai, balki 'maiM abaddhaspRSTa hU~' - aisA jo eka nayapakSa kA vikalpa hai, usako chor3ane ke lie kahA jA rahA hai; kyoMki jo samasta vikalpoM ko chor3atA hai, vahI samayasAra ko prApta karatA hai, anubhava karatA hai|' jahA~ yaha kahA hai ki jJAnI ke sabhI bhAva jJAnamaya hI haiM, vahA~ Azaya yaha hai ki jJAnI ko jo vikalpa Ate haiM, vaha unako mAtra jAnatA hai| jo vikalpa haiM, unakA jJAna svayaM se utpanna hotA hai aura jJAnI usa jJAna kA kartA hai; parantu usa vikalpa kA karttA jJAnI nahIM hai| jisa jAti kA vikalpa hotA hai, usIprakAra kI jJAna meM svaparaprakAzaka paryAya svayaM se utpanna hotI hai| " 230 isaprakAra hama dekhate haiM ki AtmakhyAti TIkA meM na kevala samasta nayoM ke pakSapAta se pAra hone kI hI bAta hai; para pramANa saMbaMdhI vikalpoM se virAma lene kI bhI bAta hai| TIkA ke anta meM kahA gayA hai ki 'yadi aisA hai to nayapakSa ke tyAga kI bhAvanA ko vAstava meM kauna nahIM nacAyegA / ' - aisA kahakara AcArya amRtacandra nayapakSa ke tyAga kI bhAvanAvAle 23 kalazarUpa kAvya likhate haiM; jisameM pahalA kAvya isaprakAra hai - ( upendravajrA ) ya eva muktvA nayapakSapAtaM svarUpaguptA nivasaMti nityam / vikalpajAlacyutazAMtacitAsta eMva sAkSAdamRtaM pivaMti // 69 // ( soraThA ) jo nivase nija mAhi chor3a sabhI naya pakSa ko / kareM sudhArasa pAna nirvikalpa cita zAnta ho // 69 // jo nayoM ke pakSapAta ko chor3akara sadA svarUpa meM gupta hokara nivAsa karate haiM, ve hI sAkSAt amRta kA pAna karate haiM; kyoMki unakA citta vikalpajAla rahita ho gayA hai aura ekadama zAnta ho gayA hai| 1. pravacanaratnAkara, bhAga 4, pRSTha 308 2. vahI, pRSTha 310
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ 231 .. gAthA 142 ukta chanda meM 'svarUpagupta' pada AyA hai| AcArya amRtacandra ko yaha pada atyanta priya hai| ve isa pada kA prayoga bAra-bAra svayaM ke lie karate haiN| antima kalaza, jo eka prakAra se prazasti kA chanda hai, usameM ve svayaM ko svarUpagupta amRtacandra kahate haiN| yahA~ bhI ve kaha rahe haiM ki jo vyakti svarUpa meM gupta rahakara nivAsa karate haiM, nijAtmasvarUpa kA Azraya karate haiM; ve sAkSAt amRta kA pAna karate haiN| isaprakAra svarUpagupta aura amRtacandra - ye donoM pada isa chanda meM bhI Aye haiN| ukta chanda kA bhAva paNDita jayacandajI chAbar3A bhAvArtha meM isaprakAra vyakta karate haiM - "jabataka kucha bhI pakSapAta rahatA hai, tabataka citta kA kSobha nahIM mitttaa| jaba nayoM kA saba pakSapAta dUra ho jAtA hai, taba vItarAgadazA hokara svarUpa kI zraddhA nirvikalpa hotI hai, svarUpa meM pravRtti hotI hai aura atIndriya sukha kA anubhava hotA hai|" isIprakAra kA bhAva kalaza TIkA meM pANDe rAjamalajI bhI vyakta karate haiM; jo isaprakAra hai - "jo eka sattvarUpa vastu hai, usakA dravya-guNa-paryAyarUpa, utpAda-vyayadhrauvyarUpa vicAra karane para vikalpa hotA hai, usa vikalpa ke hone para mana Akula hotA hai, AkulatA duHkha hai, isalie vastu mAtra ke anubhavane para vikalpa miTatA hai, vikalpa miTane para AkulatA miTatI hai,AkulatA ke miTane para duHkha miTatA hai, isase anubhavazIlI jIva paramasukhI hai|" nATaka samayasAra meM isakA bhAvAnuvAda isaprakAra kiyA gayA hai - (savaiyA teIsA) je na karai nayapaccha vivAda, dherai na vikhAda alIka na bhAkheM / ... je udavega tajai ghaTa antara sItalabhAva nirantara rAkheM / je na gunI-guna bheda vicArata, AkulatA manakI saba naakheN| . te jaga maiM dhari Atama dhyAna, akhaNDita gyAnasudhArasa caakheN|
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra anuzIlana 232 - jo nayoM ke pakSa meM par3akara vivAda nahIM karate haiM, citta meM viSAda ko nahIM rakhate haiM,jhUTha nahIM bolate haiM, AMtarika udvega ko chor3a dete haiM aura sadA hI zAnta rahate haiM, jo guNa-guNI ke vicAra meM bhI nahIM ulajhate haiM aura mana kI samasta AkulatA ko chor3a dete haiM; ve jIva hI isa loka meM AtmadhyAna dhAraNa karake akhaNDita jJAnAmRta kA rasa cakhate haiM, AtmAnubhava karate haiN| isaprakAra yaha spaSTa hai ki isa chanda meM mAtra yahI kahA gayA hai ki jo vyakti nayaMpakSAtIta hokara nijasvarUpa meM nivAsa karate haiM; ve vikalpajAla se rahita zAntacittavAle vyakti atIndriya AnandAmRta kA pAna karate haiN| tAtparya yaha hai ki AtmAnubhavI hI sukhI hote haiN| aba AcArya amRtacandradeva lagabhaga eka se hI bhAva vAle 20 chandoM ke mAdhyama se nayapakSa-saMnyAsa kI bhAvanA ko nacAte haiM, AtmAnubhava kI bhAvanA ko bhAte haiM; jo isaprakAra haiM - . ( upajAti ) . ekasya baddho na tathA parasya citi dvayoviti pakSapAtI / yastattvavedI cyutapakSapAtastasyAsti nityaM khalu ciccideva // 70 // ekasya mUDho na tathA parasya citi dvayoviti pakSapAtau / yastattvavedI cyutapakSapAtastasyAsti nityaM khula ciccideva // 71 // ekasya rakto na tathA parasya citi dvayoAviti pakSapAtI / bastattvavedI cyutapakSapAtastasyAsti nityaM khalu ciccideva // 72 // ekasya duSTo na tathA parasya citi dvaghoviti pakSapAtI / yastattvavedI cyutapakSapAtastasyAsti nityaM khalu ciccideva // 73 // ekasya kartA na tathA parasya citi dvayoviti pakSapAtau / yastattvavedI cyutapakSapAtastasyAsti nityaM khalu ciccideva // 74 // ekasya bhoktA na tathA parasya citi dvayoviti pakSapAtI / yastattvavedI cyutapakSapAtastasyAsti nityaM khalu ciccideva // 75 // ekasya jIvo na tathA parasya citi dvayoviti pakSapAtau / yastasvavedI cyutapakSapAtastasyAsti nityaM khalu ciccideva // 76 // ekasya sUkSmo na tathA parasya citi dvayoviti pakSapAtI / yastattvavedI cyutapakSapAtastasyAsti nityaM khalu ciccideva // 77 //
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ 233 gAthA 142 - ekasya hetuna tathA parasya citi dvayoviti pakSapAtau / yastattvavedI cyutapakSapAtastasyAsti nityaM khalu ciccideva // 78 // ekasya kArya na tathA parasya citi dvayoAviti pakSapAtI / yastattvavedI cyutapakSapAtastasyAsti nityaM khalu ciccideva // 79 // ekasya bhAvo na tathA parasya citi dvayoviti pakSapAtI / yastattvavedI cyutapakSapAtastasyAsti nityaM khalu ciccideva // 8 // ekasya caiko na tathA parasya citi dvayoviti pakSapAtau / yastattvavedI cyutapakSapAtastasyAsti nityaM khalu ciccideva // 81 // ekasya sAMto na tathA parasya citi dvayoAviti pakSapAtau / yastattvavedI cyutapakSapAtastasyAsti nityaM khalu ciccideva // 82 // ekasya nityo na tathA parasya citi dvayoAviti pakSapAtau / yastattvavedI cyutapakSapAtastasyAsti nityaM khalu ciccideva // 83 // ekasya vAcyo na tathA parasya citi dvayoviti pakSapAtau / yastattvavedI cyutapakSapAtastasyAsti nityaM khalu ciccideva // 84 // ekasya nAnA na tathA parasya citi dvayoviti pakSapAtI / yastattvavedI cyutapakSapAtastasyAsti nityaM khalu ciccideva // 85 // ekasya cetyo na tathA parasya citi dvayoviti pakSapAtau / yastattvavedI cyutapakSapAtastasyAsti nityaM khalu ciccideva // 86 // ekasya dRzyo na tathA parasya citi dvayoviti pakSapAtau / yastattvavedI vyutapakSapAtastasyAsti nityaM khalu ciccideva // 87 // ekasya vedyo na tathA parasya citi dvayoviti pakSapAtau / yastattvavedI cyutapakSapAtastasyAsti nityaM khalu ciccideva // 88 // ekasya bhAto na tathA parasya citi dvayoviti pakSapAtau / yastattvavedI cyutapakSapAtastasyAsti nityaM khalu ciccideva // 89 // . (rolA) eka kahe nA baMdhA dUsarA kahe baMdhA hai, . kintu yaha to ubhayanayoM kA pakSapAta hai| pakSapAta se rahita tattvavedI jo jana haiM, unako to yaha jIva sadA caitanyarUpa hai // 70 //
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra anuzIlana 234 eka kahe nA mUr3ha dUsarA kahe mUr3ha hai, kintu yaha to 'ubhayanayoM kA pakSapAta hai / pakSapAta se rahita tattvavedI jo jana haiM, unako to yaha jIva sadA caitanyarUpa hai // 71 // eka kahe nA rakta dUsarA kahe rakta hai, kintu yaha to ubhayanayoM kA pakSapAta hai / pakSapAta se rahita tattvavedI jo jana haiM, unako to yaha jIva sadA caitanyarUpa haiM // 72 // eka kahe na duSTa dUsarA kahe duSTa hai, kintu yaha to ubhayanayoM kA pakSapAta hai / pakSapAta se rahita tattvavedI jo jana haiM, unako to yaha jIva sadA caitanyarUpa hai // 73 // eka akartA kahe dUsarA kartA kahatA, kintu yaha to ubhayanayoM kA pakSapAta hai / pakSapAta se rahita tattvavedI jo jana haiM, unako to yaha jIva sadA caitanyarUpa hai // 74 // eka abhoktA kahe dUsarA bhoktA kahatA, kintu yaha to ubhayanayoM kA pakSapAta hai / pakSapAta se rahita tattvavedI jo jana haiM, unako to yaha jIva sadA caitanyarUpa hai // 75 // eka kahe nA jIva dUsarA kahe jIva hai, kintu yaha to ubhayanayoM kA pakSapAta hai / pakSapAta se rahita tattvavedI jo jana haiM, unako to yaha jIva sadA caitanyarUpa hai // 76 // eka kahe nA sUkSma dUsarA kahe sUkSma hai, kintu yaha to ubhayanayoM kA pakSapAta hai / pakSapAta se rahita tattvavedI jo jana haiM, unako to yaha jIva sadA caitanyarUpa hai // 77 // eka kahe nA hetu dUsarA kahe hetu hai, kintu yaha to ubhayanayoM kA pakSapAta hai / pakSapAta se rahita tattvavedI jo jana haiM, unako to yaha jIva sadA caitanyarUpa hai // 78 //
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ 235 gAthA 142 eka kahe nA kArya dUsarA kahe kArya hai, kintu yaha to ubhayanayoM kA pakSapAta hai| pakSapAta se rahita tattvavedI jo jana haiM, . unako to yaha jIva sadA caitanyarUpa hai // 79 // eka kahe nA bhAva dUsarA kahe bhAva hai, . kintu yaha to ubhayanayoM kA pakSapAta hai| pakSapAta se rahita tattvavedI jo jana haiM, unako to yaha jIva sadA caitanyarUpa hai // 80 // eka kahe nA eka dUsarA kahe eka hai, kintu yaha to ubhayanayoM kA pakSapAta hai| pakSapAta se rahita tattvavedI jo jana haiM, ... unako to yaha jIva sadA caitanyarUpa hai // 81 // eka kahe nA sAnta dUsarA kahe sAnta hai, kintu yaha to ubhayanayoM kA pakSapAta hai| pakSapAta se rahita tattvavedI jo jana haiM, unako to yaha jIva sadA caitanyarUpa hai // 82 // eka kahe nA nitya dUsarA kahe nitya hai, kintu yaha to ubhayanayoM kA pakSapAta hai| pakSapAta se rahita tattvavedI jo jana haiM, unako to yaha jIva sadA caitanyarUpa hai // 83 // eka kahe nA vAcya dUsarA kahe vAcya hai, kintu yaha to ubhayanayoM kA pakSapAta hai| pakSapAta se rahita tattvavedI jo jana haiM, unako to yaha jIva sadA caitanyarUpa hai // 84 // nAnA kahatA eka dUsarA kahe anAnA, kintu yaha to ubhayanayoM kA pakSapAta hai| pakSapAta se rahita tattvavedI jo jana haiM, .. unako to yaha jIva sadA caitanyarUpa hai // 85 // eka kahe nA cetya dUsarA kahe cetya hai,.. - kintu yaha to ubhayanayoM kA pakSapAta hai| pakSapAta se rahita tattvavedI jo jana haiM, unako to yaha jIva sadA caitanyarUpa hai // 86 //
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra anuzIlana 236 eka kahe nA dRzya dUsarA kahe dRzya hai, kintu yaha to ubhayanayoM kA pakSapAta hai| pakSapAta se rahita tattvavedI jo jana haiM, unako to yaha jIva sadA caitanyarUpa hai // 87 // eka kahe nA vedya dUsarA kahe vedya hai, kintu yaha to ubhayanayoM kA pakSapAta hai / pakSapAta se rahita tattvavedI jo jana haiM, unako to yaha jIva sadA caitanyarUpa hai // 88 // eka kahe nA bhAta dUsarA kahe bhAta hai, kintu yaha to ubhayanayoM kA pakSapAta hai| pakSapAta se rahita tattvavedI jo jana haiM, ___ unako to yaha jIva sadA caitanyarUpa hai // 89 // eka naya kA pakSa hai ki jIva karmoM se baMdhA hai aura dUsare naya kA pakSa hai ki jIva karmoM se baMdhA nahIM hai| isaprakAra citsvarUpa jIva ke saMbaMdha meM do nayoM ke do pakSapAta hai, kintu tattva kA bettA ina donoM hI pakSapAtoM se rahita hotA hai| usake lie citsvarUpa jIva sadA citsvarUpa hI hai| __eka naya kA pakSa hai ki jIva mUr3ha hai aura dUsare naya kA pakSa hai ki jIva mUr3ha nahIM hai| isaprakAra citsvarUpa jIva ke sambandha meM do nayoM ke do pakSapAta haiM; kintu tattvavedI pakSapAta se rahita hai| usake lie to citsvarUpa jIva citsvarUpa hI hai| eka naya kA pakSa hai ki jIva rAgI hai aura dUsare naya kA pakSa hai ki jIva rAgI nahIM hai| isaprakAra citsvarUpa jIva ke saMbaMdha meM do nayoM ke do pakSapAta haiM; kintu tattvavedI pakSapAta se rahita hai| usake lie to citsvarUpa jIva citsvarUpa hI hai| eka naya kA pakSa hai ki jIva dveSI hai aura dUsare naya kA pakSa hai ki jIva dveSI nahIM hai| isaprakAra citsvarUpa jIva ke saMbaMdha meM do nayoM ke do pakSapAta haiM; kintu tattvavedI pakSapAta se rahita hai| usake lie to citsvarUpa jIva citsvarUpa hI hai| / hA
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ 237 , . gAthA 142 eka naya kA pakSa hai ki jIva kartA hai aura dUsare naya kA pakSa hai ki jIva kartA nahIM hai| isaprakAra citsvarUpa jIva ke sambandha meM do nayoM ke do pakSapAta haiM; kintu tattvavedI pakSapAta se rahita hai| usake lie to citsvarUpa jIva citsvarUpa hI hai| - eka naya kA pakSa hai ki jIva bhoktA hai aura dUsare naya kA pakSa hai ki jIva bhoktA nahIM hai| isaprakAra citsvarUpa jIva ke saMbaMdha meM do nayoM ke do pakSapAta haiM; kintu tattvavedI pakSapAta se rahita hai| usake lie to citsvarUpa jIva citsvarUpa hI hai| eka naya kA pakSa hai ki jIva jIva hai aura dUsare naya kA pakSa hai ki jIva jIva nahIM hai| isaprakAra citsvarUpa jIva ke saMbaMdha meM do nayoM ke do pakSapAta haiM; kintu tattvavedI pakSapAta se rahita hai| usake lie to citsvarUpa jIva citsvarUpa hI hai| eka naya kA pakSa hai ki jIva sUkSma hai aura dUsare naya kA pakSa hai ki jIva sUkSma nahIM hai| isaprakAra citsvarUpa jIva ke saMbaMdha meM do nayoM ke do pakSapAta haiM; kintu tattvavedI pakSapAta se rahita hai| usake lie to citsvarUpa jIva citsvarUpa hI hai| eka naya kA pakSa hai ki jIva hetu (kAraNa) hai aura dUsare naya kA pakSa hai ki jIva hetu (kAraNa) nahIM hai| isaprakAra citsvarUpa jIva ke saMbaMdha meM do nayoM ke do pakSapAta haiM; kintu tattvavedI pakSapAta se rahita hai| usake lie to citsvarUpa jIva citsvarUpa hI hai| ___ eka naya kA pakSa hai ki jIva kArya hai aura dUsare naya kA pakSa hai ki jIva kArya nahIM hai| isaprakAra citsvarUpa jIva ke saMbaMdha meM do nayoM ke do pakSapAta haiM; kintu tattvavedI pakSapAta se rahita hai| usake lie to citsvarUpa jIva citsvarUpa hI hai| eka naya kA pakSa hai ki jIva bhAva hai aura dUsare naya kA pakSa hai ki jIva bhAva nahIM hai| isaprakAra citsvarUpa jIva ke sambandha meM do nayoM ke do pakSapAta haiM; kintu tattvavedI pakSapAta se rahita hai| usake lie to citsvarUpa jIva / citsvarUpa hI hai|
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra anuzIlana - 238 eka naya kA pakSa hai ki jIva eka hai aura dUsare naya kA pakSa hai ki jIva eka nahIM hai| isaprakAra citsvarUpa jIva ke saMbaMdha meM do nayoM ke do pakSapAta haiM; kintu tattvavedI pakSapAta se rahita hai| usake lie to citsvarUpa jIva citsvarUpa hI hai| eka naya kA pakSa hai ki jIva sAMta hai aura dUsare naya kA pakSa hai ki jIva sAMta nahIM hai| isaprakAra citsvarUpa jIva ke sambandha meM do nayoM ke do pakSapAta haiM; kintu tattvavedI pakSapAta se rahita hai| usake lie to citsvarUpa jIva citsvarUpa hI hai| eka naya kA pakSa hai ki jIva nitya hai aura dUsare naya kA pakSa hai ki jIva nitya nahIM hai| isaprakAra citsvarUpa jIva ke saMbaMdha meM do nayoM ke do pakSapAta haiM; kintu tattvavedI pakSapAta se rahita hai| usake lie to citsvarUpa jIva citsvarUpa hI hai| ___ eka naya kA pakSa hai ki jIva vAcya hai aura dUsare naya kA pakSa hai ki jIva vAcya nahIM hai| isaprakAra citsvarUpa jIva ke saMbaMdha meM do nayoM ke do pakSapAta haiM; kintu tattvavedI pakSapAta se rahita hai| usake lie to citsvarUpa jIva citsvarUpa hI hai| eka naya kA pakSa hai ki jIva nAnArUpa hai aura dUsare naya kA pakSa hai ki jIva nAnArUpa nahIM hai| isaprakAra citsvarUpa jIva ke saMbaMdha meM do nayoM ke do pakSapAta haiM; kintu tattvavedI pakSapAta se rahita hai| usake lie to citsvarUpa jIva citsvarUpa hI hai| eka naya kA pakSa hai ki jIva cetya hai aura dUsare naya kA pakSa hai ki jIva cetya nahIM hai| isaprakAra citsvarUpa jIva ke sambandhI meM do nayoM ke do pakSapAta haiM; kintu tattvavedI pakSapAta se rahita hai| usake lie to citsvarUpa jIva citsvarUpa hI hai| ___ eka naya kA pakSa hai ki jIva dRzya hai aura dUsare naya kA pakSa hai ki jIva dRzya nahIM hai| isaprakAra citsvarUpa jIva ke saMbaMdha meM do nayoM ke do pakSapAta haiM; kintu tattvavedI pakSapAta se rahita hai| usake lie to citsvarUpa jIva citsvarUpa hI hai|
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ 239 gAthA 142 eka naya kA pakSa hai ki jIva vedya hai aura dUsare naya kA pakSa hai ki jIva vedya nahIM hai| isaprakAra citsvarUpa jIva ke sambandha meM do nayoM ke do pakSapAta haiM; kintu tattvavedI pakSapAta se rahita hai| usake lie to citsvarUpa jIva citsvarUpa hI hai| eka naya kA pakSa hai ki jIva bhAta hai aura dUsare naya kA pakSa hai ki jIva bhAta nahIM hai| isaprakAra citsvarUpa jIva ke saMbaMdha meM do nayoM ke do pakSapAta haiM; kintu tattvavedI pakSapAta se rahita hai| usake lie to citsvarUpa jIva citsvarUpa hI hai| ___ ukta bIsa chandoM meM yaha kahA gayA hai ki AtmA baddha hai, abaddha hai; mUr3ha hai, amUr3ha hai; rAgI hai, arAgI hai; dveSI hai, adveSI hai; kartA hai, akartA hai; bhoktA hai, abhoktA hai; jIva hai, ajIva hai; sUkSma hai, sthUla hai; kAraNa hai, akAraNa hai; kArya hai, akArya hai; bhAva hai, abhAva hai; eka hai, aneka hai; sAnta hai, ananta hai; nitya hai, anitya hai; vAcya hai, avAcya hai; nAnA hai, anAnA hai; cetya hai, acetya hai; dRzya hai, adRzya hai; vedya hai, avedya hai aura bhAta hai, abhAta hai - ye saba nayoM ke kathana haiN| yadyapi ye samajhane ke lie atyanta upayogI haiM, tathApi vikalpAtmaka hone se nayapakSa hI hai| jo AtmArthI ukta kathanoM ke mAdhyama se yathAyogya vivakSApUrvaka vastusvarUpa kA nirNaya karake, tattva kA nirNaya karake, ina nayakathanoM kA bhI pakSapAta chor3akara, nayoM kA pakSapAta chor3akara, naya kathanoM ke vikalpoM ko tor3akara,citsvarUpa nija AtmA kA anubhava karatA hai; vaha hI AtmA ko prApta karatA hai, samyagdarzana, jJAna, cAritra ko prApta karatA hai; atIndriya Ananda ko prApta karatA hai; paramasukhI hotA hai; mukti ko prApta karatA hai| __ yadyapi AtmA meM aneka sAdhAraNa dharma haiM, sAmAnya dharma haiM; tathApi citsvabhAva AtmA kA asAdhAraNa dharma hai, vizeSa dharma hai, pragaTa anubhavagocara dharma hai| isakAraNa use mukhya karake yahA~ jIva ko bAra-bAra citsvarUpa hI kahA gayA hai| ukta bIsa chandoM meM pratyeka ke antima tIna pada to samAna hI haiM, mAtra pahale pada meM parivartana hai| 70veM pada meM arthAt prathama pada meM samAgata baddha-abaddha padoM
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra anuzIlana 240 ke sthAna para kramazaH mUr3ha-amUr3ha, rAgI-arAgI, dveSI-adveSI, kartA-akartA Adi pada rakhakara zeSa chanda banAye gaye haiN| ataH eka 70veM chanda kA bhAva khayAla meM A jAne para zeSa chandoM kA bhAva bhI sahaja hI bhAsita ho jAtA hai| __yahI kAraNa hai ki kalazaTIkAkAra pANDe rAjamalajI ne kalaza TIkA meM mAtra eka 70veM chanda kA hI artha kiyA hai, zeSa chandoM kA artha hI nahIM kiyaa| kalazaTIkA meM 70veM chanda kA jo artha kiyA gayA hai, usakA bhAva isaprakAra hai - "caitanyamAtra vastu meM dravyArthika-paryAyArthika do nayoM ke do hI pakSapAta haiN| jIvadravya anAdi se karma saMyoga ke sAtha eka paryAyarUpa vibhAvarUpa pariNamA hai| isaprakAra dravyasvarUpa ko grahaNa na kara mAtra baMdhaparyAya kI ora se dekheM to jIva baMdhA hai| eka paryAyArthika naya kA pakSa to yaha hai| dUsarA dravyArthika naya kA pakSa yaha hai ki jIva dravya anAdinidhana cetanA lakSaNa hai, usameM bandhana hai hI nahIM, vaha sadA apane rUpa hI rahatA hai; kyoMki koI dravya anya dravya ke dravya-guNaparyAyarUpa nahIM prinnmtaa| ___ jo vyakti jIva ke zuddha cetanAmAtra svabhAva kA anubhavazIla hai, vaha ukta pakSapAta se rahita hai| eka vastu kI aneka rUpa kalpanA karane kA nAma hI pakSapAta hai aura vastumAtra kA svAda Ane para kalpanAbuddhi sahaja hI miTa jAtI hai| zuddhasvarUpa kA anubhava karane vAle ko caitanyavastu kA pratyakSa svAda AtA hai| ataH vaha nayapakSAtIta hai|" kavivara paNDita banArasIdAsajI nATaka samayasAra meM sarvatra kalaza TIkA kA anusaraNa karate haiM, isakAraNa unhoMne bhI sabhI 20 chandoM ke bhAva ko lekara samayasAra meM eka hI chanda banAyA hai, jo isaprakAra hai - ( savaiyA ikatIsA) vivahAra-dRSTisauM vilokata baMdhyausI dIsai, nihacai nihArata na bAMdhyau yaha kinihiiN| . eka paccha baMdhyau eka pacchasau abaMdha sadA, . --- dou paccha apane anAdi dhare inihIM //
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ 241 gAthA 142 koU kahai samala vimalarUpa koU kahai, " cidAnanda taisauI bakhAnyau jaisau jinihIM / baMdhyau mAnai khulyo mAna doU naiko bheda jAnai, soI gyAnavaMta jIva tattva pAyau tinihIM // vyavahAranaya se dekho to AtmA baMdhA huA dikhAI detA hai aura nizcayanaya se dekhane para pratIta hotA hai ki vaha kisI se bhI baMdhA huA nahIM hai| eka pakSa AtmA ko baMdhA mAnatA hai aura dUsarA kahatA hai ki sadA hI abaMdha hai| apekSA samajhe binA ye donoM hI pakSa apanaya haiM; kunaya haiM; mithyAnaya haiM aura ye anAdi se hI cale A rahe haiN| koI naya AtmA ko samala kahatA hai, koI naya amala kahatA hai; jisa naya se jaisA kahA hai, AtmA usa naya se vaisA hI hai; kintu jo vyakti pratyeka naya ke kathana kA sahI abhiprAya samajhatA hai, usa kathana ke prayojana ko bhalIbhA~ti pahicAnatA hai aura AtmA ko yathAyogya baMdhA aura abaMdha mAnatA hai; vahI jJAnI hai aura usI ne tattva ko prApta kiyA hai| pANDe rAjamalajI aura kavivara banArasIdAsajI ne ukta chanda kA jo bhAva batAyA hai, usake anuzIlana karane para nimnAMkita bindu dhyAna meM Ate haiM - (1) mUla chanda meM to 'eka naya se baMdhA aura dUsare naya se abaMdha' - mAtra itanA hI likhA hai, nayoM ke nAmoM kA ullekha nahIM kiyA hai; para pANDe rAjamalajI nayoM kA ullekha paryAyArthika aura dravyArthika nayoM ke rUpa meM karate haiM aura banArasIdAsajI vyavahAra aura nizcaya nayoM ke rUpa meM karate haiM / (2) rAjamalajI pakSapAta kA svarUpa spaSTa karate hue kahate haiM ki eka vastu kI aneka rUpa kalpanA karanA hI pakSapAta hai| vastu mAtra kA svAda Ane para ukta kalpanA vilIna ho jAtI hai, AtmAnubhava hone para vikalpa samApta ho jAte haiN| isI avasthA kA nAma nayapakSAtIta avasthA hai| isaprakAra AtmAnubhavI hI nayapakSAtIta hai, tattvavedI hai| (3) banArasIdAsajI isa bAta para vajana dete haiM ki jo vyakti donoM nayoM ke kathanoM ke marma ko samajhatA hai, unake abhiprAya ko jAnatA hai, prayojana ko pahicAnatA hai; vahI jJAnavaMta hai, vahI tattvavedI hai, usane hI tattva ko prApta kiyA hai|
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra anuzIlana 242 ukta tIna binduoM meM prathama bindu ke sandarbha meM bAta yaha hai ki dravyArthikaparyAyArthika naya mUlataH Agama ke naya haiM aura nizcaya-vyavahAra adhyAtma ke| yadyapi ye donoM hI zailiyA~ ekadama alaga-alaga haiM; tathApi eka-dUsare kI virodhI nahIM, apitu pUraka haiN| prastuta prakaraNa meM donoM hI zailiyA~ sahaja hI ghaTita ho jAtI haiN| AtmA meM karma baddha haiM' - yaha kathana paryAyadRSTi se kiyA gayA kathana hone se paryAyArthika naya kA kathana hai tathA AtmA aura karmoM ke saMyoga kA kathana hone se do dravyoM ke bIca saMyoga ko batAne vAle asadbhUtavyavahAranaya kA kathana bhI hai| isIprakAra 'AtmA meM karma abaddha haiM' - yaha kathana dravyadRSTi se kiyA gayA hone se dravyArthikanaya kA kathana hai aura saMyoga ko asvIkAra kara denevAlA kathana hone se zuddhasvabhAva ke pratipAdaka nizcayanaya kA kathana hai| - isaprakAra hama dekhate haiM ki yahA~ donoM kI zailiyA~ sahajabhAva se ghaTita ho rahI haiN| ... yaha to Apa jAnate hI haiM ki kalazaTIkAkAra pANDe rAjamalajI saMyoga kA kathana karanevAle asadbhUtavyavahAranaya ko naya hI nahIM mAnate haiN| jo isa bAta se aparicita hoM, unheM 'paramabhAvaprakAzaka nayacakra' kA 'paMcAdhyAyI ke anusAra vyavahAranaya ke bheda-prabheda' prakaraNa kA adhyayana karanA caahie| __hA~, to saMyogI kathana karanevAle asadbhUtavyavahAranaya ko nayAbhAsa mAnanevAle pANDe rAjamalajI yahA~ AtmA meM karma baddha haiM' - isa saMyogI kathana ko vyavahAranaya kA kathana kaise kaha sakate the ? yahI kAraNa hai ki unhoMne yahA~ 'eka naya' zabda kA artha paryAyArthikanaya aura 'dUsare naya' zabda kA artha dravyArthikanaya kiyA hai| dUsare ve vyavahAranaya aura paryAyArthikanaya ko paryAyavAcI jaisA hI mAnate haiN| jaisAki unake nimnAMkita kathana se spaSTa hI hai - "paryAyArthika naya iti yadi vA vyavahAra eva naameti| ekArthoM yasmAdiha sarvo'pyupacAramAtraH syAt // 1. paMcAdhyAyI, prathama adhyAya, zloka 521
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ 243 gAthA 142 paryAyArthikanaya kaho yA vyavahAranaya kaho - ina donoM kA eka hI artha hai; kyoMki isa naya ke viSaya meM jitanA bhI vyavahAra hotA hai, vaha upacAra mAtra hai|" jo vyavahAranaya aura paryAyArthikanaya ko paryAyavAcI hI mAnatA ho, use isa bAta kI gaharAI meM jAne kI kyA AvazyakatA hai ki vaha 'eka naya' zabda kA artha paryAyArthikanaya kare yA vyvhaarny| yahI kAraNa hai ki sahajabhAva se jo bhI zabda khyAla meM AyA, usI kA prayoga kara diyA gyaa| prazna - yadi yaha bAta hai to phira nATaka samayasAra meM sarvatra hI kalaza TIkA kA anusaraNa karane vAle banArasIdAsajI ne yahA~ bhI unakA anusaraNa kyoM nahIM kiyA ? banArasIdAsajI to nATaka samayasAra ke anta meM prazasti meM spaSTa zabdoM meM likhate haiM - (caupAI ) pAMDe rAjamalla jinadharmI, samaisAra nATaka ke marmI / jina giraMtha kI TIkA kInI, bAlabodha sugama kara dInI ||ih vidhi bodha-vacanikA phailI, samai pAya adhyAtama sailI / pragaTI jagamAMhI jinavANI, ghara-ghara nATaka kathA bakhAnI // nATaka samayasAra hita jI kA, sugamarUpa rAjamalI TIkA / kavitabaddha racanA jo hoI, bhASA grantha par3he saba koI // taba banArasI manamahiM AnI, kIjai to pragaTai jinavAnI / paMcapuruSa kI AjJA lInI kavitabaddha kI racanA kInI // ukta chandoM se spaSTa hI hai ki banArasIdAsajI ke nATaka samayasAra kA mukhya AdhAra rAjamalIya kalazaTIkA hI hai| aisI sthiti meM yaha prazna uThanA atyanta svAbhAvika hai ki isa chanda ke artha karane meM banArasIdAsajI ne kalazaTIkAkAra kA anusaraNa kyoM nahIM kiyA ? uttara- adhyAtmapremI mumukSu samAja isa bAta se aparicita nahIM hai ki AcArya kundakunda ke pramukha grantha samayasAra aura niyamasAra meM nizcaya-vyavahAranaya kI mukhyatA se kathana hai tathA pravacanasAra aura paMcAstikAya meM dravyArthikaparyAyArthikanaya kI mukhyatA se kathana kiyA gayA hai| lagatA hai ki isa bAta ko
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra anuzIlana dhyAna meM rakhakara hI banArasIdAsajI ne yahA~ nizcaya - vyavahAranayoM kA prayoga karanA hI upayukta samajhA hai| yaha bhI ho sakatA hai ki pANDe rAjamalajI ke samAna unakI dRSTi meM bhI vyavahAranaya aura paryAyArthikanaya ekArthavAcI hI hoM / isakAraNa unhoMne isa ora vizeSa dhyAna hI na diyA ho aura sahaja chandAnurodha se nizcaya - vyavahAra zabdoM kA prayoga kara diyA ho / jo bhI ho, mUla bAta yaha hai ki donoM hI artha sahI haiM aura prastuta prakaraNa meM pUrNata: ghaTita bhI ho jAte haiM tathA AtmakhyAti ke kalaza ke bhAva ko pUrI taraha spaSTa karane meM samartha haiN| 244 paNDita jayacandajI chAbar3A ne donoM meM se kisI bhI naya ke nAma kA ullekha nahIM kiyA hai| unhoMne to sabhI 22 chandoM meM 'eka naya kA pakSa hai ki AtmA baMdhA hai aura dUsare naya se abaMdha hai' - isaprakAra 'eka naya' aura 'dUsareM naya' zabdoM se hI kAma calA liyA hai| prazna - isa prakaraNa meM Apane sabake mata to batAye, para ApakA mata kyA hai ? - yaha nahIM batAyA / uttara - are bhAI ! hamArA kyA mata hai, hamArA mata to vahI hai, jo AcAryoM kA hai / samayasAra 141vIM gAthA meM isI bAta ko batAne ke lie zuddhanaya aura vyavahAranaya kA prayoga hai aura ye kalaza bhI 142vIM gAthA ke tatkAla bAda Aye haiM, prakaraNa bhI vahI cala rahA hai| isakAraNa merA bala to nizcaya - vyavahAra kI ora hI jAtA hai| akelI kalazaTIkA ko chor3akara anyatra lagabhaga sabhI jagaha nizcaya - vyavahAra nayoM kA hI prayoga hai| 8 nayoM ke prakaraNa meM bhI pANDe rAjamalajI kI dhArA Aja taka prApta AgamaadhyAtma dhArA se kucha alaga haTakara hI hai, usI kI chAyA yahA~ bhI A gaI lagatI hai| dUsare aura tIsare bindu ke saMdarbha meM bhI do prazna sAmane Ate haiN| prathama to yaha ki AtmA anubhava ke kAla meM hI nayapakSAtIta hotA hai aura dUsarA yaha ki vastu kA samyak svarUpa jAnanevAle AtmAnubhavI jJAnI sadA hI nayapakSAtIta haiN| jahA~ pakSa kA artha tatsaMbaMdhI vikalpa hI liyA jAya; vahA~ prathama artha ghaTita hogA aura jahA~ pakSa kA artha pakSapAta liyA jAya athavA eka pakSa ke pratipAdana meM apara pakSa kA sarvathA niSedha abhISTa ho; vahA~ dUsarA artha ghaTita hogaa|
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ gAthA 142 nayapakSAtIta mAne viklpaatiit| jabataka vikalpa calegA, tabataka AtmA kA anubhava nahIM hogaa| yaha vikalpa cAritra saMbaMdhI kamajorI kA pariNAma hai; kyoMki AtmAnubhUtirUpa zuddhopayogacAritra nirvikalpa dazA kA hI nAma hai / isa apekSA se zuddhopayogiyoM ko hI vikalpAtIta, nayapakSAtIta kahA jAtA hai; sAmAnya jJAniyoM ko bhI anubhUti ke kAla meM hI vikalpAtIta, nayapakSAtIta kahA jAtA hai| 245 dUsare donoM nayoM ke svarUpa ko bhalIbhA~ti jAnanevAle, unake prayojana ko pahicAnanevAle, AtmAnubhavI jJAnI dharmAtmA sadA hI nayapakSAtIta haiM; kyoMki ve donoM meM se kisI bhI naya ke pakSa meM nahIM pdd'te| ve donoM ko sahI rUpa meM jAnate haiM aura donoM kA yathAyogya upayoga karate haiN| ataH ve sadA hI nayapakSAtIta haiN| ukta sandarbha meM svAmIjI ke vicAra bhI draSTavya haiM, jo isaprakAra haiM - "dekho, 'maiM eka hU~, abaddha hU~' - ityAdi prakAra kI jo vRtti uThatI hai, vaha bhI eka nayapakSa kA vikalpa hai; isakA bhI jo tyAga karatA hai, vahI sadA svarUpa meM gupta hokara raha sakatA hai / dekho, bAhya vastu kA grahaNa - tyAga to svarUpa meM hai hI nahIM / yahA~ to eka samaya kI avasthA meM jo nayapakSa kA vikalpa uThatA hai, usake bhI tyAga kI bhAvanA kI bAta hai / ' jabataka vrata, tapAdi zubharAga kA pakSapAta rahatA hai, tabataka citta meM kSobha rahatA hai| yaha bAta to hai hI; parantu 'maiM zuddha hU~, abheda ekarUpa cidrUpa hU~' - aisA nijasvarUpa sambandhI nayapakSa kA vikalpa bhI jabataka uThatA hai, tabataka bhI citta kA kSobha nahIM miTatA / ye nayapakSa ke vikalpa bhI kSobha haiM, AkulatA haiN| jaba naya kA sarva pakSapAta miTa jAtA hai, taba vItarAgadazA hone para svarUpa kI zraddhA nirvikalpa hotI hai, svarUpa meM pravRtti hotI hai tathA atIndriya Ananda anubhava meM AtA hai| 2 dekho, cauthe guNasthAna meM jo samyagdarzana hotA hai, vaha zraddhA apekSA nirvikalpa arthAt rAgarahita vItarAgI pariNAma hI hai| aisA nahIM samajhanA ki jIva 11 veM - 12veM guNasthAna meM hI vItarAgadazA prApta karatA hai| bhAI ! samyagdarzana svayaM vItarAgI dazA hai| 1. pravacanaratnAkara, bhAga 4, pRSTha 312 2. vahI, pRSTha 314
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra anuzIlana 246 'maiM eka hU~, zuddha cidrUpa hU~, abaddha hU~' - aisA jo nayavikalpa arthAt rAga kI lagana hai, jaba vaha bhI chUTa jAtI hai, taba vItarAgI dazA hokara svarUpa kA zraddhAna nirvikalpa hotA hai| bhAI ! yaha svadayA kI bAta hai| AtmA kA jIvana jJAna-darzana-cAritrasvarUpa hai| rAga yA vikalpa AtmA kA jIvana hI nahIM hai|' AcArya kahate haiM ki pahale jJAna meM aisA pakSapAta AtA hai ki vastu yahI hai, pazcAt vaha pakSapAtarUpavikalpa ko meTakara vastu kA jo nirvikalpa anubhava hotA hai, vaha dharma hai| yaha Atmadharma kI bAta hai| tattvavedI dharmI jIva citsvarUpa ko citsvarUpa se hI nirantara anubhava karatA hai| eka samaya kA bhI antara par3e binA dharmI ko nirantara caitanyamUrti jalahala jyotisvarUpa bhagavAna AnandasvarUpa se hI anubhava meM AtA hai| dekho, prArambha meM vastusvarUpa kA nirNaya karate samaya naya ke vikalpa Ate hI haiM aura Ane hI cAhie; parantu jo puruSa unake dvArA vastusvarUpa kA nirNaya karake svabhAvasanmukha hotA hai, use citsvarUpa jIva kA citsvarUpa se hI anubhava hotA hai| vikalpoM se pAra hokara jo caitanya kI paryAya svabhAva meM tanmaya hotI hai, usI kA nAma samyagdarzana aura samyagjJAna hai| pahale jo jJAna paryAya vikalpa meM ekameka thI, aba jJAyaka meM ekameka hone lagI hai| basa isI kA nAma dharma hai| jJAnI ko nirantara citsvarUpa jIva citsvarUpa hI anubhava meM AtA hai|" - ukta sampUrNa kathana kA niSkarSa yaha hai ki tattvavicAra ke kAla meM ukta nayakathanoM para vicAra hotA hai,cintana hotA hai, maMthana hotA hai, tattvacarcA bhI hotI hai; kintu anubhUti ke kAla meM anya vikalpoM kI bAta to dUra, nayasaMbaMdhI vikalpa bhI nahIM hote; kyoMki AtmAnubhUti nirvikalpa dazA kA nAma hai| tAtparya yaha hai ki vyavahAranaya saMbaMdhI vikalpa to hote hI nahIM, nizcayanaya saMbaMdhI vikalpa bhI nahIM hote; kyoMki AtmAnubhUti sarvavikalpoM se pAra aisI nirvikalpa dazA . hai ki jisameM kisI bhI prakAra ke kisI vikalpa ko, vicAra ko koI sthAna hI nahIM hai| 1. pravacanaratnAkara bhAga-4, pRSTha 315 2. pravacanaratnAkara bhAga-4, pRSTha 317 3. pravacanaratnAkara bhAga-4, pRSTha 334
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ 247 gAthA 142 aba uparyukta 20 kalazoM ke bhAva kA upasaMhAra karate hue AcAryadeva 90vAM kalaza likhate haiM; jo isaprakAra hai - (basantatilakA) . svecchAsamucchaladanalpavikalpajAlA - mevaM vyatItya mahatIM nayapakSakakSAm / antarbahiH samarasaikarasasvabhAvaM svaM bhAvamekamupayAtyanubhUtimAtram // 90 // ( harigIta ) uTha rahA jisameM anante vikalpoM kA jAla hai / vaha vRhad nayapakSakakSA vikaTa hai vikarAla hai // ullaMghana kara use budha anubhUtimaya nijabhAva ko| ho prApta antarbAhya se samarasI eka svabhAva ko // 90 // isaprakAra jisameM bahuta se vikalpoM kA jAla apane Apa uTha rahA hai - aisI mahatI nayapakSakakSA kA ullaMghana karake jJAnI jIva antarbAhya se samatArasa svabhAva vAle anubhUtimAtra apane bhAva ko prApta karate haiN| ukta kalaza kA bhAvAnuvAda banArasIdAsajI ne nATaka samayasAra meM isaprakAra kiyA hai - ( savaiyA ikatIsA ) prathama niyata naya dUjI vivahAra naya, duhUkauM phalAvata amaMta bheda phale haiN| jyoM-jyauM naya phalaiM tyoM-tyoM manake kallola phala, caMcala subhAva lokAlokalauM uchale haiM // aisI nayakakSa tAko pakSa taji gyAnI jIva, samarasI bhae ekatAsauM nAhiM Tale haiN| . mahAmoha nAsi suddha-anubhau abhyAsi nija, ___bala paragAsi sukharAsi mAMhi rale haiM // pahalA nizcayanaya hai aura dUsarA vyavahAranaya hai| ina donoM nayoM kI phalAvaTa karane se, inake vistAra meM jAne se, inake anantoM bheda ho jAte haiM; kyoMki jitane
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ 248 samayasAra anuzIlana bhI vacana vikalpa ho sakate haiM, utane hI naya bhI ho sakate haiN| jaisAki gommaTasAra meM kahA gayA hai - - 'jAvadiyA vayaNavahA tAvadiyA ceva hoMti nnyvaadaa| jitane vacana - vikalpa haiM, utane hI nayavAda haiM, arthAt naya ke bheda haiN|' jyoM-jyoM nayoM ke vistAra meM jAte haiM, tyoM-tyoM mana ke vikalpa bhI vistAra ko prApta hote haiM, caMcalacitta lokAloka taka uchalane lagatA hai| jJAnI jIva isaprakAra ke nayoM ke pakSa ko chor3akara, samarasIbhAva ko prApta hokara, AtmA ke ekatva meM aTala hokara, mahAmoha kA nAza kara, zuddha anubhava ke abhyAsa se nijAtmabala pragaTa karake pUrNAnanda meM lIna ho jAte haiN| isaprakAra isa kalaza meM yahI kahA gayA hai ki nayavikalpoM ke vistAra se upayoga sameTa kara jaba AtmA svabhAvasanmukha hokara, nirvikalpajJAnarUpa pariNamita hotA hai; tabhI atIndriya Ananda kA anubhava karatA hai| isa kalaza ke artha meM bhI kalazaTIkAkAra ne nizcaya - vyavahAranaya na lekara dravyArthika aura paryAyArthikanaya lie haiN| isa sandarbha meM vistRta carcA gata kalaza ho hI cukI hai| ataH aba yahA~ kucha bhI likhane kI AvazyakatA nahIM hai| aba naya pakSa ke tyAga kI bhAvanA kA antima kAvya kahate haiM - ( rathoddhatA ) indrajAlamidamevamucchalat puSkaloccalavikalpavIcibhiH / yasya visphuraNameva tatkSaNaM kRtsnamasyati tadasmi cinmahaH // 99 // ( dohA ) indrajAla se sphureM, saba vikalpa ke puMja / jo kSaNabhara meM laya kare, maiM hU~ vaha cityuMja // 91 // vipula, mahAna, caMcala vikalparUpI taraMgoM ke dvArA ur3ate hue isa samasta indrajAla ko jisakA sphuraNa mAtra hI tatkSaNa ur3A detA hai, vaha cinmAtra tejapuMja maiM hU~ / 1. gommaTasAra karmakANDa, gAthA 894
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ 249 gAthA 142 isa kalaza meM yaha kahA gayA hai ki maiM to vaha caitanya kA puMja cinmAtrajyoti bhagavAna AtmA hU~ ki jisake jJAna paryAya meM sphurAyamAna hone para samasta vikalpoM kA zamana ho jAtA hai, nayoM kA indrajAla vilAyamAna ho jAtA hai| tAtparya yaha hai ki trikAlIdhruva bhagavAna AtmA ke Azraya se hI vikalpoM kA jAla samApta hotA hai| ataH ekamAtra vaha AtmA hI zraddhA, jJAna aura cAritra guNoM kI paryAyoM dvArA Azraya karane yogya hai| ekamAtra zraddheya, dhyeya aura paramajJeya nijabhagavAna AtmA hI hai| isa kalaza kA bhAvAnuvAda nATaka samayasAra meM kavivara banArasIdAsajI ne isaprakAra kiyA hai - ( savaiyA ikatIsA ) jaisaiM kAhU bAjIgara cauhaTai bajAi Dhola, nAnArUpa dharika bhagala-vidyA ThAnI hai / taiseM maiM anAdiko mithyAta kI taraMganisA~, __ bharama maiM dhAI bahu kAya nija mAnI hai // aba gyAnakalA jAgI bharama kI dRSTi bhAgI, apanI parAI saba sauMja pahicAnI hai| jAkai udai hota paravAna aisI bhAMti bhaI, .. nihacai hamArI joti soI hama jAnI hai // jisaprakAra koI bAjIgara (indrajAliyA-jAdUgara) caurAhe para Dhola bajAkara bhIr3a ikaTThI karake aneka rUpa dhAraNa karake bhagala-vidyA kA prayoga karatA hai, jAdUgarI dikhAtA hai, Thaga vidyA se logoM ko bhrama meM DAla detA hai; usIprakAra maiM bhI anAdikAla se mithyAtva kI taraMgoM se bhrama meM bhaTakakara, Andolita hokara aneka zarIroM ko dhAraNa karatA huA, unheM hI apanA mAnatA rahA; jisa zarIra meM pahuMcA, use hI apanA mAnakara Aja taka bhaTakatA rahA hU~; kintu aba mere citta meM jJAna kalA jAga gaI hai, bhrama kI dRSTi bhAga gaI hai, apane aura parAye kI saccI pahicAna huI hai| aisI dRSTi hone se, jJAnakalA jAgRta hone se maiMne yaha pramANita kara liyA hai ki jo merI caitanyajyoti hai, nizcaya se maiM to vahI hU~, maiM to nija caitanyajyotisvarUpa hI huuN|,. . .
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra gAthA 143 vigata gAthAoM aura kalazoM meM yaha bAta jora dekara kahate A rahe haiM ki samayasAra svarUpa zuddhAtmA pakSAtikrAnta hai| ataH yaha prazna uThanA svAbhAvika hI hai ki pakSAtikrAnta kA vAstavika svarUpa kyA hai ? yahI kAraNa hai ki isa gAthA kI utthAnikA meM AcArya amRtacandra likhate haiM ki pakSAtikrAntasya kiM svarUpamiti cet - yadi koI aisA pUche ki pakSAtikrAnta kA kyA svarUpa hai to usake uttara meM yaha gAthA kahI jA rahI hai doha vi NayANa bhaNidaM jANadi NavaraM tu samaya paDibaddho / dukkhaM hidi kiMci vi Nayapakkha parihINo // 143 // donoM nayoM ko jAnate para nA grahe naya pakSa jo / nayapakSa se parihIna para nija samaya se pratibaddha ve // 143 // nayapakSa se rahita jIva samaya se pratibaddha hotA huA, citsvarUpa AtmA kA anubhava karatA huA donoM hI nayoM ke kathanoM ko mAtra jAnatA hI hai, kintu nayapakSa ko kiMcit mAtra bhI grahaNa nahIM karatA / gAthA meM yaha to spaSTa hai hI ki nayapakSa se rahita jJAnI jIva donoM nayoM ke kathanoM ko jAnate to haiM, parantu mAtra jAnate hI haiM, nayapakSa ko raMcamAtra bhI grahaNa nahIM karate; sAtha hI 'samaya se pratibaddha' vizeSaNa kA prayoga hone se yaha bhI saMketa milatA hai ki yaha bAta AtmAnubhavI jJAnI jIvoM kI hI hai| tAtparya yaha hai ki kisI bhI naya ke viSaya ko jAnane kA niSedha nahIM hai; parantu nayapakSa meM par3ane kA niSedha avazya hai| - isa gAthA kA bhAva AtmakhyAti meM isaprakAra spaSTa kiyA gayA hai. "jisaprakAra kevalI bhagavAna vizva ke sAkSIpana ke kAraNa zrutajJAna ke avayavabhUta vyavahAra - nizcayanayapakSoM ke svarUpa ko mAtra jAnate hI haiM, parantu satat ullasita sahaja-vimala - sakala kevalajJAna ke dvArA sadA svayameva
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ 251 gAthA 143 vijJAnadhana svabhAvI hone se, zrutajJAna kI bhUmikA kI atikrAntatA ke dvArA arthAt zrutajJAna kI bhUmikA ko pAra kara cukane ke kAraNa samasta nayapakSa ke parigrahaNa se dUra huye hone se kisI bhI nayapakSa ko grahaNa nahIM krte| usIprakAra jo zrutajJAnI AtmA tatsaMbaMdhI kSayopazama se utpanna zrutajJAnAtmaka vikalpa utpanna hone para bhI para kA grahaNa karane ke prati utsukatA se nivRtta huA hone se zrutajJAna ke avayavabhUta vyavahAra-nizcayapakSoM ke svarUpa ko kevala jAnatA hI hai; parantu atitIkSNa jJAnadRSTi se grahaNa kiye gaye nistuSa, nitya-udita, cinmaya samaya (AtmA) se pratibaddhatA ke dvArA arthAt caitanya AtmA ke anubhava dvArA anubhava ke samaya svayameva vijJAnaghana hone se zrutajJAnAtmaka samasta antarjalparUpa tathA bahirjalparUpa vikalpoM kI bhUmikA kI atikrAntatA dvArA samasta nayapakSa ke grahaNa se dUra huA hone se kisI bhI nayapakSa ko grahaNa nahIM karatA huA; vaha zrutajJAnI AtmA bhI vastutaH samasta vikalpoM se ati para, paramAtmA, jJAnAtmA, pratyagjoti AtmakhyAtirUpa anubhUtimAtra samayasAra hai|" TIkA kA sAra saMkSepa meM prastuta karate hue paMDita jayacaMdajI chAbar3A bhAvArtha meM likhate haiM - "jaise kevalI bhagavAna sadA nayapakSa ke svarUpa ke sAkSI (jJAtAdRSTA) haiN| usIprakAra zrutajJAnI bhI jaba samasta nayapakSoM se rahita hokara zuddha caitanyamAtra bhAva kA anubhavana karate haiM, taba ve nayapakSa ke svarUpa ke jJAtA hI hai| yadi eka naya kA sarvathA pakSa grahaNa kiyA jAye, to mithyAtva ke sAtha milA huA rAga hotA hai, prayojanavaza eka naya ko pradhAna karake usakA grahaNa kare, to mithyAtva ke atirikta mAtra cAritra moha kA rAga rahatA hai aura jaba nayapakSa ko chor3akara vastusvarUpa ko mAtra jAnate hI haiM, taba usa samaya zrutajJAnI bhI kevalajJAnI kI bhA~ti vItarAga jaise hI hote haiM -aisA jaannaa|" ___ ukta sampUrNa viSayavastu ko svAmIjI ne bahuta hI bar3hiyA DhaMga se spaSTa kiyA hai| ataH apanI ora se kucha bhI TippaNI kiye binA unake spaSTIkaraNa ko uddhRta kara denA hI paryApta lagatA hai jo isaprakAra hai -
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra anuzIlana 252 "TIkAkAra AcArya amRtacandradeva kevalI bhagavAna kA dRSTAnta dekara samajhAte haiM - (1) jisaprakAra kevalI bhagavAna vizva ke sAkSI hone se anya samasta lokAloka ke sAtha zrutajJAna ke avayavabhUta vyavahAra va nizcayanaya ke bhedoM ko bhI mAtra sAkSIpane se jAnate hI haiM; usIprakAra zrutajJAnI bhI zrutajJAnAtmaka vikalpamaya hote hue bhI para ke grahaNa ke prati utsAha nivRtta hone se zrutajJAna ke avayavabhUta vyavahAra-nizcaya ke pakSoM ke svarUpa ko mAtra jAnate hI haiN| ___(2) jisaprakAra kevalI bhagavAna nirantara prakAzamAna, sahaja, vimala, sakala, kevalajJAna se sadA svayaM hI vijJAnaghana hone se zrutajJAna kI bhUmikA se atikrAnta haiM; usIprakAra zrutajJAnI bhI atitIkSNa jJAnadRSTi se grahaNa karate hue nirmala, nityaudita, caitanyamaya AtmA ke anubhava dvArA anubhava ke kAla meM svayaM hI vijJAnaghana hone se zrutajJAnAtmaka samasta antarjalparUpa tathA bahirjalparUpa vikalpoM kI bhUmikA se pAra ko prApta ho gaye haiM, usakA ullaMghana kara gaye haiN| .. (3) jisataraha kevalajJAnI zrutajJAna kI bhUmikA se atikrAntatA ke kAraNa samasta nayapakSa ke grahaNa se dUra ho gaye haiM, kisI bhI nayapakSa ko grahaNa nahIM karate; usIprakAra zrutajJAnI bhI anubhava ke kAla meM svayaM vijJAnaghana hone se samasta nayapakSa ke grahaNa se dUra ho gaye haiM; isalie nayapakSa grahaNa nahIM krte| isaprakAra uparokta tIna boloM dvArA samyagdRSTi ke anubhava kI prakriyA ko bhagavAna kevalI ke jJAtA-dRSTAsvabhAva kA udAharaNa dekara samajhAyA hai| ukta boloM meM kevalI va zrutajJAnI ko samAna batAyA hai| kevalI bhagavAna ko zrutajJAna nahIM hai; isakAraNa unake naya nahIM haiM; mAtra ve zrutajJAna ke svarUpa ko jAnate hI haiM; usIprakAra zrutajJAnI ko bhI AtmAnubhava ke kAla meM vyavahAra-nizcaya kA pakSa chUTa gayA hai, isakAraNa vaha bhI anubhava ke kAla meM nayapakSa ke svarUpa ko kevala jAnatA hI hai| use bhI usa samaya nayoM kA vikalpa nahIM rhtaa| kevalI bhagavAna to sadA ke lie pUrNa vijJAnaghana ho gaye haiM, para samyagdRSTi kevala anubhava ke kAla meM hI vijJAnaghana huA hai| kyoMki anubhavakAla ke
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ 253 gAthA 143 sivAya samyagdRSTi jIva ko nAnAprakAra ke vikalpa uThate hI haiM, isalie kevala anubhava ke kAla meM hI vaha vijJAnaghana huA hai - yaha kahA hai| yaha bAta dharma kI prAraMbhika bhUmikA kI hai arthAt cauthe guNasthAnavartI samyagdRSTi kI hI bAta , cala rahI hai| " _ 'maiM zuddha hU~' - aisA jo andara vikalpa uThatA hai, vaha antarjalpa hai aura bAhara jo vANI nikalatI hai, vaha bahirjalpa hai| zrutajJAnI anubhava ke kAla meM samasta antarjalpa va bahirjalparUpa vikalpoM ko lA~gha cukA hai| aho ! amRtacandrAcAryadeva ne zrutajJAnI AtmAnubhavI jIva ko kevalajJAnI se tulanA karake samajhAyA hai, gajaba kA kAma kiyA hai|' jisameM rAga kA aMza bhI nahIM hai, aise zuddha caitanyamaya AtmA kA anubhava karane vAle ko yahA~ pahale paramAtmA kahA, phira isake jJAnaguNa ko mukhya karake jJAnAtmA kahA tathA rAga se bhedajJAna karAke use hI pratyagjyoti kahA, tatpazcAt use hI Atmajyoti kahA aura anta meM usI ko anubhUtimAtra samayasAra kahA hai| - paryAya meM baddha hai, dravya apekSA abaddha hai; - aisA jo vastusvarUpa hai, use to ajJAnI mAnatA nahIM hai aura ekAnta se ekapakSa ko hI grahaNa karatA hai| paryAya meM azuddhatA hai - aisA vyavahAranaya kA pakSa hai aura dravya trikAla zuddha hai - aisA nizcayanaya kA pakSa hai| jo inameM eka naya ko to mAne aura dUsare ko na mAne, to vaha ajJAnI hai, mithyAdRSTi hai| .. maiM trikAla zuddha caitanyamaya Anandakanda prabhu hU~ - aisA to jAne nahIM aura vratAdi ke zubharAga ko hI mAtra grahaNa karake saMtuSTa rahe, to vaha vyavahArAbhAsI mithyAdRSTi hai tathA AtmA zuddha Anandakanda prabhu hai' - aisA kahe, parantu paryAya meM jo rAgAdi haiM, unheM svIkAra nahIM kare, to vaha nizcayabhAsI mithyAdRSTi hai tathA donoM pakSoM ko to grahaNa kare aura AtmA ko grahaNa na kareM, to vaha bhI vikalpoM ke jAla meM ulajhA huA ajJAnI mithyAdRSTi hI hai| jaina hone kI to 1. pravacanaratnAkara, bhAga 4, pRSTha 344-345 2. vahI, pRSTha 347-348
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra anuzIlana yaha zarta hai ki kisI bhI nayapakSa ko grahaNa nahIM kare, balki donoM nayoM ke dvArA vastu ko yathArtha jAnakara nayapakSa ko bhI chor3akara mAtra Atmavastu ko hI grahaNa kre| 254 prayojanavaza eka naya ko pradhAna karake use grahaNa kare, to mithyAtva nahIM hogA, mAtra cAritramoha kA rAga rhegaa| 'maiM zuddha, akhaNDa, ekarUpa, AnandasvarUpa hU~, jJAyaka hU~' - isa prayojana ko siddha karane ke lie vyavahAranaya ke pakSa ko gauNa karake tathA nizcayanaya ke pakSa ko mukhya karake use grahaNa kare, to mithyAtvarahita mAtra cAritramoha kA rAga rahatA hai| anubhava hone ke vAda bhI 'maiM zuddha hU~' - aisA pradhAnapane pakSa rahe, to vaha rAgarUpa cAritra kA doSa hai| use jJAnI yathAvat jAnatA hai aura ugra puruSArtha dvArA svabhAva kA Azraya karake use bhI dUra karatA hai / taba aura jaba nayapakSa ko chor3akara vastusvarUpa ko kevala jAnatA hI hai, zrutajJAnI bhI kevalajJAnI kI taraha vItarAga jaisA hI hotA hai|" jo loga svAmIjI ko ekAntI hone kA bhrama pAlate haiM, unheM svAmIjI ke ukta kathanoM para dhyAna denA cAhie tathA jo loga unake anuyAyI hote hue bhI eka pakSa ko hI sarvathA svIkAra karanA cAhate haiM; unheM bhI svAmIjI ke ukta kathanoM para gaMbhIratA se vicAra karanA caahie| aba AgAmI kalaza meM yaha kahate haiM ki vaha AtmA aisA anubhava karatA hai ki - ( svAgatA ) citsvabhAvabharabhAvitabhAvAbhAvabhAvaparamArthatayaikam / baMdhapaddhatimapAsya samastAM cetaye samayasAramapAram // 92 // ( rolA) maiM hU~ vaha citpuMja ki bhAvAbhAvabhAvamaya / paramAratha se eka sadA avicala svabhAvamaya // karmajanita yaha baMdhapaddhati karU~ pAra maiM / nita anubhava yaha karU~ ki cinmaya samayasAra maiM // 92 // 1. pravacanaratnAkara, bhAga 4, pRSTha 349
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ 255 gAthA 143 citsvarUpa ke puMja dvArA hI apane utpAda, vyaya aura dhrauvya kiye jAte haiM - aisA jisakA paramArthasvarUpa hai, isakAraNa jo eka hai; - aise apAra samayasAra ko maiM samasta baMdhapaddhati ko dUra karake arthAt karmodaya se honevAle samasta bhAvoM ko chor3akara anubhava karatA huuN| yahA~ 'citsvabhAvabhara' pada kA prayoga hai, jo yaha batAtA hai ki yaha bhagavAna AtmA citsvabhAva se bharA huA hai tathA 'bhAvita bhAvAbhAvabhAva' pada meM bhAvaabhAva-bhAva meM bhAva mAne utpAda, abhAva mAne vyaya aura bhAva mAne dhrauvya hotA hai| tAtparya yaha hai ki pahale bhAva kA artha utpAda aura dUsare bhAva kA artha dhrauvya lenA hai| bhAvita kA artha hai ki ye utpAda-vyaya-dhrauvya citsvabhAva ke dvArA hI bhAvita haiM, hote haiM / dravya hone se bhagavAna AtmA kA paramArthasvarUpa; utpAda, vyaya aura dhrauvya se yukta honA hai aura isIkAraNa bhagavAna AtmA eka hai| aisA yaha apAra samayasArasvarUpa bhagavAna AtmA maiM svayaM hI huuN| aisA anubhava karane se hI sampUrNa baMdhapaddhati se nivRtti hotI hai| isakAraNa maiM samasta baMdhapaddhati kA abhAva karatA huA aisA anubhava karatA hU~ ki yaha caitanyasvarUpa paramArtha AtmA maiM hI huuN| isa sandarbha meM pANDe rAjamalajI kalazaTIkA meM likhate haiM ki - "zuddhasvarUpa kA anubhava hone para jisaprakAra nayavikalpa miTa jAte haiM, usIprakAra samasta karmoM ke udaya se honevAle bhAva bhI miTa jAte haiM - aisA svabhAva hai|" isa kalaza kA bhAvAnuvAda nATaka samayasAra meM banArasIdAsajI isaprakAra prastuta karate haiM - ( savaiyA ikatIsA ) jaisaiM mahA ratana kI jyoti maiM lahari uThe, - jalakI taraMga jaiseM lIna hoya jala maiN| taiseM zuddha Atama daraba parajAya kari, . upajai binasai thira rahai nija thala maiM //
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra anuzIlana . 256 . aisai avikalapI ajalapI anaMdarUpI, ____ anAdi anaMta gahi lIjai eka pala meM / tAko anubhava kIjai parama pIyUSa pIjai, baMdhako vilAsa DAri dIjai pudgala maiM // jisaprakAra mahAna ratna kI jyoti meM se lahareM uThatI haiM aura pAnI kI taraMgeM pAnI meM hI vilIna ho jAtI haiM; usIprakAra yaha zuddha AtmA apane dravya aura paryAyoM ke dvArA apane meM hI utpanna hotA hai, naSTa hotA hai aura sthira rahatA hai| aise isa vANI aura vikalpoM se pAra, AnandamayI, anAdi-ananta AtmA ko eka pala meM grahaNa kara lIjie, isakA anubhava kIjie, parama-amRta kA pAna kIjie aura bandha ke vilAsa ko pudgala meM DAla diijie| dekho, yahA~ yaha kaha rahe haiM ki jisaprakAra ratnoM kI kiraNeM ratnoM meM se nikalatI haiM; usIprakAra AtmA kI paryAyoM kA utpAda AtmA meM se hI hotA hai tathA jisaprakAra jala kI taraMgeM jala meM hI samA jAtI haiM; usIprakAra AtmA kI paryAyeM, vyaya hokara AtmA meM hI samA jAtI haiM aura AtmA dravyarUpa se sadA hI sthira rahatA hai| isaprakAra yaha bhagavAna AtmA apane meM hI utpanna hotA hai, naSTa hotA hai aura sthira rahatA hai| . yahA~ dhyAna dene yogya bAta yaha hai ki yahA~ utpAda ko samajhAne ke lie ratna kI jyoti kA aura vyaya ko samajhAne ke lie jala kI taraMgoM kA udAharaNa diyA hai| jala kI taraMgoM ke udAharaNa se yaha bAta bhI spaSTa hotI hai ki jisaprakAra jala kI taraMgeM jala meM hI samA jAtI haiM; usIprakAra vyaya honevAlI paryAyeM dravya meM hI samAhita ho jAtI haiM, kahIM bAhara nahIM calI jaatiiN| yaha bhI dhyAna rakhanA cAhie ki ve paryAyeM vyaya hokara Atmadravya meM udayAdi bhAvoM ke rUpa meM na rahakara pAriNAmikabhAva ke rUpa meM rahatI haiN| yahA~ banArasIdAsajI kaha rahe haiM ki he bhAI ! vANI aura vikalpoM se pAra isa AnandamayI, anAdi-ananta AtmA ko isI samaya eka pala meM hI grahaNa kara lIjie, isakA hI anubhava kaujie, parama-amRta rasa kA pAna kIjie aura
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ 257 gAthA 143 baMdha kI carcA ko pudgala kI kRti jAnakara, usase upayoga ko haTA liijie| isI meM sAra hai aura saba asAra hai, saMsAra hai| jJAnapradhAna kathana hone se hI yahAM yaha kahA gayA hai ki jisa citpuMja AtmA ke dvArA apane utpAda-vyaya-dhrauvya kiye jAte haiM, maiM usa samayasArarUpa AtmA kA anubhava karatA huuN| . ... ... . ukta sandarbha meM svAmIjI kA spaSTIkaraNa isaprakAra hai. - "ahA! trikAlI jJAyaka caitanyasvabhAvarUpa AtmA apane utpAda-vyayadhrauvya svabhAva ke dvArA hI navIna avasthArUpa utpAda, eka samayapUrva kI purAnI avasthA ke abhAvarUpa vyaya tathA sthiratArUpa dhruvasvabhAva se anubhava meM AtA hai| yaha jJAnapradhAna kathana hai; ataH kahate haiM ki citsvabhAva AtmA ke dvArA hI AtmA kA utpAda-vyaya-dhrauvya hotA hai, vyavahAra ke vikalpoM dvArA nhiiN| yahA~ kahate haiM ki jJAnasvabhAva kA puMja bhagavAna AtmA svayaM apane se hI utpAda-vyaya-dhrauvyarUpa pariNamatA hai arthAt dhruvarUpa se rahatA hai aura usI ke Azraya se nirmala vItarAgI paryAya kA utpAda hotA hai|" isaprakAra yaha sunizcita huA ki dRSTipradhAna kathana meM to bhagavAna AtmA ko para aura paryAyoM se pAra hI batAyA jAtA hai, utpAda-vyaya nirapekSa hI batAyA jAtA hai; kintu jJAnapradhAna kathana meM use utpAda-vyaya-dhrauvyasva vI bhI batAyA jAtA hai| 1. pravacanaratnAkara, bhAga 4, pRSTha 350 2. vahI, pRSTha 551 virodhiyoM kA bikhara jAnA koI vijaya hI nahIM hai, yaha to nakArAtmaka pahalU hai| virodha kA samApta ho jAnA bhI pUrI vijaya nahIM hai; apitu sabakA || satya ke prati, tattva ke prati prema ho jAnA hI saccI vijaya hogii| - satya kI khoja, pRSTha 247
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra gAthA 144 - yaha gAthA kartAkarmAdhikAra kI antima gAthA hai| isameM pakSAtikrAnta saMbaMdhI sampUrNa prakaraNa kA samApana hai, niSkarSa diyA gayA hai| yahI kAraNa hai ki AtmakhyAti meM isa gAthA kI utthAnikA isaprakAra dI gaI hai - "pakSAtikrAnta eva samayasAra ityavatiSThate - yaha sunizcita hotA hai ki pakSAtikrAnta hI samayasAra hai|" pakSAtikrAnta ko samayasAra kahane vAlI vaha gAthA isaprakAra hai - sammaiMsaNaNANaM eso lahadi tti Navari vavadesaM / savvaNayapakkharahido bhaNido jo so samayasAro // 144 // virahita sabhI nayapakSa se jo vaha samaya kA sAra hai| hai vahI samyagjJAna evaM vahI samakita sAra hai||144|| jo sarvanayapakSoM se rahita kahA gayA hai, vaha samayasAra hai| isI samayasAra ko hI kevala samyagdarzana aura samyagjJAna - aisI saMjJA (nAma) milatI hai| tAtparya yaha hai ki nAmoM se bhinna hone para bhI vastu eka hI hai| dekho, yahA~ AtmA ko hI, samayasAra ko hI; samyagdarzana aura samyagjJAna kahA jA rahA hai, donoM ko eka hI vastu batAyA jA rahA hai| isakI kyA apekSA hai - yaha saba TIkA meM spaSTa kiyA jaaygaa| isa gAthA kI AtmakhyAti TIkA meM isa gAthA kA jo bhAva spaSTa kiyA gayA hai, vaha isaprakAra hai - .. . "vAstava meM to samasta nayapakSoM ke dvArA khaNDita na hone se jisakA samasta vikalpoM kA vyApAra ruka gayA hai - aisA samayasArarUpa bhagavAna AtmA hI samyagdarzana aura samyagjJAna nAma ko prApta hai| tAtparya yaha hai ki samyagdarzana, aura samyagjJAna samayasArarUpa AtmA se alaga nahIM haiM, abhinna hI haiN|
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ 259 gAthA 144 .. pahale zrutajJAna ke avalambana se jJAnasvabhAva AtmA kA svarUpa sunizcita karake, bhalIbhA~ti samajhakara phira AtmA kI khyAti ke lie, pragaTa prasiddhi ke lie, AtmAnubhUti ke lie; parapadArthoM kI prasiddhi kI hetubhUta indriyoM aura mana ke dvArA pravarttamAna buddhiyoM ko maryAdA meM lekara, Atmonmukha karake; jisane matijJAnatattva ko Atmasammukha kiyA hai, matijJAna ko Atmonmukha kiyA hai; vaha, tathA nAnAprakAra ke nayapakSoM ke avalambana se honevAle aneka vikalpoM 'ke dvArA AkulatA utpanna karanevAlI zrutajJAna kI buddhiyoM ko bhI maryAdA meM lekara, Atmonmukha karake; jo zrutajJAna ko bhI Atmasammukha karatA huA atyanta vikalparahita hokara; zIghra hI, tatkAla hI nijarasa se hI pragaTa hotA huA; Adi, anta aura madhya se rahita, anAkula, kevala eka, sampUrNa hI vizva para mAno tairatA ho - aise akhaNDa pratibhAsamaya, ananta vijJAnaghana paramAtmarUpa samayasAra kA jaba vaha AtmA anubhava karatA hai, taba usI samaya AtmA samyakatayA dikhAI detA hai aura jJAta hotA hai| isalie samayasAra hI samyagdarzana aura samyagjJAna hai / " yahA~ TIkA meM yaha to kahA hI gayA hai ki svAnubhUtisampanna, pakSAtikrAnta, samayasArasvarUpa, bhagavAna AtmA hI samyagdarzana aura samyagjJAna hai; sAtha hI pakSAtikrAnta hone kI, samyagdarzana- jJAna prApta karane kI, AtmAnubhUti prApta karane kI vidhi bhI batAI gaI hai| J - isa vidhi meM yaha batAyA gayA hai ki sarvaprathama kyA karanA caahie| AtmAnubhUti prApta karane ke lie karaNalabdhi kA honA Avazyaka hai aura karaNalabdhi dezanAlabdhi ke binA nahIM hotI / ataH sarvaprathama dezanAlabdhi kI bAta hai aura dezanAlabdhi ke lie sarvaprathama zrutajJAna ke mAdhyama se, deva guru ke sadupadeza se, jinavANI ke svAdhyAya se, jJAnI dharmAtmA ke saMbodhana se, tatsaMbaMdhI adhyayana se, manana se, cintana se jJAnasvabhAvI AtmA kA nizcaya karanA cAhie, jJAnasvabhAvI AtmA kA vikalpAtmaka jJAna meM samyak nirNaya karanA cAhie, AtmA ke jJAnasvabhAva ko bhalIbhA~ti samajhanA cAhie; kyoMki
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra anuzIlana jabataka AtmA kA svarUpa vikalpAtmaka jJAna meM bhalIbhA~ti spaSTa nahIM hogA, tabataka AtmAnubhUti kI prakriyA sampanna honA saMbhava nahIM hai / AtmA kA lakSaNa upayoga hai| ataH jJAna-darzana upayoga lakSaNa se AtmA ko jAnanA cAhie; kyoMki lakSya kI pahicAna lakSaNa se hI hotI hai| yaha jAnanA cAhie ki jo jAnatA - dekhatA hai, vahI AtmA hai| AtmA ko dehavAlA, kuTumba - parivAravAlA, rAga-dveSavAlA jAnanA - yaha AtmA kI sahI pahicAna nahIM hai| AtmA ko saMyogoM se nahIM jAnanA hai, apitu asaMyogI Atmatattva ko usake jJAnasvabhAva se jAnanA hai| yaha jAnanA hai ki AtmA jAnane-dekhane ke svabhAvavAlA padArtha hai| AtmA kA svabhAva svaparaprakAzaka hai, svapara ko jAnanA - dekhanA mAtra hai; para meM kucha karanA yA rAgAdibhAva karanA AtmA kA svabhAva nahIM hai| yaha bAta zrutajJAna se jAnanA hai aura AtmA ko jJAnasvabhAvI jAnanA hai, jAnane-dekhane ke svabhAvavAlA jAnanA hai| 260 jaba zrutajJAna ke mAdhyama se jJAnasvabhAvI AtmA jAna liyA jAya to phira usake bAda matijJAna aura zrutajJAna rUpa jJAne paryAyoM ko bAhya viSayoM meM se sameTa kara Atmasammukha karanA hai / matijJAna pA~ca indriyoM aura mana ke mAdhyama se parapadArthoM ko jAnane meM ulajhA hai aura zrutajJAna nAnAprakAra ke nayavikalpoM meM ulajhakara raha gayA hai, Akulita ho rahA hai| ina donoM hI jJAnoM ko maryAdA meM lAkara Atmasanmukha karanA hai| AtmAnubhUti prApta karane kA yahI upAya hai| jaba yaha matijJAna aura zrutajJAna nirvikalpa hokara Atmasammukha hote haiM, taba tatkAla hI samayasArasvarUpa bhagavAna AtmA kA darzana hotA hai, jJAna hotA hai; bhagavAna AtmA pratIti meM AtA hai, anubhUti meM AtA hai aura usameM atIndriya Ananda kA jharanA jharatA hai| AtmA kI isI pariNati kA nAma AtmAnubhUti hai, samyagdarzana hai, samyagjJAna hai| isakAraNa AtmA aura AtmAnubhUti eka hI haiM, abhinna hI haiM, samyagdarzana aura samyagjJAna bhI AtmA hI hai| ukta sandarbha meM svAmIjI kA spaSTIkaraNa isaprakAra hai -
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ 261 gAthA 144 "sarvaprathama vItarAga-sarvajJa paramAtmA dvArA kahe gaye, gaNadharadeva dvArA gUMthe gaye evaM tadanusAra kundakundAcAryAdi digambara santoM dvArA race gaye zAstroM ke avalambana se jJAnasvabhAva AtmA kA nizcaya karanA caahie| nirvikalpa anubhava ke lie pahale vikalpa dvArA jJAnasvabhAvI AtmA kA nirNaya karane ko kahA hai| isase aisA nahIM samajhanA ki yaha vikalpAtmaka nirNaya nirvikalpa anubhava kA kAraNa hai, balki yaha jAnanA ki nirvikalpa anubhava ke pahale vikalpAtmaka nirNaya hotA hI hai| prathama bhUmikA meM zrutajJAna ke avalambana se rAga mizrita vicAra dvArA yaha nirNaya hotA hai ki - 'maiM trikAlI zuddha jJAnasvabhAvI nityAnandasvarUpa prabhu AtmA huuN|' __'zrutajJAna ke avalambana se' - isakA artha yaha hai ki sarvajJadeva evaM nirgranthaguru Agama dvArA jo bAta kahate haiM, use sunakara AtmArthI jIva pahale vikalpa meM aisA nirNaya karatA hai ki maiM vikalpoM se lekara samasta lokAloka se bhinna zuddha jJAnasvabhAvI huuN| ise jAnakara sarvaprathama vaha mana meM vikalpAtmaka nirNaya karatA hai| samyagdarzana kA honA to bAda kI bAta hai, yaha to vikalpAtmaka nirNaya karane kI bAta hai| AtmA ke anubhava kI zuruAta jise karanI ho, jise samyagdarzana pragaTa karanA ho; use prathama zrutajJAna ke avalambana se jJAnasvabhAvI AtmA kA nizcaya karanA caahie| jinheM samyagdarzana pragaTa karanA hai, ve sarvaprathama zrutajJAna ke avalambana se svarUpa kA nizcaya karate haiN| pazcAt pA~ca indriya va mana dvArA parapadArthoM kI prasiddhi karanevAle jJAna ko maryAdA meM lete haiM aura matijJAna ko Atmasanmukha karate haiN| matijJAna ko parajJeyoM se haTAkara svajJeya meM jor3ate haiM, yahI AtmAnubhava kI vidhi kI prakriyA hai| 1. pravacanaratnAkara, bhAga 4, pRSTha 359-360 2. vahI, pRSTha 361
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra anuzIlana 262 _ yahA~ kahate haiM ki bhAI ! jo matijJAna abhI taka mana aura indriyoM kI ora . jhukA hai, use vahA~ se haTAkara Atmasanmukha kara ! yaha eka bola huaa| zrutajJAna ke aneka prakAra ke nayapakSoM ke Alambana se aneka prakAra ke vikalpa utpanna hote haiN| maiM abaddha hU~, maiM baddha hU~; maiM zuddha hU~, maiM azuddha hU~; ityAdi nayapakSa ke vikalpa to AkulatA utpanna karanevAle haiM hI; parantu maiM abaddha hU~ - aise svarUpa saMbaMdhI vikalpa bhI AkulatA utpanna karanevAle hI haiN| vrata, tapa, bhakti Adi ke rAga to AkulatA utpanna karate hI haiM; parantu nayapakSa kA rAga bhI AkulatA utpanna karatA hai, duHkhadAyI hai| mAtra zuddha jJAnaghanasvarUpa bhagavAna AtmA meM rAga aura duHkha nahIM hai| zrutajJAna ke vikalpa se utpanna huI AkulatA Atmavastu meM nahIM hai| maiM pUrNa hU~, zuddha hU~ - aise jo vikalpa uThate haiM, ve AtmA se bhinna haiN| ina vikalpoM se bhI bhinna AtmA kA anubhava samyagdarzana hai|' ___ yahA~ to yaha kahate haiM ki AkulatA ko utpanna karanevAle nayapakSa ke vikalpoM se bhagavAna AtmA bhinna haiM / aisA svarUpa nirvikalpa anubhava se prasiddha hotA hai, isakAraNa zrutajJAna kI buddhiyoM ko bhI maryAdA meM lekara arthAt zrutavikalpa se haTAkara zrutajJAnatattva ko bhI Atmasanmukha karo- aisA kahA hai| zrutajJAna kI buddhiyA~ arthAt jJAna kI dazAyeM, jo nayajJAna meM ulajhI par3I thIM, unheM vahA~ se sameTakara svasanmukha karane ko kahA hai| jisasamaya AtmA aneka vikalpoM dvArA AkulatA utpanna karanevAlI zrutajJAna kI buddhiyoM ko bhI maryAdA meM lekara zrutajJAnatattva ko Atmasanmukha karatA hai; usI samaya AtmA bhalIbhAMti dikhAI dene lagatA hai| vikalpa bahirmukhabhAva haiM, jo vikalpoM meM hI aTakA rahatA hai, vaha bahirAtmA hai|' 1. pravacanaratnAkara, bhAga 4, pRSTha 361-362 2. vahI, pRSTha 362 3. vahI, pRSTha 363
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ 263 gAthA 144 ... 'pahale kahA thA ki matijJAnatattva ko Atmasanmukha karanA aura yahA~ kahate haiM ki zrutajJAnatattva ko bhI Atmasanmukha DhAlanA / ahAhA ! isameM kitanA puruSArtha hai / sampUrNa dizA ( para se svadravya kI ora ) palaTane kI bAta hai / aba kahate haiM ki matijJAna va zrutajJAna ke Atmasanmukha hone para jo AtmA kA anubhava hotA hai, usameM vikalpoM kA atyanta abhAva hai| 'maiM aisA hU~, aisA nahIM hU~' - aise vikalpoM ko bhI jahA~ avakAza nahIM rahatA, to phira para ke kartRtva kI to bAta hI kahA~ rahI ? atyanta vikalparahita hone para AtmA tatkAla nijarasa se hI pragaTa hotA hai| antara meM dRSTi par3I, jJAna kI dazA jyoM hI jJAtA kI ora DhalI, usI kSaNa bhagavAna AtmA nijarasa se pragaTa ho jAtA hai / nijarasa arthAt jJAnarasa, Anandarasa, zAntarasa, samarasa, vItarAgarasa aise nijarasa se bhagavAna AtmA tatkAla prasiddha ho jAtA hai| - para ke yA vikalpoM ke Azraya se samyagdarzana pragaTa nahIM hotA, kintu antara meM svabhAvasanmukha hone para AtmA tatkAla nijarasa se hI pragaTa hotA hai| trikAlI dhruva - aise dravya ke sanmukha hone para nijarasa se hI AtmA tatkAla pragaTa ho jAtA hai, Adi-madhya-rahita, anAdi - ananta, paramAtmarUpa samayasAra usI samaya samyakatayA zraddhA va jJAna kA viSaya bana jAtA hai, jJAta ho jAtA hai| AtmA pahale nahIM thA aura aba ho gayA ho aisA nahIM hai| abhI to mAtra paryAya meM pragaTa - prasiddhi huI hai| jo hai, usI kI pragaTa- prasiddhi hotI hai / - digambara saMta kahate haiM ki bhagavAna terI vartamAna matijJAna va zrutajJAna kI paryAya para kI ora jhukI hai, isakAraNa tujhe parapadArtha kI prasiddhi hotI hai| aba tU sva-padArtha kI prasiddhi ke lie matijJAna va zrutajJAna ke tattva ko antarvabhAva kI ora jhukAkara svasanmukha ho, jisase terA AtmA nijarasa se hI paryAya meM pragaTa hogA / AtmA nirvikalpa vItarAgabhAva se hI pragaTa hotA hai| 1. pravacanaratnAkara, bhAga 4, pRSTha 363-364 2. vahI, pRSTha 364. 3. vahI, pRSTha 365
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra anuzIlana bhAvArtha yaha hai ki AgamajJAna se jJAnasvarUpa AtmA kA nizcaya karake indriya buddhirUpa matijJAna ko jJAnabhAva meM hI milAkara tathA zrutajJAnarUpI nayoM ke vikalpa miTAkara zrutajJAna ko bhI nirvikalpa karake eka akhaNDa pratibhAsa kA anubhava karane ko hI samyagdarzana va samyagjJAna kahate haiN| samyagdarzana va samyagjJAna anubhava se koI judI vastu nahIM hai / " 264 isaprakAra karttAkarma- adhikAra kI isa antima gAthA aura usakI TIkA meM samyagdarzana aura samyagjJAna prApta karane kI vidhi batAkara yaha kahA gayA hai ki samayasArarUpa bhagavAna AtmA athavA usake anubhava kA nAma hI samyagdarzana aura samyagjJAna hai| aba yahA~ 144 vIM gAthA kI samApti ke sAtha hI karttAkarma- adhikAra bhI samApta ho rahA hai| isa avasara para AcArya amRtacandra AtmakhyAti TIkA meM 7 kalaza likhate haiM, jinameM AraMbha ke do kalaza to pakSAtikrAnta samayasAra kA svarUpa batAnevAle prakaraNa se saMbaMdhita haiM, zeSa 5 kalaza sampUrNa karttAkarmaadhikAra ke samApana kalaza haiN| ' ( zArdUlavikrIDita ) AkrAmannavikalpabhAvamacalaM pakSairnayAnAM vinA / sAro yaH samayasya bhAti nibhRtairAsvAdyamAnaH svayam // vijJAnaikarasaH sa eSa bhagavAnpuNyaH purANaH pumAn / jJAnaM darzanamapyayaM kimathavA yatkicanaiko'pyayam // 93 // ( harigIta ) yaha puNya puruSa purANa saba nayapakSa bina bhagavAna hai / yaha acala hai avikalpa hai basa yahI darzana jJAna hai // nibhRtajanoM kA svAdya hai ara jo samaya kA sAra hai / jo bhI ho vaha eka hI anubhUti kA AdhAra hai // 93 // 1. pravacanaratnAkara, bhAga 4, pRSTha 369
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ 265 gAthA 144 bhayoM ke pakSoM se rahita, acala, nirvikalpabhAva ko prApta hotA huA jo samaya kA sAra prakAzita karatA hai, vaha yaha samayasAra (zuddhAtmA) hai, jo ki nibhRta (AtmalIna-nizcala) puruSoM ke dvArA svayaM AsvAdyamAna hai, unake anubhava meM AtA hai aura vijJAna hI jisakA eka rasa hai - aisA bhagavAna AtmA pavitra hai, purANapuruSa hai| use jJAna kaho yA darzana, cAhe jo kucha bhI kaho, vaha hI sArabhUta hai| adhika kyA kaheM - jo kucha hai, vaha eka hI hai| isa kalaza meM yaha kahA jA rahA hai ki vigata gAthAoM meM jisa nayapakSAtIta bhagavAna AtmA kI carcA kI gaI hai, vaha bhagavAna AtmA puNyasvarUpa hai arthAt pavitra hai; purANa hai arthAt atyanta prAcIna hai, anAdi-ananta hai; pumAna hai arthAt puruSa hai, pauruSa se yukta hai, anantaguNavAlA hai; acala hai arthAt apane svarUpa se kabhI calAyamAna nahIM hotA; avikalpabhAvarUpa hai arthAt nirvikalpa caitanyavasturUpa hai, vikalpajAla meM ulajhanevAlA nahIM hai, vikalpoM se prApta honevAlA nahIM hai| zuddhabhAvarUpa-nirvikalpabhAvarUpa pariNamatA huA, vijJAna hI eka hai rasa jisakA aura jo nibhRta puruSoM dvArA, AtmAnubhavI jJAniyoM dvArA; AsvAdyamAna hai, anubhava yogya hai; - aisA vaha bhagavAna AtmA hI darzana hai, jJAna hai; samyagdarzana hai, samyagjJAna hai| adhika kyA kaheM - jo kucha bhI hai, vaha eka AtmA hI hai| isaprakAra yaha kalaza dRSTi ke viSayabhUta, samyagdarzana-jJAna-cAritra ke ekamAtra mUlAdhAra bhagavAna AtmA kI mahimA batAnevAlA kalazakAvya hai| isa kalaza kA bhAva spaSTa karate hue pANDe rAjamalajI likhate haiM - "bhAvArtha isaprakAra hai ki jitanA naya hai, utanA zrutajJAna hai; zrutajJAna parokSa hai, anubhava pratyakSa hai; isalie zrutajJAna binA jo jJAna hai, vaha pratyakSa anubhavatA hai| isakAraNa pratyakSarUpa se anubhavatA huA jo koI zuddhasvarUpa AtmA hai, vahI jJAnapuMja vastu hai, - aisA kahA jAtA hai|" ___ isI kA anukaraNa karate huye banArasIdAsa nATaka samayasAra meM isa chanda kA bhAvAnuvAda isaprakAra karate haiM -
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra anuzIlana ( savaiyA ikatIsA ) daraba kI naya ara parajAyanaya doU, 266 zrutagyAnarUpa zrutagyAna to parokha hai / suddha paramAtamAko anubhau pragaTa tAteM, anubhau virAjamAna anubhau adokha hai / anubhau pravAMna bhagavAna puruSa purAna, gyAna aura vigyAnaghana mahAsukhapokha hai / parama pavitra yauM anaMta nAma anubhauke, anubhau binA na kahU~ aura Thaura mokha hai // dravyArthika aura paryAyArthika ye donoM hI naya zrutajJAna haiM aura zrutajJAna parokSa pramANa hai tathA zuddha AtmA kA anubhava pratyakSa pramANa hai / yaha anubhava nirdoSa hai, suzobhita hai, pramANa hai, bhagavAna hai, puruSa hai, purANa hai, jJAna hai, vijJAnaghana hai, mahAna hai aura sukha kA poSaNa karanevAlA hai| yaha anubhava parama pavitra hai, isake ananta nAma haiM, yaha mokSa svarUpa hai, mokSa kA kAraNa hai; isake binA anyatra kahIM bhI mokSa nahIM hai| yahA~ dhyAna dene kI bAta yaha hai ki yahA~ banArasIdAsajI ne sabhI vizeSaNa anubhava ke banA diye haiN| bhagavAna, puNya, purANa, pumAna, jJAna Adi sabhI ko anubhava kA nAmAntara batAyA hai| kalaza TIkA meM bhI isIprakAra kI dhvani vidyamAna hai aura banArasIdAsajI ne isa bhAva ko vahIM se grahaNa kiyA hai| dUsare yahA~ bhI mUla chanda meM nayoM ke nAma nahIM haiM; parantu banArasIdAsajI kalazaTIkA ke anukaraNa para yahA~ dravyArthika- paryAyArthika naya hI lete haiM, pahale ke samAna nizcaya - vyavahAra naya nahIM lete| isase pratIta hotA hai ki banArasIdAsajI ko donoM prakAra ke nayoM ke lene meM koI saMkoca nahIM hai; kintu kalazaTIkAkAra sarvatra hI dravyArthika- paryAyArthika nayoM ko hI lete A rahe haiM / isa sambandha meM vistRta samIkSA pahale kI hI jA cukI hai| ataH yahA~ kucha likhane kI AvazyakatA nahIM hai| 144 vIM gAthA meM samayasAra (zuddhAtmA) ko samyagdarzana aura samyagjJAna kahA hI hai| ataH samayasAra ke nAmAntaroM ko anubhava ke nAmAntara kahanA
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ 267 gAthA 144 anucita bhI nahIM hai| saMkSepa meM yahA~ bhI yahI kahA jA rahA hai ki nayapakSAtIta . samayasAra hI samyagdarzana hai, samyagjJAna hai, anubhava hai aura isI anubhava ke gIta gAye gaye haiM nATaka samayasAra ke isa chanda meN| aba AgAmI kalaza meM yaha kahate haiM yaha AtmAnubhava kaise hotA hai ? (zArdUlavikrIDita) dUraM bhUri vikalpajAlagahane bhrAmyannijaughAccyuto / dUrAdeva vivekanimnagamanAnnIto nijaughaM balAt // vijJAnakarasastadekarasinAmAtmAnamAtmA haran / Atmanyeva sadA gatAnugatatAmAyAtyayaM toyavat // 94 // (harigIta ) nija augha se cyuta jisataraha jala DhAlavAle mArga se| balapUrvaka yadi mor3a deM to A mile nija augha se // . usa hI taraha yadi mor3a deM balapUrvaka nijabhAva ko| nijabhAva se cyuta AtmA nijabhAva meM hI A mile // 94 // jisaprakAra pAnI apane samUha se cyuta hotA huA dUra gahana vana meM baha rahA ho, use dUra se hI DhAlavAle mArga ke dvArA apane samUha kI ora balapUrvaka mor3a - diyA jAya, to vaha pAnI pAnI ko pAnI ke samUha kI ora khIMcatA huA, pravAharUpa hokara apane samUha meM A milatA hai; usIprakAra yaha AtmA apane vijJAnaghanasvabhAva se cyuta hokara pracura vikalpajAloM ke gahana vana meM dUra-dUra taka paribhramaNa kara rahA thA, use dUra se vivekarUpI DhAlavAle mArga dvArA apane vijJAnaghanasvabhAva kI ora balapUrvaka mor3a diyA gyaa| isalie vijJAnaghana AtmA kA rasika AtmA AtmA ko AtmA kI ora khIMcatA huA, jJAna ko jJAnI kI ora khIMcatA huA pravAharUpa hokara sadA vijJAnaghanasvabhAva meM A milatA hai| isa kalaza ke bhAva ko paNDita jayacandajI chAbar3A bhAvArtha meM isaprakAra prastuta karate haiM -
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra anuzIlana 268 "jaise pAnI,apane pAnI ke nivAsasthala se kisI mArga se bAhara nikalakara vana meM aneka sthAnoM para baha nikale aura phira kisI DhalAnavAle mArga dvArA jyoM kA tyoM apane nivAsa sthAna meM A mile; isIprakAra AtmA bhI mithyAtva ke mArga se svabhAva se bAhara nikalakara vikalpoM ke vana meM bhramaNa karatA huA, kisI bhedajJAnarUpI DhAlavAle mArgadvArA svayaM hI apane ko khIMcatA huA, apane vijJAnaghanasvabhAva meM A milatA hai|" ___ pAnI kA svabhAva nIce kI ora bahanA hai; ataH apane samUha se vilaga hokara gahana vana meM nIce kI ora bahanevAle pAnI kA dubArA usI jalasamUha meM A milanA AsAna nahIM hai; tathApi yadi use balapUrvaka DhAlavAle mArga se usI ora mor3a diyA jAya, jahA~ se vaha jalasamUha se vilaga huA thA, to vaha usI jalasamUha meM A milatA hai| yadyapi yaha kAma AsAna nahIM hai; tathApi sambhava hai, asambhava nhiiN| isIprakAra apane vijJAnaghanasvabhAva se bhraSTa vikalpajAla ke gahana vana meM bhramita AtmA kA Atmasammukha honA AsAna nahIM hai; tathApi yadi usako bhI vivekarUpI DhAlavAle mArga se nija vijJAnaghanasvabhAva kI ora balapUrvaka mor3a diyA jAya to vaha bhI AtmAnubhava karane meM samartha ho sakatA hai| tAtparya yaha hai ki AtmAnubhava kI vidhi hI yaha hai ki hama apane upayoga ko puruSArthapUrvaka svasvabhAva kI ora mor3eM Atmasanmukha kreN| . 144 vIM gAthA kI TIkA meM bhI yahI kahA thA ki pA~ca indriyoM aura mana ke mAdhyama se viSaya-kaSAya meM ulajhe matijJAna ko unase haTAkara balapUrvaka Atmasanmukha kare aura nAnA nayoM ke vikalpoM meM ulajhe zrutajJAna ko bhI Atmasanmukha kare, taba hI AtmAnubhava hotA hai| usI bAta ko isa kalaza meM kaha rahe haiM ki apane upayoga ko balapUrvaka Atmasanmukha karo; kyoMki AtmAnubhava karane kI yahI rIti hai, yahI vidhAna hai, yahI upAya hai| yaha puruSArtha kI preraNA dene vAlA kalaza kAvya hai| yaha puruSArtha bhI anya kucha bhI nahIM; mAtra parasanmukha apane upayoga ko balapUrvaka Atmasanmukha karanA hI hai|
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ 269 gAthA 144 isa kalaza ke bhAva ko nATaka samayasAra meM isaprakAra vyakta kiyA gayA hai| ( savaiyA ikatIsA ) jaisai eka jala nAnArUpa-darabAnujoga, bhayau bahu bhA~ti pahicAnyau na paratu hai| phiri kAla pAi darabAnujoga dUri hota, apanai sahaja nIce mAraga Dharatu hai| taisai yaha cetana padAratha vibhAva tAsauM, ___gati joni bhesa bhava-bhAMvari bharatu hai| samyak subhAI pAi anubhau ke paMtha dhAi, ___baMdhakI jugati bhAni mukati karatu hai // jisaprakAra pAnI aneka vastuoM ke saMyoga se anekarUpa ho jAtA hai aura pahicAnane meM nahIM AtA, phira samaya Ane para jaba saMyoga dUra ho jAte haiM, taba apane svabhAva meM Akara nIce kI ora bahane lagatA hai; usIprakAra yaha cetana AtmA vibhAva avasthA meM gati, yoni, bheSarUpa saMsAra ke bhaMvaroM meM bhramatA rahatA hai, phira avasara Ane para nija samyaksva bhAva ko prApta kara, anubhava ke patha para lagakara, baMdha ko naSTa kara mukti ko prApta karatA hai| prazna - saMskRta chanda kA jo bhAva Upara batAyA gayA hai, usameM aura nATaka samayasAra ke chanda ke bhAva meM ekarUpatA dikhAI nahIM detI; kyoMki saMskRta ke chanda meM to yaha kahA hai ki pAnI apane samUha se cyuta hokara nIce kI ora bahatA hai, kintu jaba use balapUrvaka DhAlavAle mArga se mor3a diyA jAtA hai, taba vaha usI meM A milatA hai; aura yahA~ yaha kahA jA rahA hai ki vastuoM ke saMyoga se pAnI anekarUpa ho jAtA hai aura saMyoga dUra hone para svabhAva meM Akara nIce kI ora bahane lagatA hai| ___ pAnI ke dRSTAnta meM jo antara hai, vaisA hI antara siddhAnta meM bhI dikhAI detA hai| isakA kAraNa kyA hai ? uttara - yaha to pahale spaSTa kiyA hI jA cukA hai ki banArasIdAsajI nATaka samayasAra meM sarvatra kalaza TIkA kA anusaraNa karate haiN| lagatA hai yahA~
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra anuzIlana 270 bhI aisA hI huA hai; kyoMki kalazaTIkAkAra pANDe rAjamalajI isa chanda (kalaza) kA bhAva isaprakAra vyakta karate haiM - "jisaprakAra pAnI kA zIta, svaccha aura dravatva svabhAva hai; usa svabhAva se vaha kabhI cyuta hotA hai, apane svabhAva ko chor3atA hai; usIprakAra jIvadravya kA svabhAva kevalajJAna, kevaladarzana, atIndriya sukha ityAdi ananta guNasvarUpa hai aura vaha usase anAdikAla se bhraSTa huA hai, vibhAvarUpa pariNamA hai| ___ jisaprakAra pAnI apane svAda se bhraSTa huA nAnA vRkSarUpa pariNamatA hai; uMsIprakAra jIvadravya apane zuddhasvarUpa se bhraSTa huA nAnAprakAra caturgati paryAyarUpa apane ko AsvAdatA hai| jisaprakAra pAnI apane svarUpa se bhraSTa hotA hai aura kAla kA nimitta pAkara punaH jalarUpa hotA hai, nIce ke mArga se DhalakatA huA puMjarUpa bhI hotA hai; usIprakAra jIvadravya anAdi se svarUpa se bhraSTa hai| zuddhasvarUpa lakSaNa samyaktva guNa ke pragaTa hone para mukta hotA hai| - aisA dravya kA pariNAma hai|" nATaka samayasAra kA chanda ukta bhAva kA hI anusaraNa kara rahA hai| nijaugha se cyuta pAnI kA DhAlavAle mArga se dubArA usI samUha meM A milanA sahajabhAva se sabako svIkRta nahIM hotaa| logoM ko aisA lagatA hai ki aisA kaise ho sakatA hai| kyoMki pAnI kA svabhAva to nIce ko bahanA hI hai| tathA pAnI kA svabhAva hI jaba nIce bahanA hai to phira pAnI kA nijauSa se cyuta hokara nIce bahanA vibhAva kaise mAnA jA sakatA hai? isaprakAra ke cintana se saMgati biThAne ke lie yaha kahA gayA hai ki jaba jala nijaugha se cyuta hotA hai to vaha air3e-ter3e, Ubar3a-khAbar3a mArga meM bhaTaka jAtA hai, nAnAprakAra kI pRthvI aura nAnAprakAra kI vanaspatiyoM meM vilIna-sA hI ho jAtA hai; kintu usI jala ko jaba DhAlavAlA nIcA mArga mila jAtA hai to vaha svAbhAvikarUpa se zAnta hokara sahajabhAva se bahane lagatA hai| isIprakAra yaha bhagavAna AtmA bhI antarmukha sahaja svAbhAvika pariNAma se cyuta hokara bhaTaka jAtA hai, nAnAprakAra ke jJeyoM meM ulajhakara raha jAtA hai, vibhAvabhAvarUpa
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ 271 gAthA 144 pariNamane lagatA hai; kintu jaba use balapUrvaka viveka ke mArga meM lagA diyA jAtA hai to antarmukha hokara sahajabhAva se svabhAva meM pariNamane lagatA hai, samyagdarzana, jJAna, cAritra rUpa pariNamane lagatA hai| prazna - donoM arthoM meM kaunasA artha sahI hai| uttara - donoM hI sahI haiM; kyoMki donoM ke bhAva meM koI antara hai hI nhiiN| antara to mAtra udAharaNa ko ghaTita karane meM hai, usake spaSTIkaraNa meM hai, niSkarSa meM to koI antara hai hI nhiiN| .. isa kalaza kA bhAva svAmIjI isaprakAra spaSTa karate haiM - "yahA~ nadI ke pravAha ke dRSTAnta dvArA jIva kI paryAyajanita bhUla aura svabhAvagata vizeSatA ko samajhAkara svabhAva kA lakSya karAte haiN| jisaprakAra nadI kA apAra jalasamUha apane vega se apanI dhArA meM baha rahA ho, usameM se thor3AsA pAnI apanI dhArA ko chor3akara anya rAste se idhara-udhara bahakara gahana vana meM kahIM dUra calA jaave| pazcAt use koI vyakti DhAlavAle mArga se usI nadI kI ora mor3a deve, to phira vaha pAnI DhAla pAkara pAnI ke mUlasamUha kI ora pravAhita hotA huA, pAnI ke mUlasamUha meM mila jAtA hai| usIprakAra yaha bhagavAna AtmA anAdikAla se apane vijJAnaghanasvabhAva se cyuta huA thA, bhraSTa hokara pracura vikalpajAlarUpI vana meM bhaTaka gayA thaa| apanI trikAlI dhruvasvabhAvI pravAharUpa vastu to trikAla apane jJAna va Ananda ke rasa se bharapUra hI par3I hai; kintu kevala paryAya meM vaha AtmA usa paripUrNa svabhAva se cyuta ho rahA hai, anAdikAla se bhraSTa ho rahA hai; aba vaha apane ugra puruSArtha se vivekarUpI DhAlavAle mArga dvArA apane yathArtha svarUpa vijJAnaghanasvabhAva kI ora AyA hai| ___ kalaza TIkA meM paNDita rAjamalajI ne 'viveka nimnagamanAt' pada kA artha yaha kiyA hai ki - zuddhasvarUpa kA anubhava yahI huA nIcA DhAlavAlA mArga, usa kAraNa se jIvadravya kA jaisA svarUpa thA, vaisA pragaTa huaa| 1. pravacanaratnAkara, bhAga 4, pRSTha 377
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra anuzIlana 272 jo ajJAnIjIva anAdikAla se apane vijJAnaghanasvabhAva se bhraSTa huA pracura vikalparUpI gahana vana meM dUra-dUra taka bhaTaka rahA thA, anekaprakAra ke vikalpa ke rAgajAla meM svataH ulajha rahA thA; dayA, dAna, vrata Adi zubhapuNyarUpa tathA hiMsAdi azubha-pAparUpa anantaprakAra ke zubhAzubha vikalpoM yA anekaprakAra ke naya vikalpoM ke indrajAla meM svayaM apane vibhAva svabhAva meM aTaka rahA thA; vaha tattvajJAna ke bala se use dUra se hI chor3akara arthAt rAgAdi se mile binA hI apane upayoga ko svabhAva meM jor3a detA hai| bhedajJAna dvArA prApta apane bala se hI apane caitanyasvabhAva kI ora jhuka jAtA hai| zloka meM aisA pATha hai ki 'viveka nimnagamanAt' - isakA artha yaha hai ki bhedajJAnarUpI mArga dvArA svayaM apane jJAnaghanasvabhAva meM A milatA hai| DhAlavAlA mArga arthAt bhedajJAnarUpa gaMbhIra mArga, isake dvArA svarUpa meM A milatA hai| bhedajJAnarUpI jo gaMbhIra DhAlavAlA mArga hai, vaha antarvabhAva kI ora jAnevAlA mArga hai; aura vikalpa para kI ora jAnevAlA mArga hai| bhedajJAna dvArA jisako svabhAva kA Azraya ho jAtA hai, vaha vikalpoM se bhinna hotA hai, phira use vikalpoM kA kartRtva nahIM rhtaa| ajJAnI dayA, dAna, vrata Adi zubha vikalpoM ko apanA svarUpa mAnakara vikalpoM kA kartA banakara nija caitanyasvarUpa se bhraSTa hokara vikalpavana meM cirakAla taka paribhramaNa karatA hai|" - pAnI kA samUha to samudra, nadI, jhIla aura tAlAba - sabhI meM hotA hai; tathApi svAmIjI ne jalaugha kA artha nadI hI kiyA hai, jo upayukta hI hai; kyoMki samudra, jhIla aura tAlAba kA pAnI yadi apane samUha se cyuta hokara nIce kI ora baha jAve to yAMtrika prayoga ke binA usakA usI jalasamUha meM milanA saMbhava nahIM hai; parantu nijasamUha se cyuta nadI ke pAnI ko DhAlavAle mArga se usI jalasamUha meM milAnA binA yaMtra ke bhI saMbhava hai; kyoMki nadI kA pAnI 1. pravacanaratnAkara, bhAga 4, pRSTha 378 2. vahI, pRSTha 379 3. vahI, pRSTha 379-380
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ 273 gAthA 144 bhI to sahajabhAva se nIce kI ora hI baha rahA hai| jisasthAna para pAnI apane samUha se cyuta huA hai, bhale hI use usI sthAna para na milAyA jA sake; parantu usI jaladhArA meM Age avazya milAyA jA sakatA hai| ____ haridvAra meM gaMgAnadI kI eka jaladhArA ko nahara kA rUpa dekara gaMgA se pRthak kiyA gayA aura usI jaladhArA (nahara) ko lagabhaga pAMca sau kilomITara alaga calAkara kAnapura ke Asa-pAsa usI gaMgA nadI meM hI milA diyA gyaa| / ataH svAmIjI ne jo jalasamUha kA artha nadI kiyA hai; vaha tarkasaMgata hai evaM unake laukika anubhava ko bhI siddha karatA hai| ___ are bhAI! nadI kA jo pAnI apanI mUladhArA se alaga ho jAyagA, bichur3a jAyagA; usakI durdazA hI honevAlI hai, usakA vinAza sunizcita hI hai| vaha pAnI aba pAnI ke rUpa meM nahIM raha pAvegA; yA to miTTI meM milakara kIcar3a ho jAvegA yA phira kisI vRkSa dvArA sokha liyA jaaygaa| yadi vaha jala apanI surakSA cAhatA hai to aba use jaise bhI bane nadI kI mUladhArA kI ora hI lauTanA hogA; usakI surakSA kA anya koI upAya nahIM hai| isIprakAra jisa AtmA ke zraddhA, jJAna aura cAritra trikAlIdhruva nija zuddhAtmA se cyuta hokara parapadArthoM meM samarpita haiM; unakI durdazA sunizcita hI hai| aise jIva hI cAra gati aura caurAsI lAkha yoniyoM meM bhaTaka rahe haiM aura tabataka bhaTakate raheMge, jabataka ki ve para se parAnmukha hokara nija bhagavAna AtmA ke prati samarpita nahIM hote| . . tAtparya yaha hai ki jisa AtmA ke zraddhAguNa ne apane trikAlIdhruva AtmA meM apanApana na rakhakara apane AtmA se bhinna parapadArthoM aura apane hI AtmA meM utpanna honevAle rAga-dveSAdibhAvoM meM apanApana rakhA; tathA jisa AtmA ke jJAnaguNa ne apane AtmA ko nijarUpa na jAnakara parapadArthoM aura rAgAdi ko nijarUpa jAnA; isIprakAra jisa AtmA ke cAritraguNa ne nija AtmA meM lInatA na karake, sthiratA na rakhakara; parapadArthoM aura rAgAdibhAvoM meM lInatA kI, sthiratA kI; vaha AtmA cAra gati aura caurAsI lAkha yoniyoM meM bhaTaka-bhaTaka kara ananta duHkha uThAtA hai|
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra anuzIlana 274 jo AtmA AtmonmukhI puruSArtha dvArA apane zraddhA, jJAna aura cAritraguNa ko Atmasammukha karate haiM arthAt aisA zraddhAna karate haiM ki maiM to trikAlIdhruva jJAnAnandasvabhAvI AtmA hU~; aisA hI jAnate haiM aura isI AtmA meM upayoga sthira kara lIna ho jAte haiM; ve samyakdarzana, jJAna aura cAritra ko prAptakara ananta sukhI ho jAte haiN| ___ ataH pratyeka AtmArthI bhAI-bahina kA kartavya hai ki ve apane zraddhA, jJAna aura cAritra ko puruSArthapUrvaka nija AtmA kI ora mor3eM; kyoMki sukhI hone kA ekamAtra yahI upAya hai| isaprakAra isa kalaza meM indriyoM ke mAdhyama se viSaya-vikAra meM phaMse aura nayoM ke vikalpajAla meM ulajhe AtmA ko nijasvabhAva se bhraSTa batAkara, antaronmukhI puruSArtha dvArA nija zuddhAtmatattva ko prApta karane kI preraNA dI gaI hai| isaprakAra 93 evaM 94 ina do kalazoM meM nayapakSAtIta bhagavAna AtmA ke prakaraNa kA samApana karake aba AgAmI 5 kalazoM meM sampUrNa kartAkarma adhikAra kA samApana karate haiN| . ( anuSTup ) vikalpakaH paraM kartA vikalpaH karma kevalam / na jAtu kartRkarmatvaM savikalpasya nazyati // 95 // (rolA) hai vikalpa hI karma vikalpaka kartA hove / jo vikalpa ko kare vahI to kartA hove // nita ajJAnI jIva vikalpoM meM hI hove / isa vidhi kartAkarmabhAva kA nAza na hove // 95 // vikalpa karanevAlA kartA hai aura vaha vikalpa hI usakA karma hai| isaprakAra savikalpapuruSoM kI kartAkarmapravRtti kabhI naSTa nahIM hotii| tAtparya yaha hai ki jabataka vikalpabhAva haiM, tabataka kartAkarmabhAva hai aura jaba vikalpoM kA abhAva ho jAtA hai, taba kartAkarmabhAva kA bhI abhAva ho jAtA hai|
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ 275 gAthA 144 yahA~ moha-rAga-dveSamaya vikalpoM meM ekatva, mamatva, kartRtva aura bhoktRtva sthApita karanevAle ajJAnI mithyAdRSTi ko savikalpa kahA gayA hai| aise savikalpa ajJAnI ke kartAkarma kI pravRtti kA nAza kabhI nahIM hotaa| yahI batAyA gayA hai isa chanda meN| kalazaTIkAkAra pANDe rAjamalajI kI dRSTi meM bhI karmajanita rAgAdibhAvoM meM apanApana mAnane vAlA mithyAdRSTi hI savikalpa hai aura isaprakAra ke savikalpa (mithyAdRSTi) ke kartAkarmabhAva kabhI bhI naSTa nahIM hotaa| isa kalaza kA bhAva spaSTa karate hue ve likhate haiM - "koI aisA mAnegA ki jIvadravya sadA hI akartA hai, to usake prati aisA samAdhAna hai ki jitane kAla taka jIva kA samyaktva guNa pragaTa nahIM hotA, utane kAla taka jIva mithyAdRSTi hai| mithyAdRSTi ho to azuddha pariNAma kA kartA hotA hai| so jaba samyaktva guNa pragaTa hotA hai, taba azuddha pariNAma miTatA hai aura taba azuddha pariNAma kA kartA nahIM hotA hai|" kalazaTIkAkAra ke ukta kathana meM yaha bAta atyanta spaSTa hai ki paradravya aura rAgAdibhAvoM meM ekatva, mamatva, kartRtva aura bhoktRtva bhAvoM ko hI yahA~ azuddhabhAva kahA gayA hai| ye azuddhabhAva mithyAdRSTi ke haiM; ataH vaha inakA kartA hai aura samyagdRSTi ke ye bhAva nahIM haiM; ataH vaha inakA kartA nahIM hai| ___ jaba kartRtvAdi ke bhAva samyagdRSTi ke haiM hI nahIM, to vaha unakA kartA kisaprakAra ho sakatA hai? tAtparya yaha hai ki mithyAdRSTi ke mithyAtva saMbaMdhI rAgAdi haiM aura vaha unakA kartA hai aura samyagdRSTi ke ve mithyAtva saMbaMdhI rAgAdi haiM hI nahIM; ataH vaha unakA kartA bhI nahIM hai| samyagdRSTi ke jo cAritramoha saMbaMdhI rAgAdibhAva abhI vidyamAna haiM; unakI bAta yahA~ nahIM kI jA rahI hai| yahA~ to rAgAdibhAvoM meM ekatva, mamatva, kartRtva aura bhoktRtvabhAvarUpa rAgAdibhAvoM kI bAta hai| isI spaSTIkaraNa ko dhyAna meM rakhate hue kavivara paMDita banArasIdAsajI nATaka samayasAra meM isa chanda kA bhAvAnuvAda isaprakAra karate haiM -
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra anuzIlana 276 ' (dohA) nisi dina mithyAbhAva bahu, dharai mithyAtI jIva / tAta bhAvita karamako, karatA kahyo sadIva // mithyAdRSTi (savikalpa) jIva dina-rAta mithyAbhAvoM ko dhAraNa kie rahatA hai, kiyA karatA hai, isa kAraNa bhAvakarmoM kA kartA kahA gayA hai| yahA~ banArasIdAsajI ne savikalpa kA artha sIdhA mithyAdRSTi hI le liyA ' hai| tAtparya yaha hai ki yahA~ cAritramoha saMbaMdhI vikalpoM ko vikalpa kI zreNI meM nahIM rakhA hai| 'savikalpa' zabda kA artha svAmIjI isaprakAra karate haiM - "jo jIva vikalpa sahita hai, usakA kartA-karmapanA kabhI naSTa nahIM hotaa| arthAt jo aise vikalpa sahita hai ki - 'vikalpa merA hai, maiM vikalpa kA kartA hU~ aura vikalpa merA karma hai' - usakI kartA-karmapane kI vRtti calatI hI rahatI hai, usako kabhI bhI nizcaya samyagdarzana pragaTa nahIM hotaa|" .. - svAmIjI ke ukta kathana se bhI yaha bAta spaSTa ho jAtI hai ki yahA~ vikalpa kA artha mAtra vikalpa kA uThanA hI nahIM hai, apitu vikalpa meM mamatvabuddhi evaM kartRtvabuddhi kA nAma vikalpa hai, mithyAtva saMbaMdhI vikalpa kA nAma vikalpa hai| cAritramoha saMbaMdhI vikalpa yahA~ apekSita nahIM hai| yahA~ para meM aura vikalpoM meM ekatva-mamatva karanevAle evaM vikalpoM kA kartA svayaM ko mAnanevAle ko hI savikalpaka kahA gayA hai| ___ aba AgAmI kalaza meM bhI isI bAta ko puSTa karate hue kahate haiM ki jo kartA hai, vaha jJAtA nahIM ho sakatA aura jo jJAtA hai, vaha kartA nahIM ho sktaa| ( rathoddhatA ) yaH karoti sa karoti kevalaM, yastu vetti sa tu vetti kevalam / yaH karoti na hi vettisa kvacit, yastu vetti na karoti sa kvacit // 16 // . 1. pravacanaratnAkara, bhAga 4, pRSTha 381
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ 277 gAthA 144 ( rolA ) jo karatA hai vaha kevala kartA hI hove / jo jAne basa vaha kevala jJAtA hI hove // jo karatA vaha nahIM jAnatA kucha bhI bhaaii| jo jAne vaha kare nahIM kucha bhI he bhAI // 96 // ____jo karatA hai, vaha mAtra karatA hI hai aura jo jAnatA hai, vaha mAtra jAnatA hI hai| jo karatA hai, vaha kabhI jAnatA nahIM aura jo jAnatA hai, vaha kabhI karatA nhiiN| tAtparya yaha hai ki jo kartA hai, vaha jJAtA nahIM hai aura jo jJAtA hai, vaha kartA nahIM hai| isa kalaza kA bhAva spaSTa karate hue kalaza TIkAkAra pANDe rAjamalajI likhate haiM - "bhAvArtha isaprakAra hai ki samyaktva aura mithyAtva ke pariNAma paraspara viruddha haiN| jisaprakAra sUrya kA prakAza hone para andhakAra nahIM hotA aura aMdhakAra hone para prakAza nahIM hotA; usIprakAra samyaktva ke pariNAma hone para mithyAtva pariNamana nahIM hotA hai| isakAraNa eka kAla meM eka pariNAmasvarUpa jIvadravya pariNamatA hai; ataH usa pariNAma kA kartA hotA hai| isakAraNa mithyAdRSTi jIva karma kA kartA aura samyagdRSTi jIva karma kA akartA - aisA siddhAnta siddha huaa|" ___ kalazaTIkA ke isa kathana meM jJAtRtvabhAva ko samyaktva aura kartRtvabhAva ko mithyAtva zabda se abhihita kiyA hai tathA una donoM ko paraspara virodhI pariNAma batAyA hai| isI bhAva ko banArasIdAsajI isaprakAra vyakta karate haiM - (caupAI ) karai karama soI karatArA, jo jAne sau jaannhaaraa| jo karatA nahiM jAne soI, jAne so karatA nahIM hoI // jo karma kare, vaha kartA hai aura jo jAne so jJAtA hai| jo kartA hai, vaha . jJAtA nahIM hotA aura jo jJAtA hai, vaha kartA nahIM hotaa|
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra anuzIlana 278 tAtparya yaha hai ki jJAnI AtmA parapadArthoM aura paryAya meM vidyamAna rAgAdibhAvoM kA sahaja jJAtA-dRSTA hI rahatA hai, kartA-bhoktA nahIM bntaa| isIkAraNa use mithyAtvAdi saMbaMdhI baMdha nahIM hotaa| isa saMbaMdha meM svAmIjI kA spaSTIkaraNa isaprakAra hai - "ajJAnI apanI mithyA mAnyatA se aisA mAnatA hai ki rAga merA kArya hai| ataH vaha rAga kA kartA hI hai tathA jJAnI apanI sva-paraprakAzaka zakti dvArA rAga ko va svayaM ko mAtra jAnatA hI hai, ataH jJAtA hI hai| kathaMcit jAnatA hai aura kathaMcit karatA hai - aisA nahIM hai; kyoMki kartRtva aura jJAtRtva ye do eka sAtha nahIM raha skte|" isI bAta kA spaSTIkaraNa AgAmI kalaza meM bhI karate haiM, jo isaprakAra (indravajrA) jJaptiH karotau na hi bhAsate'ntaH, jJaptau karotizca na bhAsate'ntaH / jJaptiH karotizca tato vibhinne, - jJAtA na karteti tataH sthitaM ca // 97 // (rolA) karane rUpa kriyA meM jAnanA bhAsita na ho| . jAnana rUpa kriyA meM karanA bhAsita na ho / isIlie to jAnana-karanA bhinna-bhinna hai| isIlie to jJAtA-kartA bhinna-bhinna haiM // 97 // karane rUpa kriyA ke bhItara jAnane rUpa kriyA bhAsita nahIM hotI aura jAnane rUpa kriyA ke bhItara karane rUpa kriyA bhAsita nahIM hotii| isalie jJapti kriyA aura karoti kriyA donoM bhinna-bhinna haiN| isase siddha huA ki jo jJAtA hai, vaha kartA nhiiN| pANDe rAjamalajI jJapti kriyA kA artha jJAnaguNa aura karoti kriyA kA artha , mithyAtva rAgAdirUpa cikkaNatA karate haiN| apanI bAta ko spaSTa karate hue ve 1. pravacanaratnAkara bhAga-4, pRSTha 383
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ 279 gAthA 144 likhate haiM ki jJapti mAne jJAnaguNa aura karotI mAne mithyAtva rAgAdirUpa cikkaNatA; inameM na hi bhAsate mAne ekapanA nahIM hai| mithyAdRSTi jIva ke jJAnaguNa bhI hai aura rAgAdi cikkaNatA bhI hai| karmabaMdha rAgAdi cikkaNatA se hotA hai, jJAnaguNa ke pariNamana se nahIM - aisA vastusvarUpa hai| jJAnaguNa aura azuddhapanA mile hue dikhate haiM, para haiM bhinn-bhinn| isakAraNa se aisA siddhAnta niSpanna huA ki samyagdRSTi puruSa rAgAdi azuddha pariNAma kA kartA nahIM hotaa| bhAvArtha isaprakAra hai ki dravya ke svabhAva se jJAnaguNa kartA nahIM hai, azuddhapanA kartA hai| so samyagdRSTi ke azuddhapanA nahIM hai; isalie kartA nahIM hai|" ukta TIkA ko AdhAra banAkara banArasIdAsajI nATaka samayasAra meM isa kalaza kA bhAvAnuvAda isaprakAra karate haiM - (soraThA) gyAna mithyAta na eka, nahiM rAgAdika gyAna mahi / ___gyAna karama atireka, gyAtA so karatA nahIM // jJAna aura mithyAtva eka nahIM haiM, jJAna meM rAgAdika nahIM hote tathA jJAna aura karma bhI bhinna-bhinna haiM, isakAraNa jJAtA kartA nahIM hai| ___ ukta sampUrNa kathana kA niSkarSa yaha hai ki jo vyakti svayaM meM hI utpanna honevAle rAgAdibhAvoM kA kartA banatA hai, unheM apanA jAnatA-mAnatA hai, usake kartRtvabuddhirUpa aura svAmitvabuddhi (mamatvabuddhi) rUpa mi' pAtva hotA hai, anantAnubaMdhI saMbaMdhI rAga-dveSa hote haiM aura vaha unakA kartA hotA hai tathA ve usake karma hote haiN| isaprakAra ajJAnI (mithyAdRSTi) rAgAdibhAvoM kA kartA hotA hai aura ve rAgAdibhAva usake karma hote haiN| para kA kartA-bhoktA to jJAnIajJAnI koI bhI nahIM hai| ___ samyagdRSTi jJAnI ke jo rAgAdibhAva (apratyAkhyAnAdi saMbaMdhI) pAye jAte haiM, vaha unakA kartA nahIM banatA, unheM apanA nahIM mAnatA; isakAraNa use unameM kartRtvabuddhi aura mamatvabuddhi rUpa ajJAna nahIM hai, mithyAtva nahIM hai, anantAnubaMdhI rAga nahIM hai; isakAraNa vaha unakA kartA bhI nahIM hai aura
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra anuzIlana . 280 isIkAraNa use tatsaMbaMdhI baMdha bhI nahIM hotaa| usake jo apratyAkhyAnAdi saMbaMdhI rAgAdi vidyamAna haiM aura tatsaMbaMdhI jo baMdha hotA hai, ve rAgAdibhAva va vaha baMdha anaMtasaMsAra kA kAraNa na hone se yahAM unheM baMdha hI nahIM mAnA gayA hai| jahA~ cAritramoha saMbaMdhI baMdha kI carcA hotI hai, vahAM unheM bhI baMdha kA kAraNa kahA jAtA hai aura karttAnaya se AtmA ko unakA kartA bhI kahA jAtA hai| vaha jJAnIajJAnI donoM para hI samAnarUpa se ghaTita hotA hai| isakI carcA bhAvArtha meM paM. jayacaMdajI chAbar3A ne kI hai; jo isaprakAra haiM - "jaba AtmA isaprakAra pariNamana karatA hai ki 'maiM paradravya ko karatA hU~' taba to vaha karttAbhAvarUpa pariNamanakriyA ke karane se arthAt 'karoti' kriyA ke karane se kartA hI hai aura jaba vaha isaprakAra pariNamana karatA hai ki 'maiM paradravya ko jAnatA hU~' taba jJAtAbhAvarUpa pariNamana karane se arthAt 'jJapti' kriyA ke karane se jJAtA hI hai| yahA~ koI prazna karatA hai ki avirata-samyagdRSTi Adi ko jabataka cAritramoha kA udaya rahatA hai, tabataka vaha kaSAyarUpa pariNamana karatA hai; isaliye vaha usakA kartA kahalAtA hai yA nahIM? usakA samAdhAna - avirata samyagdRSTi ityAdi ke zraddhA va jJAna meM paradravya ke svAmitvarUpa kartRtva kA abhiprAya nahIM hai| jo kaSAyarUpa pariNamana hai, vaha udaya kI balavattA ke kAraNa hai; vaha usakA jJAtA hai; isalie usake ajJAna saMbaMdhI kartRtva nahIM hai| nimitta kI balavattA se honevAle pariNamana kA phala kiMcit hotA hai, vaha saMsAra kA kAraNa nahIM hai| jaise vRkSa kI jar3a kATa dene ke bAda vaha vRkSa kucha samaya taka rahe athavA na rahe - pratikSaNa usakA nAza hI hotA jAtA hai, isIprakAra yahA~ bhI smjhnaa|" . ... ukta saMdarbha meM svAmIjI ne bahuta vistAra se spaSTIkaraNa kiyA, jo atyanta upayogI hai| usakA mahattvapUrNa aMza isaprakAra hai - "jo jIva rAga ke pariNAmarUpa kriyA ko karatA hai arthAt 'yaha zubharAga kI kriyA merI hai, maiM zubharAga kI kriyA karatA hU~' - aisA jo mAnatA hai, use
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ 281 gAthA 144 apanA jJAtA-dRSTA svabhAva bhAsita nahIM hotA, arthAt vaha jJAtA-dRSTAbhAva se rahanerUpa kriyA ko nahIM kara sakatA, jJAtA-dRSTA nahIM raha sktaa| dekho, yahA~ jar3a kI kriyA karane kI bAta nahIM hai|aatmaa pudgala kA kartA nahIM hai - yaha bAta bAda meM kreNge| yahA~ to abhI AtmA aura AtmA kI azuddhatA ke bIca kI bAta hai| AcArya kahate haiM ki jise aisA bhAsita hotA hai ki maiM rAga kI kriyA karatA hU~, use apanI jAnanakriyA bhAsita nahIM hotii| jagata ke laukika jana dayA-dAna-vrata Adi bAhya kriyAyeM karake unheM dharma kA sAdhana mAnate haiM; parantu bhAI ! yaha mAnyatA yathArtha nahIM hai| rAga kI kriyA ke kartRtva meM AtmA kA jJAtA-dRSTA svabhAvarUpa pariNamana nahIM hotaa| jJAnasvarUpI bhagavAna AtmA kA saMvedana hokara jo jAnanerUpa kriyA hotI hai, use jJAna kI kriyA kahate haiN| jJAnarUpa, zraddhAnarUpa, vItarAgI zAntirUpa tathA AnandarUpa se jo AtmA kA pariNamana hotA hai, vaha jJAna kI kriyA hai| aisI jJAna kI kriyA ke kAla meM jJAnI ko rAga ke kartRtvarUpa ajJAna kI kriyA nahIM hotI aura hotI nahIM hai, isalie bhAsatI nahIM hai| prazna - to kyA jJAnI ko rAga hotA hI nahIM hai ? .. uttara - nahIM, bhAI ! aisI bAta nahIM hai| jJAnI ko rAga to hotA hai; parantu 'rAga kI kriyA merI hai' - aisA use bhAsita nahIM hotA, arthAt use rAga kI kriyA kA svAmitva nahIM hai, vaha usa kriyA ko apanI kriyA nahIM maantaa| yaha cauthe guNasthAna kI bAta hai| puruSArtha kI hInatA ke kAraNa alparAga kI racanA hotI hai; parantu vaha kriyA merI, maiM usakA kartA hU~' - aisA samyagdRSTi nahIM mAnatA hai| jJAnI ke jJAna kI racanA hotI hai - usa jJAna kI racanA meM use rAga kI racanA bhAsita nahIM hotii| tAtparya yaha hai ki dharmI ko rAga to hotA hai; parantu vaha usa rAga kA svAmI nahIM bntaa| __ AtmA meM eka sva-svAmitva nAmaka zakti hai| jJAnI ke dravya, guNa evaM zuddha paryAya 'sva' haiM tathA jJAnI unakA svAmI hai, jJAnI azuddhatA kA svAmI nahIM hai| 1. pravacanaratnAkara, bhAga 4, pRSTha 386-387
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra anuzIlana 282 dharmI ko jaba jo rAga kI kriyA hotI hai, usakAla meM use usakA jJAna bhI hotA hai; kyoMki jJAna kA aisA hI svabhAva hai ki jaisA vahA~ paryAya meM rAgadveSa, viSaya-vAsanA Adi bhAva utpanna hotA hai, usakA jJAna bhI yahA~ svataH utpanna hotA hai| rAga ke kAraNa rAga kA jJAna huA ho - aisA nahIM hai, balki jJAna ke sva-paraprakAzaka svabhAva ke kAraNa hI jJAnI ko sva-paraprakAzaka pariNati pragaTa hotI hai; isIlie kahA hai ki jJAnI kI kriyA meM azuddhatA kI kriyA bhAsita nahIM hotI, arthAt jJapti kriyA meM karoti kriyA nahIM hotii| _ 'karoti' kriyA arthAt AtmA kA azuddhapanA, mithyAtva rAgAdirUpa kriyA aura 'jJapti' kriyA arthAt jJAnI kI jJAtAbhAva se rahanerUpa kriyA - donoM kriyAe~ bhinna-bhinna haiN| ajJAnI ke rAgAdirUpa azuddha kriyA hai, usake kevala jJAtA-dRSTA rahanerUpa jJAna kI kriyA nahIM hai aura jJAnI ke jJAtArUpa jJAna kriyA hai, rAgAdirUpa azuddha kriyA nahIM hai| isase yaha siddha huA ki jo jJAtA hai, vaha kartA nahIM hai; jo kartA hai, vaha jJAtA nahIM hai| samyagdRSTi dharmIjIva apane zAzvata dhruva jJAtAsvabhAva kA jJAyaka hai| zuddha caitanya kI dRSTi meM vaha vartamAna azuddha kRtrima rAgarUpa azuddha kriyA kA svAmI nahIM hai, isakAraNa ve donoM kriyAyeM eka sAtha nahIM hotI; donoM kriyAeM bhinna-bhinna haiN| caturtha guNasthAna meM jJAnI ke azuddha rAgAdi kriyA hote hue bhI jJAnI usakA svAmI nahIM hai; ataH vaha kevala jJAtA hI hai,kartA nhiiN|110veN kalaza meM AyA hai ki jJAnadhArA jJAnabhAva se pravAhita hotI hai aura rAgadhArA (karmadhArA) rAgarUpa pravAhita hotI hai| donoM sAtha haiM ; parantu donoM ekameka nahIM haiM - aisA vahA~ siddha kiyA hai| jJAnadhArA dharma hai, saMvara-nirjarA kA kAraNa hai aura rAgadhArA karmadhArA hai aura vaha baMdha kA kAraNa hai| __ parantu yahA~ to yaha kaha rahe haiM ki jJAnI ke akelI jJAnadhArA hai; kyoMki rAga hote hue bhI vaha usakA kartA nahIM hai| jisasamaya rAgAdibhAva hotA hai, usIsamaya tatsaMbaMdhI sva-paraprakAzaka jJAna svayaM se utpanna ho jAtA hai| kAla eka hai; tathApi donoM kA bhAva bhinna-bhinna hai| rAga kA jJAna rAga kI upasthiti
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ 283 gAthA 144 ke kAraNa nahIM huA hai, balki rAga ke kAla meM hI sva-para ko jAnane kI jJAnakriyA svataH apane nijarasa se hI utpanna hotI hai| jJAna meM rAga nimitta hai - yaha to kahA; parantu rAga meM jJAna kA nimittapanA nahIM khaa| .... ___ jJAtA ke jJAnarUpa pariNamana ke samaya rAgAdibhAva bhI hote haiN| cauthe guNasthAna meM apratyAkhyAna kaSAyajanya rAga hotA hai, pA~caveM guNasthAna meM bhI pratyAkhyAna kaSAyajanya evaM chaThaveM guNasthAna meM saMjvalana kaSAyajanya rAga hotA hai; parantu jJAnI ke jJAnarUpa pariNamana meM vaha kaSAyajanya rAga jaba jJeyarUpa se jJAta hotA hai, taba usa rAga ko nimitta kahA jAtA hai| jJAnI rAga meM tanmaya nahIM hotA aura rAga jJAna meM tanmaya nahIM hai| jJAnI rAga kA kartA nahIM hai aura rAga jJAna kI sva-paraprakAzaka paryAya kA kartA nahIM hai| aisA hI vastu kA sahaja svarUpa hai| - sarvavizuddhajJAna-adhikAra meM bhI AyA hai ki kevalajJAna paryAya meM lokAloka jJeyarUpa nimitta hai aura lokAloka ko jJeya banane meM kevalajJAna jJAtArUpa nimitta hai| yahA~ nimitta kA kyA artha hai? kyA lokAloka ke astitva se lokAloka kA jJAna huA hai? nahIM, aisA nahIM hotaa| lokAloka kA jJAna apanI (jJAtA kI) jJAna paryAya ke svakAla meM apanI upAdAna kI yogyatA se svataH hotA hai aura usameM lokAloka kevala nimitta hotA hai| tathA 'lokAloka ko kevalajJAna nimitta hai' - aisA jo kahA, usakA bhI yahI abhiprAya hai ki kevalajJAna meM lokAloka jhalakA; isalie lokAloka kA astitva nahIM hai; kyoMki lokAloka to anAdi se hai aura kevalajJAna to nayA utpanna huA hai; ata: kevalajJAna lokAloka ke astitva kA nimitta kaise ho sakatA hai ? bhAI ! yahA~ nimitta kA artha yaha hai ki kevalajJAna va lokAloka paraspara eka-dUsare kA kucha bhI kiye binA mAtra jJAtA-jJeya rUpa se haiN| 1. pravacanaratnAkara, bhAga 4, pRSTha 387-388
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ 284 samayasAra anuzIlana dUsarI vastu nimitta hotI hai; parantu vaha kucha karatI nahIM hai, hone aura karane meM bahuta bar3A antara hai|' prazna - cauthe, pAMcaveM va chaThe guNasthAnavAloM ke cAritramoha ke udaya se rAga-dveSa haiM; phira bhI Apa unheM jJAtA kahate ho? ve ghamAsAna yuddha lar3ate haiM, dhaMdhA -vyApAra karate haiM, zAdI-byAha karate-karAte haiM, to unake rAga-dveSa to haiM hI? bharata aura bAhubalI, donoM kSAyika samyagdRSTi aura tadbhava mokSapAmI the, una donoM ke bIca yuddha huA, bharata ne 96 hajAra zAdiyAM bhI kI, to ve ina rAga-dveSa ke pariNAmoM ke kartA the yA nahIM? kyA unheM rAga-dveSa kA kartA nahIM kahA jAyegA? uttara - nahIM kahA jAyegA; kyoMki cauthe guNasthAnavAle jIvoM ke zraddhAjJAna meM paradravya kA svAmitvarUpa se kartRtva kA abhiprAya nahIM hai| yadyapi kaSAya kA pariNamana hai; parantu vaha udaya kI balajorI se hai, ve usake jJAtA hI haiM, isakAraNa ajJAna sambandhI kartApanA unako nahIM hai| pravacanasAra meM 47 nayoM ke prakaraNa meM kahA hai ki jJAnI ko jitanA rAga kA pariNamana hai, usakA vaha svayaM kartA hai - aisA kartRnayase jAnatA hai; parantu yahA~ vaha bAta nahIM hai| yahAM to dRSTipradhAna bAta hai| dRSTi kI pradhAnatA meM nizcaya se jJAnI ko rAga kA karttApanA nahIM hai| jisa apekSA jo bAta hai, usI apekSA se use yathArtha samajhanA caahie| prazna- Apane kahA ki jJAnI kA kaSAyarUpa pariNamana udaya kI balajorI se hai, to kyA jJAnI kI rAgarUpa pariNati karma ke kAraNa hai ? . uttara- nahIM, bhAI ! aisA nahIM hai| bAta yaha hai ki jJAnI ko rAga kI ruci nahIM hai, usakA rAga karane kA abhiprAya nahIM hai| rAga meM usakA svAmitva nahIM hai, tathApi rAga hotA hai; kyoMki vaha bhI samaya-samaya kI paryAya kA svakAlarUpa paryAyadharma hai tathA vaha jJAnI jIva ke puruSArtha kI hInatA kA sUcaka 1. pravacanaratnAkara, bhAga 4, pRSTha 389 2. vahI, pRSTha 390-391
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ 285 gAthA 144 hai; parantu para ke kAraNa yA karma kI balajorI ke kAraNa nahIM huA hai| dRSTi kI pradhAnatA se rAga ko pudgala kA pariNAma kahate haiM aura usI ko yahAM udaya kI balajorI se hotA hai - aisA kahA hai| jJAnI ko bhI asthiratA kA pariNamana hai| pariNamana kI apekSA se usako itanA karttApanA bhI hai| pravacanasAra meM 47 nayoM ke adhikAra meM yaha bAta kahI bhI hai| asthiratA ke pariNAma kA jJAnI kartA bhI hai aura bhoktA bhI hai; parantu dRSTi kI apekSA se usako zuddhatArUpa hI pariNamana hai - aisA kahA jAtA hai; kyoMki azuddhatA ke pariNAma kI usako ruci nahIM hai| jJAnI jAnatA hai ki apanI kamajorI se rAga pariNAma hotA hai aura rAga ko bhogatA bhI hai, para vaha usa rAga pariNAma ko karane lAyaka (karttavya) aura bhogane yogya nahIM mAnatA, unameM upAdeya buddhi nahIM hotii| jJAnI ko nimitta kI balajorI arthAt puruSArtha kI kamI ke kAraNa rAgarUpa pariNamana hone para bhI kiMcit phala hotA hai, karma kI tIvra sthiti va anubhAga nahIM par3atA, alpasthiti va anubhAga par3atA hai aura vaha alpabandha saMsAra kA kAraNa nahIM hotaa| yadi koI aisA mAnatA ho ki jJAnI ke rAga yA duHkha hai hI nahIM, to yaha mAnyatA sahI nahIM hai| dravyadRSTiprakAza meM nihAlabhAI ne jo yaha kahA hai ki jJAnI ko zubharAga dhadhakatI bhaTTI jaisA lagatA hai, vaha bAta bilkula sahI hai| cauthe, pA~caveM va chaThe guNasthAna meM jJAnI ko jitanA rAga hai, vaha duHkharUpabhAva hai, duHkha ke vedanarUpa hai| yadyapi antara AtmA meM akaSAyarUpa Ananda kA pracura vedana hai; parantu sAtha meM jitanA rAga hai, utanA duHkha kA vedana bhI hai - aisA jJAna yathArtha jAnatA hai| kevalI bhagavAna ko kevala paripUrNa jJAna kA hI vedana hai aura mithyAdRSTi ko kevala duHkha kA hI vedana hai tathA samakitI ko pracura Ananda evaM sAtha meM kiJcit duHkha kA bhI vedana hai; tathApi dRSTi va dRSTi ke viSaya kI apekSA
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ 286 samayasAra anuzIlana se jJAnI ko rAga nahIM hai - aisA kahA jAtA hai| ata: jahA~ jo apekSA ho, use vaisA hI samajhanA caahie| " isaprakAra 95, 96 evaM 97 - ina tIna kalazoM meM yahI kahA gayA hai ki rAgAdi vikArIbhAvoM meM kartRtvabuddhi hone ke kAraNa mithyAdRSTi jIvoM ko unakA karttA kahA gayA hai; kintu rAgAdibhAvoM meM kartRtvabuddhi nahIM hone ke kAraNa samyagdRSTi jIva una rAgAdibhAvoM ke karttA nahIM banate, sahaja jJAtAdRSTAbhAva se pariNamita hote haiN| isaprakAra midhyAdRSTi jIva to rAgAdibhAvoM ke karttA-dharttA hote haiM aura samyagdRSTi jIva sahaja jJAtA-dRSTA hI rahate haiM / yahI kAraNa hai ki midhyAdRSTiyoM ko anaMta saMsAra ke kAraNabhUta mithyAtvAdi karmoM kA baMdha hotA hai aura samyagdRSTiyoM ko una karmoM kA baMdha nahIM hotA / aba AgAmI kalaza meM AcAryadeva Azcarya vyakta karate hue kahate haiM ki jaba vastusthiti itanI spaSTa hai; phira bhI na jAne yaha moha kyoM nAcatA hai? ( zArdUlavikrIDita ) kartA karmaNi nAsti nAsti niyataM karmApi tatkartari / dvaMdvaM vipratiSidhyate yadi tadA kA karttRkarmasthitiH / jJAtA jJAtari karma karmaNi sadA vyakteti vastusthiti - nepathye bata nAnaTIti rabhasA mohastathAtyeSa kim // 98 // ( harigIta ) karma meM kartA nahIM ara karma kartA meM nahIM / isalie kartAkarma kI thiti bhI kabhI banatI nahIM // karma meM hai karma jJAtA meM rahA jJAtA sadA / sApha hai yaha bAta phira bhI moha hai kyoM nAcatA ? // 98 // nizcayanaya se na to karttA karma meM hai aura na karma karttA meM hI hai| yadi isaprakAra paraspara donoM kA niSedha kiyA jAya to phira karttAkarma kI kyA sthiti hogI ? arthAt jIva aura pudgala ke karttAkarmapanA kadApi nahIM ho skegaa| 1. pravacanaratnAkara bhAga-4, pRSTha 391-392
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ 287 gAthA 144 isaprakAra jJAtA sadA jJAtA meM hI hai aura karma sadA karma meM hI hai| yadyapi vastu kI aisI sthiti ekadama pragaTa hai; tathApi are! yaha moha nepathya meM atyanta vegapUrvaka kyoM nAca rahA hai ? - yaha Azcarya aura kheda kI bAta hai| pANDe rAjamalajI ne kalaza TIkA meM yahA~ 'kartA' zabda kA artha rAgAdi azuddhapariNAma pariNata ajJAnI jIva liyA hai aura karma kA artha jJAnAvaraNAdi karmarUpa pariNata pudgalapiNDa liyA hai| isaprakAra unhoMne 'kartA karma meM nahIM hai aura karma karttA meM nahIM hai' kA artha yaha kiyA haiM ki ina donoM meM ekapanA nahIM hai| isI ke AdhAra para ve yaha niSkarSa nikAlate haiM ki jaba ajJAnI jIva aura jJAnAvaraNAdi rUpa pudgala karma - donoM bhinna-bhinna hI haiM to phira unameM paraspara kartAkarmabhAva kaise ho sakatA hai? isalie yaha vastusthiti atyanta spaSTa hI hai ki jJAtA jJAtA meM hai aura jJAnAvaraNAdi karma karma meM hai, phira na jAne ajJAnI jIvoM kI mAnyatA meM yaha moha kyoM nAcatA hai ? yaha bar3e acambhe kI bAta hai, isapara gaMbhIratA se vicAra kiyA jAnA caahie| kavivara paMDita banArasIdAsajI nATaka samayasAra meM isa chanda kA bhAvAnuvAda isaprakAra karate haiM - . (chappaya ) karama piMDa aru rAgabhAva mili eka hA~hi nhi| doU bhinnasarUpa basahiM doU na jIva mahi // karamapiMDa puggala vibhAva rAgAdi mUr3ha bhrama / alakha eka puggala anaMta kimi dharahi prakRti sama // nija nija vilAsa juta jagata mahi jathA sahaja pariNamahi tima / karatAra jIva jar3a karamako moha vikala jana kahahi ima // jJAnAvaraNAdi dravyakarmoM kA piNDa aura rAgAdibhAvakarma - ye do milakara eka nahIM hote, bhinna-bhinna hI haiM aura bhinna-bhinna hI rahate haiN| ye donoM hI jIva meM nahIM haiM, jIva se bhinna haiN| jJAnAvaraNAdi dravyakarma pudgalapiMDa haiM aura rAgAdibhAvakarma jIva ke vibhAva haiN| AtmA eka hai aura pudgala anaMta haiM - donoM kI prakRti eka-sI kaise ho sakatI hai ?
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra anuzIlana 288 isa jagata meM sabhI padArtha apane-apane meM vilasita ho rahe haiM,yathAyogya sahajabhAva se pariNamita ho rahe haiM, phira bhI moha kI mAra se vikala loga aisA kahate haiM ki jIva jar3akarmoM kA kartA hai| tAtparya yaha hai ki jIva ko jar3akoM kA karttA kahanA moha meM nAcanA hai| __ yadyapi kalazaTIkA aura nATaka samayasAra ke kathanoM meM thor3A-bahuta antara dikhAI detA hai; tathApi donoM kA niSkarSa eka hI hai aura vaha yaha ki jJAnAvaraNAdi jar3akarmoM kA kartA to ajJAnI jIva bhI nahIM hai| - paNDita jayacandajI chAbar3A bhAvArtha meM isa chanda kA niSkarSa isaprakAra prastuta karate haiM - ___ "karma to pudgala hai, jIva ko usakA kartA kahanA asatya hai| una donoM meM atyanta bheda hai, na to jIva pudgala meM hai aura na pudgala jIva meM; taba phira unameM kartAkarmabhAva kaise ho sakatA hai ? isaliye jIva to jJAtA hai, so jJAtA hI hai, vaha pudgalakarmoM kA kartA nahIM hai aura pudgalakarma haiM, ve pudgala hI haiM; jJAtA kA karma nahIM hai|aacaarydev ne khedapUrvaka kahA hai ki isaprakAra pragaTa bhinna dravya haiM tathApi 'maiM karttA hU~ aura yaha pudgala merA karma hai' isaprakAra ajJAnI kA yaha moha (ajJAna) kyoM nAca rahA hai ?" isa kalaza meM bhAva ko svAmIjI isaprakAra spaSTa karate haiM - "jo rAgAdi vikalpa svataH sva-samaya meM apanI paryAyagata yogyatA se hote haiM, unheM maiM karatA hU~ - aise kartRtvarUpa mithyAtva bhAva se pariNata huA jIva kartA kahA jAtA hai| vaha kartA jIva bhI jar3a karmoM ko nahIM karatA tathA ve jar3akarma bhI usa kartA ke karma (kArya) nahIM ho sakate; kyoMki jar3akarmoM kA kartA cetana nahIM hotaa| ... AtmA apane azuddha pariNamana kA karttA to hai; parantu jar3akarmoM kA karttA nahIM hai tathA jar3akarma bhI apanI paryAya ke kartA haiM; parantu ve cetana kI paryAya ko nahIM karate - aisI sthiti meM donoM ke bIca kartA-karmapanA kahA~ rahA ? - bhAI ! zarIra, mana, vANI kI kriyA kA kartA to ajJAnI bhI nahIM hai; kyoMki paraspara dvanda hai, bhinnatA hai| jahA~ bhinnatA hai, vahA~ kartA-karma kA kyA sambandha ?
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ 289 AtmA ajJAnabhAva se mithyAtva ke pariNAmoM ko bhI kare aura jar3akarma kI paryAya ko bhI kare aisI vastusvarUpa kI maryAdA hI nahIM hai| isIprakAra jar3akarma apane jar3akarma kI paryAya ko bhI kare aura jIva ke mithyAtva ko bhI kare - aisI sAmarthya bhI vastu meM nahIM hai| eka dravya se dUsarA dravya atyanta bhinna hai aura bhinna-bhinna do dravyoM meM kartA-karmapanA nahIM hotA / - gAthA 144 laukikajana aisA mAnate haiM ki jar3a kA kArya jIva kara sakatA hai, parantu unakA aisA mAnanA bhrama hai| tana-mana-vacana, dhana-daulata Adi saba pudgala haiN| AtmA ina sabase atyanta bhinna hai, isakAraNa jar3a - pudgala kI avasthA kA AtmA karttA nahIM hai| dhana-daulata kamAnA, makAna banAnA Adi kArya AtmA ke nahIM haiN| hA~, ajJAnI dvArA rAga-dveSa va mithyAtva Adi ke jo ajJAnabhAva hote haiM, unheM ajJAnI ne kiye - aisA kahA jAtA hai| aba AcArya kahate haiM ki jJAtA sadA jJAtA meM hI hai aura karma sadA karma meM hI hai| jaba para ke kartRtva kI buddhi chUTa jAtI hai, taba maiM jJAyaka hU~ - aise jJAtApane kI dRSTi khila jAtI hai| pahale yaha siddha kiyA ki jar3akarma meM AtmA nahIM hai aura AtmA ke azuddha pariNAma meM jar3akarma nahIM hai| phira bAta badalakara yaha kahA ki bhagavAna AtmA cidrUpa hai, jJAyakarUpa hai, AnandasvarUpa hai, Izvara hai, aparimita bhAvarUpa hai| usake svabhAva kI zakti behada aparimita hai - aisA jJAtA sadA jJAtAsvabhAva meM hI rahatA hai / usI meM antardRSTi karane kA nAma samyagdarzana hai, dharma hai| samyagdarzana prApta karane meM para kI kisI prakAra kI sahAyatA kI apekSA nahIM hai, vyavahAra kI bhI apekSA nahIM hai| aisI vastu kI maryAdA pragaTa hai; tathApi jIvana ke nepathya meM yaha moha itane vega se kyoM nAca rahA hai| AcAryadeva ko svayaM isakA Azcarya hai / 41 1. pravacanaratnAkara, bhAga 4, pRSTha 393 2. vahI, pRSTha 394 3. vahI, pRSTha 395 4. vahI, pRSTha 395-396
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra anuzIlana 290 - isaprakAra isa chanda meM yahI kahA gayA hai ki sampUrNa kartAkarmAdhikAra ke maMthana se yaha bAta atyanta spaSTa hai ki yadyapi rAga-dveSa-moharUpa bhAvakarmoM kA kartA ajJAnI AtmA hotA hai; tathApi jJAnAvaraNAdi jar3akarmoM aura zarIrAdi nokarmoM kA karttA to jJAnI va ajJAnI koI bhI jIva nahIM hai| Agama meM jahA~ bhI AtmA ko jar3akarmoM aura nokarmoM kA kartA kahA gayA ho, vaha saba asadbhUtavyavahAranaya kA upacarita kathana hI samajhanA caahie| 'vastu kI sthiti ukta kathanAnusAra atyanta spaSTa hone para bhI ajJAniyoM ke parakartRtvasaMbaMdhI moha na jAne kyoM nAcatA hai?' - isaprakAra kA Azcarya isa 98 meM kalaza vyakta kiyA gayA hai| - isake bAda AcArya amRtacandra isa kalaza ke upasaMhAra aura AgAmI kalaza kI utthAnikA ke rUpa meM eka vAkya likhate haiM, jo isaprakAra hai - __ "athavA nAnaTyatAM tathApi - athavA moha nAcatA hai to nAce, to bhI" isakA bhAva yaha hai ki moha nAcatA hai to bhale hI nAce; para usase vastu kI sthiti meM to koI antara par3ane vAlA nahIM hai; kyoMki vastu sthiti to jo hai so hai| jJAnajyoti ke jalane para sabakucha sahaja ho jAtA hai| 'jJAnajyoti ke jalane para kyA hotA hai' - isakA spaSTIkaraNa AgAmI kalaza meM hai| isaprakAra AgAmI kalaza meM AcAryadeva jJAnajyoti kA smaraNa karate hue kartAkarma adhikAra kA samApana karate haiM - (mandAkrAntA) kartA kartA bhavati na yathA karma karmApi naiva / jJAnaM jJAnaM bhavati ca yathA pudgalaH pudgalo'pi / jJAnajyotilitamacalaM vyaktamaMtastathoccai - zcicchaktInAM nikarabharato'tyaMtagaMbhIrametat // 99 // ( savaiyA ikatIsA ) jagamaga jagamaga jalI jJAnajyoti jaba, ati gaMbhIra cit zaktiyoM ke bhAra se| adbhuta anUpama acala abheda jyoti, . vyakta dhIra-vIra nirmala Ara-pAra se //
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ 291 . gAthA 144 hai . taba karma karma nahIM kartA kartA na rahA, jJAna jJAnarUpa huA Ananda apAra se / aura pudgalamayI karma karmarUpa huA,.,. jJAnI pAra hue bhavasAgara apAra se // 99 // acala, vyakta aura citzaktiyoM ke samUha ke bhAra se atyanta gaMbhIra yaha jJAnajyoti aMtaraMga meM ugratA se isaprakAra jAjvalyamAna huI ki jo AtmA ajJAna avasthA meM kartA hotA thA, vaha aba karttA nahIM hotA aura ajJAna ke nimitta se jo kArmANavargaNArUpa pudgala karmarUpa hotA thA, aba vaha karmarUpa nahIM hotaa| isaprakAra jJAna jJAnarUpa hI rahatA hai tathA pudgala pudgaladravya hI rahatA hai| . 'acala, vyakta aura caitanyazaktiyoM ke bhAra se atyanta gaMbhIra anantaguNAtmaka cinmAtrajyoti jAjvalyamAna huI' - aisA kahakara yahA~ cinmAtrajyoti meM dravyaguNa-paryAya - tInoM ko zAmila kara liyA gayA hai| isaprakAra yahA~ dravya-guNa-paryAyamaya jJAnajyoti kA smaraNa kiyA gayA hai aura yaha kahA gayA hai ki jaba yaha jJAnajyoti uccatA se, ugratA se jAjvalyamAna hotI hai, taba jJAna jJAnarUpa ho jAtA hai, vaha kartA nahIM banatA aura pudgala pudgala rUpa raha jAtA hai, vaha karma nahIM bntaa| isaprakAra kartA-karma kI pravRtti kA abhAva ho jAtA hai| isa kalaza ke bhAva ko bhAvArtha meM paMDita jayacandajI chAbar3A isaprakAra spaSTa karate haiM - "jaba AtmA jJAnI hotA hai, taba jJAna to jJAnarUpa hI pariNamita hotA hai, pudgalakarma kA kartA nahIM hotA aura pudgala pudgala hI rahatA hai, karmarUpa pariNamita nahIM hotaa| isaprakAra yathArtha jJAna hone para donoM dravyoM ke pariNamana meM nimitta-naimittika bhAva nahIM hotaa| aisA jJAna samyakdRSTi ke hotA hai|" isaprakAra isa kalaza meM yaha spaSTa kara diyA gayA hai ki samyagjJAnajyoti ke udaya hone para AtmAnubhUti hone para, samyagdarzana ho jAne para; parapadArtha aura
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra anuzIlana rAgAdibhAvoM meM apanApana nahIM rahatA, svAmitva nahIM rahatA; kartRtva aura bhoktRtva bhI nahIM rahatA; sahaja jJAtA - dRSTAbhAva pragaTa ho jAtA hai| yaha karttAkarma- adhikAra kA antima kalaza hai| ataH isameM usa jJAnajyoti ko punaH smaraNa kiyA gayA hai, jisakA smaraNa pratyeka adhikAra ke Arambha meM kiyA jAtA rahA hai| yaha adhikAra ke aMta kA maMgalAcaraNa hai| maMgalAcaraNa ke bAre meM kahA gayA hai ki 'Adau madhye'vasAne ca maMgalaM bhAsitaM budhaiH ' - vidvAna logoM ne kahA hai ki maMgalAcaraNa kArya yA grantha kI Adi, madhya aura anta meM kiyA jAnA abhISTa hai|' isI kathana ke anusAra yaha eka prakAra se karttAkarma adhikAra ke samApana kA maMgalAcaraNa hai| 292 - :: isa kalaza meM acala, vyakta aura citzaktiyoM ke bhAra atyanta gaMbhIra jJAnajyoti ke smaraNa ke sAtha-sAtha yaha bhI spaSTa kara diyA hai ki isa jJAnajyoti ke prakAza meM ajJAnajanya karttAkarma kI pravRtti kA abhAva ho gayA hai, isakAraNa abhI taka jo AtmA rAgAdi bhAvoM kA karttA banatA thA, aba vaha karttA nahIM rahA aura aba usake tatsaMbaMdhI karma kA baMdha bhI nahIM hotA; ataH karma karma nahIM rahA, jJAna jJAnarUpa ho gayA aura pudgala karma pudgala rUpa hI rhaa| isaprakAra ajJAna ke nAza hote hI ajJAnajanya karttAkarma kI pravRtti kA bhI abhAva ho gyaa| karttAkarma adhikAra ke AraMbha meM hI kahA thA ki jabataka ajJAnajanya karttAkarma kI pravRtti hai, tabataka jJAnAvaraNAdi dravyakarmoM kA baMdha hotA hai aura jaba yaha ajJAnajanya karttAkarma kI pravRtti kA abhAva ho jAtA hai to tatsaMbaMdhI baMdha kA abhAva bhI niyama se ho jAtA hai| isI bAta ko aneka yuktiyoM, AgamapramANoM evaM anubhava ke AdhAra para siddha kara aba adhikAra ke anta meM usI kA upasaMhAra kara rahe haiN| 1. dhavalA, 1-1-1 isa chanda kA bhAva paMDita banArasIdAsajI nATaka samayasAra meM isaprakAra vyakta karate haiM -
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ 293 + gAthA 144 ( chappaya ) jIva mithyAta na karai, bhAva nahi dherai bharamamala / gyAna gyAnarasa ramai, hoI karamAdika pudagala // asaMkhyAta paradesa sakati, jagamagai pragaTa ati / cidavilAsa gaMbhIra dhIra, thira rahe vimalamati // jaba lagi prabodha ghaTamahi udita, taba lagi anaya na pekhiye / jimi dharamarAja barataMta pura, jahaM tahaM nIti parekhiye || jIva mithyAtvarUpa dravyakarmoM ko nahIM karatA aura mithyAtva - rAga-dveSa Adi bhramabhAvoM ko bhI dhAraNa nahIM karatA / jJAna jJAnarasa meM hI ramatA hai aura jJAnAvaraNAdi karma pudgalarUpa hI rahate haiM / tathA dhIra-gaMbhIra sthira caitanya meM vilAsa karanevAlI nirmala jJAnajyoti pUrNa zakti se AtmA ke asaMkhya pradezoM meM pragaTa rUpa se prakAzita hotI hai, atyanta jagamagAtI hai| jisaprakAra jahA~-jahA~ dharma kA sAmAjya rahatA hai, vahA~-vahA~ nIti - nyAya bhI dikhAI detA hai : usIprakAra jabataka hRdaya meM samyagjJAnajyoti udita hai. tabataka anaya (anyAya - mithyAtva) dekhane meM nahIM AtA / isa kalaza ke bhAva ko spaSTa karate hue svAmIjI kahate haiM - - 44 'bhagavAna AtmA ananta citzaktiyoM ke samUha kA bhaNDAra, jJAna kA golA, acala aura nitya caitanyadhAtumaya sadA pragaTa hI hai / yadyapi paryAya kI apekSA ise avyakta kahA hai, parantu svabhAva ke sanmukha jAkara dekhane para to yaha sadA vyakta hI hai, pragaTa hI hai| bhagavAna AtmA ke jJAnAnandasvabhAva kI gaMbhIratA kI kyA bAta kaheM ? vaha anantajJAna, anantadarzana, ananta AnaMda, anantazAnti, anantasvacchatA, anantavIrya, anantaprabhutA Adi ananta citzaktiyoM ke samUha se bharA atyanta gaMbhIra hai| bhagavAna AtmA saMkhyA se to ananta zaktiyoM kA bhaMDAra hai hI, usakI eka-eka zakti kA svabhAva bhI ananta hai / 1. pravacanaratnAkara, bhAga 4, pRSTha 398 2. vahI, pRSTha 399
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ 294 samayasAra anuzIlana ___ AtmA citzaktiyoM se bharA arthAt jJAna ke avibhAgI praticchedoM ke samUha se bharA, gambhIra jJAnajyotisvarUpa vastu hai| jinake do vibhAga nahIM ho sakate - aise sUkSma aMza ko avibhAgI-praticcheda kahate haiM / jJAnasvabhAvI Atmajyoti aise hI ananta avibhAgI aMzoM kA piNDa hai| jaba vaha jJAnajyoti aMtaraMga meM ugrapane jAjvalyamAna hotI hai, to turaMta hI ajJAna ke kAraNa abataka hue kartRtvabhAva kA abhAva ho jAtA hai aura phira vaha jJAnasvabhAva jJAnarUpa hI rahatA hai va pudgala pudgalarUpa hI rahatA hai jo pahale ajJAna avasthA meM apanI mithyA mAnyatA ke kAraNa svayaM ko rAga kA va para kA kartA mAnate the, ve hI bAda meM jaba apane jJAnasvarUpa bhagavAna AtmA ko pahacAna lete haiM, to para kA va rAga kA kartRtva chor3akara kevala jJAtA-dRSTA ho jAte haiM tathA rAga ke nimitta se jo pudgala karmarUpa hote the, ve karmarUpa nahIM hote| jJAna jJAnarUpa rahatA hai, pudgala pudgalarUpa evaM bhagavAna cidghana cidghana hI rahatA hai| donoM ko bhinna-bhinna jAnane kA nAma hI bhedajJAna hai, usakA phala kevalajJAna hai, siddhapada hai|" _ jisaprakAra prakAza ke hone se sabhI padArtha pRthak-pRthak bhAsita hone lagate haiM; usIprakAra jJAnajyoti ke prakAzita hone se jJAnasvabhAvI bhagavAna AtmA jJAtArUpa bhAsita hone lagA aura jar3a pudgala pudgalarUpa bhAsita hone lagA; sahaja jJAtA-dRSTA svabhAva prasphuTita ho gyaa| - yahI kahA gayA hai isa 99 kalaza meN| - isaprakAra yahA~ kartA-karma-adhikAra samApta hotA hai| isakA samApana karate hue AcArya amRtacandra AtmakhyAti meM jo antima vAkya likhate haiM, vaha isaprakAra haiM - "iti jIvAjIvau kartRkarmaveSavimuktau niSkrAntau - isaprakAra jIva aura ajIva kartA-karma kA veSa tyAgakara bAhara nikala gye|" .. yaha to pahale spaSTa kiyA hI jA cukA hai ki AtmakhyAti meM samayasAra ko nATaka ke rUpa prastuta kiyA gayA hai| ataH yahAM isa saMbaMdha meM kucha vizeSa kahane kI AvazyakatA nahIM hai| 1. pravacanaratnAkara, bhAga 4, pRSTha 399
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ 295 gAthA 144 isa vAkya kA spaSTIkaraNa paMDita jayacaMdajI chAbar3A isaprakAra karate haiM - "jIva aura ajIva donoM kartA-karma kA veSa dhAraNa karake eka hokara raMgabhUmi meM praviSTa hue the| jaba samyak dRSTi ne apane yathArtha darzana-jJAna se unake bhinna-bhinna lakSaNa se yaha jAna liyA ki ve eka nahIM, kintu do alaga-alaga haiM; taba ve veSa kA tyAga karake raMgabhUmi se bAhara nikala gye| bahurUpiyA kI aisI pravRtti hotI hai ki jabataka dekhane vAle use pahicAna nahIM lete, tabataka vaha apanI ceSTAe~ kiyA karatA hai, kintu jaba koI yathArtha rUpa se pahacAna letA hai, taba vaha nija rUpa ko pragaTa karake ceSTA karanA chor3a detA hai| isIprakAra yahA~ bhI smjhnaa|" yahA~ chAbar3AjI ne bahurUpiyA kA udAharaNa dekara yaha spaSTa kiyA hai ki kartA-karma ke veSa meM samAgata jIva aura ajIva jJAnajyoti dvArA pahicAna lie jAne se veSa tyAgakara raMgabhUmi se bAhara ho gye| paNDita jayacandajI chAbar3A apanI bhASA TIkA ke anta meM sampUrNa adhikAra kI viSayavastu ko sameTate hue eka chanda likhate haiM, jo isaprakAra hai - (savaiyA teIsA) jIva anAdi ajJAna vasAya vikAra upAya vane karatA so, tAkari bandhana Ana taNUM phala le sukha-duHkha bhavAzramavAso; jJAna bhaye karatA na bane taba bandha na hoya khulai parapAso, AtamamAMhi sadA suvilAsa karai siva pAya rahai niti thAso / yaha jIva anAdi ajJAna ke vaza hokara vikAra utpanna karatA huA para kA karatA banatA hai, isakAraNa ise baMdha hotA hai aura usake phalasvarUpa saMsAra meM rahatA huA sukha-duHkha bhogatA hai| jaba ise samyagjJAna hotA hai, taba yaha para kA kartA nahIM banatA, vikAra kA kartA nahIM banatA aura isIkAraNa baMdha bhI nahIM hotA, yaha parapAsa (para ke baMdhana) se mukta ho jAtA hai, mukti ko prApta kara letA hai; phira sadA mukti meM hI nivAsa karatA huA sadA AtmA meM hI suvilAsa karatA hai, AtmIka Ananda ko bhogatA hai|
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra anuzIlana isaprakAra isa chanda meM karttAkarma adhikAra kI sampUrNa viSayavastu ko sameTakara ati saMkSepa meM prabhAvaka DhaMga se prastuta kara diyA gayA hai| isaprakAra karttRtva aura bhoktRtva saMbaMdhI ajJAna ko meTatA huA, karttAkarma kI pravRtti kA abhAva karatA huA, samyagjJAnajyoti ko prajvalita karatA huA yaha karttAkarma- adhikAra samApta hotA hai| 296 - anAdikAla se hI isa AtmA ne ajJAnavaza ina dehAdi saMyogI padArthoM meM ekatva aura mamatva sthApita kara rakhA hai, inameM hI sukha-duHkha kI kalpanA kara rakhI hai| isa ekatva, mamatva aura ajJAna ke kAraNa ina zarIrAdi saMyogI padArthoM ke prati ise ananta anurAga banA rahatA hai| usI anurAgavaza yaha nirantara inhIM kI sAja-sa~bhAla meM lagA rahatA hai| yadyapi yaha satya hai ki isake sa~bhAlane ke vikalpoM se dehAdi saMyogoM ke pariNamana meM koI antara nahIM par3atA hai, tathApi yaha unakI sa~bhAla ke vikalpoM meM svayaM ulajhA hI rahatA hai, unake sahaja hI anukUla pariNamana meM prasanna evaM pratikUla pariNamena meM khedakhinna to huA hI karatA hai| samaya Ane para jaba yaha AtmA jinAgama ke abhyAsa evaM sadguruoM ke satsamAgama se upalabdha tattvajJAna ko tarka kI kasauTI para kasakara dekhatA hai to buddhi ke stara para yaha bAta samajha meM bhalI-bhA~ti Ane lagatI hai ki ye dehAdi saMyogI padArtha anitya haiM, azaraNa haiM, asAra haiM, atyanta azuci haiM, mujhase atyanta bhinna haiM, sukha-du:kha ke sAthI nahIM haiM - apane sukha-duHkha svayaM mujhe akele hI bhogane par3ate haiN| - maiM to ina zarIrAdi saMyogoM aura inake nimitta se honevAle saMyogI bhAvoM tathA nija nirmala paryAyoM evaM guNabheda se bhI bhinna svayaM bhagavAna AtmA hU~, ananta guNoM kA dhAma hU~, anantAnanta zaktiyoM kA saMgrahAlaya hU~, jJAna kA ghanapiNDa evaM Ananda kA kanda paramaprabhu paramezvara hU~ / isa vikalpAtmaka saccI samajha kI avirala cintanadhArA ke prabala pravAha se dehAdi saMyogoM ke prati vidyamAna ekatva, mamatva evaM anurAga kI pakar3a kucha DhIlI par3ane lagatI hai; kAla paka jAne para anta meM ekasamaya aisA AtA hai ki jaba yaha AtmA isa cintana-dhArA ko bhI pArakara ina dehAdi saMyogoM se bhinna nija bhagavAna AtmA kA anubhava karane lagatA hai, taba anAdikAlIna mithyAtvagranthi ko bhedakara samyagdarzana aura samyagjJAna se sampanna ho jAtA hai| bAraha bhAvanA : eka anuzIlana, pRSTha 92
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ puNyapApAdhikAra jIvAjIvAdhikAra meM varNAdi se lekara guNasthAnaparyanta bhAvoM se bhagavAna AtmA kA ekatva aura mamatva tathA kartAkarmAdhikAra meM unhIM bhAvoM se kartRtva aura bhoktRtva chur3AyA hai| ___ isaprakAra abataka bhagavAna AtmA ko parapadArtha aura unake Azraya se apane hI AtmA meM utpanna hone vAle moha-rAga-dveSAdi bhAvoM se ekatva, mamatva, kartRtva aura bhoktRtva chur3Akara Atmasammukha karane kA prayAsa kiyA gayA hai| aba isa puNyapApAdhikAra meM yaha batAte haiM ki mukti ke mArga meM pApa ke samAna hI puNya bhI heya hai| yadyapi pApabhAva ke samAna puNyabhAva bhI AtmA kI vikArI paryAya hone se AtmA nahIM hai, AtmA se bhinna hai, AsravabhAva hai, baMdhabhAva hai aura AtmA ko saMsArasAgara meM DubAne vAlA hai; tathApi anAdikAlIna mithyA mAnyatA ke kAraNa ajJAnI jIvoM kI isameM upAdeyabuddhi banI rahatI hai, ve ise sukha kA kAraNa mAnate rahate haiM aura puNyabhAva kA kartA banakara apane Apa ko bhAgyavAna samajhate rahate haiN| kisI vyakti ne eka mandira banavAyA, eka dharmazAlA bnvaaii| vaha apane isa kArya se apane ko bahuta hI gauravAnvita anubhava karatA hai, svayaM ko unakA kartA-dhartA mAnatA hai, svAmI mAnatA hai| ___jaba use yaha samajhAyA jAtA hai ki yaha mandira, yaha dharmazAlA na to Apa haiM, na ye Apake haiM aura na Apa inake kartA-dhartA hI haiM; kyoMki ye to jar3a haiM, jar3a ke pariNamana haiM aura Apa to cetana padArtha ho| cetana jar3a kA kartAdhartA kaise ho sakatA hai? inakA kartA-dhartA banane ke lie to Apako jar3a honA hogaa| kyA Apa cetana se jar3a bananA pasanda kareMge? yadi nahIM, to phira Apa inake kartA-dhartA kaise ho sakate haiM ?
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra anuzIlana 298 Agama ke AdhAra aura yuktiyoM ke prabala prahAra se yaha bAta usakI buddhi ko svIkRta ho jAne para bhI, usakA hRdaya isa bAta ko svIkAra karane ko taiyAra nahIM hotaa| isakAraNa vaha kisI na kisI rUpa meM unase cipaTA rahanA cAhatA hai| ataH kahatA hai ki na sahI maiM inakA kartA-dhartA, para Apa to yaha batAiye na ki yaha kAma to acchA hai na? ___ jaba Apa mandira yA dharmazAlA kI prazaMsA karate haiM to vaha mana hI mana santuSTa hotA hai aura kahane lagatA hai Apake kahe anusAra maiM na sahI inakA kartAdhartA; para kArya to acchA hI huA hai na? isameM koI kamI to nahIM rahI merii| isaprakAra prakArAntara se vaha svayaM ko inakA kartA-dhartA mAnatA rahatA hai aura acche kArya ke bahAne vaha apane parakartRtva ko hI puSTa karatA rahatA hai| ___ isIprakAra anAdikAlIna mithyA mAnyatA ke jora se ajJAnI jIva AtmA ko baMdhana meM DAlane vAle karmoM meM bhI zubha aura azubha kA bheda karake zubha ko 'upAdeya mAna letA hai, karane yogya mAna letA hai| isaprakAra zubha kArya ke bahAne para kA aura rAgAdi kA kartA-bhoktA svayaM ko mAnatA rahatA hai| : kahatA hai ki maiM na sahI parapadArthoM kA kartA-bhoktA, na sahI rAgAdi kA kartA-bhoktA; parantu puNyakArya aura zubhabhAva haiM to acche hI, bhale hI na? isaprakAra yaha acche aura bhale ke bahAne unameM apanApana sthApita karatA hai tathA na sahI maiM inakA kartA, para nimitta to maiM hU~ hI; isaprakAra prakArAntara se unameM karttApana bhI sthApita kara letA hai| ___ ajJAnI jIvoM kI isI mAnyatA ke nirAkaraNa ke lie puNya aura pApa kI samAnatA batAne vAle isa puNyapApAdhikAra kA janma huA hai| isaprakAra yaha adhikAra bhI jIvajIvAdhikAra aura kartAkarmAdhikAra kA pUraka adhikAra hI hai; kyoMki isameM bhI puNya-pApakarmoM aura puNya-pApabhAvoM se AtmA ko bhinna batAkara unake kartRtva-bhoktRtva kA niSedha karanA hI iSTa hai| isakAraNa yaha eka prakAra se kartAkarma adhikAra kA pUraka hI hai, pariziSTa hI hai| isa adhikAra meM 'mukti ke mArga meM puNyabhAva bhI pApabhAva ke samAna heya hI hai' - yaha batAyA gayA hai; kyoMki puNyabhAva aura pApabhAva haiM to Akhira
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ 299 puNyapApAdhikAra rAgabhAva hI aura rAgabhAva hone se donoM eka hI haiN| yahI kAraNa hai ki kavivara banArasIdAsajI nATaka samayasAra meM isa adhikAra kA nAma 'puNyapApaekatvadvAra' hI rakhate haiM tathA isa adhikAra kI viSayavastu ko spaSTa karane vAlA pratijJAvAkya rUpa chanda bhI isaprakAra likhate haiM - (dohA) karatA kiriyA karamako, pragaTa vakhAnyau mUla / aba varanauM adhikAra yaha pApa puna samatUla // kartA, karma aura kriyA kA mUla svarUpa spaSTa karake aba puNya aura pApa ko samAna batAne vAle isa adhikAra kA varNana karate haiN| paNDita jayacandajI chAbar3A isa adhikAra kI TIkA AraMbha karate samaya maMgalAcaraNa ke rUpa meM jo chanda likhate haiM, vaha isaprakAra hai - (dohA) puNya-pApa doU karama, bandharUpa dur mAni / zuddha AtamA jina lahyo, namUM caraNa hita jAni // jina jIvoM ne puNya aura pApa - donoM karmoM ko bandharUpa aura duSTa jAnakara nija zuddha AtmA ko prApta kiyA hai; hita rUpa jAnakara maiM unake caraNoM kI vandanA karatA huuN| isa adhikAra ko AraMbha karate hue AcArya amRtacandra AtmakhyAti meM jo vAkya likhate haiM, vaha isaprakAra hai - "athaikameva karma dvipAtrIbhUya puNyapAparUpeNa pravazati - aba eka hI karma puNya aura pApa - ina do pAtroM ke rUpa meM raMgamaMca para praveza karatA hai|" ___ dhyAna rahe yahA~ pAtra (abhinetA) eka hai aura usane rUpa do dhAraNa kara rakhe haiN| jisaprakAra ekapAtrIya nATakoM meM eka hI pAtra aneka rUpoM meM bAta karatA hai; usIprakAra yahA~ eka hI karma puNya aura pApa - ina do rUpoM meM prastuta ho rahA hai|
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra anuzIlana 300 jIvAjIvAdhikAra aura kartAkarmAdhikAra meM pAtra do-do the aura unhoMne milakara eka rUpa dhAraNa kiyA thA; para yahA~ usase viparIta pAtra (abhinetA) eka karma hai aura usane puNya aura pApa - ye rUpa dhAraNa kara rakhe haiM, vaha yahA~ Dabalarola meM hai| isa adhikAra ke maMgalAcaraNa ke rUpa meM jo chanda AcArya amRtacandra ne AtmakhyAti meM likhA hai, usakI utthAnikA likhate hue paNDita jayacandajI chAbar3A likhate haiM - "jisaprakAra nRtyamaMca para eka hI puruSa apane do rUpa dikhAkara nAca rahA ho to use yathArtha jJAtA pahicAna letA hai aura use eka hI jAna letA hai; usIprakAra yahA~ yadyapi karma eka hI hai, tathApi vaha puNya-pApa ke bheda se do prakAra ke rUpa dhAraNa karake nAcatA hai, use samyagdRSTi kA yathArtha jJAna ekarUpa jAna letA hai| usa jJAna kI mahimA kA kAvya isa adhikAra ke AraMbha meM TIkAkAra AcArya kahate haiN|" (drutavilambita ) tadatha karma zubhAzubhabhedato dvitayatAM gatamaikyamupAnayan / glapitanirbharamoharajA ayaM svayamudetyavabodhasudhAplavaH // 10 // (harigIta ) zubha ara azubha ke bheda se jo dopane ko prApta ho / vaha karma bhI jisake udaya se ekatA ko prApta ho / jaba moharaja kA nAza kara samyak sahita vaha svayaM hii| jaga meM udaya ko prApta ho vaha sudhAnirjhara jJAna hI // 10 // aba zubha aura azubha ke bheda se dopane ko prApta usa karma ko ekarUpa karate hue jisane moharaja ko atyanta hI dUra kara diyA hai; aisA yaha jJAnarUpI sudhAkara svayaM hI udaya ko prApta hotA hai| yaha puNyapApAdhikAra ke maMgalAcaraNa kA kalaza hai| isameM usa samyagjJAnajyoti ko, jJAnasudhAkara ko smaraNa kiyA gayA hai, jisane puNya-pApa saMbaMdhI ajJAna kA nAza kiyA hai| ajJAna ke kAraNa puNya ko bhalA aura pApa ko burA jAnA jAtA thA, para isa jJAnajyoti ke udaya se, isa jJAnasudhAkara ke
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ 301 puNyapApAdhikAra udaya se vaha ajJAna naSTa ho gayA aura yaha sadjJAna pragaTa ho gayA ki pApa ke samAna hI puNya bhI muktimArga meM heya hI hai| isa chanda kA bhAvAnuvAda kavivara paNDita banArasIdAsajI nATaka samayasAra meM isaprakAra karate haiM - (kavitta mAtrika) jAke udai hota ghaTa-aMtara, binasai moha mahAtama roka / subha aru asubha karama kI duvidhA miTai sahaja dIsai ika thoka // jAkI kalA hota saMpUrana, pratibhAsai saba loka aloka / so prabodhasasi nirakhi banArasi sIsa navAi deta paga dhoka // hRdaya meM jisake udaya hone para moharUpI mahAaMdhakAra naSTa ho jAtA hai, zubha karma acchA aura azubha karma burA - yaha duvidhA miTa jAtI hai aura zubha aura azubha - donoM hI karma eka se hI dikhAI dene lagate haiM; usa jJAnarUpI candramA ko dekhakara banArasIdAsajI mastaka navAkara namaskAra karate haiN| isa kalaza kA bhAvArtha spaSTa karate hue pANDe rAjamalajI kalaza TIkA meM likhate haiM - __ "kisI mithyAdRSTi jIva kA abhiprAya aisA hai - jo dayA, vrata, tapa,zIla, saMyama Adi se deharUpa lekara jitanI hai zubha kriyA aura zubha kriyA ke anusAra hai usa rUpa jo zubhopayoga pariNAma tathA una pariNAmoM ko nimitta kara bA~dhatA hai jo sAtAkarma Adi se lekara puNyarUpa pudgalapiNDa, ve bhale haiM, jIva ko sukhakArI hai| hiMsA viSaya-kaSAyarUpa jitanI hai kriyA, usa kriyA ke anusAra azubhopayogarUpa saMkleza pariNAma, usa pariNAma ke nimitta kara hotA hai jo asAtAkarma Adi se lekara pApabandharUpa pudgalapaNDi; ve bure haiM, jIva ko duHkhakartA haiN| aisA koI jIva mAnatA hai| usake prati samAdhAna aisA ki jaise azubhakarma jIva ko duHkha karatA hai; usIprakAra zubhakarma bhI jIva ko duHkha karatA hai| karma meM to bhalA koI nahIM hai| apane moha ko liye hue mithyAdRSTi jIva karma ko bhalA karake mAnatA hai| aisI bheda pratIti zuddhasvarUpa kA anubhava huA taba se pAyI jAtI hai|"
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ 302 samayasAra anuzIlana kalaza TIkA ke ukta kathana meM yaha spaSTa kiyA gayA hai ki dayA, dAna, vrata, tapa, zIla, saMyama Adi zubhakriyA va tatsaMbaMdhI zubhabhAva aura unake kAraNa baMdhane vAle puNya karma bhale haiM, jIva ko sukhakArI haiM - yaha mAnyatA mithyAdRSTiyoM kI hai| samyagjJAna hone para yaha mAnyatA samApta ho jAtI hai| isI bAta ko svAmIjI isaprakAra spaSTa karate haiM - "cAhe tIrthaMkara nAmaka karmaprakRti ko bAMdhane vAlA zubhabhAva ho yA narakagati karma prakRti ko bA~dhanevAlA azubha bhAva ho - donoM hI prakAra ke bhAva bandharUpa haiM; ataH dukharUpa hI haiM - aisA jAnatA huA samyagjJAnI sabhI zubhAzubhabhAvoM ko eka karmarUpa hI mAnatA hai, unameM use dvaita bhAsita nahIM hotaa| ___bhAI! tU pApa-puNya meM heyopAdeyapanA mAnakara arthAt puNya ko bhalA va pApa ko burA mAnakara du:kha ke pahAr3a ke tale daba gayA hai| prabhu ! puNyapApa ke donoM hI bhAva svayaM duHkharUpa haiM tathA du:kha ke kAraNa haiM , AkulatAmaya haiM; kyoMki donoM hI bhAva svabhAva se viruddhabhAva haiN| aise svabhAvaviruddhabhAvoM meM jo na bheda dekhakara eka karmarUpa hI mAnatA hai, use para kI apekSA binA svataH samyagjJAnarUpa candramA udita hotA hai| dekho, puNya-pApa ke donoM hI bhAva azAnta haiN| deva-zAstra-guru kI zraddhA kA rAga azAnta hai, AkulatAmaya hai| logoM ko yaha bAta kar3aka lagatI hai; parantu isase kyA ho? puNya-pApa se rahita zuddhajJAnaghana-svarUpa bhagavAna AtmA ko nirmala caitanya kI pariNati dvArA grahaNa karake usa eka kA hI anubhava karanA dharma hai, vahI vItarAgI zAnti hai|" . isaprakAra yahA~ puNya aura pApa meM ekatva sthApita karane vAle jJAnarUpI candramA kA smaraNa kiyA gayA hai, use namaskAra kiyA gayA hai| prazna - yahA~ jisa jJAnarUpI candramA ko namaskAra kiyA gayA hai, usa jJAna ko kevalajJAnarUpa meM lenA yA samyagjJAnarUpa meM ? 1. pravacanaratnAkara, bhAga 5, pRSTha 2 2. vahI, pRSTha 4 3. vahI, pRSTha 7
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ 303 puNyapApAdhikAra uttara - isa sandarbha meM kalaza 46 kI vyAkhyA meM vistAra se prakAza DAlA gayA hai, tadanusAra hI yahA~ bhI samajhanA caahie| jina bAtoM para vahA~ vicAra kiyA hai, ve saba yahA~ bhI ghaTita ho sakatI haiN| ataH acchA hai ki Apa usa prakaraNa ko ekabAra phira gaharAI se dekha leN| maMgalAcaraNa ke ukta chanda meM yaha spaSTa kiyA gayA hai ki ajJAna ke kAraNa karma meM jo zubha aura azubha ke bheda kiye jAte rahe haiM, ve vAstavika nahIM haiM; isakAraNa ina donoM bhedoM meM ekatA sthApita karatI huI samyagjJAnajyoti pragaTa huI hai| aba AgAmI kalaza meM usI bAta ko udAharaNa dvArA spaSTa kara rahe haiN| ( mandAkrAntA ) eko dUrAttyajati madirAM brAhmaNatvAbhimAnA - danyaH zUdraH svayamahamiti snAti nityaM tayaiva / dvAvapyetau yugapadudarAnnirgatau zUdrikAyAH zUdrau sAkSAdapi ca carato jAtibhedabhrameNa // 101 // ( rolA ) donoM janme eka sAtha zUdrA ke ghara meM / eka palA bAmana ke ghara dUjA nija ghara meM // eka chue na madya brAhmaNatvAbhimAna se / dUjA DUbA rahe usI meM zUdrabhAva se // jAtibheda ke bhrama se hI yaha antara AyA / isa kAraNa ajJAnI ne pahicAna na pAyA // puNya-pApa bhI karma jAti ke jur3avAM bhaaii| donoM hI haiM heya mukti mAraga meM bhAI // 101 // eka to brAhmaNatva ke abhimAna se dUra se hI madirA kA tyAga karatA hai, use chUtA taka nahIM aura dUsarA 'maiM svayaM zUdra hU~' - aisA mAnakara nitya madirA se snAna karatA hai, usI meM DUbA rahatA hai, use pavitra mAnatA hai| yadyapi ve donoM hI zUdrA ke peTa se eka sAtha hI utpanna hue haiM, isalie donoM hI sAkSAt zUdra haiM; tathApi ve jAtibheda ke bhrama se aisA AcaraNa karate haiN|
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra anuzIlana ukta chanda meM zUdra ke jur3avAM beToM ke udAharaNa ke mAdhyama se puNya aura pApa kI ekatA ko samajhAyA gayA hai| - eka zUdra mahilA ke peTa se do bAlaka eka sAtha (jur3avAM) paidA hue| usane apane eka bAlaka ko brAhmaNI ko de diyaa| brAhmaNI ne use apane putra ke samAna hI paalaa-posaa| brAhmaNI ke yahA~ palane vAle bAlaka ko yaha patA hI na thA ki vaha zUdra kA beTA hai| vaha to svayaM ko brAhmaNaputra mAnakara brAhmaNa jaisA pavitra AcaraNa pAlatA thA, zarAba ko hAtha bhI nahIM lagAtA thaa| .. dUsarA bAlaka zUdrA ke yahA~ hI bar3A huaa| cU~ki zUdroM ke yahAM zarAba sahajabhAva se pI jAtI hai| isakAraNa vaha pratidina zarAba pItA thaa| AcAryadeva kahate haiM ki yadyapi ve donoM sage jur3avAM bhAI haiM; tathApi jAtibheda ke bhrama se unake AcaraNa meM yaha bheda dikhAI detA hai| isIprakAra ye puNya-pApa bhAva bhI eka hI jAti ke haiM, same jur3avAM bhAI hI haiM, karma ke hI bheda haiM, rAgabhAva ke hI bheda haiM; tathApi ajJAnI bhrama se puNya ko bhalA aura pApa ko burA samajhate haiN| unake isa bhrama ke nivAraNa ke lie hI yaha puNya-pApa adhikAra likhA jA rahA hai| pANDe rAjamalajI kalaza TIkA meM isa udAharaNa kA bhAvArtha spaSTa karate hue kahate haiM ki isIprakAra koI jIva zubhopayogI hotA huA, yatikriyA meM magna hotA huA, zuddhopayoga ko nahIM jAnatA aura 'hama to munIzvara haiM, hameM to viSaya-kaSAya niSiddha haiM' - aisA mAnakara viSaya-kaSAya sAmagrI ko chor3akara apane ko dhanya mAnatA hai, mokSamArgI mAnatA hai; kintu vaha mithyAdRSTi hI hai aura karmabandha ko karatA hai| koI azubhopayogI hai, gRhasthakriyA meM rata hai; 'hama to gRhastha haiM, hameM to viSaya-kaSAya sevana yogya haiM' - aisA jAnakara viSayakaSAya sevana karatA hai, vaha bhI mithyAdRSTi hai, karmabandha ko karatA hai; kyoMki karmajanita paryAya mAtra ko AparUpa jAnatA hai, jIva ke zuddhasvarUpa kA anubhava nahIM hai| tAtparya yaha hai ki zuddhopayoga aura AtmAnubhava se rahita munijana . munitvAbhimAna se zubhAcaraNa pAlate haiM aura AtmAnubhUti rahita gRhastha gRhastha
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ 305 puNyapApAdhikAra ko kartavya samajhakara azubha AcaraNa meM rata haiM; parantu donoM kA AcaraNa paryAya (pada) ke lakSya se hone se, AtmA ke lakSya se na hone se mAtra baMdha kA hI kAraNa hai, mukti kA kAraNa nhiiN| ukta kathana kA bhAva spaSTa karate huye svAmIjI kahate haiM - "dekho, koI eka vyakti to gRhasthAzrama meM strI, kuTumba parivAra ke sAtha rahatA huA viSaya-kaSAya kA sevana karatA ho aura dUsare ne rAjapATa tyAgakara nagna digambara dIkSA dhAraNa kI ho, to isaprakAra bAhara se donoM kI pravRtti spaSTatayA bhinna-bhinna bhAsita hone se ajJAnI ko aisA bhrama hotA hai ki avazya hI ina donoM ke aMtaraMga meM antara honA caahie| vaha eka ko pApI aura dUsare ko dharmAtmA mAne binA nahIM rhegaa| bApU! jabataka antardRSTi nahIM huI, dRSTi meM caitanya kA nidhAna nahIM AyA, Ananda kA nAtha saccidAnandasvarUpa sarvajJasvabhAvI prabhu dRSTi meM nahIM AyA; tabataka vastutaH kucha bhI antara nahIM par3A, zubhAzubha donoM hI bhAva mAtra baMdha ke hI kAraNarUpa haiN| yadyapi bhale-bure dikhAI dete haiM; parantu yaha to korA bhrama hai| zubhAzubha pravRtti ke bheda se ve acche yA bure lagate haiM; parantu vAstava meM donoM hI . baMdharUpa haiM, donoM hI saMsAra haiM, unameM eka bhI mukti kA kAraNa nahIM hai|" ukta chanda kA bhAvAnuvAda nATaka samayasAra meM paMDita banArasIdAsajI ne isaprakAra kiyA hai - ( savaiyA ikatIsA ) jaise kAhU caMDAlI jugala putra jarne tini, eka dIyau bAMbhanaka eka ghara rAkhyau hai| bAMbhana kahAyau tini madya mAMsa tyAga kInI, caMDAla kahAyau tini madya mAMsa cAkhyau hai|| .... taise eka vedanI karama ke jugala putra, eka pApa eka punna nAma bhinna bhAkhyA hai| duI mAMhi daura dhUpa doU karmabaMdhalapa, ___ yAta gyAnavaMta nahi kou abhilAkhyau hai // 1. pravacanaratnAkara, bhAga 5, pRSTha 13 ... . ..... .
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra anuzIlana 306 jisaprakAra kisI cAMDAlanI ne jur3avA putra paidA kiye| unameM se eka putra kisI brAhmaNI ko goda de diyA aura eka apane hI ghara para rkhaa| brAhmaNI ke ghara palane se jo putra brAhmaNa kahalAyA, usane madya-mAMsAdi abhakSya padArthoM kA tyAga kara diyA aura jo ghara para rahA, vaha cAMDAla kahalAyA aura usane madyamAMsAdi padArthoM kA sevana kiyaa| isIprakAra eka vedanIya karma ke do jur3avAM putra haiM, jinameM eka kA nAma pApa hai aura dUsare kA nAma puNya hai| donoM meM hI daur3a-dhUpa hai, donoM hI karmabaMdha rUpa haiM; isakAraNa jJAnI jIva donoM meM se kisI ko bhI nahIM caahte| dekho, yahA~ puNya aura pApa - donoM ko hI cAMDAlanI kA putra batAyA hai aura yaha bhI kahA hai ki brAhmaNatva ke abhimAna se zubhAcaraNa karane para bhI jaise vaha cAMDAlanI kA putra brAhmaNa nahIM ho jAtA, cAMDAla hI rahatA hai; usIprakAra zubhabhAva rUpa hone se puNya dharma nahIM ho jAtA, karma hI rahatA hai; kyoMki puNya aura pApa karma ke hI bheda haiM, dharma ke nhiiN| . ___puNya aura pApa kI jAti eka hai, tathApi AcaraNa ke bheda se ajJAniyoM ko jAti bheda kA bhrama ho jAtA hai aura ve unheM bhinna-bhinna jAti kA samajhane lagate haiN| bhrama ke nAza hone para jJAnajyoti pragaTa hotI hai aura yaha bAta spaSTa ho jAtI hai ki pApa ke samAna hI puNya bhI mukti mArga meM heya hI hai| * yadyapi khoja kI prakriyA va khoja ko bhI vyavahAra se bheda-vijJAna kahA jAtA hai, tathApi jise khojanA hai, usI meM kho jAnA hI vAstavika bhedavijJAna hai arthAt nija-abheda meM kho jAnA, samA jAnA hI bheda-vijJAna hai| ___ bheda-vijJAnI jIva kI dRSTi avikRta hotI hai| vaha AtmA ko rAgIdveSI anubhava nahIM karatA aura na hI vaha AtmA ko samyagdRSTi aura mithyAdRSTi Adi bhedoM meM anubhava karatA hai| anubhava meM azuddhatA aura bheda najara nahIM aataa| - tIrthaMkara mahAvIra aura unakA sarvodaya tIrtha, pRSTha 129
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra gAthA 145 kammamasuhaM kusIlaM suhakammaM cAvi jANaha susIlaM / kaha taM hodi susIlaM jaM saMsAraM pavesedi // 145 // suzIla haiM zubha karma aura azubha karama kuzIla haiN| saMsAra ke haiM hetu ve kaise kaheM ki suzIla haiM? // 145 // * azubha karma kuzIla hai aura zubhakarma suzIla hai - aisA tuma jAnate ho, kintu jo jIvoM ko saMsAra meM praveza karAye, vaha suzIla kaise ho sakatA hai? gAthA meM yaha kahA gayA hai ki laukikajana aisA mAnate haiM ki zubhakarma suzIla hai, acchA hai, karane yogya hai aura azubhakarma kuzIla hai, burA hai, tyAgane yogya hai; kintu jJAnIjana kahate haiM ki jaba zubha aura azubha - donoM hI karma hone se saMsAra ke hetu haiM, saMsAra-sAgara meM Dubone vAle haiM to phira unameM se eka ko, zubha ko suzIla kaise mAnA jA sakatA hai? jo saMsAra meM praveza karAye, vaha suzIla kaise ho sakatA hai? isa gAthA kI TIkA likhate hue AcArya amRtacandradeva pahale vyavahAranaya kA pakSa prastuta karate hue puNya aura pApa meM cAra prakAra se antara batAte haiM aura anta meM nizcayanaya kA pakSa prastuta karate hue usakA sayukti nirAkaraNa karate haiM, jo isaprakAra hai - ____ "kisI karma (puNya) meM jIva ke zubha pariNAma nimitta hote haiM aura kisI karma (pApa) meM jIva ke azubha pariNAma nimitta hote haiM; isakAraNa puNya aura pApa karma ke kAraNoM meM bheda hai| - koI karma (puNya) zubha pudgala pariNAmamaya hotA hai aura koI karma (pApa) azubha pudgala pariNAmamaya hotA hai; isakAraNa puNya aura pApa karma ke svabhAva meM bheda hotA hai|
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ 308 samayasAra anuzIlana kisI karma (puNya) kA zubhaphalarUpa vipAka hotA hai aura kisI karma (pApa) kA azubhaphalarUpa vipAka hotA hai; isakAraNa karma ke anubhava (svAda) meM bheda hotA hai| koI karma (puNya) zubha mokSamArga ke Azrita hai aura koI karma (pApa) azubha baMdhamArga ke Azrita hai; isakAraNa karma ke Azraya meM bhI bheda hai| isaprakAra yadyapi karma eka hI hai; tathApi kaI logoM kA aisA pakSa hai ki koI karma (puNya) zubha hai aura koI karma (pApa) azubha hai; kintu una logoM kA yaha pakSa pratipakSa sahita hai, jisakA spaSTIkaraNa isaprakAra hai : jIvoM ke zubha aura azubha donoM hI pariNAma kevala ajJAnamaya hone se eka hI haiM aura unake eka hone se karma ke kAraNoM meM bheda nahIM rahA; isakAraNa karma eka hI hai| zubha aura azubha pudgala pariNAma kevala pudgalamaya hone se eka hai aura usake eka hone se karma ke svabhAva meM bheda nahIM rahA; isakAraNa karma eka hI hai| zubha yA azubha phalarUpa hone vAlA vipAka kevala pudgalamaya hone se eka hai aura usake eka hone se karma ke anubhava (svAda) meM bheda nahIM rahA; isakAraNa karma eka hI hai| zubha mokSamArga kevala jIvamaya hai aura azubha baMdhamArga kevala pudgalamaya hai; isakAraNa ve aneka ( bhinna-bhinna) haiM aura unake aneka hone para bhI karma kevala pudgalamaya baMdhamArga ke hI Azrita hone se karma ke Azraya meM bheda nahIM hai; isakAraNa karma eka hI hai| " isaprakAra yahA~ puNya aura pApa meM antara hai - vyavahAranaya ke isa pakSa ko prastuta kara nizcayanaya dvArA usakA sayukti khaNDana kiyA gayA hai| eka bAta vizeSa dhyAna dene yogya hai ki Azraya ke prakaraNa meM zubha zabda prayoga zuddha ke artha meM kiyA gayA hai| ukta TIkA kA bhAva spaSTa karate hue paNDita jayacaMdajI chAbar3A meM likhate haiM G bhAvArtha
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ 309. gAthA 145 - * "koI karma to arahantAdi meM bhakti-anurAga, jIvoM ke prati anukampA ke pariNAma aura manda kaSAya se citta kI ujjvalatA ityAdi zubhapariNAmoM ke nimitta se hote haiM aura koI karma tIvra krodhAdika azubha lezyA, nirdayatA, viSayAsakti aura deva, guru Adi pUjya puruSoM ke prati vinayabhAva se nahIM pravartanA ityAdi azubha pariNAmoM ke nimitta se hote haiM; isaprakAra hetu bheda hone se karma ke zubha aura azubha do bheda ho jAte haiN| sAtAvedanIya, zubhaAyu, zubhanAma aura zubhagotra - ina karmoM ke pariNAmoM (prakRti ityAdi) meM tathA cAra ghAtIkarma, asAtAvedanIya, azubhaAyu, azubhanAma aura azubhagotra - ina karmoM ke pariNAmoM (prakRti ityAdi) meM bheda hai; isaprakAra svabhAvabheda hone se karmoM ke zubha aura azubha do bheda haiN| . kisI karma ke phala kA anubhava sukharUpa aura kisI kA duHkharUpa hai; isaprakAra anubhava kA bheda hone se karma ke zubha aura azubha do bheda haiN| koI karma mokSamArga ke Azrita hai aura koI karma bandhamArga ke Azrita hai; isaprakAra Azraya kA bheda hone se karma ke zubha aura azubha do bheda haiN| isaprakAra hetu, svabhAva, anubhava aura Azraya - aise cAra prakAra se karma meM bheda hone se koI karma zubha aura koI azubha hai - aisA kucha logoM kA pakSa hai| . aba isa bhedapakSa kA niSedha kiyA jAtA hai - jIva ke zubha aura azubha pariNAma donoM ajJAnamaya haiM, isaliye karma kA hetu eka ajJAna hI hai; ataH karma eka hI hai| zubha aura azubha pudgalapariNAma donoM pudgalamaya hI haiM; isaliye karma kA svabhAva eka pudgalapariNAmarUpa hI hai; ataH karma eka hI hai| sukha-duHkharUpa donoM anubhava pudgalamaya hI haiM, isaliye karma kA anubhava eka pudgalamaya hI hai; ataH karma eka hI hai| mokSamArga aura bandhamArga meM, mokSamArga to kevala jIva ke pariNAmamaya hI hai aura bandhamArga kevala pudgala ke pariNAmamaya hI hai, isaliye karma kA Azraya mAtra bandhamArga hI hai (arthAt - karma eka bandhamArga ke Azraya se hI hotA hai - mokSamArga meM nahIM hotA); ataH karma eka hI hai|
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra anuzIlana 310 - isaprakAra karma ke zubhAzubha bheda ke pakSa ko gauNa karake usakA niSedha kiyA hai; kyoMki yahA~ abhedapakSa pradhAna hai aura yadi abhedapakSa se dekhA jAye to karma eka hI hai - do nhiiN|" prazna - yahA~ baMdhamArga ko kevala pudgalapariNAmamaya kahA gayA hai; to kyA AtmA meM utpanna honevAle zubhAzubhabhAva bhI pudgalapariNAmamaya haiM? uttara - isa samasyA kA samAdhAna svAmIjI isaprakAra karate haiM - 41. "yahAM kahate haiM ki mokSa kA mArga kevala jIva ke pariNAmamaya hI hai| tAtparya yaha hai ki zubhAzubhabhAva jIva ke pariNAma nahIM, arthAt ve pudgala ke pariNAma haiM, isaliye karma kA Azraya kevala baMdhamArga hI hai| jisa nirmala ratnatraya ko yahA~ samayasAra meM jIva kA pariNAma kahA, use hI niyamasAra meM paradravya kahA, so vahA~ vaha dUsarI apekSA se kahA hai| jaise paradravya meM se jIva kI navIna paryAya nahIM AtI; usItaraha mokSamArga kI paryAya meM se navIna paryAya nahIM aatii| navIna paryAya utpanna hone kA bhaMDAra to trikAlI dravya hai| vahA~ dravya kA Azraya karavAne ke prayojana se trikAla dravya ko svadravya kahA aura nizcaya mokSamArga ke pariNAma ko paradravya kahA hai| / yahAM isa mokSamArga ke pariNAma ko jIva kA kahA hai aura zubhAzubha bhAvoM ko pudgala meM DAlA hai tathA tattvArthasUtra ke dvitIya adhyAya ke prathamasUtra meM zubhAzubha bhAvoM ko jIva ke sva-tattva kahe haiM - pAMcoM hI bhAvoM ko jIvatattva kahA hai| vahA~ yaha apekSA hai ki zubhAzubhabhAva jIva kI paryAya meM hI hote haiM; isaliye unheM jIvatattva kahA hai| vaha vyavahAranaya, paryAyanaya kA grantha hai na ? ataH usameM vyavahAranaya se zubhAzubha bhAvoM ko jIva kA kahA hai| jabaki yahA~ rAga-dveSarUpa zubhAzubha pariNAmoM ko ajJAnamaya hone se jIva ke na kahakara pugalamaya pariNAma kahA hai| dekho AcArya zrI kundakundadeva AcArya zrI umAsvAmI ke guru the| guru zubhAzubha bhAvoM ko pudgala kA kahate haiM aura ziSya unheM jIvatattva kahate haiM; to kyA unameM paraspara matabheda thA?
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ 311 gAthA 145 nahIM bhAI ! unameM kahIM koI virodha nahIM hai| guru kA kathana nizcayanaya ke Azraya se hai aura ziSya kA kathana vyabahAranaya ke Azraya se hai| donoM kI apekSAyeM bhinna-bhinna haiN| jinavANI meM jahA~ jo naya-vivakSA ho, use usI vivakSA se samajhanA caahiye| 'samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArgaH ' - yaha jo sUtra hai, yaha paryAyArthikanaya kA kathana hai, nizcayanaya kA nhiiN| nizcayanaya seto trikAlI zuddha dravya ke AzrayarUpa eka hI mokSamArga hai| samyagdarzana-jJAnacAritra ke pariNAma jinheM yahA~ jIva ke pariNAma kaheM, ve bhedarUpa paryAyArthikanaya ke kathana haiN| pravacanasAra gAthA 242 meM AtA hai ki 've bhedAtmaka hone se samyagdarzana - jJAna - cAritra mokSamArga haiM aisA paryAyapradhAna vyavahAranaya se usakA prajJApana hai, vaha mokSamArga abhedAtmaka hone se ekAgratA mokSamArga hai' - aisA dravyapradhAna nizcayanaya se usakA prajJApana hai|' samayasAra kalaza TIkA kalaza 16 meM kahA hai ki nizcaya samyagdarzanajJAna-cAritra ke jo nirmala pariNAma haiM; ve bheda haiM, paryAya haiM; ata: mecaka haiM, malina haiM aura isakAraNa vyavahAra haiM tathA abheda se jo AtmA ekasvarUpa hai, Sarahah hai, nirmala hai| bhAI, zailI to dekho ! kahA~ kyA kahA hai - isakI khabara binA ekAnta se kheMcAtAnI kare to nahIM clegii| kalaza TIkAkAra ne mokSamArga ke pariNAma ko bhedarUpa hone se mecaka kahA aura samyagjJAnadIpikA meM zrI dharmadAsajI kSullaka ne isI ko azuddha kahA hai| mokSa ke pariNAma bhedarUpa haiM, mecaka haiM; ataH azuddha haiN| yahA~ kahate haiM ki mokSamArga to kevala jIva ke pariNAmamaya hI haiN| yaha abheda se bAta kahI hai tathA baMdhamArga kevala pudgala ke hI pariNAmamaya haiN| tAtparya yaha hai ki karma eka baMdhamArga ke Azraya se hI hotA hai, mokSamArga meM nahIM hotA; ata: karma eka hI hai| isaprakAra karma ke zubhAzubha bhedarUpa pakSa ko gauNa karake usakA niSedha kiyA hai| gajaba kI bhASA hai' gauNa karake' kahA, tAtparya yaha hai ki bheda hai to avazya; parantu kevala abheda kI dRSTi karAne ke liye bheda ko gauNa kiyA hai| bheda kA
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ 312 samayasAra anuzIlana jJAna karAne ke liye to bheda hai hI; parantu phira bhI usakA niSedha jo kiyA, usakA hetu abheda pakSa ko pradhAna karanA hI hai| dRSTi ke viSaya meM puNya-pApa kA pakSa nahIM hai, isakAraNa abheda pakSa se dekhane para to karma eka hI hai, do nhiiN| isa taraha bheda kA niSedha karake svabhAva kA Azraya karAyA hai|" jo bAta TIkA meM kahI gaI hai, aba usI bAta ko kalaza ke mAdhyama se kahate haiM - __ ( upajAti) hetusvabhAvAnubhavAzrayANAM sadApyabhedAnna hi karmabhedaH / tabaMdhamArgAzritamekamiSTaM svayaM samastaM khalu baMdhahetuH // 102 // (rolA) are puNya ara pApa karma kA hetu eka hai| Azraya anubhava ara svabhAva bhI sadA eka hai| ataH karma ko eka mAnanA hI abhISTa hai| . . bhale-bure kA bheda jAnanA ThIka nahIM hai // 102 // ___ hetu, svabhAva, anubhava aura Azraya - ina cAroM kA sadA hI abheda hone se karma (puNya-pApa) meM nizcaya se bheda nahIM hai| isalie nizcaya se samasta karma (puNya-pApa) baMdhamArga ke Azrita haiM aura baMdha ke kAraNa haiM; isakAraNa karma eka hI mAnA gayA hai, mAnanA yogya hai| isa kalaza kA artha kalazaTIkA meM vistAra se kiyA gayA hai| AtmakhyAti TIkA, kalaza aura kalaza TIkA - ina tInoM ko AdhAra banAkara kavivara banArasIdAsajI ne nATaka samayasAra meM tIna chandoM kI racanA kI hai, jinameM eka caupAI aura do ikatIsA savaiyA haiN| AraMbhika do chandoM meM ziSya kI ora se satarka prazna upasthita kiyA gayA hai aura antima chanda meM uttara diyA gayA hai, samAdhAna kiyA gayA hai, jisake par3hane se sampUrNa viSayavastu sahaja hI spaSTa ho jAtI hai| 1. pravacanaratnAkara, bhAga 5, pRSTha 32-33
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ 313 gAthA 145 ( caupAI ) koU siSya kahai guru pAhIM, pApa punna doU sama naahiiN| kAraNa rasa subhAva phala nyAre, eka aniSTa lagai ika pyAre // ( savaiyA ikatIsA ) saMkalesa parinAmanisauM pApa baMdha hoi, visuddhasauM punna baMdha hetu-bheda mAniyai / pApa ke udai asAtA tAkI hai kaTuka svAda, punna udai sAtA miSTa rasabheda jAniye // pApa saMkalesa rUpa punna hai visuddha rUpa, duhU~ko subhAva bhinna bheda yoM bakhAniyai / pApasauM kugati hoI punnasauM sugati hoI, aisau phalabheda paratacchi paramAniye // pApa baMdha puna baMdha duhu~maiM mukaMti nAhiM, kaTuka madhura svAda puggalako pekhie / saMkaleza visuddha sahaja doU karmacAla, kugati sugati jagajAla maiM visekhie / kAranAdi bheda tohi sUjhata mithyAta mAhi, __ aisau dvaitabhAva gyAnadRSTimaiM na lekhie / doU mahA aMdhakUpa doU karmabaMdharUpa, duhUMko vinAsa mokha mAragameM dekhie // . gurujI ke caraNoM ke samIpa jAkara koI ziSya kahatA hai ki pApa aura puNya - donoM samAna nahIM ho sakate; kyoMki donoM ke kAraNa, rasa, svabhAva aura phala jude-jude haiN| eka kA kAraNa, rasa, svabhAva aura phala aniSTa lagatA hai| aura dUsare kA acchA lagatA hai| saMkleza pariNAmoM se pApa baMdha hotA hai aura vizuddha pariNAmoM se puNya baMdha hotA hai| isaprakAra donoM meM hetubheda mAnA gayA hai| pApa ke udaya meM asAtA kI prApti hotI hai aura usakA svAda kar3avA hotA hai tathA puNya ke udaya meM sAtA kI prApti hotI hai aura usakA svAda (rasa) mIThA hotA hai| isaprakAra donoM rasabheda jAnanA caahie| pApa saMkleza rUpa hai aura .
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra anuzIlana 314 puNya vizuddharUpa hai|isprkaar donoM meM svabhAvabheda bhI kahA gyaa| pApa se kugati kI prApti hotI hai aura puNya se sugati kI prApti hotI hai| isaprakAra phalabheda bhI pratyakSa dikhAI detA hai| . isakA samAdhAna karate hue kavi kahate haiM ki pApabaMdha aura puNyabaMdha donoM meM mukti nahIM hai| kar3avA aura mIThA svAda bhI pudgala meM dekhA jAtA hai| pariNAmoM kA saMklezarUpa honA aura vizuddha honA - yaha to karma kI sahaja cAla hai tathA kugati aura sugati donoM saMsAra meM hI to haiM,jagata ke jAla hI meM to haiN| he ajJAnI jIva! tujhe puNya-pApa meM jo kAraNAdi bheda dikhAI dete haiM, vaha saba mithyAtva kA hI prabhAva hai; kyoMki isaprakAra kA dvaitabhAva jJAniyoM kI dRSTi meM to dikhAI hI nahIM detaa| puNya va pApa donoM bar3e aMdhe kuA haiM, donoM hI karmabaMdharUpa haiM; mukti ke mArga meM to donoM kA hI nAza dekhane meM AtA hai| isa kalaza para pravacana karate hue svAmIjI kahate haiM - "dekho, vartamAna meM kucha vidvAnoM dvArA aisA kahA jAtA hai ki ye bAhya vrata, tapa, bhakti, pUjA Adi jo vyavahArarUpa zubha AcaraNa hai, usase zuddhatA pragaTa hotI hai| unake ukta kathana kA isa kalaza meM spaSTa khulAsA hai| _ 'azubhabhAva se zuddhatA nahIM hotI' - yaha to yathArtha aura sarvamAnya tathya hai hI, parantu jo zubhabhAva ke kAla meM zubhabhAvoM se zuddhatA honA mAnate haiM, unakA mAnanA bhI yathArtha nahIM hai| kyoMki zubhabhAva bhI azubha kI taraha hI azuddha haiN| isa kathana ke saMdarbha meM vyavahArI janoM kA eka prazna yaha bhI hai ki samyagdarzanarUpa nirvikalpa anubhava ke pahale jo antima zubhabhAva hotA hai, vaha zubhabhAva zuddhabhAva kA kAraNa hai ki nahIM? isakA samAdhAna karate huye AcArya kahate haiM ki bhAI, usa antima zubhabhAva kA bhI abhAva hokara samyagdarzana kI nirvikalpa anubhUti hotI hai, zubhabhAva se nhiiN|shubhbhaav to vibhAvasvabhAva hai,jar3asvabhAva hai; caitanyasvabhAva nahIM hai| 1. pravacanaratnAkara, bhAga 5, pRSTha 34
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ 315 puNyapApAdhikAra * yahA~ kahate haiM ki zubha va azubha - donoM hI bhAva bandhana ke kAraNarUpa azuddha bhAva haiM, svabhAva se viparIta vibhAva bhAva haiM / bhAI! svabhAva ke sanmukhatA kA bhAva to zuddha caitanyamaya hotA hai aura ye donoM bhAva caitanyarahita ajJAnamaya bhAva haiM, isaliye donoM hI bhedarahita eka hI jAti ke haiN| ___ prazna : kyA muktimArga meM vyavahAra kA koI sthAna hI nahIM hai? uttara : muktimArga meM bhUmikAnusAra vyavahAra hotA to avazya hai; vyavahAra hotA hI na ho, aisA nahIM hai; parantu vyavahAra se - zubharAga se samyagdarzana yA nizcaya mokSamArga mAnanA yathArtha nahIM hai|".. isa prakAra hama dekhate haiM ki TIkA aura kalaza donoM meM hI yaha siddha kiyA gayA hai ki kAraNa, svabhAva, anubhava aura Azraya-ina cAroM kI dRSTi se koI bheda nahIM hai| yahI kAraNa hai ki mukti ke mArga meM puNya aura pApadonoM hI samAna rUpa se heya hI haiN| 1. pravacanaratnAkara, bhAga 5, pRSTha 35 una ratnatraya ke dhanI parama vItarAgI nagna-digambara bhAvaliMgI santoM ke prati yadi hamAre hRdaya meM raMcamAtra bhI avajJA kA bhAva rahA to hama muktimArga se bahuta dUra raheMge tathA sAtha hI jinAgama meM varNita guru ke svarUpa ke anurUpa jo zraddhAna, jJAna aura cAritra ke dhAraka nahIM haiM, yadi hamane unheM bhaya, AzA, sneha aura lobhAdika ke kAraNa guru ke samAna pUjA, pUjya mAnA, taba bhI hama muktimArga ke samIpa nahIM A skeNge| ___- tIrthaMkara mahAvIra aura unakA sarvodaya tIrtha, pRSTha 126 - -
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra gAthA 146 se 149 - aba isI bAta ko AgAmI gAthAoM meM udAharaNa se samajhAte haiM sovaNiyaM pi NiyalaM baMdhadi kAlAyasaM pi jaha purisaM / baMdhadi evaM jIvaM suhamasuhaM vA kadaM kammaM // 146 // tamhA du kusIlehi ya rAgaM mA kuNaha mA va saMsaggaM / sAhINo hi viNAso kusIlasaMsaggarAyeNa // 147 // jaha NAma kovi puriso kucchiyasIlaM jaNaM viyANittA / vajjedi teNa samayaM saMsaggaM rAgakaraNaM ca // 148 // emeva kammapayaDIsIlasahAvaM ca kucchidaM NAduM / vajrjjati pariharaMti ya tassaMsaggaM sahAvaradA // 149 // jyoM loha ber3I bA~dhatI tyoM svarNa kI bhI bA~dhatI / isa bhA~ti hI zubha - azubha donoM karma ber3I bA~dhatI // 146 // duHzIla ke saMsarga se svAdhInatA kA nAza ho / duHzIla se saMsarga evaM rAga ko tuma mata karo // 147 // jagatajana jisataraha kutsitazIla jana ko jAnakara / usa puruSa se saMsarga evaM rAga karanA tyAgate // 148 // basa usataraha hI karma kutsita zIla hai - yaha jAnakara / nijabhAvarata jana karma se saMsarga ko haiM tyAgate // 149 // jisaprakAra lohe kI ber3I ke samAna hI sone kI ber3I bhI puruSa ko bAMdhatI hai; usIprakAra azubha karma ke samAna hI zubhakarma bhI jIva ko bA~dhatA hai| isalie ina donoM kuzIloM ke sAtha rAga aura saMsarga mata karo; kyoMki kuzIla ke sAtha rAga aura saMsarga karane se svAdhInatA kA nAza hotA hai| jisaprakAra koI puruSa kuzIla puruSa ko jAnakara usake sAtha rAga karanA aura saMsarga karanA chor3a detA hai; usIprakAra svabhAva meM rata puruSa karmaprakRti ke kutsitazIla ( kuzIla) ko jAnakara saMsarga karanA chor3a dete haiN|
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ 317 'gAthA 146-149 * ina gAthAoM kA bhAva AtmakhyAti meM isaprakAra spaSTa kiyA gayA hai - "jisaprakAra sone aura lohe kI ber3I binA kisI antara ke puruSa ko bA~dhatI haiM; kyoMki bandhana kI apekSA unameM koI antara nahIM hai| usIprakAra zubha aura azubha karma binA kisI antara ke jIva ko bA~dhate haiM; kyoMki baMdhabhAva kI apekSA unameM koI antara nahIM hai| jisaprakAra manorama ho yA amanorama, para kuzIla hathinIrUpI kuTTanI ke sAtha rAga aura saMsarga karanA hAthI ke lie bandhana kA kAraNa hotA hai; usIprakAra zubha hoM yA azubha, para kuzIla karmoM ke sAtha rAga aura saMsarga karanA jIva ke lie baMdhana kA kAraNa hotA hai| isakAraNa yahA~ zubhAzubha karmoM ke sAtha rAga aura saMsarga karane kA niSedha kiyA gayA hai| . ___ jisaprakAra koI jaMgala kA kuzala hAthI apane baMdhana ke lie nikaTa AtI huI sundara mukhavAlI manorama athavA amanorama hathinIrUpI kuTTanI ko paramArthataH burI jAnakara usake sAtha rAga yA saMsarga nahIM karatA; usIprakAra AtmA arAgI jJAnI hotA huA apane baMdha ke lie samIpa AtI huI (udaya meM AtI huI) manorama yA amanorama (zubha yA azubha) sabhI karmaprakRtiyoM ko paramArthataH burI jAnakara unake sAtha rAga tathA saMsarga nahIM krtaa|" ___ ukta kathana ke bhAva ko sarala bhASA meM prastuta karate hue paMDita jayacandajI chAbar3A bhAvArtha meM likhate haiM - ___ "hAthI ko pakar3ane ke lie hathinI rakhI jAtI hai| hAthI kAmAndha hotA huA usa hathinI rUpI kuTTanI ke sAtha rAga tathA saMsarga karatA hai; isalie vaha pakar3A jAtA hai aura parAdhIna hokara dukha bhogatA hai| jo hAthI catura hotA hai, / vaha usa hathinI ke sAtha rAga tathA saMsarga nahIM krtaa| ___ isIprakAra ajJAnI jIva karmaprakRti ko acchA samajha kara, usake sAtha rAga tathA saMsarga karate haiM; isalie ve baMdha meM par3akara parAdhIna banakara saMsAra ke duHkha bhogate haiM aura jo jJAnI hotA hai, vaha usake sAtha kabhI rAga va saMsarga nahIM krtaa|"
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ 318 samayasAra anuzIlana jaMgalI hAthiyoM ko pakar3ane ke lie jaMgala meM eka bahuta bar3A gaharA gaDhDhA khodA jAtA hai| use Dhakakara Upara miTTI DAlakara dUba-ghAsa aura jhAr3iyA~ DAla dI jAtI haiM, jisase Thosa jamIna hI pratIta ho| jaMgalI hAthiyoM ko pha~sAne ke lie eka catura hathinI ko prazikSita (TrenDa) karate haiN| vaha hathinI apanI kAmuka ceSTAoM se jaMgalI hAthiyoM ko AkarSita karatI hai, mohita karatI hai aura apane pIche-pIche Ane ke lie prerita karatI hai| unase nAnA prakAra kI krIr3AyeM karatI huI vaha hathinI unheM usa gaDhr3he ke samIpa lAtI hai| tejI se bhAgatI huI vaha kuTTanI hathinI to jAnakAra hone se usa gaDhr3he se bacakara nikala jAtI hai, para tejI se pIchA karane vAlA kAmuka hAthI bhAgatA huA usa gaDhr3he meM gira jAtA hai| isaprakAra apanI svAdhInatA kho detA hai, baMdhana meM par3a jAtA hai| vaha kuTTanI hathinI cAhe sundara ho, cAhe kurUpa ho; para usake moha meM par3ane vAlA hAthI baMdhana ko prApta hotA hI hai| ukta udAharaNa ke mAdhyama se yahA~ yaha samajhAyA jA rahA hai ki karma cAhe zubha hoM yA azubha, puNyarUpa hoM yA pAparUpa; unase rAga karane vAle, unheM karane yogya mAnane vAle, unheM upAdeya mAnane vAle saMsArarUpI gaDhDhe meM girate haiM, phaMsate haiM, baMdhana ko prApta hote haiN| ataH karma cAhe zubha hoM yA azubha, puNyarUpa ho yA pAparUpa - donoM se hI rAga va saMsarga nahIM karanA cAhie, unheM upAdeya nahIM mAnanA caahie| __mohI hAthI ke kurupa hathinI kI apekSA surupa (sundara) hathinI para mohita hone ke avasara adhika haiM; isakAraNa ukta kuTTanI hathinI kA kurupa hone kI apekSA surupa honA adhika khataranAka hai| usIprakAra mohI jIva ke pApakarmoM kI apekSA puNyakarmoM para mohita hone ke avasara adhika haiM; isakAraNa puNya ke sandarbha meM adhika sAvadhAnI apekSita hai| ukta gAthAoM kA marma kholate hue svAmIjI kahate haiM - "dekho, yahA~ spaSTa kahA hai ki zubha va azubha - donoM hI karma kuzIla haiM aura nija caitanya svabhAva kI dRSTi, jJAna va ramaNatA suzIla hai| isakA artha to yaha huA ki nija jJAnAnandasvabhAvI bhagavAna AtmA kA zraddhAna, jJAna va /
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ 319 gAthA 146-149 ramaNatArUpa nirmala zAnta vItarAgI pariNati ko chor3akara jo dayA, dAnAdika ke zubhabhAva hote haiM, unheM bhI yahA~ kuzIla kahA hai| bAta thor3I kar3aka hai, kintu satya hai; kyoMki yaha jIva kI svabhAvamaya zuddha pariNati nahIM hai| ina vrata, niyama, zIla, tapa Adi meM jo tapa kahA gayA hai, usameM dhyAna nAmaka aMtaraMga tapa bhI A gyaa| vikalparUpa dhyAna bhI zubhakarma hone se kuzIla hai - aisA yahA~ kahA jA rahA hai| vAstavika dhyAna to zuddhasvarUpa meM ekAgra hokara ThaharanA hai, parantu jise AtmA kI pratIti hI nahIM huI ho, vaha kahA~/ kisameM ThaharegA? apanA AtmA jo dhruva nityAnanda cidAnandasvarUpa hai, jaba vaha abhI anubhava meM, vedana meM yA dRSTi meM hI nahIM AyA; to usameM magna hokara Thaharane rUpa dhyAna kahA~ se hogA? bApU! dhyAna ke ye bAhya vikalpa haiM, ye to rAga hai; ataH kuzIla haiM, baMdhana ke kAraNa haiN| ___ 'udaya meM AtI huI - samIpa meM AtI huI karmaprakRti' kA Azaya yaha hai ki zubhakarma ke udaya meM zubhabhAva hotA hai aura azubhakarma ke udaya meM azubhabhAva hotA hai - ise hI karmaprakRti kA samIpa AnA kahA jAtA hai| tAtparya yaha hai ki zubhAzubha prakRti ke udaya ke kAla meM jo zubhAzubhabhAva hote haiM, unheM jJAnI jIva burA jAnate haiM tathA unheM burA jAnakara usake sAtha rAga yA saMsarga nahIM krte| ___ yahA~ koI kaha sakatA hai ki yaha to jar3a karma kI bAta hai, zubhAzubha bhAva kI nahIM; parantu bhAI! aisA nahIM hai| 153vIM gAthA kI TIkA meM batAyA hai ki vrata, tapa, niyama, zIlAdi saba zubhakarma haiN| rAgarUpI kArya ko vahA~ zubhakarma kahA hai, jar3akarma to inase bhinna hI haiN| bhAvakarma kA nimitta jo karmaprakRti, unake udaya meM Ane para jo zubhAzubhabhAva hote haiM, unheM jJAnI burA jAnate haiM, jar3a karmaprakRtiyoM ko nhiiN| 145vIM gAthA meM bhI karma zabda hai| usake TIkA meM jo cAra artha kiye haiM, unameM eka artha jar3akarma kA hetu jo zubhAzubhabhAva use hI karmarUpa se grahaNa kiyA hai|' 1. pravacanaratnAkara, bhAga 5, pRSTha 49 2. vahI, pRSTha 51-52 / / 3. vahI, pRSTha 58
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra anuzIlana - 320 zubhAzubhabhAva ko burA jAnakara yaha kahane kA bhAva hI yaha hai ki ye bhAva hote to avazya haiM, yadi hote hI nahIM, taba to vartamAna meM hI vItarAgI Thahare, kintu aisA to hai nhiiN| jJAnI vidyamAna zubhAzubhabhAvoM ko burA (ahitarUpa) jAnakara, unase ekatva nahIM krtaa| . 'paramArtha se burA jAnakara' isa kathana kA yadi koI yaha artha kare ki 'vyavahAra se ThIka mAnakara' to yaha artha bhI ThIka nahIM hai| zubha ko to vyavahAra se ThIka kahA jAtA hai; parantu azubha ko vyavahAra se bhI ThIka nahIM kahA jA sktaa| bandhana kI apekSA to donoM eka samAna hI bure haiN| vyavahAra se ThIka kahane kA artha hI yaha hai ki paramArtha se ThIka nahIM hai| isakAraNa yahA~ kahate haiM ki jJAnI zubhAzubhabhAva ke sAtha rAga arthAt andara hI andara citta meM prIti nahIM karate tathA saMsarga arthAt vANI dvArA prazaMsA va kAyA dvArA saMketoM se yA hAtha vagairaha kI ceSTA se 'ye bhAva ThIka haiM' - aisA vyakta nahIM krte| isase aisA nahIM samajhanA cAhie ki zubhabhAva ko chor3akara azubhabhAva karanA caahie| bhAI! tujhe jo anAdi kI zubha kI ruci hai, usakA tyAga kara de; kyoMki zubhabhAva se dharma hotA hai va zubhabhAva dharma hai - yaha mAnyatA viparIta hai, mithyAtva kI zalya hai|" AcArya jayasena ina gAthAoM kA artha likhate hue likhate haiM - "rUpalAvaNya, saubhAgya; kAmadeva, indra, ahamindra; khyAti, lAbha aura pUjAdi kI bhAvanA se, bhogoM kI AkAMkSA evaM nidAna se jo vyakti vrata, tapazcaraNa, dAna, pUjAdi karatA hai; vaha puruSa vratAdika ko usIprakAra vyartha khotA hai, jisaprakAra koI vyakti chAcha ke lie ratna becatA hai, rAkha (bhasma) ke lie ratnarAzi ko jalAtA hai, Dore ke lie motiyoM ke hAra ko pIsa detA hai, kodoM (kodrava) nAma ke ati tuccha anAja ke utpAdana ke lie agara candana ke vana ko kATatA hai; kintu zuddhAtmAnubhUti kI sAdhanA ke lie jo bAhya vrata, 1. pravacanaratnAkara, bhAga 5, pRSTha 59 2. vahI, pRSTha 61
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ 321 gAthA 146-149 sapa, dAna aura pUjAdika karatA hai, vaha paramparA se mokSa ko prApta karatA hai - aisA bhAvArtha hai| isalie kuzIlavAle zubhAzubhakarmoM ke sAtha mAnasika rAga mata karo aura bahiraMga vacana-kAyagata saMsarga bhI mata karo; kyoMki kuzIla ke sAtha saMsarga aura rAga karane se apanI svataMtratA kA, nirvikalpa samAdhi kA, prayojanabhUta kArya kA aura svAdhIna AtmasukhaM kA nAza niyama se hotA hai|" AcAryadeva ke ukta Adeza ke bAda aisA kauna hai jo zubhAzubhabhAvoM ko aura puNya-pApakarmoM ko upAdeya mAnegA, mukti kA mArga mAnegA? . svabhAva ke sAmarthya ko dekha ! deha meM virAjamAna, para deha se bhinna eka cetanatattva hai| yadyapi usa cetanatattva meM moha-rAga-dveSa kI vikArI taraMgeM uThatI rahatI haiM ; tathApi vaha jJAnAnandasvabhAvI dhruvatattva unase bhinna paramapadArtha hai, jisake Azraya se dharma pragaTa hotA hai| usa pragaTa honevAle dharma ko samyagdarzanajJAna aura cAritra kahate haiN| samyagdarzana-jJAna-cAritra dazA antara meM pragaTa ho, isake lie paramapadArtha jJAnAnandasvabhAvI dhruvatattva kI anubhUti atyanta Avazyaka hai| usa anubhUti ko hI AtmAnubhUti kahate haiM / vaha AtmAnubhUti jise pragaTa ho gaI, 'para' se bhinna caitanya AtmA kA jJAna jise ho gayA, vaha zIghra hI bhava-bhramaNa se chUTa jaayegaa| 'para' se bhinna caitanya AtmA kA jJAna hI bhedajJAna hai| yaha bhedajJAna aura AtmAnubhUti siMha jaisI paryAya meM bhI utpanna ho sakatI hai aura utpanna hotI bhI hai| ataH he mRgarAja ! tujhe ise prApta karane kA prayatna karanA caahie| he mRgarAja ! tU paryAya kI pAmaratA kA vicAra mata kara, svabhAva ke sAmarthya kI ora dekha ! - tIrthaMkara mahAvIra aura unakA sarvodaya tIrtha, pRSTha 47
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra gAthA - 150 - 'sabhIprakAra kA rAgabhAva baMdha kA kAraNa hai' isa bAta ko yukti se siddha karane ke uparAnta aba isI bAta kI puSTi Agama se karate haiM / isa 150vIM gAthA kI utthAnikA AcArya amRtacandra isaprakAra likhate haiM - "athobhayaM karma bandhahetuM pratiSedhyaM cAgamena sAdhayati - aba yaha bAta Agama se siddha karate haiM ki donoM hI prakAra ke karma baMdha ke kAraNa haiM; isakAraNa niSedhya haiN|" ratto bandhadi kammaM muccadi jIvo viraagsNptto| eso jiNovadeso tamhA kammesu mA rajja // 150 // virakta zivaramaNI vareM anurakta bA~dhe karma ko| jinadeva kA upadeza yaha mata karma meM anurakta ho // 150 // rAgI jIva karma bA~dhatA hai aura vairAgya ko prApta jIva karmoM se chUTatA hai; - yaha jinendra bhagavAna kA upadeza hai, isalie karmoM (zubhAzubha karmoM) se rAga mata kro| isa mahatvapUrNa gAthA kI TIkA AcArya amRtacandra atyanta saMkSepa meM isaprakAra likhate haiM - "rAgI jIva karma bAMdhatA hai vairAgya ko prApta jIva karmoM se chUTatA hai - yaha Agamavacana sAmAnyapane rAgIpana kI nimittatA se zubhAzubha donoM karmoM ko avizeSatayA baMdha kA kAraNarUpa siddha karatA hai aura isI kAraNa donoM karmoM kA niSedha karatA hai|" ___ AcArya jayasena isa gAthA ke bhAva ko vizeSa khulAsA karate hue tAtparyavRtti meM kahate haiM ki zubha aura azubha - donoM hI bhAva na kevala baMdha ke hI hetu haiM; apitu heya haiM, tyAjya haiM, niSedha karane yogya hai|
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ 323 isake bAda ve puNya-pApAdhikAra kI abataka kI chaha gAthAoM kA upasaMhAra karate hue nayavibhAga ko spaSTa kara dete haiM, jo isaprakAra hai " yadyapi anupacaritaasadbhUtavyavahAranaya se dravyapuNyapApoM meM bheda hai aura azuddhanizcayanaya se una donoM se utpanna indriyajanya sukha-duHkha meM bhI bheda hai; tathApi zuddhanizcayanaya se puNya-pApa meM aura unase utpanna hone vAle indriyajanya sukha - duHkha meM koI bheda nahIM hai / " + gAthA 150 prazna : utthAnikA meM kahA gayA thA ki zubha aura azubha donoM hI bhAva karma baMdha ke kAraNa haiM - isa bAta ko aba Agama se siddha karate haiM; kintu gAthA meM kisI Agama vAkya ko prastuta na karake mAtra itanA hI kahA hai ki 'rAgI jIva ba~dhatA hai aura virAgI mukta hotA hai - aisA jinopadeza hai|' isakA kyA kAraNa hai? - uttara : are bhAI ! jinopadeza hI to Agama hai| ataH itanA kahanA hI paryApta hai| prazna : Agama kA pramANa bhI to denA cAhie thA ? uttara : eka bAta to yaha hai ki Agama kA ukta kathana tatkAlIna samAja meM sarvajanaprasiddha hone se kisI grantha vizeSa ke ullekha kI AvazyakatA hI nahIM thI; aura dUsarI bAta yaha bhI to hai ki tatkAlIna yuga meM Agama ko likhita rUpa diyA jAnA AraMbha hI huA thA, adhikAMza Agama maukhika hI cala rahA thA / ataH 'aisA jinopadeza hai' - itanA likhanA hI paryApta thA / - 'rAgI jIva karma bA~dhatA hai' isa vAkya meM samAgata 'rAgI' zabda kA Azaya spaSTa karate hue svAmIjI kahate haiM "yahA~ asthiratA janita rAga kI bAta nahIM hai, yahA~ to jisako rAga meM ekatvabuddhi hai, ahaMbuddhi hai; usa mithyAdRSTi ko rAgI kahA hai| jJAnI samyagdRSTi ko bhI asthiratA ke kAraNa rAga hotA hai; parantu vaha rAga meM anurakta nahIM hotA, rucivanta nahIM hotA; isakAraNa vaha virAgI hai|' 1. pravacanaratnAkara, bhAga 5, pRSTha 63
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra anuzIlana sAmAnyarUpa se dazaveM guNasthAna taka rAga rahatA hai, isa apekSA se vahA~ taka bhI jIva rAgI kahalAtA hai; parantu yahA~ vaha apekSA nahIM hai / yahA~ to jisako rAga se prema hai, rAga meM svAmIpanA hai va zubharAga meM dharmabuddhi hai, use rAga-rakta arthAt rAgI kahA hai| / 324 strI-putra, dukAna-dhandhA Adi bAhya sAmagrI chor3a dene mAtra se koI vairAgI nahIM kahA jA sktaa| yahA~ to yaha kahA hai ki jisake antara meM se rAga kI, para kI ruci chUTa gaI hai aura jisako Ananda ke sAtha vItarAga svabhAvI zuddha caitanyamaya AtmA kI dRSTi, ruci, jJAna va anubhava huA hai - vahI virakta arthAt virAgI hai, vahI karma se chUTatA hai, aisA Agama vacana hai / kucha loga kahate haiM ki jo kevale azubha rAga meM race-pace rahate haiM, unako zubharAga karane ko kaheM to kyA bAdhA hai? bhAI ! zubharAga koI navIna vastu nahIM hai| anAdi se yaha zubhAzubha bhAva to karatA hI AyA hai| jaba nigoda meM thA, taba bhI zubhAzubha bhAva ke pariNAma hote the| karaNAnuyoga ke kathanAnusAra sabhI jIvoM ko kSaNa-kSaNa zubhAzubha bhAva jhUle jhUlane kI taraha hote hI rahate haiN| Aja bhI nigoda meM aise ananta jIva haiM, . jinhoMne Aja taka kabhI bhI trasa paryAya nahIM pAI, unheM bhI kramazaH zubhAzubhabhAva hote hI rahate haiN| sabhI jIvoM ko zubhAzubha bhAvoM kI dhArA nirantara cAlU rahatI hai| vahA~ yadyapi dayA, dAna, pUjA bhakti Adi kriyAyeM nahIM haiM, parantu zubha va azubha bhAva to vahA~ bhI huA hI karate haiN| isa taraha AcArya kahate haiM ki bhAI ! zubhAzubha bhAva koI apUrva vastu nahIM hai| AtmabhAna binA ajJAnI ne navaveM graiveyaka taka jAne yogya zuklalezyA ke zubhabhAva bhI anaMta bAra kiye haiM, parantu unase kyA lAbha huA ? raMcamAtra bhI duHkha kama nahIM huA / zubhabhAva se puNya baMdhA, manuSya paryAya milI, manuSya paryAya meM dharma sunanesamajhane kA avasara milA - yaha lAbha to zubhabhAva se hI huA na ? 1. pravacanaratnAkara bhAga 5, pRSTha 63 2. vahI, pRSTha 63-64 Xue
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ 325 gAthA 150 + bApU! aisA avasara to anaMtabAra milA, parantu rAga kA prema chUTe binA saba sunA-sunAyA, karA-karAyA nirarthaka hI rahA; kyoMki cAroM hI anuyogoM ke zAstroM kA tAtparya to eka vItarAgatA hI hai| zAstra sunakara bhI yadi rAga kI ruci nahIM chUTI aura svabhAva kI dRSTi nahIM huI to zAstra kA mUla tAtparya nahIM jaanaa|" ___ ukta sampUrNa kathana kA sAra yaha hai ki yahA~ rAgI zabda kA artha sAmAnya rAga nahIM lenA, apitu zubhAzubharAga meM ekatva-mamatva buddhirUpa rAga lenA cAhie, rAgabhAvoM kA svayaM ko kartA-bhoktA mAnanerUpa rAga lenA cAhie tathA zubhabhAvoM meM dharma mAnanerUpa rAga lenA caahie| tAtparya yaha hai ki mithyAtva saMbaMdhI rAga lenA caahie| zubharAga ko dharma mAnanA hI mithyAtva hai aura usI ko yahA~ rAga kahA gayA hai| aise rAga se saMyukta jIva rAgI hai tathA vahI karmoM ko bA~dhatA hai aura karmoM se baMdhatA hai| . ___isaprakAra yaha sunizcita huA ki azubhabhAvoM ke samAna zubhabhAva bhI baMdha ke kAraNa hone se mokSa ke hetu nahIM haiM; mokSa kA hetu to ekamAtra vItarAgabhAva hI hai, jJAnabhAva hI hai| ___ aba AcArya amRtacandradeva isI bhAva ke poSaka do kalaza likhate haiM, jo isaprakAra hai : (svAgatA) karma sarvamapi sarvavido yad baMdhasAdhanamuzantyavizeSAt / , tena sarvamapi tatpratiSiddhaM jJAnameva vihitaM zivahetuH // 103 // (dohA) jinavANI kA marma yaha baMdha kare saba karma / muktihetu basa eka hI AtmajJAnamaya dharma // 103 // sarvajJadeva samasta zubhAzubha karmoM ko samAna rUpa se hI baMdha kA kAraNa kahate haiM; isalie yaha siddha huA ki unhoMne samasta zubhAzubhakarmoM kA hI niSedha kiyA hai aura jJAna ko mukti kA hetu kahA hai| 1. pravacanaratnAkara bhAga 5, pRSTha 64-65 .
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra anuzIlana 326 kavivara paMDita banArasIdAsajI nATaka samayasAra meM isa choTe se chanda kA ikatIsA savaiyA jaise bar3e chanda meM bhAvAnuvAda isaprakAra karate haiM - ( ikatIsA savaiyA ) sIla tapa saMjama virati dAna pUjAdika, athavA asaMjama kaSAya viSai-bhoga hai| koU subharUpa koU azubha svarUpa mUla, vastu ke vicArata duvidha karmaroga hai // aisI baMdha paddhati bakhAnI vItarAga deva, Atama dharama maiM karama tyAga-joga hai| bhau-jala-taraiyA rAga-dveSa kI haraiyA mahA, mokha ko karaiyA eka suddha upayoga hai // zIla, tapa, saMyama, vrata, dAna aura pUjA Adi athavA asaMyama, kaSAya aura viSaya-bhoga; yadyapi inameM se koI to zubhabhAvarUpa haiM aura koI azubhabhAva rUpa haiM; tathApi mUlavastu ke vicAra karane para, vastu ke mUla svarUpa kA vicAra karane para yaha spaSTa ho jAtA hai ki ye donoM hI karmarUpI roga haiN| vItarAgI arahaMta bhagavAna ne baMdhapaddhati kA aisA svarUpa batAyA hai aura kahA hai ki Atmadharma meM, AtmA ke dharma meM to sabhI karma tyAga karane yogya hI haiN| saMsArarUpI samudra se pAra utArane vAlA, rAga-dveSa kA haraNa karane vAlA - nAza karane vAlA, mahAna mokSa kA karane vAlA to eka zuddhopayoga hI hai| dekho, isa chanda meM zIla, tapa, saMyama, vrata, dAna, pUjA rUpa zubhabhAvoM aura viSaya-bhoga, kaSAya aura asaMyama ko eka hI paMkti meM rakhA hai, eka samAna hI heya batAyA hai| saMskRta ke mUla chanda meM to sabhI karma' mAtra itanA hI saMketa kiyA thA; kintu isa bhAvAnuvAda meM una sabhI zubhAzubhakarmoM ke nAma ginA diye haiN| mUla chanda meM jJAna ko zivahetu kahA thA aura yahA~ jJAna zabda kA artha zuddhopayoga kiyA hai| eka zuddhopayoga hI mokSa kA karane vAlA hai' - isakA bhAva hI yaha hai ki azubhopayoga ke samAna zubhopayoga bhI baMdha kA hI kAraNa hai, mukti kA kAraNa nhiiN|
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ 327 gAthA 150 * banArasIdAsajI isa chanda meM kahate haiM ki bhale hI laukika dRSTi se athavA .. jinAgama meM bhI vyavahAranaya se zubhabhAva ko acchA kahA jAtA ho; parantu Atmadharma meM, AtmasAdhanA ke mArga meM to sabhI zubhAzubhakarma tyAgane yogya hI haiN| dekho, yahA~ zubha aura azubha donoM hI bhAvoM ko karmarUpI roga kahA hai| isI grantha ke AraMbha meM isa grantha meM samAgata mUla zabdoM ke paryAyavAcI zabda diye gaye haiM, nAmamAlA dI gaI hai; usameM puNya ke nAmoM meM akararoga aura pApa ke nAmoM meM kaMparoga diye gaye haiM, jo isaprakAra haiM - (dohA ) punya sukRta Uradhavadana, akararoga zubhakarma / sukhadAyaka saMsAraphala, bhAga bahirmukha dharma // pApa adhomukha ena agha, * kaMparoga dukhadhAma / kalila kalusa kilvisa durita, asubhakarama ke nAma // puNya, sukRta, urdhvavadana, akararoga, zubhakarma, sukhadAyaka, bhAgya, saMsAraphala, barhimukha aura dharma - ye sabhI puNya ke nAma haiN| __pApa, adhomukha, ena, agha, kaMparoga, dukhadhAma, kalila, kaluSa, kilviSa, durita aura azubhakarma - ye sabhI pApa ke nAma haiN| akara mAne akar3a! puNya ke udaya meM loga abhimAnI hokara akar3ane lagate haiM, isakAraNa puNya ko akararoga arthAt akar3aroga kahA jAtA hai aura pApa ke udaya meM Dara ke mAre loga kAMpane lagate haiM, isakAraNa pApa ko kaMparoga kahA jAtA hai| ukta kalaza para pravacana karate hue svAmIjI kahate haiM - "yaha bAta sAmAnyajanoM ko sahaja bhAva se svIkRta nahIM hotI, isaliye AcAryadeva ne sarvajJa ke AdhAra se yaha bAta kahI hai| vartamAna meM bahuta gar3abar3I cala rahI hai| adhikAMza jana vrata, tapa, bhakti Adi bAhyakriyAoM meM hI dharma mAnakara aTake haiN| kahate haiM ki yahI saba karate-karate mokSamArga va mokSa ho
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra anuzIlana jAyegA; parantu bhAI! ye saba to zubhabhAva haiM, inheM sarvajJa bhagavAna ne baMdha kA kAraNa kahA hai|' 328 cAroM anuyogoM meM eka jJAna ko hI mokSa kA kAraNa kahA gayA hai| zuddha caitanyaghanasvarUpa bhagavAna AtmA meM hI ekAgra hokara zraddhAna-jJAna va ramaNatA pragaTa karanA hI mokSamArga hai / svabhAva se to AtmA svayaM trikAla jJAnasvarUpa hI hai, kintu vartamAna meM usa trikAlI jJAnasvarUpa AtmA meM ekAgratA karanA hI 'jJAnameva' kA artha hai / 'jJAnameva' kahakara AcAryadeva ne yahA~ vartamAna paryAya meM zuddharatnatrayarUpa hone kI bAta kI hai| bhagavAna AtmA jo trikAlI dhruva jJAnasvabhAvI vastu hai, usameM ekAgratA karanA mokSa kA kAraNa hai| azubha kI bhAMti zubha bhI baMdha kA kAraNa hone se dharma kA kAraNa nahIM ho sakatA; ataH mokSamArga meM usakA niSedha kiyA gayA hai| " yahA~ eka prazna upasthita hotA hai ki yadi mukti ke mArga meM sabhI karma tyAga karane yogya haiM to phira muktimArga ke pathika munirAja kyA kareMge; kyoMki unheM to karane ko kucha rahA hI nahIM? isI prazna kA uttara AgAmI kalaza meM diyA gayA hai, jo isaprakAra hai - ( zikhariNI ) niSiddhe sarvasmin sukRtadurite karmaNi kila pravRtte naiSkarmye na khalu munayaH santyazaraNAH / tadA jJAne jJAnaM praticaritameSAM hi zaraNaM svayaM vindantyete paramamamRtaM tatra niratAH // 104 // ( rolA ) sabhI zubhAzubhabhAvoM ke niSedha hone se / azaraNa hoMge nahIM rameMge nija svabhAva meM // are munIzvara to nizadina nija meM hI rahate / nijAnanda ke paramAmRta meM hI nita ramate // 104 // 1. pravacanaratnAkara, bhAga 5, pRSTha 69 2 . vahI, pRSTha 70
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ 345 gAthA 154 kAraNa mAnakara vrata, niyama, zIla, tapa ityAdi zubhakarmoM kA mokSa ke rUpa meM Azraya karate haiN|" isa sandarbha meM svAmIjI kA spaSTIkaraNa bhI draSTavya hai, jo isaprakAra hai - "dekho, AcArya kahate haiM ki samasta pApa-puNya ke bhAvoM ke nAza karane se AtmalAbha kI prApti hotI hai| yaha Atmopalabdhi hI mokSa hai| jagata meM kitane hI jIva isa mokSa ko cAhate hue bhI mokSa kA kAraNabhUta jo sAmAyika hai, use nahIM jaante| yaha sAmAyika samyagdarzana-jJAna-cAritra svabhAva vAle paramArthabhUta jJAna kA bhavanamAtra hai| pUrNAnandamaya AtmA kA jJAna-zraddhAna va ramaNatArUpa jo bhavana-pariNamana hai, vahI sAmAyika hai| aisI sAmAyika zubharAga ke sUkSma vikalpoM ke bhI abhAvarUpa hai| zubharAgarUpa vikalpa sAmAyika nahIM haiN| vikalpamAtra meM sAmAyika kI nAsti hai aura sAmAyika meM vikalpoM kI nAsti hai| paramArthabhUta jJAna arthAt AtmA kA bhavanamAtra hI sAmAyika hai| __sAmAyika samyagdarzana-jJAna-cAritra svabhAvavAle paramArthabhUtajJAna kA bhavana mAtra hai - eka bAta to yaha huI, dUsarI bAta yaha hai ki vaha sAmAyika svarUpa meM ekAgratArUpa hai| apane dhruva eka caitanyasvarUpa ko agra (mukhya) banAne se AtmA meM jo vItarAgatA evaM atIndriya AnandarUpa pariNamana hotA hai, vaha ekAgratA lakSaNavAlA pariNAma hI sAmAyika hai| jise usa sAmAyika pariNAma kI to khabara nahIM hai aura Asana mArakara jamakara baiTha jAne se aisA mAna le ki merI sAmAyika ho gaI to usakI yaha mAnyatA mithyA hai| ___ bhAI ! sAmAyika to samayasAra svarUpa hai| dravyakarma, bhAvakarma va nokarma se rahita samayasAra svarUpa AtmA kA anubhava hI sAmAyika hai| eka saccidAnandasvarUpa bhagavAna AtmA ke Azraya se caitanya va AnandarUpa bhavanapariNamana hI sAmAyika hai| 1. pravacanaratnAkara, bhAga 5, pRSTha 105-106 2. vahI, pRSTha 106 3. vahI, pRSTha 106
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra anuzIlana 346 * jJAnAnandasvabhAvI zuddha caitanya dhAtumaya bhagavAna AtmA kA anusaraNa karane se jo zuddha pariNamana hotA hai, use sAmAyika kahate haiN| tathA rAga kA anusaraNa karane se jo pariNamana hotA hai, napuMsakatA hai, vaha puruSArtha nahIM hai| jaisA pApa ko chor3A, usIprakAra puNya ko bhI chor3akara zuddhAtmA kA anusaraNa karanA hI puruSArtha hai aura yahI sAmAyika hai| dekho, yahA~ vrata, tapa, pUjA, bhakti Adi zubhabhAvoM ko atyanta sthUla va jar3a kahA hai| gAthA 72 meM bhI ise azuci, acetana va du:kha kA kAraNa kahA thaa| isaprakAra yaha siddha huA ki zubharAga mokSa kA kAraNa nahIM hai| AcAryadeva ne yahA~ zubhabhAva ko laghukarma evaM azubhabhAva ko gurukarma kahA hai| azubha jo gurukarma hai, use ajJAnI ne aneka bAra chor3A, kintu jo laghuhalakA sthUla zubhabhAva hai, usako saMcita karatA rahatA hai, jabaki donoM hI karma haiM, vikAra haiM, doSa haiN| ajJAnI doSa ko doSarUpa na dekhakara zubhabhAvarUpa karma ko ThIka mAnakara saMtuSTa citta hokara, usameM miThAsa kA anubhava karate haiN| ataH atIndriya Ananda kI prApti kA puruSArtha nahIM krte| isaprakAra ve sthUla lakSyavAle hokara samasta karmakANDa ko mUla se nahIM ukhaadd'te| yahA~ to yaha kahate haiM ki ajJAnI zubhabhAva meM vartatA hai, isakAraNa vaha sthUla lakSyavAlA hai; kyoMki sUkSma caitanya ke lakSya kA usameM abhAva hai| aisI sthiti meM usako sAmAyika kaise ho sakatI hai ? bhale hI vaha sAmAyika kI pratijJA lekara baiTha jAve aura NamokAra mantra yA paMca parameSThI kI stuti Adi kA pATha kare, para inase kyA? bhagavAna paMcaparameSThI nija Atmadravya se bhinna paradravya haiM aura paradravya kA smaraNa sthUla zubharAga hai| usa zubharAga se jJAna kA bhavanamAtra sAmAyika kaise ho sakatI hai ? 1. pravacanaratnAkara, bhAga 5, pRSTha 107 2. vahI, pRSTha 108 3. vahI, pRSTha 108
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ 347 gAthA 154 dekho, zubha va azubha donoM pariNAmoM ko sthUla kahA aura inase bhinna AtmasvabhAva ko yA jJAyakabhAva ko sUkSma kahA hai| azubhabhAva jaisA sthUla hai, vaisA hI sthUla zubhabhAva hai| bandha kI apekSA donoM eka hI haiN|" ukta sampUrNa kathana kA tAtparya yaha hai ki karmakSaya kA mUlahetu to nijabhagavAna AtmA ke jJAna, zraddhAna aura dhyAnarUpa sAmAyika yA zuddhopayoga hI hai, zubhAzubhabhAva nahIM haiM; kyoMki zubhAzubhabhAva to karmabaMdha ke kAraNa haiN| ajJAnI jIva isa bAta ko to gaharAI se samajhate nahIM aura puNyabhAva ko hI karmakSaya kA hetu jAnakara usI meM magna rahate haiN| ___ AcArya jayasena yahA~ puNyAdhikAra ko samApta mAnate haiN| isa gAthA kI TIkA ke anta meM ve likhate haiM - ___ "evaM gAthAdazakena puNyAdhikAra samAptaH - isaprakAra ina dasa gAthAoM ke dvArA yaha puNyAdhikAra samApta huaa|" ____ dhyAna rahe AcArya jayasena yahA~ puNyAdhikAra kI samApti kI sUcanA de rahe haiM, puNya-pApAdhikAra kI samApti kI nahIM; kyoMki puNya-pApAdhikAra kI samApti to ve bhI AcArya amRtacandra ke samAna yahA~ se 9 gAthAoM ke bAda 163vIM gAthA para hI kreNge| 1. pravacanaratnAkara, bhAga 5, pRSTha 110 jisaprakAra Aga cAhe nIma kI ho, cAhe candana kI, para Aga to jalAne kA hI kAma karatI hai| aisA nahIM hai ki nIma kI Aga jalAye aura candana kI Aga ThaMDaka phuNcaaye| bhAI ! candana bhale hI zItala ho, zItalatA pahu~cAtA ho, para candana kI Aga to jalAne kA hI kAma kregii| bhAI ! Aga to Aga hai, isase kucha antara nahIM par3atA ki vaha nIma kI hai yA candana kii| usIprakAra rAga cAhe apanoM ke prati ho yA parAyoM ke prati ho, cAhe acche logoM ke prati ho yA bure logoM ke prati ho, para hai to vaha hiMsA hI, burA hii| aisA nahIM hai ki apanoM ke prati.hone vAlA rAga acchA ho aura parAyoM ke prati hone vAlA rAga burA ho athavA acche logoM ke prati hone vAlA rAga acchA ho aura bure logoM ke prati hone vAlA rAga burA ho| acche logoM ke prati bhI kiyA gayA rAga bhI hiMsA hone se burA hI hai| - ahiMsA : mahAvIra kI dRSTi meM, pRSTha 29
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra gAthA 155 154vIM gAthA meM bar3I dRr3hatA se yaha kahA gayA hai ki zubhAzubhabhAva mukti ke hetu nahIM haiM; ata: yaha jijJAsA jAgRta honA svAbhAvika hI hai ki mukti kA vAstavika hetu kyA hai? isa jijJAsA ko zAnta karane ke lie hI 155vIM gAthA likhI gaI hai; jo isaprakAra hai - jIvAdIsadahaNaM sammattaM tesimadhigamo NANaM / rAgAdIpariharaNaM caraNaM eso du mokkhapaho // 155 // jIvAdi kA zraddhAna samyak jJAna samyagjJAna hai / rAgAdi kA parihAra cArita - yahI muktimArga hai // 155 // jIvAdi padArthoM kA zraddhAna samyaktva hai, unhIM jIvAdi padArthoM kA adhigama (jAnanA) jJAna hai aura rAgAdi kA tyAga cAritra hai; - yahI mokSa kA mArga hai| yaha eka sIdhI-sAdI, sahaja, sarala, subodha gAthA hai; jisameM samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra kA svarUpa samajhAyA gayA hai aura ina tInoM kI ekatA ko mokSamArga batAyA gayA hai| isa gAthA kI AtmakhyAti TIkA meM AcArya amRtacandra samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra ina tInoM ko hI jJAna para ghaTita karate haiM; kyoMki pUrva meM yaha kahate Aye haiM ki jJAna hI mokSa kA hetu hai| ukta kathanoM se isa kathana kI saMgati baiThAne kA hI yaha saphala prayAsa hai| unakA kathana mUlataH isaprakAra hai - ' __ "vastutaH mokSa kA kAraNa samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra hai| unameM jIvAdipadArthoM ke zraddhAnasvabhAvarUpa jJAna kA honA - pariNamanA samyagdarzana hai, jIvAdi padArthoM ke jJAnasvabhAvarUpa jJAna kA honA - pariNamanA samyagjJAna hai aura rAgAdi ke tyAgasvabhAvarUpa jJAna kA honA - pariNamanA samyakcAritra hai| isaprakAra samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra - tInoM
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ 349 gAthA 155 hI eka jJAna kA hI bhavana hai, pariNamana hai; isalie jJAna hI paramArthataH mokSa kA kAraNa hai|" AcArya amRtacandra kI ukta vyAkhyA kA aucitya siddha karate hue paMDita jayacaMdajI chAbar3A bhAvArtha meM likhate haiM - "AtmA kA asAdhAraNa svarUpa jJAna hI hai aura isa prakaraNa meM jJAna ko hI pradhAna karake vivecana kiyA hai| isaliye 'samyagdarzana, jJAna aura cAritra - ina tInoM svarUpa jJAna hI pariNamita hotA hai' - yaha kahakara jJAna ko hI mokSa kA kAraNa kahA hai| jJAna hai vaha abheda vivakSA meM AtmA hI hai - aisA kahane meM kucha bhI virodha nahIM hai; isIliye TIkA meM kaI sthAnoM para AcAryadeva ne jJAnasvarUpa AtmA ko 'jJAna' zabda se kahA hai|" ukta sandarbha meM svAmIjI kA spaSTIkaraNa isaprakAra hai - "jIvAdi sAta tattvoM kA zraddhAna samyagdarzana - yaha 'ekendriyAdi jIva haiM va ghaTa-paTAdi ajIva haiM' - aise zraddhAna kI bAta nahIM hai; apitu jIva jJAyakabhAvarUpa hai, vItarAgasvabhAvI hai, rAgasvabhAva va karmasvabhAvarUpa nahIM hai - aise svabhAva-vibhAva kI bhinnatA ke zraddhAnarUpa samakita kI bAta hai| __ zraddhAna svabhAva se jJAna kA honA - aisA jo TIkA meM kahA hai, vahA~ jJAna kA artha AtmA hai| usa prakaraNa meM AtmA na kahakara jJAna kahane kA prayojana rAgAdi vikAra se rahita AtmA kA jJAnarUpa pariNamana hai| aba kahate haiM ki jIvAdi padArthoM ke jJAnasvabhAva se jJAna kA honA pariNamanA jJAna hai| dekho, yahA~ zAstrajJAna kI bAta nahIM hai, vaha to paralakSyI jJAna hai| yahA~ to AtmA ke jJAna kA antara meM sva-saMvedanarUpa sva kA pratyakSa jJAnarUpa hone ko jJAna kahA hai| jJAnasvabhAvI bhagavAna AtmA jo apane svarUpa se jJAnarUpa pariNamatA hai, use jJAna kahate haiM aura vaha vItarAgI paryAya hai| bhAI ! trilokInAtha vItarAga sarvajJadeva ne indroM va gaNadharoM ke bIca dharmasabhA meM jo kahA hai - vahI yaha bAta hai|
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra anuzIlana 350 AtmA kA jIvAdi padArthoM ko jAnanerUpa pariNamanA yA nijajJAyaka ke lakSya se jJAnaparyAyarUpa pariNamanA hI samyagjJAna hai| puNya-pApa se rahita zuddha nijajJAyaka ko jAnanevAlA arthAt jJAyaka ke lakSya se pariNamana karanevAlA jJAna bhI puNya-pApa ke bhAvoM se rahita hai| bhAI ! yaha samyagjJAna kI paryAya vItarAgI paryAya hai| aba kahate haiM ki rAgAdi ke tyAgasvabhAva se jJAna kA honA pariNamanA cAritra hai| dekho, pA~ca mahAvratoM ko pAlane kA pariNAma, aTThAIsa mUlaguNoM ke pAlana karane kA pariNAma rAga hai| avrata kA pariNAma pApabhAva hai, vrata kA pariNAma puNyabhAva hai| ina donoM ke tyAgabhAvarUpa jJAna kA arthAt AtmA kA honA pariNamanA dharma hai| yahA~ AtmA jJAnasvabhAva se antara meM ekAgra hokara pariNamatA hai, vaha sahaja hI rAgarUpa nahIM hotaa| yaha pariNamana hI rAga ke abhAvarUpa hai tathA yahI samyakcAritra hai| yaha rAga hai, maiM ise chor3atA hU~' - aisA nahIM hotA, balki jaba pariNAma svarUpa meM magna hokara sthira hotA hai, taba rAga kI utpatti hI nahIM hotii| yahI svarUpa ke AcaraNarUpa cAritra hai| isaprakAra samyagdarzana, jJAna va cAritra - tInoM eka jJAna kA hI bhavana (pariNamana) hai| isaliye jJAna hI paramArtha (vAstavika) mokSa kA kAraNa hai|" AcArya jayasena tAtparyavRtti meM isa gAthA meM samAgata viSaya-vastu ko nizcaya-vyavahAra kI saMdhipUrvaka isaprakAra spaSTa karate haiM - "jIvAdi nau padArthoM kA viparItAbhiniveza rahita zraddhAna samyagdarzana hai; inhIM padArthoM kA saMzaya, viparyaya aura anadhyavasAya rahita sunizcita jJAna samyagjJAna hai aura ukta samyagdarzana-jJAnapUrvaka rAgAdi kA parihAra samyakcAritra hai - yaha vyavahAra mokSamArga hai| athavA bhUtArthanaya se jAne hue unhIM navapadArthoM 1. pravacanaratnAkara, bhAga 5, pRSTha 115-116 2. vahI, pRSTha 119 3. vahI, pRSTha 120
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ 351 gAthA 155 ko zuddhAtmA se bhinna avalokana karanA arthAt una padArthoM se bhinna apane AtmA kA avalokana karanA nizcaya samyaktva hai, bhinna jAnanA nizcaya samyagjJAna hai aura ina donoM pUrvaka rAgAdi vikalpoM se rahita hokara nija zuddhAtmA meM rahanA nizcaya samyakcAritra hai aura yahI nizcaya mokSamArga hai|" AcArya jayasena kI ukta TIkA para samayasAra gAthA 13 evaM AcArya amRtacandra ke puruSArthasiddhayupAya nAmaka grantha meM samAgata samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra kI paribhASAoM kI chAyA vidyamAna hai| lagatA hai AcArya jayasena ne unhIM ke bhAva ko yahA~ prastuta kara diyA hai| puruSArthasiddhayupAya meM samAgata ve paribhASAyeM isaprakAra haiM - jIvAjIvAdInAM tattvArthAnAM sadaiva karttavyam / zraddhAnaM viparItAbhiniveza viviktamAtmarUpaM tat // 22 // kartavyo'dhyavasAyaH sadanekAntAtmakeSu tattveSu / saMzayaviparyAyAnadhyavasAyaviviktamAtmarUpaM tat // 35 // cAritraM bhavati yataH samastasAvadyayogapariharaNAt / sakalakaSAyavimuktaM vizadamudAsInamAtmarUpaM tat // 39 // jIvAjIvAdi tattvArthoM kA viparItAbhiniveza se rahita zraddhAna sadA hI karanA cAhie; kyoMki vaha AtmA kA svarUpa hai| anekAntasvarUpa tattvoM kA saMzaya, viparyaya aura anadhyavasAya rahita nirNaya karane kA adhyavasAya (prayAsa) avazya karanA cAhie; kyoMki vaha samyagjJAna hai aura AtmA kA nijarUpa hai| ___ samasta sAvadha ke tyAga se honevAlA, sampUrNa kaSAyoM se rahita, parapadArthoM se udAsIna, nirmala cAritra AtmasvarUpa hotA hai| __ samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra kI paribhASA batAne vAle ukta tInoM chanda kA antima pada 'AtmarUpaM tat' hai, jo yaha batAtA hai ki ye tInoM AtmarUpa haiM, AtmA ke svarUpa hI haiN| ' inakI AtmarUpatA inake nizcayasvarUpa ko batAtI hai aura zeSa vizeSaNa inake vyavahArarUpa ko batAne vAle haiN| isaprakAra ina paribhASAoM meM nizcaya aura vyavahAra donoM prakAra kI paribhASAyeM A jAtI haiN|
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra anuzIlana 352 kAraNa jo bhI rahA ho, para isa gAthA kI TIkA karate samaya AcArya jayasena AtmakhyAti kA anukaraNa na karake AcArya amRtacandra kI anya kRti puruSArthasiddhayupAya kA anukaraNa karate dikhAI dete haiN| isaprakAra isa gAthA meM yaha sunizcita kara diyA gayA hai ki mukti kA kAraNa eka trikAlI dhruva nija bhagavAna AtmA athavA usake Azraya se utpanna hone vAlI ratnatrayarUpa pariNati hai| aba AgAmI gAthA meM yaha spaSTa kareMge ki isase anya jo bhI zubhAzubhabhAva, puNya-pApa ke pariNAma yA tatsaMbaMdhI pravRttiyA~, jinheM yahA~ karma nAma se abhihita kiyA gayA hai, ve mukti kA kAraNa nahIM haiN| satyadharma ko vacana taka sImita kara dene se eka bar3A nukasAna yaha haA ki usakI khoja hI kho gii| jisakI khoja jArI ho usakA milanA saMbhava hai, para jisakI khoja hI kho gaI ho vaha kaise mile ? jabataka satya ko samajhate nahIM, khoja cAlU rahatI hai| kintu jaba kisI galata cIja ko satya mAna liyA jAtA hai to usakI khoja bhI banda kara dI jAtI hai| jaba khoja hI banda kara dI jAve to phira milane kA prazna hI kahA~ raha jAtA hai ? ___ hatyAre kI khoja tabhI taka hotI hai jabataka ki hatyA ke aparAdha meM kisI ko pakar3A nahIM jaataa| jisane hatyA nahIM kI ho, yadi use hatyA ke aparAdha meM pakar3a liyA jAye, sajA de dI jAye, to asalI hatyArA kabhI nahIM pakar3A jaayegaa| kyoMki aba to phAila hI banda ho gaI, aba to jagata kI dRSTi meM hatyArA mila hI gayA, use sajA bhI mila gii| aba khoja kA kyA kAma ? jaba khoja banda ho gaI to asalI hatyAre kA milanA bhI asaMbhava hai| __ isIprakAra jaba satyavacana ko satyadharma mAna liyA gayA to phira asalI satyadharma kI khoja kA prazna hI kahA~ rahA? satyavacana ko satyadharma mAna lene se sabase bar3I hAni yaha huI ki satyadharma kI khoja kho gii| - dharma ke dazalakSaNa, pRSTha 72 - -
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra gAthA 156 mottUNa NicchayaTuM vavahAreNa vidusA pavaTuMti / paramaTThamassidANa du jadINa kammakkhao vihio // 156 // vidvAnagaNa bhUtArtha taja vartana kareM vyavahAra meN| para karmakSaya to kahA hai paramArtha-Azrita saMta ke // 156 // vidvAna loga nizcayanaya ke viSayabhUta nija bhagavAna AtmArUpa parama-artha ko chor3akara vyavahAra meM pravartate haiM; kintu karmoM kA nAza to nija bhagavAna AtmArUpa parama-artha kA Azraya lene vAle yatIzvaroM (munirAjoM) ke hI kahA gayA hai| isa gAthA kA artha aisA bhI kiyA jAtA hai - vidvAn loga nizcayanaya ke viSayabhUta nija bhagavAna AtmA ko chor3akara vyavahAra meM pravartana nahIM karate haiM; kyoMki karmoM kA nAza to paramArtha kA Azraya lene vAle munIzvaroM ke hI kahA gayA hai| * yaha antara vavahAreNa aura vavahAre Na prayoga se A gayA hai| vavahAre ke sAtha Na ko milAne para pahalA artha aura vavahAre se Na ko 2.laga likhane para dUsarA artha pratiphalita hotA hai| yaha antara karaNa kAraka aura adhikaraNa kAraka kA antara hai| __ 'vavahAre' yaha saptamI vibhakti ke ekavacana kA, adhikaraNa kAraka kA prayoga hai| aura 'vavahAreNa' yaha tRtIyA ke ekavacana kA, karaNakAraka kA prayoga hai| ___ AcArya jayasena ise adhikaraNa kA hI prayoga mAnate haiM, isakAraNa ve isakA artha isaprakAra karate haiM - __ "mottUNa NicchayaThaM vavahAre - nizcayArthaM muktvA vyavahAraviSaye Na vidusA pavaLaMti - vidvAMso jJAnino na prvrtnte| kasmAt ?
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra anuzIlana 354 paramaTThamAsidANaM du jadINa kammamkhao hodi - samyagdarzanajJAnacAritraikA grayaparaNatilakSaNaM nijazuddhAtmabhAvanArUpaM paramArthamAzritAnAM tu yatInAM karmakSayo bhavatIti yataH kaarnnaaditi| nizcayArtha ko chor3akara vyavahAranaya ke viSaya meM vidvAna - jJAnI loga pravRtti nahIM karate haiN| kyoM nahIM karate? kyoMki karmoM kA kSaya to samyagdarzanajJAnacAritrarUpaekAgrapariNativAle aura nijazuddhAtmA kI bhAvanArUpa paramArtha ke Azrita rahane vAle muniyoM ke hotA hai|" __ prathama artha ke svIkAra karane para aisA lagatA hai ki jaise vidvAna aura yatIzvara paraspara pratidvandvI hoN| vicArane kI bAta yaha hai ki kyA sAdhujana vidvAn nahIM hote, kyA sAdhujana vidvAn nahIM ho sakate ? isIprakAra kyA vidvAn saMyama dhAraNa karake munirAja nahIM bana sakate ? jabaki vastusthiti to yaha hai ki hamAre kundakunda, umAsvAmI, samantabhadra, akalaMka, amRtacandra jaise anekoM yatIzvara uccakoTi ke vidvAn bhI the| AcArya jayasena ne to ukta TIkA meM vidvAn zabda kA artha jJAnI hI kiyA hai| yadi yaha kahA jAya ki kucha vidvAn AtmajJAnazUnya bhI ho sakate haiM, to kyA kucha munirAja bhI AtmajJAnazUnya nahIM ho sakate? mUla bAta to yaha hai ki AtmajJAnazUnya vyakti ke karmoM kA nAza nahIM hotA aura AtmajJAniyoM ke karmoM kA nAza hotA hai| isIlie to AcArya amRtacandra apanI TIkA meM na to vidvAn zabda kA prayoga karate haiM aura na yati zabda kA hii| ve to kucha loga (keSAMcit) zabda kA hI upayoga karate haiM, unakA kathana mUlataH isaprakAra hai - "kucha loga mokSa ke pAramArthika hetu se bhinna jo vrata, tapAdi zubhakarma haiM; unheM mokSa kA hetu mAnate haiN| yahA~ una sabhI kA niSedha kiyA gayA hai; kyoMki ve vratAdi anya dravya ke svabhAvavAle pudgalarUpa haiM; isakAraNa unake svabhAva
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ 355 gAthA 156 se jJAna kA bhavana (honA) nahIM bntaa| jo pAramArthika mokSahetu haiM, vahI ekadravyasvabhAvavAlA (jIvasvabhAvavAlA) hone se usake svabhAva dvArA jJAna kA bhavana (honA) banatA hai|" yahA~ eka dravyasvabhAva kyA hai aura anya dravyasvabhAva kyA hai?-yaha samajhanA bahuta jarUrI hai; kyoMki inakI carcA AgAmI kalazoM meM bhI Ane vAlI hai| jisa dravya meM jo kArya honA hai, usa kArya kA kAraNa bhI usI dravya meM vidyamAna honA ekadravyasvabhAva hai| ekadravyasvabhAvavAlA kAraNa hI saccA kAraNa hai| mokSa bhI AtmA ko honA hai aura AtmA ke zraddhAna, jJAna aura cAritra guNa kA pariNamana bhI AtmA meM honA hai aura AtmA ke sammukha hokara honA hai; isakAraNa mukti kA kAraNa AtmA aura Atmasammukha darzana, jJAna, cAritra ke pariNamana ko kahanA ekadravyasvabhAvavAlA hetu huaa| zubhAzubhabhAva aura zubhAzubhakriyA pudgalasvabhAvI hai; ataH ve AtmA ko mokSa kI prApti rUpa karma ke lie anyadravyasvabhAvI hai; ataH ve zubhAzubhabhAva va zubhAzubhakriyA mokSa ke hetu nahIM ho skte| isa prakaraNa aura isa gAthA kA mUla pratipAdya yahI hai; vidvAnoM ko mokSa nahIM hotA aura yatiyoM ko hotA hai - yaha nhiiN| yahI kAraNa hai ki TIkA meM AcArya amRtacandra ne vidvAna aura yati zabda kA upayoga hI nahIM kiyaa| yahA~ prakaraNa isa bAta kA nahIM hai ki kisako mokSa hotA hai aura kisako nahIM; apitu isa bAta kA hai ki mokSa kA mUla hetu kyA hai aura kyA nahIM? ataH AtmakhyAti meM isI bAta para dhyAna kendrita kiyA gayA hai ki AtmA ke Azraya se utpanna hone vAle samyak zraddhA, jJAna aura cAritrarUpa jJAna kA pariNamana hI mokSa kA hetu hai, zubhAzubhabhAvarUpa puNya-pApa nhiiN| isa bAta kA spaSTIkaraNa svAmIjI isaprakAra karate haiM - "dekho, dayA, dAna, vrata, tapa, bhakti Adi zubhabhAva yadyapi mokSa ke vAstavika kAraNa nahIM haiM; tathApi kucha loga inheM mokSa kA paramArtha kAraNa mAnate haiM; unake bhramanivAraNArtha evaM paramArtha mokSa ke hetuoM kA jJAna karAne ke liye yahA~ una samasta zubhabhAvoM meM mokSamArga ke kAraNapane kA niSedha kiyA gayA hai| bhagatAna AtmA jaisA trikAla svabhAva se zaddha caitanyasvarUpa vItarAgasvabhAvI
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra anuzIlana 356 hai; usIprakAra vartamAna paryAya meM bhI vItarAgIbhAva se pariNamita honA paramArtha mokSamArga hai| unase bhinna vrata, tapa vagairaha zubhakarmarUpa yA zubhabhAvarUpa rAga yathArtha mokSamArga nahIM hai| isa gAthA kI TIkA likhane ke uparAnta AcArya amRtacandradeva isI bhAva ke poSaka do kalaza tathA AgAmI gAthAoM kA sUcaka eka kalaza - isaprakAra tIna kalaza likhate haiM, jo isaprakAra haiM - __ ( anuSTap ) vRtaM jJAnasvabhAvena jJAnasya bhavanaM sadA / ekadravyasvabhAvatvAnmokSahetustadeva tat // 106 // vRttaM karmasvabhAvena jJAnasya bhavanaM na hi / dravyAMtarasvabhAvatvAnmokSaheturna karma tat // 107 // mokSahetutirodhAnATbandhatvAtsvayameva ca / mokSahetutirodhAbhivatvAttanniSidhyate // 108 // (dohA) jJAnabhAva kA pariNamana jJAnabhAvamaya hoya / ekadravyasvabhAva yaha hetu mukti kA hoya // 106 // karmabhAva kA pariNamana jJAnarUpa na hoya / dravyAntarasvabhAva yaha isase mukati na hoya // 107 // baMdhasvarUpI karma yaha zivamaga rokanahAra / isIlie adhyAtma meM hai niSiddha zatavAra // 108 // jJAna ekadravyasvabhAvI (jIvasvabhAvI) hone se jJAna ke svabhAva se jJAna kA bhavana (pariNamana) banatA hai; isalie jJAna hI mokSa kA kAraNa hai| karma anyadravyasvabhAvI (pudgalasvabhAvI) hone se karma ke svabhAva se jJAna kA bhavana (pariNamana) nahIM banatA hai; isalie karma mokSa kA kAraNa nahIM hai| karma mokSa ke kAraNoM kA tirodhAna karane vAlA hai aura vaha svayaM hI baMdhasvarUpa hai tathA mokSa ke kAraNoM kA tirodhAna karane ke svabhAva vAlA hone se usakA niSedha kiyA gayA hai| 1. pravacanaratnAkara, bhAga 5, pRSTha 125
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ 357 gAthA 156 ina kalazoM kA bhAva spaSTa karate hue svAmIjI kahate haiM - "jAnanA, zraddhAna karanA evaM sthira honA - ye tInoM eka mAtra jIvadravya svabhAvI yA caitanyasvabhAvI haiN| rAga kI kriyA se bhinna rahakara AtmA kA jo antarpariNamana huA, vaha caitanyasvabhAvI hone se jJAna kA arthAt AtmA kA hI pariNamana hai| Atmadravya ke zuddhasvabhAva ke Azraya se hI Atmadravya kA zuddha honA - pariNamanA hotA hai| isameM kisI paradravya kI yA rAga ke Azraya kI apekSA nahIM hai| dekho, isa kalaza meM kitanA sAra bharA hai| jJAna, zraddhAna va zAntirUpa vItarAga pariNati - ye tInoM eka jIvadravyasvabhAvI haiM aura yahI mokSa kA kAraNa hai| rAga kI kriyA anyadravyasvabhAvI hone se dharma kA kAraNa nahIM ho sktii| dekho, karma arthAt vrata, tapa, dayA, dAna, bhakti, pUjA Adi sabhI zubhabhAva anyadravyasvabhAvI yAni pudgaladravyasvabhAvI haiN| rAga AtmA kA svabhAva nahIM hai| yadi rAga AtmA kA svabhAva ho to vaha AtmA se kabhI pRthak nahIM ho sakatA thA; kintu jaba AtmA apane caitanyasvabhAva meM sthira hotA hai, taba rAga nikala jAtA hai aura AtmA kevala jJAnasvarUpa raha jAtA hai| dekho, AcAryadeva ne khUba ghoSaNA kara-karake kahA hai ki - vrata, tapa, Adi bAhyakriyArUpa zubhakarma mokSa kA kAraNa nahIM hai; tathApi yaha bAta logoM ko kyoM nahIM suhAtI? samajhanA to bahuta dUra, sunanA bhI nahIM caahte|jiskaa mahAna bhAgyodaya hogA, use hI yaha bAta rucegI; sunegA bhI vahI aura samajhegA bhI vhii| yaha vicAra karake hI saMtoSa dhAraNa karanA par3atA hai| samayasAra kalaza meM bhI isI zloka kI TIkA karate huye zrI rAjamalajI ne svayaM zaMkA-samAdhAna karate huye likhA hai ki - yahA~ koI jAnegA ki zubha 1. pravacanaratnAkara, bhAga 5, pRSTha 135 2. vahI, pRSTha 135 3. vahI, pRSTha 136 4. vahI, pRSTha 138
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra anuzIlana 358 azubha kriyArUpa jo AcaraNa yA cAritra hai; vaha jisataraha karane yogya nahIM hai, usItaraha niSedha karane yogya bhI to nahIM hai| usakA samAdhAna isaprakAra hai ki - niSedha karane yogya hai; kyoMki usakA vyavahAracAritra nAma hote huye bhI vaha duSTa hai, aniSTa hai, ghAtaka hai, isakAraNa viSaya-kaSAya kI taraha hI kriyArUpa cAritra bhI niSiddha hai| aba kahate haiM ki 'mokSahetu tirodhAyitvAt' arthAt vratAdirUpa jitanA zubhakarma hai, vaha saba mokSa ke kAraNa ke viruddha svabhAvavAlA hai, isakAraNa usa karma kA niSedha kiyA gayA hai| isaprakAra zubhakarma nimnAMkita tIna boloM se niSiddha kiyA gayA hai - 1. karma mokSa ke kAraNa kA ghAtaka hai| 2. karma svayaM baMdha kA svarUpa hai| 3. karma mokSa ke kAraNoM ke viruddhasvabhAvavAlA hai| bhagavAna AtmA to caitanyasvabhAvI sadA muktasvarUpa hI hai tathA isake Azraya se jo samyagdarzana-jJAna-cAritra ke nirmala pariNAma hote haiM, ve bhI abandhasvarUpa haiM; isalie ekamAtra ve hI mokSa ke kAraNa haiN| ata: yaha siddha huA ki zubhabhAva se AtmA kA kalyANa honA mAnanA mithyAdarzana hai| ___ yahA~ mithyAdarzana, jJAna va cAritra ke pariNAma ko viparIta svabhAvavAlA kahakara jar3a acetana kahA hai| tAtparya yaha hai ki jahA~ caitanya ke samyagdarzanajJAna-cAritrarUpa pariNAma hote haiM, vahA~ mithyAdarzana-jJAna-cAritra ke pariNAma nahIM hote| donoM jAti ke pariNAma eka sAtha nahIM hote| jise AtmA kA nirvikalpa zraddhAna jJAna evaM zAnti kA vedana hotA hai, use kadAcit rAga hotA hai; parantu usa jJAnI-samakitI ko mithyAtva nahIM hone se usa rAga ke prati svAmitva nahIM hotaa| isakAraNa use pUrNa vItarAgatA na hone para bhI mithyAcAritra nahIM hai, samyak cAritra hI hai| svabhAva se hI Atmadravya bhagavAnasvarUpa vItarAgasvarUpa hai| usakA zraddhAna-jJAna va ramaNatArUpa pariNAma mokSamArga hai aura zubhAzubha karma usake 1. pravacanaratnAkara, bhAga 5, pRSTha 140
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ 359 gAthA 156 ghAtaka haiM, svayaM bandhasvarUpa haiM aura zuddha pariNati se viparIta svabhAvavAle haiM, ataH niSedhya haiN|" ___ isaprakAra hama dekhate haiM ki ina tInoM kalazoM meM yaha kahA hai ki samyagdarzana-jJAna-cAritrarUpa jJAna kA pariNamana AtmasvabhAva hone se mukti kA kAraNa hai aura zubhAzubhabhAvarUpa karma pariNamana pudgalasvabhAva hone se mukti kA kAraNa nahIM hai, mukti kA nirodhaka hai; ataH una karmoM kA muktimArga meM niSedha kiyA gayA hai| ___ aneka Agama pramANoM aura yuktiyoM se yaha bAta bhalI-bhAMti spaSTa ho gaI ki ye zubhAzubha sabhI puNya-pAparUpa pariNAma baMdha ke hI kAraNa haiM; phira bhI tIvra mithyAtva ke kAraNa ajJAnioM ko yaha bAta jacatI nahIM, rucatI nahIM aura pacatI nhiiN| kavivara paNDita banArasIdAsajI ukta tIna kalazoM kA bhAvAnuvAda nATaka samayasAra meM isaprakAra prastuta karate haiM - ( soraThA ) aMtara-dRSTi-lakhAu, nija sarUpako Acarana / e paramAtama bhAu, siva kArana yeI sadA // apane antara meM dRSTi ko kendrita karanA, svayaM ko hI lakhanA (dekhanA) aura apane svarUpa meM hI AcaraNa karanA, ramanA hI paramAtma pada prApta karane ke bhAba haiM aura ye hI mukti ke kAraNa haiN| tAtparya yaha hai ki nizcayasamyagdarzanajJAnacAritra hI mukti ke kAraNa haiN| ( soraThA ) karama subhAsubha doi, pudgalapiMDa vibhAva mala / inasau mukati na hoI, nahiM kevala pada pAie // zubha aura azubha - donoM prakAra ke hI karma pudgala ke piMDa haiM, vibhAva haiM, maila haiM; inase mukti nahIM hotI aura na inase kevalajJAna kI prApti hI hotI hai| 1. pravacanaratnAkara, bhAga 5, pRSTha 140-141
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ 360 samayasAra anuzIlana tIsare kalaza ke bhAva ko unhoMne ziSya-guru ke saMvAda ke rUpa meM prastuta kiyA hai, jo isaprakAra hai - ___ ( savaiyA ikatIsA ) koU ziSya kahai svAmI ! asubhakriyA asuddha, subhakriyA suddha tuma aisI kyoM na varanI / guru kahai jabalauM kriyA ke parinAma haiM, tabalauM capala upayoga joga dharanI // viratA na Avai tolauM suddha anubhau na hoI, yaate doU kriyA mokha-paMtha kI ktrnii| baMdha kI karaiyA doU dUhUmeM na bhalI koU, bAdhaka vicAri maiM nisiddha kInI karanI // 12 // koI ziSya kahatA hai ki he svaamii| Apane aisA kyoM nahIM kahA ki azubhakriyA azuddha hai aura zubhakriyA zuddha hai ? / ___ uttara meM gurujI kahate haiM ki he bhAI ! jabataka kriyA (karane) ke pariNAma rahate haiM, tabataka upayoga aura yoga (mana-vacana-kAya) meM caMcalatA banI rahatI hai| jabataka yoga aura upayoga meM sthiratA nahIM AtI hai, tabataka zuddha AtmA kA anubhava nahIM hotA hai| isalie zubha aura azubha donoM hI kriyAyeM mokSamArga ko kATane lie kaiMcI ke samAna haiN| jisaprakAra kaiMcI kapar3e ko kATatI hai; usIprakAra se zubhAzubhabhAva muktipatha ko kATate haiN| kavi kahate haiM ki maiM adhika kyA kahU~? ye zubha aura azubha donoM hI bhAva baMdha ke karane vAle haiM, donoM meM koI bhI bhalA nahIM hai| maiMne inheM muktimArga meM bAdhaka jAnakara hI inakA niSedha kiyA hai| karanI mAtra niSedha karane yogya hai| kisI bhI prakAra kI karanI (kartRtvabuddhi) kyoM na ho, vaha to baMdha kI kAraNa hone se niSedha karane yogya hI hai| isaprakAra ina kalazoM meM yaha kaha diyA gayA hai ki sabhI prakAra ke zubhAzubhabhAva muktimArga ke virodhI hone se heya hI haiN| aba isI bAta ko AgAmI gAthAoM meM sodAharaNa spaSTa kreNge| *
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra gAthA 157 se 159 108veM kalaza meM yaha kahA thA ki mokSa ke hetuoM kA tirodhAyI hone se mukti ke mArga meM samasta karmoM kA niSedha kiyA gayA hai| aba usI bAta ko AgAmI gAthAoM ke mAdhyama se sodAharaNa siddha karate haiM / vatthassa sedabhAvo jaha NAsedi malamelaNAsatto / micchattamalocchaNNaM taha sammattaM khu NAdavvaM // 157 // vatthassa sedabhAvo jaha NAsedi malamelaNAsatto / aNNANamalocchaNNaM taha NANaM hodi NAdavvaM // 158 // vatthassa sedabhAvo jaha NAsedi malamelaNAsatto / kasAyamalocchaNNaM taha cAritaM pi NAdavvaM // 159 // jyoM zvetapana ho naSTa paTa kA maila ke saMyoga se / samyaktva bhI tyoM naSTa ho mithyAtva mala ke jyoM zvetapana ho naSTa paTa kA maila ke sadjJAna bhI tyoM naSTa ho ajJAna mala ke jyoM zvetapana ho naSTa paTa kA maila ke cAritra bhI tyoM naSTa hoya kaSAyamala ke jisaprakAra kapar3e kI saphedI maila ke milane se naSTa ho jAtI hai, tirobhUta ho jAtI hai; usIprakAra mithyAtvarUpI maila se lipta hone para samyaktva tirohita ho jAtA hai / - aisA jAnanA caahie| lepa se // 157 // saMyoga se / lepa se // 158 // saMyoga se / lepa se // 159 // jisaprakAra kapar3e kI saphedI maila ke milane se naSTa ho jAtI hai, tirobhUta ho jAtI hai; usIprakAra ajJAnarUpI maila se lipta hone para jJAna tirobhUta ho jAtA hai / - aisA jAnanA cAhie / jisaprakAra kapar3e kI saphedI maila ke milane se naSTa ho jAtI hai, tirobhUta ho jAtI hai; usIprakAra kaSAyarUpI maila se lipta hone para cAritra tirobhUta ho jAtA hai / - aisA jAnanA cAhie /
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra anuzIlana 362 AtmakhyAti meM ina gAthAoM kA bhAva isaprakAra spaSTa kiyA gayA hai - "jisaprakAra parabhAvarUpa maila se vyApta hotA huA zveta vastra kA svabhAvabhUta zvetasvabhAva tirobhUta ho jAtA hai; usIprakAra mokSa kA kAraNarUpa jJAna kA samyaktva svabhAva parabhAvarUpa mithyAtva nAmaka karmarUpI maila ke dvArA vyApta hone se tirobhUta ho jAtA hai| jisaprakAra parabhAvarUpa maila se vyApta hotA huA zveta vastra kA svabhAvabhUta zvetasvabhAva tirobhUta ho jAtA hai; usIprakAra mokSa kA kAraNarUpa jJAna kA jJAnasvabhAva parabhAvarUpa ajJAna nAmaka karmarUpI maila ke dvArA vyApta hone se tirobhUta ho jAtA hai| jisaprakAra parabhAvarUpa maila se vyApta hotA huA zveta vastra kA svabhAvabhUta zvetasvabhAva tirobhUta ho jAtA hai; usIprakAra mokSa kA kAraNarUpa jJAna kA cAritrasvabhAva parabhAvarUpa kaSAya nAmaka karmarUpI maila ke dvArA vyApta hone se tirobhUta ho jAtA hai| isalie mokSa ke kAraNarUpa samyagdarzanajJAnacAritra kA tirodhAna karanevAlA hone se karma kA niSedha kiyA gayA hai|" isIprakAra kA bhAva AcArya jayasena ne tAtparyavRtti meM vyakta kiyA hai| isaprakAra gAthA aura TIkAoM meM saphedavastra ke udAharaNa ke mAdhyama se yaha spaSTa kiyA hai ki jisaprakAra kapar3e kI saphedI maila se Dhaka jAtI hai; usIprakAra AtmA kA paramapavitra nirmala svabhAva zubhAzubhabhAvoM se Dhaka jAtA hai| yahI kAraNa hai ki mukti ke mArga meM zubhAzubhabhAvoM kA niSedha kiyA gayA hai| ukta kathana ko atyanta sarala zabdoM meM paMDita jayacandajI chAbar3A bhAvArtha meM isaprakAra vyakta karate haiM - "samyakdarzana-jJAna aura cAritra mokSamArga hai| jJAna kA samyaktvarUpa pariNamana mithyAtvakarma se tirobhUta hotA hai, jJAna kA jJAnarUpa pariNamana ajJAnakarma se tirobhUta hotA hai aura jJAna kA cAritrarUpa pariNamana kaSAyakarma
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ 363 gAthA 157-159 se tirobhUta hotA hai| isaprakAra mokSa ke kAraNabhAvoM ko karma tirobhUta karatA hai, isaliye usakA niSedha kiyA gayA hai|" ukta saMdarbha meM svAmIjI ke vicAra bhI draSTavya haiM, jo isaprakAra haiM - "dekho, yahA~ jo mithyAtva karmamala kI carcA hai, vaha bhAvamithyAtva kI bAta hai, 'zubhabhAva dharma hai' - aisI viparIta mAnyatArUpa mithyAtva kI bAta hai| isa mithyAtvarUpa maila se vyApta hone se trikAlI caitanyasvarUpa bhagavAna AtmA kA samyaktva tirobhUta ho jAtA hai, jise TIkA meM jJAna kA samyaktva kahA hai| jJAna kA samyaktva kaho yA AtmA kA samyaktva kaho - eka hI bAta hai| isakA artha hai trikAlI zuddha caitanyamUrti bhagavAna AtmA kI anubhUti yA pratIti, vaha pratIti mokSa ke kAraNarUpa AtmA kA nija svabhAva hai|' dekho, yahA~ jJAnAnandasvabhAvI bhagavAna caitanyasvarUpa nija AtmA ke jJAna ko hI 'jJAna kA jJAna' kahA hai| isaprakAra yahA~ sampUrNa AtmA ko 'jJAna' zabda se sambodhita kiyA hai| jJAna kA jJAna arthAt akhaNDa ekarUpa trikAlI caitanyamaya jJAnAnandasvabhAvI AtmA kA jJAna / caitanyamaya AtmA kA yaha jJAna hI mokSa kA kAraNa hai| yahA~ zAstrajJAnarUpa parAzrita jJAna kI bAta nahIM hai| yaha to usa AtmajJAna kI bAta hai, jisameM saMvara, nirjarA va mokSa kI paryAya bhI nahIM hai tathA jo zuddha caitanyamaya nityAnandasvarUpa anaMta guNa kA ekarUpa hai - aisA AtmajJAna hI mokSa ke kAraNarUpa svabhAvavAlA hai| aisA jo mokSa kA kAraNarUpa AtmasvabhAva hai, vahI jJAna kA jJAna hai| vaha jJAna parabhAvarUpa ajJAnarUpI karmamala se Dhaka jAtA hai|shubhbhaav ko dharma mAnanA hI ajJAna hai aura vaha ajJAna hI maila hai| aise ajJAnarUpI maila se vyApta hone se AtmA kA jJAna tirobhUta ho jAtA hai, samyagjJAna utpanna nahIM hotaa| aba jJAna ke cAritra yAni AtmA ke cAritra kI bAta kahate haiM - 'jJAna kA cAritra' jo ki mokSa kA kAraNarUpa svabhAva hai, vaha parabhAvasvarUpa kaSAya nAmaka karmamala ke dvArA vyApta hone se tirobhUta hotA hai, jaise ki 1. pravacanaratnAkara, bhAga 5, pRSTha 144 2. vahI, pRSTha 144-145
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra anuzIlana 364 parabhAvasvarUpa maila se vyApta huA zvetavastra kA svabhAvabhUta zvetapanA tirobhUta ho jAtA hai| dekho, yahA~ 'saccA cAritra kise kahate haiM ?' yaha samajhAyA jA rahA hai| trikAla AnandasvarUpI bhagavAna AtmA jo apane hI aMdara sadA vidyamAna hai, usameM antardRSTi karake usI meM antarlIna hone para, ramaNatA karane para jo atIndriya Ananda kA evaM zAnti kA vedana hotA hai, vaha cAritra hai| use hI yahA~ 'jJAna kA cAritra' kahA gayA hai| jJAna kA cAritra arthAt AtmA ke atIndriya Ananda kA pracura sv-sNvedn| AtmA ke isI cAritra ko yahA~ mokSa kA kAraNarUpa svabhAva kahA hai| paMca mahAvratAdirUpa puNya kA pariNAma mokSa kA kAraNarUpa svabhAva nahIM hai| yaha to zubharAga hai, kaSAyarUpa maila hai| yaha to jJAna ke cAritra ko arthAt AtmA ke cAritra ko Dhaka detA hai, AcchAdita karatA hai, ghAta karatA hai| jo AtmA kA ghAtaka hai, vaha AtmA ko lAbhadAyaka kaise ho sakatA hai? jo vyakti puNya ke pariNAma ko AtmA ke liye lAbhadAyaka mAnatA hai, usakI to mUla mAnyatA hI ulTI hai| ___ tIrthaMkara paramAtmA kI divyadhvani meM to cAritra kA svarUpa aisA AyA hai ki - saccidAnandasvarUpa vItarAgasvabhAvI dhruva AtmA meM antararamaNatArUpa nirvikalpa vItarAga pariNati kA honA hI cAritra hai tathA aise jJAna ke cAritra kA arthAt AtmA ke cAritraguNa kA parabhAvarUpa se pariNamanA, kaSAyarUpa honA, zubharAgarUpa honA AtmA kA ghAtaka pariNAma hai| usa ghAtaka pariNAma ko karate-karate arthAt zubharAgarUpa vyavahAra karate-karate vItarAgabhAvarUpa nizcaya dharma pragaTa kaise ho sakatA hai ? nahIM ho sktaa|' ___ isaprakAra mokSa ke kAraNabhUta bhAvoM ko zubhabhAvarUpa karma tirobhUta karate haiM, ataH inakA niSedha kiyA gayA hai|" isaprakAra yaha sunizcita huA ki zubhAzubhabhAvarUpa karma baMdha ke kAraNa hone se niSedha karane yogya haiN| 1. pravacanaratnAkara, bhAga 5, pRSTha 146 2. vahI, pRSTha 148
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra gAthA 160 aba yaha kahate haiM ki ye zubhAzubhabhAvarUpa karma na kevala baMdha ke kAraNa haiM; apitu svayaM baMdhasvarUpa hI haiN| isI bhAva ko vyakta karane vAlI AgAmI gAthA isaprakAra hai - so savvaNANadarisI kammaraeNa NiyeNAvacchaNNo / saMsArasamAvaNNo Na vijANadi savvato savvaM // 160 // sarvadarzI sarvajJAnI karmaraja Achanna ho / saMsAra ko samprApta kara sabako na jAne sarvataH // 160 // yadyapi vaha AtmA sabako dekhane-jAnane ke svabhAvavAlA hai; tathApi apane karmamala se lipta hotA huA, saMsAra ko prApta hotA huA; sarvaprakAra se sabako nahIM jaantaa| isa gAthA meM yaha kaha rahe haiM ki yadyapi isa bhagavAna AtmA kA svabhAva to sabhI ko dekhane-jAnane kA hai; tathApi apane vikArIbhAvarUpa karmamala se lipta hone ke kAraNa vartamAna meM sabako dekhane-jAnane meM asamartha hai| Azcarya kI bAta to yaha hai ki yaha sabako dekhane-jAnane meM asamartha hone ke sAthasAtha sabako jAnane-dekhane ke svabhAvavAle apane AtmA ko bhI nahIM jaantaa| isa bAta ko AtmakhyAti meM isaprakAra vyakta kiyA gayA hai - "svayaM jJAna hone ke kAraNa vizva ke sarvapadArthoM ko sAmAnya-vizeSarUpa se jAnane ke svabhAvavAlA yaha jJAna (AtmA) anAdikAla se apane puruSArtha ke aparAdha se pravarttamAna karmamala se Acchanna hone ke kAraNa hI baMdhAvasthA meM apane ko arthAt sarvaprakAra se sarvajJeyoM ko jAnanevAle svayaM ko na jAnatA huA ajJAnabhAva se raha rahA hai| isase yaha nizcita huA ki karma svayaM hI baMdhasvarUpa hai| svayaM baMdhasvarUpa hone se hI karma kA niSedha kiyA gayA hai|"
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra anuzIlana 366 yaha to pahale kahA hI jA cukA hai ki yahA~ AtmA ko jJAna zabda se abhihita kiyA jA rahA hai| phira bhI kahIM koI bhrama na raha jAyeM - isa kAraNa bhAvArtha meM jayacandajI chAbar3A eka bAra phira sAvadhAna karate hue kahate haiM - ___ "yahA~ bhI 'jJAna' zabda se AtmA samajhanA caahie| jJAna arthAt Atmadravya svabhAva se to sabako jAnane-dekhanevAlA hai; parantu anAdi se svayaM aparAdhI hone ke kAraNa karmoM se Acchadita hai; isaliye vaha apane sampUrNa svarUpa ko nahIM jAnatA, yoM ajJAnadazA meM raha rahA hai| isaprakAra kevalajJAnasvarUpa athavA muktasvarUpa AtmA karmoM se lipta hone se ajJAnarUpa athavA baddharUpa vartatA hai; isalie yaha nizcita huA ki karma svayaM hI bandhasvarUpa hai| ataH karmoM kA niSedha kiyA gayA hai|" isaprakAra yaha sunizcita ho gayA ki samasta zubhAzubhabhAva karmabaMdhasvarUpa haiM, karmabaMdha ke kAraNa haiM, AtmA kI durdazA ke pratIka haiM; ataH inheM mukti ke mArga meM kisI prakAra bhI upAdeya nahIM mAnA jA sktaa| svAmIjI bhI kahate haiM - "dekho, mUlagAthA meM 'savvaNANadarasI' pATha hai; usameM se TIkAkAra AcAryadeva ne yaha rahasya nikAlA hai ki vizva ko arthAt sarvapadArthoM ko jAnanedekhane ke svabhAvavAlA dravya jo svayaM hai, use jAnanA cAhiye; usake badale tU para ke rAga ko jAnatA hai, anubhava karatA hai aura usI meM ruka jAtA hai; yaha terA aparAdha hai, ajJAnabhAva hai; kyoMki yaha rAga Asrava va bandha tattva hai| bhagavAna ! tU paramAtmasvarUpa hai| jisataraha paramezvara paramAtmA pragaTa paryAya meM sarvajJa yA sarvadarzI hai; usItaraha tU svabhAva meM trikAlI dravyasvarUpa sarvajJasarvadarzI hai| jo aise trikAlI dravyasvarUpa ko na dekhakara rAga ko dekhane meM hI aTaka jAte haiM; ve paryAyadRSTi meM aTaka jAne ke kAraNa apane sarvaguNasampanna anantajJAna, anantasukha Adi anaMta sAmarthya se bhare ananta 1. pravacanaratnAkara, bhAga 5, pRSTha 152
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ 367 gAthA 160 guNamaNDita paripUrNa AtmA ko nahIM jaante| sarvaprakAra se sarvajJeyoM ko jAnanevAlA AtmA svayaM ko nahIM jaantaa| dekho, yahA~ rAga meM ruke jIva sarvajJa ko nahIM jAnate - yaha nahIM kahA, balki yaha kahA ki sarvajJeyoM ko jAnanevAle apane ko nahIM jaantaa| apane ko jAnanA mukhya hai; kyoMki jo svayaM ko jAnatA hai, vaha sarva ko jAnatA hai| ___ pahale AyA thA ki rAga mokSamArga kI pariNati kA ghAtaka hai| aba kahate haiM ki rAga svayaM bandhasvarUpa hai| isIkAraNa usakA yahA~ niSedha hai| sabako jAnane-dekhane vAle AtmA kA svabhAva to abandhasvarUpa hai| aisA abandhasvarUpa bhagavAna AtmA rAga meM aTaka jAne ke kAraNa svayaM ko nahIM jAnatA - yaha kahA hai| yaha nahIM kahA ki sarvajJeyoM ko nahIM jAnatA; kyoMki svayaM ko jAnanA - yaha nizcaya hai aura para ko jAnanA - yaha vyavahAra hai|' ___ samyagdarzana meM apane AtmA ke sampUrNa svarUpa kI pratIti hotI hai| yadyapi abhI kevalajJAna nahIM hai; tathApi samyagdRSTi ko vartamAna meM anantaguNoM kA piNDa paripUrNa jJAtA-dRSTAsvabhAvI AtmA pratIti meM AtA hai| maiM apane meM paripUrNa hU~ - aisA use yathArtha zraddhAna hotA hai| vaha rAga ko apanA nahIM mAnatA evaM alpajJa paryAya jitanA bhI apane ko nahIM maantaa| dekho, yaha caturtha guNasthAnavAle samyagdRSTi kI bAta hai| jo samyagdarzana binA bAhya vratAdi ke rAga-vikalpoM meM ruka jAtA hai, use apane sampUrNa svarUpa kA anubhava nahIM hotaa|" isaprakAra isa gAthA meM yahI kahA gayA hai ki zubhAzubhabhAva meM ulajhA yaha AtmA sabako jAnane-dekhane ke svabhAvavAle nijabhagavAna AtmA ko nahIM jAnatA - isI vajaha se karmamala se lipta hotA hai aura saMsArasAgara meM paribhramaNa karatA hai| 1. pravacanaratnAkara, bhAga 5, pRSTha 153-154 2. vahI, pRSTha 154 3. vahI, pRSTha 156
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra gAthA 161 se 163 sammattapaDiNibaddhaM micchattaM jiNavarehi parikahiyaM / tassodayeNajIvo micchAdiTTi tti NAdavvo // 161 // NANassa paDiNibaddhaM aNNANaM jiNavarehi parikahiyaM / / tassodayeNa jIvo aNNANI hodi NAdavvo // 162 // cArittapaDiNibaddhaM kasAyaM jiNavarehi parikahiyaM / tassodayeNa jIvo acaritto hodi NAdavvo // 13 // samyaktva pratibandhaka karama mithyAtva jinavara ne khaa| usake udaya se jIva mithyAdRSTi hotA hai sadA // 161 // sadjJAna pratibandhaka karama ajJAna jinavara ne kahA / usake udaya se jIva ajJAnI bane - yaha jAnanA // 162 // cAritra pratibandhaka karama jina ne kaSAyoM ko kahA / usake udaya se jIva cAritrahIna ho - yaha jAnanA // 163 // samyaktva kA pratibandhaka mithyAtva hai| - aisA jinavaroM ne kahA hai| usake udaya se jIva mithyAdRSTi hotA hai| - aisA jAnanA caahie| jJAna kA pratibandhaka ajJAna hai| - aisA jinavaroM ne kahA hai - usake udaya se jIva ajJAnI hotA hai| aisA jAnanA caahie| cAritra kA pratibaMdhaka kaSAya hai| - aisA jinavaroM ne kahA hai| usake udaya se jIva acAritravAna hotA hai| - aisA jAnanA caahie| ina sIdhI-sarala gAthAoM kA sIdhA-sarala bhAva AtmakhyAti meM isaprakAra vyakta kiyA gayA hai - __ "mokSa ke kAraNabhUta samyaktvasvabhAva kA pratibaMdhaka mithyAtva hai| vaha svayaM karma hI hai aura usake udaya se hI jJAna (AtmA) ke mithyAdRSTipanA hotA hai| mokSa ke kAraNabhUta jJAnasvabhAva kA pratibaMdhaka ajJAna hai| vaha svayaM karma hI hai aura usake udaya se jJAna (AtmA) ke ajJAnIpanA hotA hai| mokSa ke kAraNabhUta cAritrasvabhAva kI pratibaMdhaka kaSAya hai| vaha svayaM karma hI hai aura
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ 369 gAthA 161-163 usake udaya se jJAna (AtmA) ke acAritrapanA hotA hai| isalie yahA~ mokSa kA tirodhAyI hone se karma kA niSedha kiyA gayA hai|" ___ isIprakAra kA bhAva tAtparyavRtti meM bhI hai| isaprakAra gAthA aura TIkAoM kA niSkarSa yaha hai ki samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra mokSa ke kAraNarUpa bhAva haiM aura inake pratibaMdhaka mithyAtvAdibhAva haiM, jo svayaM hI karmarUpa haiN| yahI kAraNa hai ki karmarUpa samasta zubhAzubhabhAvoM kA muktimArga meM niSedha kiyA gayA hai| ukta sandarbha meM svAmIjI kA spaSTIkaraNa isaprakAra hai - "vastutaH zubhabhAva svayaM mithyAtva nahIM hai, balki zubhabhAva ko apanA mAnanA mithyAtva hai| tathA mithyAtvasahita jJAna va AcaraNa ajJAna va acAritra haiN| dekho, zuddha saccidAnandasvarUpa bhagavAna AtmA kA anubhava karake pratIti karanA samyaktva hai aura yaha samyaktva mokSa kA kAraNarUpa svabhAva hai| yahA~ svabhAva kA abhiprAya trikAlI svabhAva se nahIM hai, kintu samyagdarzana paryAya kI bAta hai| samyaktva mokSa kA kAraNarUpa svabhAva hai aura use rokane vAlA mithyAtva hai| yahA~ mithyAtva arthAt jIva ke pariNAma kI bAta hai, mithyAtva karma kI nhiiN| karma ke nimitta se to kathana kiyA jAtA hai| vastutaH to tattva ke azraddhAnarUpa mithyAtvabhAva hI samyaktva kA rokane vAlA hai, pratibandhaka kAraNa hai; jar3akarma mokSamArga kA arthAt samyagdarzana-jJAna-cAritra kA pratibandhaka nahIM hai; kyoMki vaha to paradravya hai| yahA~ gAthA meM mithyAtvAdi ke udaya kI jo bAta kahI hai, usakA artha yaha hai ki zuddha caitanyaghanasvarUpa bhagavAna AtmA kI pratItirUpa zraddhAna se viparIta pariNamana honA hI mithyAtva kA udaya hai| yathA puNya se dharma hotA hai, nimitta se AtmA meM lAbha-hAni hotI hai, maiM dUsaroM kA bhalA-burA kara sakatA hU~ yA dUsare loga merA bhalA-burA kara sakate hai - yaha mAnyatA hI samyaktva ke viruddha hai aura yaha viruddhabhAvarUpa pariNamana hI mithyAtva hai| 1. pravacanaratnAkara, bhAga 5, pRSTha 161 2. vahI, pRSTha 162
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra anuzIlana aba yahA~ jJAna ko rokane vAle ajJAna kI bAta kahate haiM / yahA~ AtmA ke artha meM jo 'jJAna' zabda AyA hai, vaha trikAlI AtmA ke artha meM nahIM hai, balki AtmA kA jJAnarUpa se pariNamana hone para jo samyagjJAna pragaTa hotA hai, usakI bAta hai / AtmA atIndriya jJAna va AnaMda kA kanda prabhu hai / usake sanmukha Dhalate hue jo svarUpa kA jJAna hotA hai, vaha samyagjJAna hai tathA vahI mokSa kA kAraNarUpa svabhAva hai| zAstrajJAna svayaM samyagjJAna nahIM hai; kyoMki yaha to paralakSyI jJAna hai; ata: ajJAna hI hai / tathA vakAlAta, DaoNkTarI Adi kA laukika jJAna bhI paralakSyI hone se samyagjJAna nahIM, ajJAna hI hai| jJAna to use kahate haiM jo svalakSya se pUrNAnanda ke nAtha jJAnasvarUpa nija zuddhAtmA ko jAnatA - anubhavatA huA ho, vahI jJAna mokSa kA kAraNarUpa svabhAva hai| use rokanevAlA evaM usakA virodhI hone se zeSa saba ajJAna hai| vastuta: jJAna kA rAga meM va paradravyoM ke jAnane meM aTakanA yA rukanA hI ajJAna hai aura yaha ajJAna samyagjJAna kA virodhI hai| 370 aba cAritra kA tIsarA bola kahate haiM - pUrNAnaMda ke nAtha jJAyakamUrti bhagavAna AtmA meM ramane ko, usI meM lIna hone ko cAritra kahate haiM / yahA~ kahate haiM ki svarUpa meM ramaNatArUpa pragaTa hue cAritra meM AtmA atIndriya Ananda ko bhogatA hai / cAritra kahate hI use haiM, jisameM atIndriya Ananda kA pracura svasaMvedana pragaTa huA ho| bhagavAna AtmA akelA Ananda kI khAna hai| AtmA kI paryAya meM Ananda kI prakRSTa dhArA ke pravAhita hone kA nAma hI cAritra hai| aba kahate haiM ki zubhAzubhabhAvarUpa kaSAya pariNAma hI cAritra kA virodhI pariNAma hai, cAritra ko rokanevAlA bhAva hai| zarIra kI nagnatA to jar3a - mATI kI avasthA hai, jo ki du:kha kA hI kAraNa hai / Asrava kA bhAva to cAritra hai nhiiN| cAritra to apane siddha samAna zuddhAtmA ke svarUpa meM ramaNatA se utpanna 1. pravacanaratnAkara, bhAga 5, pRSTha 167 2. vahI, pRSTha 168 3. vahI, pRSTha 169
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ 371 huA apanA samarasIbhAvarUpa pariNAma hai| vahI mokSa kA kAraNarUpa svabhAva hai| yaha zubhAzubhabhAva usa cAritrarUpa svabhAva ko rokanevAlA bhAva hai| ise cAhe vyavahAra kaho, kaSAya kaho yA cAritra kA virodhIbhAva kaho - ye saba ekArthavAcaka haiN| gAthA 161-163 usa cAritra ko rokane vAlI kaSAya hai / dayA- dAna - vrata-tapa Adi kA jo zubhabhAva hai, vaha cAritra ko rokane vAlA hai / vaha zubhabhAva hI svayaM karma hai, usake udaya se arthAt utpanna hone se AtmA ke acAritrapanA hotA hai| isIlie kahA hai ki karma svayaM mokSa ke kAraNa kA tirodhAyI bhAvasvarUpa hone se usakA niSedha kiyA gayA hai| isase spaSTa hai ki zubhabhAva dharma nahIM hai; kyoMki vaha vikArIbhAva hone se svayaM niSedha kara diyA gayA hai| vaha dharma to hai hI nahIM, dharma kA kAraNa bhI nahIM hai, balki dharma se viruddha svabhAvavAlA hai| dharmI jIvoM ko bhI zubhabhAva AtA hai; parantu use vaha dharma nahIM mAnate, balki heya mAnate hai / " svAmIjI ke ukta spaSTIkaraNa ke bAda kahane ke lie kucha bhI zeSa nahIM raha jAtA hai| isaprakAra yahA~ puNyapApAdhikAra kI gAthAe~ samApta ho rahI haiM / vigata sAta gAthAoM kA tAtparya batAte hue paNDita jayacandajI chAbar3A bhAvArtha meM likhate haiM "pahale tIna gAthAoM meM kahA thA ki karma mokSa ke kAraNarUpa bhAvoM kA, samyaktvAdi kA ghAtaka hai / bAda kI eka gAthA meM yaha kahA hai ki karma svayaM hI bandhasvarUpa hai / aura ina antima tIna gAthAoM meM kahA hai ki karma mokSa ke kAraNarUpa bhAvoM se virodhI bhAvasvarUpa hai - mithyAtvAdisvarUpa hai| isaprakAra yaha batAyA hai ki karma mokSa ke kAraNa kA ghAtaka hai, bandhasvarUpa. hai aura bandha kA kAraNasvarUpa hai; isaliye niSiddha hai| -- 1. pravacanaratnAkara, bhAga 5, pRSTha 169. 2. vahI, pRSTha 171
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra anuzIlana 372 azubha karma to mokSa kA kAraNa hai hI nahIM, pratyuta bAdhaka hI hai, isaliye niSiddha hI hai; parantu zubhakarma bhI karma sAmAnya meM A jAtA hai, isaliye vaha bhI bAdhaka hI hai; isalie niSiddha hI hai - aisA samajhanA caahie|" adhikAra ke samApana ke avasara para AcArya amRtacandra cAra kalaza likhate haiM, jinameM pahalA isaprakAra hai - ( zArdUlavikrIDita ) saMnyastavyamidaM samastamapi tatkarmaiva mokSArthinA / saMnyaste sati tatra kA kila kathA puNyasya pApasya vA / samyaktvAdinijasvabhAvabhavanAnmokSasya hetu bhavan / naiSkarmyapratibaddhamuddhatarasaM jJAnaM svayaM dhAvati // 109 // ( harigIta ) tyAjya hI haiM jaba mumukSu ke lie saba karma ye / taba puNya evaM pApa kI yaha bAta karanI kisalie // nija AtamA ke lakSya se jaba pariNamana ho jAyagA / niSkarma meM hI rasa jage taba jJAna daur3A AyagA // 109 // mokSArthiyoM ke lie samasta hI karma tyAga karane yogya haiN| jaba yaha sunizcita hai, taba phira puNya aura pApa karmoM kI carcA hI kyA karanA; kyoMki sabhI karma tyAjya hone se puNya bhalA aura pApa burA yaha bAta hI kahA~ raha jAtI hai ? aisI sthiti hone para samyaktvAdi nijasvabhAva ke pariNamana se mokSa kI kAraNabhUta niSkarma avasthA kA rasika jJAna svayaM hI daur3A calA AtA hai| isa kalaza meM yaha spaSTa kiyA gayA hai ki jaba mokSArthiyoM ke liye sabhI karma tyAjya haiM to phira isa carcA ke liye avakAza hI kahA~ raha jAtA hai ki puNya bhalA hai aura pApa burA hai| ataH isa carcA ko vistAra dene se koI lAbha nahIM hai| are bhAI ! nijabhagavAna AtmA ke Azraya se jaba samyagdarzana, jJAna, cAritra pragaTa hote hai, taba niSkarma avasthA kA rasika jJAna sahaja hI pragaTa ho jAtA hai, usake lie alaga se koI puruSArtha karane kI apekSA nahIM rhtii| ukta sandarbha meM kalazaTIkA kA nimnAMkita aMza draSTavya hai -
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ 373 gAthA 161-163 "zubhakriyArUpa, azubhakriyArUpa, antarjalparUpa, bahirjalparUpa ityAdi karatUtirUpa kriyA athavA jJAnAvaraNI pudgala kA piMDa, azuddha rAgAdirUpa jIva ke pariNAma - aisA karma jIvasvarUpa kA ghAtaka hai, aisA jAnakara AmUlacUla tyAjya hai|" ___ koI AzaMkA karegA ki mokSamArga samyagdarzana; jJAna, cAritra ina tInoM kA milA huA hai; para yahA~ jJAnamAtra ko mokSamArga kahA - aisA kyoM kahA? usakA samAdhAna aisA hai - zuddhasvarUpa jJAna meM samyagdarzana aura samyagcAritra sahaja hI garbhita haiN| isalie doSa to kucha nahIM, guNa hai|" ukta kalaza kA bhAvAnuvAda kavivara banArasIdAsajI ne nATaka samayasAra meM isaprakAra kiyA hai - ( ikatIsA savaiyA ) mukatike sAdhakakauM bAdhaka karama saba, AtamA anAdikau karama mAMhi lukyau hai / ete para kahai jo ki pApa burau punna bhalau, soI mahAmUr3ha, mokhamAragasauM cukyau hai // samyaka subhAu liye hiyemaiM pragaTyau gyAna, Uradha umaMgi calyau kAhUpai na rukyau hai / ArasIsau ujjala banArasI kahata Apu, kAranasarUpa hai kai kArajakauM Dhukyau hai // mukti ke sAdhaka ke lie sabhI karma bAdhaka hI haiM; kyoMki anAdikAla se yaha AtmA karmoM meM hI to chupA huA hai| yaha bAta sunizcita hone para bhI koI kahatA hai ki pApakarma burA hai aura puNyakarma bhalA hai; kintu aisA kahane vAlA mahAmUrkha hai aura muktimArga se cUkA huA hai, vimukha hai| jaba samyagdarzana sahita jJAna umaMga ke sAtha Age bar3hatA hai to kisI ke roke rukatA nhiiN| ___ banArasIdAsajI kahate haiM ki ArasI (darpaNa) ke samAna ujjvala vaha jJAna svayaM kAraNasvarUpa hokara kAryarUpa pariNamita ho jAtA hai, siddhadazA ko prApta kara letA hai|
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra anuzIlana 'puNyakarma bhI pApa hI hai|' Agama prastuta karate hue kahate haiM - " isI adhikAra meM AcArya jayasena kI TIkA meM bhI yaha bAta kahate haiM - 'atrAha ziSyaH jIvAdisaddahaNam ityAdi vyavahAraratnatraya vyAkhyAnaM kRtaM tiSThati kathaM pApAdhikAra iti / yahA~ AcArya jayasena ne ziSya ke mukha meM DAlakara aisA prazna uThAyA hai ki isa adhikAra meM to jIvAdi ke zraddhAnarUpa vyavahAraratnatraya kA vyAkhyAna kiyA hai, phira ise pApa adhikAra kyoM kahA gayA hai ?' 374 isa bAta ko spaSTa karane ke liye svAmIjI jayasenAcArya ke hI zabdoM meM uttara isaprakAra hai - 'yadyapi vyavahAramokSamArgoM nizcayaratnatrayasyopAdeyabhUtasya kAraNabhUtatvAdupAdeyaH paramparayA jIvasya pavitratAkAraNAt pavitrastathApi bahirdravyAlaMbanena parAdhInatvAtpatati nazyatItyekaM kAraNaM / yadyapi vyavahAra mokSamArga nizcayaratnatraya kA upAdeyabhUta kAraNa hone se pavitra hai, tathApi bahirdravya kA Alambana hone se evaM parAdhIna hone se svarUpa se patita karatA hai, svAdhInatA ko naSTa karatA hai, isa apekSA puNyarUpa vyavahAraratnatraya ko pApa kahA gayA hai| ' vyavahAraratnatraya ke kaSAya kI maMdatArUpa zubhabhAvoM ko pApa kahane kA dUsarA kAraNa batAte hue ve likhate haiM - 'nirvikalpasamAdhiratAnAM vyavahAravikalpAlaMbanena svarUpAtpatitaM bhavatIti dvitIyaMkAraNam iti nizcayanayApekSayA pApaM / nirvikalpa samAdhi meM lIna puruSa vyavahAra ke vikalpa ke avalambana se svarUpa se patita ho jAte haiN| isakAraNa bhI vyavahAraratnatraya ke zubhavikalpoM ko nizcayanaya kI apekSA pApa kahA gayA hai|' - isI krama meM tIsarA kAraNa batAte hue AcArya jayasena hI Age likhate haiM ki 'athavA samyaktvAdi vipakSabhUtAnAM mithyAtvAdInAM vyAkhyAnaM kRtamiti va pApAdhikAraH /
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ 375 athavA samyaktvAdi se viruddha hone se mithyAtvAdi ko pApa kA adhikAra kahA hai; kyoMki vyavahAraratnatraya kA zubharAga samyakratnatraya ke vItarAgI pariNAma se viruddha hone se pApa hai| isakAraNa yaha pApa adhikAra calatA hai - aisA kahA gayA hai|' AcArya kundakundadeva ne bhI pravacanasAra kI 77vIM gAthA meM kahA hai - 'puNya va pApa meM koI antara nahIM hai - aisA jo nahIM mAnatA, vaha mohamithyAtva se AcchAdita hai| athavA puNya va pApa meM antara nahIM hote hue bhI jo una donoM meM antara hai - aisA mAnatA hai, vaha moha se mithyAtva se AcchAdita rahatA huA apAra saMsAra meM DolatA hai| puNya va pApa donoM hI sAmAnyarUpa se bandharUpa hone para bhI jo puNya ko acchA va pApa ko burA mAnatA hai, vaha ghora saMsAra meM rkhdd'egaa|' aho! mAtra kundakunda hI nahIM, sarva digambara saMta isa sanAtana vItarAgI jainadarzana ke pravAha kA hI poSaNa karate haiN| AcArya kundakunda Aja se do hajAra varSa pUrva hue, AcArya amRtacaMdra unake bAda Aja se eka hajAra varSa pUrva hue tathA AcArya jayasena Aja se 900 varSa pUrva hue arthAt AcArya amRtacandra se 100 varSa bAda AcArya jayasena hue| AcAryoM meM kAla kA itanA antara hote hue bhI sabhI digambara saMtoM kA eka hI kathana hai ki deva-guru-zAstra kI vyavahArazraddhA, bAraha vratoM va pA~ca mahAvratoM kA bhAva tathA zAstroM kA paralakSyI jJAna ye sabhI nizcaya kI apekSA arthAt svabhAva se patita karAnevAle hai|" ukta kathanoM se yaha sunizcita hI hai ki eka prakAra se puNya bhI pApa hI hai, muktimArga meM pApa ke samAna hI heya hai, tyAjya hai aura use mukti kA kAraNa mAnanA ajJAna hai, mithyAtva hai| 1. pravacanaratnAkara, bhAga 5, pRSTha 175-176
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra anuzIlana aba AgAmI kalaza meM yaha kahate haiM ki yadyapi puNyabhAvarUpa karma bhI muktimArga kA virodhI bhAva hai; tathApi jJAnadhArA aura karmadhArA kA eka sAtha rahane meM koI virodha nahIM hai| 376 ( zArdUlavikrIDita ) yAvatpAkamupaiti karmaviratirjJAnasya samyaGna sA / karmajJAnasamuccayo'pi vihitastAvanna kAcitkSatiH // kintvatrApi samullasatyavazato yatkarma baMdhAya tan / mokSAya sthitamekameva paramaM jJAnaM vimuktaM svataH // 110 // ( harigIta ) yaha karmavirati jabatalaka nA pUrNatA ko prApta ho / hA~, tabatalaka yaha karmadhArA jJAnadhArA sAtha ho // avarodha isameM hai nahIM para karmadhArA baMdhamaya / muktimAraga eka hI hai, jJAnadhArA muktimaya // 110 // jabataka jJAna kI karmavirati pUrNatA ko prApta nahIM hotI; tabataka karma aura jJAna kA ekatritapanA zAstroM meM kahA hai| tAtparya yaha hai ki, tabataka jJAnadhArA aura karmadhArA ke ekasAtha rahane meM koI virodha nahIM hai / kintu itanA vizeSa hai ki avazapane jo karma pragaTa hotA hai, vaha baMdha kA kAraNa hai aura jo svataH vimukta paramajJAna hai, vaha mokSa kA kAraNa hai| ukta kalaza meM yaha kahA gayA hai ki, jabataka zubhAzubha karma pUrNataH samApta nahIM ho jAte; tabataka zubhAzubhakarmadhArA aura samyak zraddhAna- jJAna evaM AMzika viratirUpa jJAnadhArA eka AtmA meM eka sAtha rahatI haiM; kyoMki unameM sahAvasthAna virodha nahIM hai, eka sAtha meM rahane meM koI bAdhA nahIM hai| hA~, eka bAta avazya hai ki una donoM dhArAoM ke eka sAtha rahane para bhI donoM ke kArya alaga-alaga hI rahate haiM / karmadhArA baMdha karatI hai aura jJAnadhArA mukti kA mArga prazasta karatI hai| isa chanda kA bhAva nATaka samayasAra meM isaprakAra vyakta kiyA gayA hai
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ 377 - gAthA 161-163 ( savaiyA ikatIsA ) jaulauM aSTa karmako vinAsa nAMhI saravathA, taulauM aMtarAtamAmaiM dhArA doI baranI / eka gyAnadhArA eka subhAsubha karmadhArA, dUhUMkI prakRti nyArI nyArI-nyArI dharanI // itanau visesa ju karamadhArA baMdharUpa, parAdhIna sakati vividha baMdha karanI / gyAnadhArA mokharUpa mokhakI karanahAra, dokhakI haranahAra bhau-samudra-taranI // jabataka aSTakarmoM kA sampUrNata: nAza nahIM ho jAtA, tabataka antarAtmAoM ke do dhArAyeM kahI gaI haiN| unameM eka to jJAnadhArA aura dUsarI zubhAzubha karmadhArA hai| donoM dhArAoM kI sattA bhI pRthak-pRthak hai aura prakRti bhI judI-judI hai| inameM itanI bAta vizeSa kahane yogya hai ki karmadhArA baMdharUpa hai aura aneka prakAra ke karmabaMdha karanevAlI hai; isakAraNa Atmazakti ko parAdhIna karanevAlI hai aura jJAnadhArA mokSarUpa hai, mokSa ko karanevAlI hai, duHkhoM ko dUra karanevAlI hai aura saMsAra-sAgara se pAra utAranevAlI hai|| isa kalaza meM Aye bhAvoM kA spaSTIkaraNa paMDita jayacaMdajI chAbar3A bhAvArtha meM isaprakAra karate haiM - "jabataka yathAkhyAta cAritra nahIM hotA, tabataka samyakdRSTi ke do dhArAe~ rahatI haiM, zubhAzubha karmadhArA aura jnyaandhaaraa| una donoM ke eka sAtha rahane meM koI bhI virodha nahIM hai| (jaise mithyAjJAna aura samyakjJAna ke paraspara virodha hai, vaise karma sAmAnya aura jJAna ke virodha nahIM hai| aisI sthiti meM karma apanA kArya karatA hai aura jJAna apanA kArya karatA hai| jitane aMza meM zubhAzubha karmadhArA hai, utane aMza meM karmabandha hotA hai aura jitane aMza meM jJAnadhArA hai, utane aMza meM karma kA nAza hotA jAtA hai| viSaya-kaSAya ke vikalpa yA vrataniyama ke vikalpa athavA zuddhasvarUpa kA vicAra taka bhI - karmabandha kA kAraNa hai, zuddha pariNatirUpa jJAnadhArA hI mokSa kA kAraNa hai|"
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra anuzIlana 378 dekho, yahA~ vrata-niyama ke vikalpoM aura zuddhasvarUpa ke vicAroM ko bhI karmabaMdha kA kAraNa kahA hai| isa sandarbha meM svAmIjI ke vicAra bhI draSTavya haiM - "bhagavAna kevalI sampUrNa abandha haiM, mithyAdRSTi ko sampUrNa bandha hai aura mokSamArgI samakitI sAdhaka jIva ko kucha bandha va kucha abaMdha hai| samakitI dharmI ko kucha karmoM ke baMdha kA abhAva hai aura kucha karmabandha kA sadbhAva hai| donoM ekasAtha hote haiM / dravyasvabhAva ke sparza se sAdhaka ko samyagdarzana-jJAnacAritrarUpa svabhAva pragaTa hotA hai, vaha jJAna hI akelA mokSa kA kAraNa hai tathA jitanA zubhAzubhabhAva se pariNamana kiyA hai, utanA baMdhana kA kAraNa hai| jJAna svataH vimukta hai, isakAraNa jJAna hI akelA mokSa kA kAraNa hai| yahI bAta kalaza TIkAkAra rAjamalajI ne 110veM kalaza kI TIkA meM kahI hai - _ 'yahA~ koI bhrAnti karegA ki mithyAdRSTi kA yatipanA jo kriyArUpa hai, vaha bandha kA kAraNa hai| samyagdRSTi kA zubhakriyArUpa yatipanA hai, vaha to mokSa kA kAraNa hai; kyoMki anubhavajJAna tathA dayA-vrata-tapa-saMyamarUpa kriyA - donoM milakara jJAnAvaraNAdi karma kA kSaya karate haiN| - aisI pratIti kucha ajJAnI jIva karate haiN| ____ vahA~ samAdhAna yaha hai ki - jitanI zubha-azubhakriyA, bahirjalparUpa vikalpa athavA antarjalparUpa athavA dravyoM ke vicArarUpa athavA zuddhasvarUpa kA vicAra ityAdi samasta karmabandhana kA kAraNa hai| aisI kriyA kA aisA hI svabhAva hai| samyagdRSTi-mithyAdRSTi kA aisA bheda to kahIM para nahIM hai, aisI karatUta se aisA bandha hai| zuddhasvarUpa pariNamana mAtra se mokSa hai, jo ki eka hI kAla meM samyagdRSTi jIva ko zuddha jJAna bhI hai, kriyArUpa pariNamana bhI hai; to bhI kriyArUpa jo pariNAma usase kevala baMdha hotA hai, karma kA kSaya eka aMza bhI nahIM hotA; aisA vastu kA svarUpa hai| 1. pravacanaratnAkara, bhAga 5, pRSTha 187
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ 379 gAthA 161-163 sahArA kisakA ? usI kAla meM zuddhasvarUpa-anubhavajJAna bhI hai, usa jJAna se karmakSaya hotA hai, eka aMzamAtra bhI bandha nahIM hotA, vastu kA aisA hI svarUpa hai|' ___ tathA vahIM para Age prazna uThAkara kahA hai ki - 'eka jIva meM eka hI kAla meM jJAna va kriyA donoM hI kisaprakAra hote haiM ? samAdhAna yaha hai ki viruddha to kucha nahIM hai| kitane hI kAlataka donoM hote haiM, aisA hI vastu kA svarUpa hai, parantu virodha jaisA lagatA hai, tathApi saba apane-apane svarUpa se haiM, koI kisI kA virodha to karate nahIM haiN|' isaprakAra jJAnasvarUpa bhagavAna AtmA apane meM ekAgra hokara pravartamAna jitanI jJAnadhArA hai, utanA-utanA saMvara-nirjarA kA kAraNa hai; usameM kiMcit bhI baMdha kA kAraNa nahIM hai aura bahirmukhapane se pravartatI jitanI zubhAzubha rAgadhArA hai, utanI baMdha kA kAraNa hai, usameM eka aMza bhI saMvara-nirjarA kA kAraNa nahIM hai| bhAvaliMgI munivaroM ko jo paMcamahAvrata ke pariNAma haiM, ve bandha ke kAraNa haiM tathA eka zuddha pariNatirUpa jJAnadhArA hI mokSa kA kAraNa hai| kathaMcit jJAnadhArA va kathaMcit rAgadhArA mokSa kA kAraNa ho - aisA vastu kA svarUpa nahIM hai| jagata ke jIvoM ko zubhabhAva meM dharmabuddhi kA saMskAra par3a gayA hai, usake prati vizeSa lagAva ho gayA hai, usameM se dharmabuddhi kA saMskAra chUTatA nahIM hai| isakAraNa zubhabhAva se lAbha hotA hai - aisA koI kahate haiM to prasanna ho jAte haiM, vRtti ke anusAra upadeza milA to ThIka lagatA hai| parantu bhAI ! yaha mAnyatA bar3I bhArI mithyAtvanAmaka zalya hai|" isaprakAra isa kalaza meM yaha bAta ekadama sApha ho gaI hai ki bhale hI chadmastha jJAnI dharmAtmAoM ke jJAnadhArA aura karmadhArA eka sAtha rahatI hoM; tathApi yaha bAta to spaSTa hI hai ki karmadhArA baMdha kA hI kAraNa hai, isa kAraNa heya hai, tyAjya hai aura mukti kA kAraNa hone se jJAnadhArA upAdeya hai, vidheya hai, sAkSAt dharma hai| 1. pravacanaratnAkara, bhAga 5, pRSTha 189-190
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra anuzIlana 380 aba AgAmI kalaza meM kahate haiM ki karmanaya aura jJAnanaya ke ekAnta pakSapAtI ajJAnI jIva saMsAra-sAgara meM DUbate haiM aura inakA beleMsa banAkara calanevAle syAdvAdI saMsAra-sAgara se pAra hote haiN| kalaza mUlataH isaprakAra hai - (zArdUlavikrIDita ) magnAH karmanayAvalaMbanaparA jJAnaM na jAnaMti yat / ' magnAH jJAnanayaiSiNo'pi yadati svcchNdmNdodymaaH|| vizvasyopari te taraMti satataM jJAnaM bhavaMtaH svayaM / ye kurvati na karma jAtu na vazaM yAMti pramAdasya ca // 111 // (harigIta ) . karmanaya ke pakSapAtI jJAna se anabhijJa hoN| jJAnanaya ke pakSapAtI AlasI svacchaMda hoM // jo jJAnamaya ho pariNamita paramAda ke vaza meM na hoN| karma virahita jIva ve saMsAra-sAgara pAra hoM // 111 // karmanaya ke avalaMbana meM tatpara karma ke pakSapAtI jIva saMsAra-sAgara meM DUbe hue haiM; kyoMki ve jJAna (AtmA) ko nahIM jAnate aura jJAnanaya ke icchuka pakSapAtI jIva bhI DUbe huye haiM; kyoMki ve svacchaMdatA se atyanta manda udyamI haiN| tAtparya yaha hai ki ve svarUpa prApti kA puruSArtha nahIM karate aura viSayakaSAya meM vartate haiN| kintu jo jIva nirantara jJAnarUpa hote huye jJAnarUpa pariNamita hote huye karma nahIM karate, zubhAzubha karmoM se virakta rahate haiM aura kabhI pramAda ke vaza bhI nahIM hote| ve jIva vizva ke Upara tairate haiN| ukta kalaza kA bhAva paNDita jayacandajI chAbar3A bhAvArtha meM vistAra se spaSTa karate haiM; jo isaprakAra hai - "yahA~ sarvathA ekAnta abhiprAya kA niSedha karate haiM; kyoMki sarvathA ekAnta abhiprAya hI mithyAtva hai| kitane hI loga paramArthabhUta jJAnasvarUpa AtmA ko to jAnate nahIM aura vyavahAra darzanajJAnacAritrarUpa kriyAkANDa ke ADambara ko mokSa kA kAraNa
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ 381 gAthA 161-163 jAnakara usameM tatpara rahate haiM, usakA pakSapAta karate haiN| aise karmanaya ke pakSapAtI loga - jo ki jJAna ko to nahIM jAnate, karmanaya meM hI khedakhinna haiM; ve saMsAra meM DUbate haiN| aura kitane hI loga AtmasvarUpa ko yathArtha nahIM jAnate tathA sarvathA ekAntavAdI mithyAdRSTiyoM ke upadeza se athavA apane Apa hI antaraMga meM jJAna kA svarUpa mithyAprakAra se kalpita karake usameM pakSapAta karate haiN| ve apanI pariNati meM kiMcitmAtra bhI parivartana hue binA apane ko sarvathA abandha mAnate haiM aura vyavahAra darzana-jJAna-cAritra ke kriyAkANDa ko nirarthaka jAnakara chor3a dete haiM - aise jJAnanaya ke pakSapAtI loga jo ki svarUpa kA koI puruSArtha nahIM karate aura zubha pariNAmoM ko chor3akara svacchandI hokara viSaya-kaSAyoM meM vartate haiM, ve bhI saMsArasamudra meM DUbate haiN| mokSamArgI jIva jJAnarUpa pariNamita hote hue zubhAzubha karmoM ko (arthAt zubhAzubhabhAvoM ko) heya jAnate haiM aura zuddha pariNati ko hI upAdeya jAnate haiN| ve mAtra azubha karmoM ko hI nahIM; kintu zubha karmoM ko bhI chor3akara, svarUpa meM sthira hone ke liye niraMtara udyamI rahate haiM - ve saMpUrNa svarUpasthita hone taka puruSArtha karate hI rahate haiM / jabataka, puruSArtha kI apUrNatA ke kAraNa zubhAzubha pariNAmoM se chUTakara svarUpa meM sampUrNatayA sthira nahIM huA jA sakatA; tabataka - yadyapi svarUpasthiratA kA Antarika-Alambana (antaH sAdhana) to zuddha pariNati svayaM hI hai; tathApi - Antarika Alambana lenevAle ko jo bAhya AlambanarUpa hote haiM aise (zuddha svarUpa ke vicAra Adi) zubha pariNAmoM meM ve jIva heyabuddhi se pravartate haiM; kintu zubha karmoM ko nirarthaka mAnakara unheM chor3akara svacchandatayA azubha karmoM meM pravRtta hone kI buddhi kabhI nahIM hotii| aise ekAnta abhiprAya rahita jIva karmoM kA nAza karake saMsAra se nivRtta hote haiN|" nATaka samayasAra meM isa kalaza kA bhAvAnuvAda isaprakAra kiyA gayA hai -
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra anuzIlana 382 ( savaiyA ikatIsA ) samujhaiM na jJAna kahaiM karama kiyesauM mokha, aise jIva vikala mithyAta kI gahala maiM / gyAna paccha gardai kahaiM AtamA abaMdha sadA, barataiM suchaMda teU bUDhe haiM cahala maiM | jathA joga karama kareM pai mamatA na dhareM, raheM sAvadhAna gyAna dhyAna kI Tahala maiM / teI bhavasAgara ke Upara hai taraiM jIva, jinhi ko nivAsa syAdavAda ke mahala maiM | jo jIva jJAna (AtmA) ko to jAnate nahIM hai aura aisA mAnate haiM ki zubhakarma karane se mokSa hogA - aise jIva mithyAtva kI gahala (ardhamUcchitAvasthA athavA pAgalapana) meM vikala (Akulita) ho rahe haiM / jo jIva jJAna kA pakSa grahaNa karake kahate haiM ki AtmA to sadA abaMdha hI hai| aisA mAnakara svacchaMda AcaraNa karate haiM; ve jIva bhI bhava-paMka meM bUr3e ( DUbe - phaMse ) haiM / kintu jo yathAyogya bhUmikAnusAra zubhAcaraNa bhI Acarate haiM; kintu usameM mamatva dhAraNa nahIM karate; usameM ekatva, mamatva, kartRtva aura bhoktRtva sthApita nahIM karate; tathA AtmA ke jJAna aura dhyAna meM sadA sAvadhAna rahate haiM / isaprakAra jinakA nivAsa syAdvAdarUpI mahala meM hai, ve jIva saMsArasAgara se pAra ho jAte haiM / tAtparya yaha hai ki syAdvAdI hI saMsAra - sAgara ke pAra hote haiN| isa kalaza meM yahI kahA gayA hai ki jJAna aura kriyA ke ekAnta ko chor3akara jo AtmajJAna aura bhUmikAnusAra AcaraNa ko utpannakara AtmonmukhI ugrapuruSArtha karate haiM; ve hI saMsAra-sAgara ko pArakara mukti ko prApta karate haiM / isa saMdarbha meM svAmIjI ke vicAra isaprakAra haiM "isa kalaza meM karmanaya va jJAnanaya kA antara spaSTa karate huye donoM nayoM ke pakSapotiyoM ko ajJAnI kahA hai; kyoMki karmanaya kA pakSapAtI zubhakriyA meM aTakA hai| vaha zubhakriyA ko hI apanA karma yAni karttavya mAna baiThA hai evaM
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ 383 gAthA 161-163 jJAnanaya kA pakSapAtI bAteM to bar3I-bar3I karatA hai; kintu jIvana meM svacchaMdatayA vartatA hai| eka jar3akriyA meM magna hai, dUsarA svacchandatA ke poSaNa meN|' jinako antaraMga meM caitanyasvabhAva meM ekAgra hone kI ora jhukAva to huA nahIM, kevala bAhara-bAhara se jJAna kI bAteM karate haiM, ve niyama se mithyAdRSTi haiN| tathA jo svabhAva meM dRSTi kI ekAgratA kA vicAra to karate haiM; kintu jinhoMne svarUpa kA pratyakSa AsvAda nahIM kiyA, ve bhI samyaktvasanmukhamithyAdRSTi haiN| yahA~ do prakAra ke jIva lie haiM - eka zubharAga kI kriyA meM dharma mAnanevAle aura dUsare jJAna kI mAtra korI bAteM krnevaale| eka zubharAga ko aneka kriyAoM meM ruka karake mithyAtvasahita hone se saMsAra meM DUbate haiM tathA dUsare puruSArtharahita pramAdI hokara viSaya-kaSAya meM svachanda vartate hue saMsAra samudra meM dduubeNge| ___ yahA~ kahate haiM ki jo jIva jJAnarUpa pariNamatA huA karma nahIM karatA, vaha bhavasamudra se tira jAtA hai| jJAnI karma nahIM karatA, isakA artha yaha hai ki anubhava ke kAla meM jJAnI ke buddhipUrvaka rAga nahIM hotA tathA jJAnI ko vartamAna kamajorI ke kAraNa jo rAga hotA hai, usakA bhI vaha karttA nahIM hai| arthAt usake abhiprAya meM para ke va rAga ke kartRtvabhAva kA abhAva ho gayA hai| para meM va rAga meM aba usake ekatva va svAmitva nahIM rahA, isakAraNa aba vaha karma kA kartA nahIM hai| rAga ke vazIbhUta hokara vaha mithyAtva meM nahIM jaataa| isataraha niraMtara svarUpa meM udyamazIla rahakara evaM pramAdarahita hokara saMsAra se tira jAtA hai| jo svarUpa meM jhukatA hai, usameM lIna hotA hai tathA usI meM udyamavaMta rahatA hai, prayatnazIla rahatA hai, vaha mokSamArgI hai| tathA jo svarUpa se vimukha hai, vaha mithyAdRSTi hai, saMsAra-sAgara meM DUbanevAlA hai|" 1. pravacanaratnAkara, bhAga 5, pRSTha 193 2. vahI, pRSTha 194
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra anuzIlana isaprakAra isa kalaza meM yaha kahA gayA hai ki kucha loga AtmA ke vAstavika svarUpa ko jAne binA, AtmAnubhava kiye binA; vrata-upavAsAdi kriyAyeM karake hI apane ko dharmAtmA mAna lete haiN| aise jIva karmanaya ke pakSapAtI haiM, ekAntI haiM; isa kAraNa ve saMsAra sAgara meM DUbane vAle hI haiN| 384 dUsare kucha loga aise bhI hote haiM ki jo AtmA kI bAteM to bahuta karate haiM, para AtmA kA anubhava unheM nahIM hotA / AtmA ke anubhava binA hI svayaM ko jJAnI mAna lene vAle ve loga svacchanda ho jAte haiM, pramAdI ho jAte haiM; bhUmikAnusAra hone vAle sadAcaraNa kI bhI upekSA karate haiM / aise loga jJAnanaya ke pakSapAtI haiM, ekAntI haiM; isakAraNa saMsAra meM hI bhaTakane vAle haiN| jJAnI dharmAtmA to AtmajJAnI hote haiM, AtmAnubhavI hote haiM aura bhUmikAnusAra unakA jIvana bhI pavitra hotA hai, sadAcArI hotA hai| aisA hone para bhI ve apane usa sadAcaraNa ko, bhUmikAnusAra hone vAle zubhabhAvoM ko dharma nahIM maante| unakI dRSTi meM dharma to AtmA ke Azraya se utpanna hone vAlA nizcaya samyagdarzana - jJAna - cAritrararUpa nirmala pariNamana hI hai| isaprakAra yahA~ puNyapApAdhikAra samApta ho rahA hai| ataH anta maMgalAcaraNa ke rUpa meM AcArya amRtacandra eka kalaza likhate haiM, jo isaprakAra hai ( mandakrAntA ) - bhedonmAdaM bhramarasabharAnnATayatpItamohaM / mUlonmUlaM sakalamapi tatkarma kRtvA balena // helonmIlatparamakalayA sArdhamArabdhakeli / jJAnajyotiH kavalitatamaH projjajRmbhe bhareNa // 112 // ( harigIta ) jaga zubha azubha meM bheda mAne moha madirApAna se / para bheda inameM hai nahIM jAnA hai samyagjJAna se // yaha jJAnajyoti tamavirodhI khele jayavaMta ho isa jagata meM jagamagai kevalajJAna se / AtamajJAna se // 112 //
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ 385 gAthA 161-163 moharUpI madirA ke pAna se utpanna bhrama rasa ke bhAra se zubhAzubha karma ke bhedarUpI unmAda ko nacAnevAle samasta zubhAzubha karmoM ko apane hI bala dvArA jar3amUla se ukhAr3akara ajJAnarUpI aMdhakAra ko nAza karanevAlI sahaja vikAsazIla, paramakalA kevalajJAna ke sAtha krIr3A karanevAlI atyanta sAmarthya yukta jJAnajyoti pragaTa huii| yaha kalaza puNyapApAdhikAra kA antima kalaza hai| isaliye isameM adhikAra ke anta meM honevAle maMgalAcaraNa ke rUpa meM usI jJAnajyoti kA smaraNa kiyA gayA hai, jisakA smaraNa AraMbha se hI maMgalAcaraNa ke rUpa meM karate A rahe haiN| isa kalaza meM samAgata sabhI vizeSaNa jJAnajyoti kI mahimA bar3hAne vAle haiN| hA~, yaha bAta avazya hai ki puNyapApAdhikAra kA samApana kalaza hone se yahA~ usa jJAnajyoti ko smaraNa kiyA gayA hai, jisane zubha aura azubha karma meM bheda mAnane rUpa ajJAna kA nAza kiyA hai| isaprakAra yahA~ puNyapApAdhikAra samApta ho rahA hai|at:aacaary amRtacandradeva adhikAra kI samApti kA sUcaka vAkya likhate haiM jo isaprakAra hai - "iti puNyapAparUpeNa dvipAtrIbhUtamekapAtrIbhUya karma niSkrAntam / puNya-pAparUpa se do pAtroM ke rUpa meM nAcane vAlA karma aba eka pAtrarUpa hokara raMgabhUmi meM se bAhara nikala gyaa|" ___ yaha to pahale spaSTa kiyA hI jA cukA hai ki isa grantharAja ko yahA~ nATaka ke rUpa meM prastuta kiyA gayA hai| isa puNyapApAdhikAra meM karmarUpI eka pAtra puNya aura pApa - aise do veSa banAkara raMgabhUmi meM praviSTa huA thA; kintu jaba vaha samyagjJAna meM yathArtha bhAsita ho gayA to vaha nakalI veSa tyAgakara apane asalI eka rUpa meM A gayA aura raMgabhUmi se bAhara nikala gyaa| __ adhikAra ke anta meM paNDita jayacaMdajI chAbar3A pratyeka adhikAra ke samAna yahA~ bhI eka chanda likhate haiM, jisameM adhikAra kI samasta viSayavastu ko sameTa liyA gayA hai| vaha chanda isaprakAra hai -
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra anuzIlana (savaiyA teIsA) Azraya kAraNa rUpa savAdasuM bheda vicAri gineM doU nyAre, puNyarupApa zubhAzubha bhAvani bandha bhaye sukhaduHkhakarAre / jJAna bhaye doU eka lakhai budha Azraya Adi samAna vicAre, bandha ke kAraNa haiM doU rUpa inheM taji jinamuni mokSa padhAre // 386 Azraya, kAraNa, svarUpa aura anubhava ina cAra ke mAdhyama se puNya aura pApa meM bhinnatA kA jo vicAra ajJAnI ne prastuta kiyA thA yA ajJAnAvasthA meM khar3A huA thA, usake anusAra zubhabhAva puNya baMdha ke aura azubhabhAva pApabaMdha ke kAraNa hokara sukha-duHkha karane vAle the; kintu samyagjJAnajyoti jagane para jJAnI -ne aisA vicAra kiyA ki donoM eka hI haiM / isaprakAra jJAnI jIvoM ne unheM eka rUpa meM dekhA aura donoM ko hI baMdha ke kAraNa jAnakara donoM kA hI tyAga karake jJAnI munirAja mokSa ko padhAra gaye / tAtparya yaha hai ki mukti prApta karane kA upAya to ina donoM kA abhAva karane rUpa hI hai| isaprakAra yahA~ yaha puNyapApAdhikAra samApta huaa| 1 ataH viSaya- kaSAya, vyApAra-dhandhA aura vyartha ke vAdavivAdoM se samaya nikAlakara vItarAgavANI kA adhyayana karo, manana karo, cintana karo, bana sake to dUsaroM ko bhI par3hAo, par3hane kI preraNA do, ise janajana taka pahu~cAo, ghara-ghara meM basAo / svayaM na kara sako to yaha kAma karanevAloM ko sahayoga avazya kro| vaha bhI na kara sako to kama se kama isa bhale kAma kI anumodanA hI kro| burI honahAra se yaha bhI saMbhava na ho to kama se kama isake viruddha vAtAvaraNa to mata bnaao| isa kAma meM lage logoM kI TA~ga to mata khIMco ! isake adhyayana, manana ko nirarthaka to mata batAo, isake viruddha vAtAvaraNa to mata bnaao| yadi Apa isa mahAn kArya ko nahIM kara sakate, karane ke lie logoM ko preraNA nahIM de sakate, to kama se kama isa kArya meM lage logoM ko nirutsAhita to mata karo, unakI khillI to mata udd'aao| ApakA itanA sahayoga hI hameM paryApta hogA / paramabhAvaprakAzaka nayacakra, pRSTha 175 -
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra padyAnuvAda karttAkarmAdhikAra AtamA ara AstravoM meM bheda jaba jAne nahIM / haiM ajJa tabataka jIva saba krodhAdi meM vartana kareM // 69 // krodhAdi meM vartana kareM taba karma kA saMcaya kareM / ho karmabaMdhana isataraha isa jIva ko jinavara kaheM // 70 // AtamA ara AsravoM meM bheda jAne jIva jaba / jinadeva ne aisA kahA ki nahIM hove baMdha taba // 71 // ina AsravoM kI azucitA viparItatA ko jAnakara / Atama kare unase nivartana duHkha kAraNa mAnakara // 72 // maiM eka hU~ maiM zuddha nirmama jJAna darzana pUrNa hU~ / thita lIna nija meM hI rahU~ saba AsravoM kA kSaya karU~ // 73 // ye sabhI jIva nibaddha adhruva zaraNahIna anitya haiM / duHkharUpa dukhaphala jAnakara inase nivartana budha kareM // 74 // karama ke pariNAma ko nokarama ke pariNAma ko / jo nA kare basa mAtra jAne prApta hoM paradravya kI paryAya meM upaje grahe nA pariNameM / bahubhA~ti pudgala karma ko jJAnI puruSa jAnA kareM // 76 // paradravya kI paryAya meM upaje grahe nA pariNameM / bahubhA~ti nija pariNAma saba jJAnI puruSa jAnA kareM // 77 // paradravya kI paryAya meM upaje grahe nA pariNameM / pudgala karama kA naMtaphala jJAnI puruSa jAnA kareM // 78 // paradravya kI paryAya meM upaje grahe nA pariNameM / isa hI taraha pudgala darava nijabhAva se hI pariNameM // 79 // jIva ke pariNAma se jar3akarma pudgala pariNameM / pudgala karama ke nimita se yaha AtamA bhI pariNameM // 80 // sadjJAna ko // 75 //
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra anuzIlana 388 Atama kare nA karmaguNa nA karma AtamaguNa kare / para paraspara pariNamana meM donoM paraspara nimita haiM // 81 // basa isalie yaha AtamA nijabhAva kA kartA kahA / anya saba pudgalakaramakRta bhAva kA kartA nahIM // 82 // he bhavyajana ! tuma jAna lo paramArtha se yaha AtamA / nijabhAva ko karatA tathA nijabhAva ko hI bhogatA // 83 // aneka vidha pudgala karama ko kare bhoge AtamA / vyavahAranaya kA kathana hai yaha jAna lo bhavyAtmA // 84 // pudgala karama ko kare bhoge jagata meM yadi AtamA / dvikriyA avyatirikta hoM saMmata na jo jinadharma meM // 85 // yadi AtamA jar3abhAva cetanabhAva donoM ko kare / to AtamA dvikriyAvAdI mithyAdRSTi avatare // 86 // mithyAtva-avirati-joga-mohAjJAna aura kaSAya haiM / ye sabhI jIvAjIva haiM ye sabhI dvividhaprakAra haiM // 87 // mithyAtva Adi ajIva jo ve sabhI pudgala karma haiM / mithyAtva Adi jIva haiM jo ve sabhI upayoga haiM // 88 // mohayuta upayoga ke pariNAma tIna anAdi se / jAnoM unheM mithyAtva aviratabhAva ara ajJAna ye // 89 // yadyapi upayoga to nita hI niraMjana zuddha hai| jisarUpa pariNata ho trividha vaha usI kA kartA bane // 90 // Atama kare jisa bhAva ko usa bhAva kA kartA bane / basa svayaM hI usa samaya pudgala karmabhAve pariNameM // 91 // para ko kare nijarUpa jo pararUpa jo nija ko kare / ajJAnamaya vaha AtamA para karama kA kartA bane // 92 // pararUpa nA nija ko kare para ko kare nija rUpa nA / akartA rahe para karama kA sadjJAnamaya vaha AtamA // 93 // trividha yaha upayoga jaba 'maiM krodha hU~' ima pariNameM / taba jIva usa upayogamaya pariNAma kA kartA bane // 14 //
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ 389 gAthA padyAnuvAda trividha yaha upayoga jaba 'maiM dharma hU~' ima pariNameM / taba jIva usa upayogamaya pariNAma kA kartA bane // 95 // isataraha yaha maMdabuddhI svayaM ke ajJAna se / nija dravya ko para kare aru paradravya ko apanA kare // 96 // basa isataraha kartA kaheM paramArtha jJAyaka AtamA / jo jAnate yaha tathya ve chor3eM sakala kartApanA // 97 // vyavahAra se yaha AtamA ghaTapaTarathAdika dravya kA / indriyoM kA karma kA nokarma kA kartA kahA // 98 // paradravyamaya ho jAya yadi para dravya meM kucha bhI kareM / paradravyamaya hotA nahIM basa isalie kartA nahIM // 99 // nA ghaTa kare nA paTa kare nA anya dravyoM ko kare / kartA kahA tarUpapariNata yoga ara upayoga kA // 10 // jJAnAvaraNa Adika ju pudgala dravya ke pariNAma haiM / unako kare nA AtamA jo jAnate ve jJAni haiM // 101 // nijakRta zubhAzubhabhAva kA kartA kahA hai AtamA / ve bhAva usake karma haiM vedaka hai unakA AtamA // 102 // jaba saMkramaNa nA kare koI dravya para-guNa-dravya meM / taba kare kaise pariNamana ika dravya para-guNa-dravya meM // 103 // kucha bhI kare nA jIva pudgala karma ke guNa-dravya meM / jaba ubhaya kA kartA nahIM taba kisataraha kartA kaheM? // 104 // baMdha kA jo hetu usa pariNAma ko lakha jIva meM / karama kIne jIva ne basa kaha diyA upacAra se // 105 // raNa meM lar3eM bhaTa para kahe jaga yuddha rAjA ne kiyaa| basa usataraha dravakarma Atama ne kie vyavahAra se // 906 // grahe bA~dhe pariNamAve kare yA paidA kare / pudgala darava ko AtamA vyavahAranaya kA kathana hai // 107 // guNa-doSa utpAdaka kahA jyoM bhUpa ko vyavahAra se / tyoM jIva pudgala dravya kA kartA kahA vyavahAra se // 108 //
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ 390 samayasAra anuzIlana mithyAtva aru aviramaNa yoga kaSAya ke pariNAma haiM / sAmAnya se ye cAra pratyaya karma ke kartA kahe // 109 // mithyAtva Adi sayogi-jina taka jo kahe guNathAna haiM / basa ye trayodaza bheda pratyaya ke kahe jinasUtra meM // 110 // pudgala karama ke udaya se utpanna ye saba acetana / karama ke kartA haiM ye vedaka nahIM hai AmA // 111 // guNa nAma ke ye sabhI pratyaya karma ke kahe / kartA rahA nA jIva ye guNathAna hI upayoga jIva ananya jyoM to jIva aura ajIva yadi jIva aura ajIva donoM eka hoM to isataraha / kA doSa pratyaya karma ara nokarma meM bhI AyagA // 114 // kartA kartA rahe // 112 // yadi tyoM hi krodha ananya ho / donoM eka hI ho jAyeMge // 113 // yaha AtamA / kyoM nahIM ? // 115 // krodhAnya hai ara anya hai upayogamaya to karma aru nokarma pratyaya anya hoMge yadi svayaM hI karmabhAva se pariNata na ho nA baMdhe hI to apariNAmI siddha hogA karmamaya pudgala darava // 116 // / nahIM / ho nAstI // 117 // karmatva meM yadi vargaNAe~ pariNamita hoMgI to siddha hogA sAMkhyamata saMsAra kI yadi pariNamAve jIva pudgala darava ko karmatva meM / para pariNamAve kisataraha vaha apariNAmI vastu ko // 118 // yadi svayaM hI pariName ve pudgala darava karmatva meM / mithyA rahI yaha bAta unako pariNamAveM AtamA // 119 // jar3akarma pariNata jisataraha pudgala darava hI karma hai / jar3ajJAna - AvaraNAdi pariNata jJAna-AvaraNAdi haiM // 120 // yadi svayaM hI nA baMdhe ara krodhAdimaya pariNata na ho / to apariNAmI siddha hogA jIva tere mata viSaM // 121 // svayaM hI krodhAdi meM yadi jIva nA ho pariNamita / to siddha hogA sAMkhyamata saMsAra kI ho nAstI // 122 //
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ 391 gAthA padyAnuvAda yadi pariNamAve karmajar3a krodhAdi meM isa jIva ko / para pariNamAve kisataraha vaha apariNAmI vastu ko // 123 // yadi svayaM hI krodhAdi meM pariNamita ho yaha AtamA / mithyA rahI yaha bAta usako pariNamAve karma jar3a // 124 // krodhopayogI krodha hai mAnopayogI mAna hai / mAyopayogI mAyA hai lobhopayogI lobha hai // 125 // ajJAnamaya // 126 // saba jJAnamaya / ajJAnamaya / ajJAnamaya // 129 // jo bhAva Atama kare vaha usa karma kA kartA bane / jJAniyoM ke jJAnamaya ajJAni ke ajJAnamaya haiM bhAva isase ajJa kartA basa jJAnamaya haiM isalie nA vijJa kartA jJAnamaya pariNAma se pariNAma hoM basa isalie sadjJAniyoM ke bhAva hoM sadjJAnamaya // 128 // ajJAnamaya pariNAma se pariNAma hoM basa isalie ajJAniyoM ke bhAva hoM svarNanirmita kuNDalAdi svarNamaya hI lohanirmita kaTaka Adi lohamaya hI isa hI taraha ajJAniyoM ke bhAva hoM ajJAnamaya / isa hI taraha saba bhAva hoM sadjJAniyoM ke jJAnamaya // 131 // nijatattva kA ajJAna hI basa udaya hai ajJAna kA / nijatattva kA azraddhAna hI basa udaya hai mithyAtva kA // 132 // aviramaNa kA sadbhAva hI basa asaMyama kA udaya hai / upayoga kI yaha kaluSitA hI kaSAyoM kA udaya hai // 133 // zubha azubha ceSTA meM tathA nivRtti meM yA pravRtti meM / jo citta kA utsAha hai vaha hI udaya hai inake nimitta ke yoga se jar3a vargaNAe~ karma kI / pariNamita hoM jJAna - AvaraNAdi vasuvidha karma meM // 135 // isataraha vasuvidha karma se Abaddha jiya jaba ho tabhI / ajJAnamaya nijabhAva kA ho hetu jiya jinavara kahI // 136 // yoga kA // 134 // karma kA / karma kA // 127 // hoM sadA / hoM sadA // 130 //
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra anuzIlana 392 yadi karmamaya pariNAma pudgala dravya kA jiya sAtha ho / to jIva bhI jar3akarmavat karmatva ko hI prApta ho // 137 // kintu jaba jiyabhAva bina hI eka pudgala dravya kA / yaha karmamaya pariNAma hai to jIva jar3amaya kyoM bane ? // 138 // isa jIva ke rAgAdi pudgalakarma meM bhI hoM yadI / to jIvavata jar3akarma bhI rAgAdimaya ho jAveMge // 139 // kintu jaba jar3akarma bina hI jIva ke rAgAdi hoM / taba karmajar3a pudgalamayI rAgAdimaya kaise baneM ? // 140 // karma se Abaddha jiya yaha kathana hai vyavahAra kaa| para karma se nA baddha jiya yaha kathana hai paramArtha kA // 141 // abaddha hai yA baddha hai jiya yaha sabhI nayapakSa haiM / nayapakSa se atikrAnta jo vaha hI samaya kA sAra hai // 142 // donoM nayoM ko jAnate para nA grahe nayapakSa jo / nayapakSa se parihIna para nija samaya se pratibaddha ve // 143 // virahita sabhI nayapakSa se jo so samaya kA sAra hai| hai vahI samyagjJAna evaM vahI samakita sAra hai // 144 // puNyapApAdhikAra suzIla haiM zubha karma aura azubha karama kuzIla haiM / saMsAra ke haiM hetu ve kaise kaheM ki suzIla haiM ? // 145 // jyoM loha ber3I bA~dhatI tyoM svarNa kI bhI bA~dhatI / isa bhA~ti hI zubha-azubha donoM karma ber3I bA~dhatI // 146 // duHzIla ke saMsarga se svAdhInatA kA nAza ho / duHzIla se saMsarga evaM rAga ko tuma mata karo // 147 // jagatajana jisataraha kutsitazIla jana ko jAnakara / usa puruSa se saMsarga evaM rAga karanA tyAgate // 148 // basa usataraha hI karmakutsita zIla haiM - yaha jAnakara / nijabhAvarata jana karma se saMsarga ko haiM tyAgate // 149 //
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ 393 gAthA padyAnuvAda virakta ziva ramaNI vareM anurakta bA~dhe karma ko / jinadeva kA upadeza yaha mata karma meM anurakta ho // 150 // paramArtha hai hai jJAnamaya hai samaya zudha muni kevalI / isameM raheM thira acala jo nirvANa pAveM ve munI // 151 // paramArtha se hoM dUra para tapa kareM vrata dhAraNa kareM / saba bAlatapa haiM bAlavrata vRSabhAdi saba jinavara kaheM // 152 // vrata niyama saba dhAraNa kareM tapa zIla bhI pAlana kareM / para dUra hoM paramArtha se nA mukti kI prAptI kareM // 153 // paramArtha se haiM bAhya ve jo mokSamaga nahIM jAnate / ajJAna se bhavagamana-kAraNa puNya ko haiM cAhate // 154 // jIvAdi kA zraddhAna samyak jJAna samyagjJAna hai / rAgAdi kA parihAra cArita - yahI muktImArga hai // 155 // vidvAnagaNa bhUtArtha taja vartana kareM vyavahAra meM / para karmakSaya to kahA hai paramArtha-Azrita saMta ke // 156 // jyoM zvetapana ho naSTa paTa kA maila ke saMyoga se / samyaktva bhI tyoM naSTa ho mithyAtva mala ke lepa se // 157 // jyoM zvetapana ho naSTa paTa kA maila ke saMyoga se / sadjJAna bhI tyoM naSTa ho ajJAna mala ke lepa se // 158 // jyoM zvetapana ho naSTa paTa kA maila ke saMyoga se / cAritra bhI tyoM naSTa hoya kaSAyamala ke lepa se // 159 // sarvadarzI sarvajJAnI karmaraja Achanna ho / saMsAra ko samprApta kara sabako na jAne sarvataH // 160 // samyaktva pratibandhaka karama mithyAtva jinavara ne kahA / usake udaya se jIva mithyAdRSTi hotA hai sadA // 161 // sadjJAna pratibandhaka karama ajJAna jinavara ne kahA / usake udaya se jIva ajJAnI bane - yaha jAnanA // 162 // cAritra pratibandhaka karama jina ne kaSAyoM ko kahA / usake udaya se jIva cAritrahIna ho - yaha jAnanA // 163 //
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra kalaza padyAnuvAda karttAkarmAdhikAra ( harigIta ) maiM eka kartA AtmA krodhAdi mere karma saba / yahI kartAkarma kI hai pravRtti ajJAnamaya // zamana karatI ise pragaTI sarva vizva vikAzanI / atidhIra paramodAtta pAvana jJAnajyoti prakAzanI // 46 // paraparaNati ko chor3atI ara tor3atI saba bhedabhrama / yaha akhaNDa pracaNDa pragaTita huI pAvana jyoti jaba // ajJAnamaya isa pravRtti ko hai kahA~ avakAza taba / ara kisataraha ho karmabaMdhana jagI jagamaga jyoti jaba // 47 // ( savaiyA ikatIsA ) isaprakAra jAna bhinnatA vibhAvabhAva kI, karttRtva kA ahaM vilAyamAna ho rahA / nija vijJAnaghanabhAva gajArUr3ha ho, nija bhagavAna zobhAyamAna ho rahA // jagata kA sAkSI puruSapurANa yaha, apane svabhAva meM vikAsamAna ho rahA / aho sadjJAnavaMta dRSTivaMta yaha pumAna, jaga maga jyotimaya prakAzamAna ho rahA // 48 // tatsvarUpa bhAva meM hI vyApya vyApaka bane, bane na kadApi vaha atatsvarUpa bhAva meM / karttA - karma bhAva kA bananA asaMbhava hai, vyApya vyApakabhAva saMbaMdha ke abhAva meM / isa bhA~ti prabala viveka dinakara se hI, bheda aMdhakAra lIna nija jJAnabhAva meM / kartRtva bhAra se zUnya zobhAyamAna, pUrNa nirdhAra magana Ananda svabhAva meM // 49 //
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ 395 kalaza padyAnuvAda nijaparapariNati jAnakAra jIva yaha, parapariNati ko karatA kabhI nahIM / nijaparapariNati ajAnakAra pudgala, parapariNati ko karatA kabhI nahIM // nitya atyanta bheda jIva-pudgala meM, . karatA-karamabhAva unameM bane nahIM, aiso bhedajJAna jabataka pragaTe nahIM, ___karatA-karama kI pravRttI miTe nahIM // 50 // ( harigIta ) kartA vahI jo pariName pariNAma hI basa karma hai| hai pariNati hI kriyA basa tInoM abhinna akhaNDa haiM // 51 // aneka hokara eka hai ho pariNamita basa eka hI / pariNAma ho basa eka kA ho pariNati basa eka kI // 52 // pariNAma do kA eka nA milakara nahIM do pariName / pariNati do kI eka nA basa kyoMki donoM bhinna haiM // 53 // kartA nahIM do eka ke hoM eka ke do karma nA / nA do kriyAyeM eka kI hoM kyoMki eka aneka nA // 54 // 'para ko karUM maiM' - yaha ahaM atyanta hI durvAra hai / yaha hai akhaNDa anAdi se jIvana huA duHsvAra hai // bhUtArthanaya ke grahaNa se yadi pralaya ko yaha prApta ho / to jJAna ke ghanapiNDa Atama ko kabhI na baMdha ho // 55 // ( dohA ) parabhAvoM ko para kare Atama AtamabhAva / Apa Apake bhAva haiM para ke haiM parabhAva // 56 // ( kuNDaliyA ) . nAja sammilita ghAsa ko, jyoM khAve gajarAja / bhinna svAda jAne nahIM, samajhe mIThI ghAsa // samajhe mIThI ghAsa nAja ko na pahicAne / tyoM ajJAnI jIva nijAtama svAda na jAne // puNya-pApa meM dhAra ekatA zUnya hiyA hai| are zikharaNI pI mAne go dUdha piyA hai // 57 //
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra anuzIlana 396 ( harigIta ) ajJAna se hI bhAgate mRga reta ko jala jAnakara / ajJAna se hI Dare tama meM rassI viSadhara mAnakara // jJAnamaya hai jIva para ajJAna ke kAraNa aho / bAtodvelita udadhivata kartA bane Akulita ho // 58 // dUdha jala meM bheda jAne jJAna se basa haMsa jyoM / sadjJAna se apanA-parAyA bheda jAne jIva tyoM // jAnatA to hai sabhI karatA nahIM kucha AtamA / caitanya meM ArUr3ha nita hI yaha acala paramAtamA // 59 // ( aDilla chanda ) uSNodaka meM uSNatA hai agni kI / aura zItalatA sahaja hI nIra kI // vyaMjanoM meM hai namaka kA kSArapana / jJAna hI yaha jAnatA hai vijJajana // krodhAdika ke kartApana ko chedatA / ahaMbuddhi ke mithyAtama ko bhedatA // isI jJAna meM pragaTe nija zuddhAtmA / apane rasa se bharA huA yaha AtamA // 60 // ( soraThA ) kare nijAtama bhAva, jJAna aura ajJAnamaya / kare na para ke bhAva, jJAnasvabhAvI AtamA // 61 // jJAnasvabhAvI jIva, kare jJAna se bhinna kyA ? kartA para kA jIva, jagatajanoM kA moha yaha // 62 // ( dohA ) yadI paudgalika karma ko kare na cetanarAya / kauna kare - aba yaha kaheM suno bharama naza jAya // 63 //
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ 397 kalaza padyAnuvAda ( harigIta ) saba pudgaloM meM hai svabhAvika pariNamana kI zakti jaba / aura usake pariNamana meM hai na koI vighna jaba / / kyoM na ho taba svayaM kartA svayaM ke pariNamana kaa| yaha sahaja hI niyama jAno vastu ke pariNamana kA // 64 // AtmA meM hai svabhAvika pariNamana kI zakti jaba / aura usake pariNamana meM hai na koI vighna jaba // kyoM na ho taba svayaM kartA svayaM ke pariNamana kA / yaha sahaja hI niyama jAno vastu ke pariNamana kA // 65 // ( rolA ) jJAnI ke saba bhAva zubhAzubha jJAnamayI haiM / ajJAnI ke vahI bhAva ajJAnamayI haiM // jJAnI aura ajJAnI meM yaha antara kyoM hai / tathA zubhAzubha bhAvoM meM bhI antara kyoM hai||66|| jJAnI ke saba bhAva jJAna se bane hue haiM / ajJAnI ke sabhI bhAva ajJAnamayI haiM / upAdAna ke hI samAna kAraja hote haiM / jau bone para jau hI to paidA hote haiM // 67 // (dohA ) ajJAnI ajJAnamaya bhAvabhUmi meM vyApta / isakAraNa dravabaMdha ke hetupane ko prApta // 68 // ( soraThA ) jo nivase nija mAhi chor3a sabhI naya pakSa ko / kare sudhArasa pAna nirvikalpa cita zAnta ho // 69 // (rolA ) eka kahe nA baMdhA dUsarA kahe baMdhA hai, kintu yaha to ubhayanayoM kA pakSapAta hai| pakSapAta se rahita tattvavedI jo jana haiM, unako to yaha jIva sadA caitanyarUpa hai // 70 //
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra anuzIlana 398 eka kahe nA mUr3ha dUsarA kahe mUr3ha hai, kintu yaha to ubhayanayoM kA pakSapAta hai / pakSapAta se rahita tattvavedI jo jana haiM, unako to yaha jIva sadA caitanyarUpa hai // 71 // eka kahe nA rakta dUsarA kahe rakta hai, kintu yaha to ubhayanayoM kA pakSapAta hai / pakSapAta se rahita tattvavedI jo jana haiM, unako to yaha jIva sadA caitanyarUpa hai // 72 // eka kahe nA duSTa dUsarA kahe duSTa hai, kintu yaha to ubhayanayoM kA pakSapAta hai / pakSapAta se rahita tattvavedI jo jana haiM, unako to yaha jIva sadA caitanyarUpa hai // 73 // eka akartA kahe dUsarA kartA kahatA, kintu yaha to ubhayanayoM kA pakSapAta hai / pakSapAta se rahita tattvavedI jo jana haiM, unako to yaha jIva sadA caitanyarUpa hai // 74 // eka abhoktA kahe dUsarA bhoktA kahatA, kintu yaha to ubhayanayoM kA pakSapAta hai / pakSapAta se rahita tattvavedI jo jana haiM, unako to yaha jIva sadA caitanyarUpa hai // 75 // eka kahe nA jIva dUsarA kahe jIva hai, kintu yaha to ubhayanayoM kA pakSapAta hai / pakSapAta se rahita tattvavedI jo jana haiM, unako to yaha jIva sadA caitanyarUpa hai // 76 // eka kahe nA sUkSma dUsarA kahe sUkSma hai, kintu yaha to ubhayanayoM kA pakSapAta hai / pakSapAta se rahita tattvavedI jo jana haiM, unako to yaha jIva sadA caitanyarUpa hai // 77 // eka kahe nA hetu dUsarA kahe hetu hai, kintu yaha to ubhayanayoM kA pakSapAta hai / pakSapAta se rahita tattvavedI jo jana haiM, unako to yaha jIva sadA caitanyarUpa hai // 78 //
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ 399 kalaza padyAnuvAda eka kahe nA kArya dUsarA kahe kArya hai, kintu yaha to ubhayanayoM kA pakSapAta hai / pakSapAta se rahita tattvavedI jo jana haiM, unako to yaha jIva sadA caitanyarUpa hai // 79 // eka kahe nA bhAva dUsarA kahe bhAva hai, kintu yaha to ubhayanayoM kA pakSapAta hai / pakSapAta se rahita tattvavedI jo jana haiM, unako to yaha jIva sadA caitanyarUpa hai // 80 // eka kahe nA eka dUsarA kahe eka hai, kintu yaha to ubhayanayoM kA pakSapAta hai / pakSapAta se rahita tattvavedI jo jana haiM, unako to yaha jIva sadA caitanyarUpa hai // 81 // eka kahe nA sAnta dUsarA kahe sAnta hai, kintu yaha to ubhayanayoM kA pakSapAta hai / pakSapAta se rahita tattvavedI jo jana haiM, unako to yaha jIva sadA caitanyarUpa hai // 82 // eka kahe nA nitya dUsarA kahe nitya hai, kintu yaha to ubhayanayoM kA pakSapAta hai / pakSapAta se rahita tattvavedI jo jana haiM, unako to yaha jIva sadA caitanyarUpa hai // 83 // eka kahe nA vAcya dUsarA kahe vAcya hai, kintu yaha to ubhayanayoM kA pakSapAta hai / pakSapAta se rahita tattvavedI jo jana haiM, unako to yaha jIva sadA caitanyarUpa hai // 84 // nAnA kahatA eka dUsarA kahe anAnA, kintu yaha to ubhayanayoM kA pakSapAta hai / pakSapAta se rahita tattvavedI jo jana haiM, unako to yaha jIva sadA caitanyarUpa hai // 85 // eka kahe nA cetya dUsarA kahe cetya hai, kintu yaha to ubhayanayoM kA pakSapAta hai / pakSapAta se rahita tattvavedI jo jana haiM, unako to yaha jIva sadA caitanyarUpa hai // 86 //
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra anuzIlana 400 eka kahe nA dRzya dUsarA kahe dRzya nA, kintu yaha to ubhayanayoM kA pakSapAta hai| pakSapAta se rahita tattvavedI jo jana haiM, unako to yaha jIva sadA caitanyarUpa hai // 87 // eka kahe nA vedya dUsarA kahe vedya hai, kintu yaha to ubhayanayoM kA pakSapAta hai / pakSapAta se rahita tattvavedI jo jana haiM, unako to yaha jIva sadA caitanyarUpa hai // 88 // eka kahe nA bhAta dUsarA kahe bhAta hai, kintu yaha to ubhayanayoM kA pakSapAta hai| pakSapAta se rahita tattvavedI jo jana haiM, - unako to yaha jIva sadA caitanyarUpa hai // 89 // ( harigIta ) uTha rahA jisameM anante vikalpoM kA jAla hai / vaha vRhad nayapakSakakSA vikaTa hai vikarAla hai // ullaMghana kara use budha anubhUtimaya nijabhAva ko| ho prApta antarbAhya se samarasI eka svabhAva ko // 90 // (dohA) indrajAla se sphureM, saba vikalpa ke puMja / jo kSaNabhara meM laya kare, maiM hU~ vaha citpuMja // 91 // ( rolA ) maiM hU~ vaha citpuMja ki bhAvAbhAvabhAvamaya / paramAratha se eka sadA avicala svabhAvamaya // karmajanita yaha baMdhapaddhati karU~ pAra maiM / nita anubhava yaha karU~ ki cinmaya samayasAra maiM // 92 // ( harigIta ) yaha puNya puruSa purANa saba nayapakSa bina bhagavAna hai / yaha acala hai avikalpa hai basa yahI darzana jJAna hai // nibhRtajanoM kA svAdya hai ara jo samaya kA sAra hai / jo bhI ho vaha eka hI anubhUti kA AdhAra hai // 93 //
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ 401 kalaza padyAnuvAda nija augha se cyuta jisataraha jala DhAlavAle mArga se / balapUrvaka yadi mor3a deM to A mile nija augha se // usa hI taraha yadi mor3a deM balapUrvaka nijabhAva ko / nijabhAva se cyuta AtmA nijabhAva meM hI A mile // 94 // (rolA ) hai vikalpa hI karma vikalpaka kartA hove / jo vikalpa ko kare vahI to kartA hove // nita ajJAnI jIva vikalpoM meM hI hove / isa vidhi kartAkarmabhAva kA nAza na hove // 95 // jo karatA hai vaha kevala kartA hI hove / jo jAne basa vaha kevala jJAtA hI hove // jo karatA vaha nahIM jAnatA kucha bhI bhAI / jo jAne vaha kare nahIM kucha bhI he bhAI // 16 // karane rUpa kriyA meM jAnanA bhAsita nA ho / jAnana rUpa kriyA meM karanA bhAsita nA ho // isIlie to jAnana-karanA bhinna-bhinna haiM / isIlie to jJAtA-kartA bhinna-bhinna haiM // 97 // ( harigIta ) karma meM kartA nahIM ara karma kartA meM nhiiN| isalie kartAkarma kI thiti bhI kabhI banatI nahIM // karma meM hai karma jJAtA meM rahA jJAtA sadA / sApha hai yaha bAta phira bhI moha hai kyoM nAcatA ? // 98 // puNyapApAdhikAra ( savaiyA ikatIsA ) jagamaga jagamaga jalI jJAnajyoti jaba, ati gaMbhIra cit zaktiyoM ke bhAra se / adbhuta anupama acala abheda jyoti, vyakta dhIra-vIra nirmala Ara-pAra se //
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra anuzIlana 402 taba karma karma nahIM kartA kartA na rahA, jJAna jJAnarUpa huA Ananda apAra se / aura pudgalamayI karma karmarUpa huA, jJAnI pAra hue bhavasAgara apAra se // 99 // (harigIta ) zubha ara azubha ke bheda se jo dopane ko prApta ho / vaha karma bhI jisake udaya se ekatA ko prApta ho / jaba moharaja kA nAza kara samyak sahita vaha svayaM hii| jaga meM udaya ko prApta ho vaha sudhAnirjhara jJAna hI // 10 // (rolA ) donoM janme eka sAtha zUdrA ke ghara meN| eka palA bAmana ke ghara dUjA nija ghara meN| eka chue nA madya brAhmaNatvAbhimAna se| dUjA DUbA rahe usI meM zUdrabhAva se| jAtibheda ke bhrama se hI yaha antara aayaa| isa kAraNa ajJAnI ne pahicAna na paayaa| puNya-pApa bhI karma jAti ke jur3avA bhaaii| donoM hI haiM heya mukti mAraga meM bhAI / / 101 // are puNya ara pApa karma kA hetu eka hai| Azraya anubhava ara svabhAva bhI sadA eka hai| ataH karma ko eka mAnanA hI abhISTa hai| bhale-bure kA bheda jAnanA ThIka nahIM hai // 102 // ( dohA ) jinavANI kA marma yaha baMdha kareM saba karma / muktihetu basa eka hI AtmajJAnamaya dharma // 103 // (rolA ) sabhI zubhAzubhabhAvoM ke niSedha hone se / azaraNa hoMge nahIM rameMge nija svabhAva meM // are manIzvara to nizadina nija meM hI rahate / nijAnanda ke paramAmRta meM hI nita ramate // 104 //
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ 403 kalaza padyAnuvAda jJAnarUpa dhruva acala AtamA kA hI anubhava / mokSarUpa hai svayaM ataH vaha mokSahetu hai // zeSa bhAva saba baMdharUpa haiM baMdhahetu haiM / isIlie to anubhava karane kA vidhAna hai // 105 // ( dohA) jJAnabhAva kA pariNamana jJAnabhAvamaya hoya / ekadravyasvabhAva yaha hetu mukti kA hoya // 106 // karmabhAva kA pariNamana jJAnarUpa nA hoya / dravyAntarasvabhAva yaha isase mukati na hoya // 107 / / baMdhasvarUpI karma yaha zivamaga rokanahAra / isIlie adhyAtma meM hai niSiddha zatavAra // 108 // ( harigIta ) tyAjya hI haiM jaba mumukSu ke lie saba karma ye / taba puNya evaM pApa kI yaha bAta karanI kisalie / nija AtamA ke lakSya se jaba pariNamana ho jAyagA / niSkarma meM hI rasa jage taba jJAna daur3A AyagA // 109 // yaha karmavirati jabatalaka nA pUrNatA ko prApta ho / hA~, tabatalaka yaha karmadhArA jJAnadhArA sAtha ho // avarodha isameM haiM nahIM para karmadhArA baMdhamaya / muktimAraga eka hI haiM, jJAnadhArA muktimaya // 110 // (harigIta ) karmanaya ke pakSapAtI jJAna se anabhijJa hoN| jJAnanaya ke pakSapAtI AlasI svacchaMda hoM / / jo jJAnamaya ho pariNamita paramAda ke vaza meM na hoN| karma virahita jIva ve saMsAra-sAgara pAra hoM // 111 // jaga zubha azubha meM bheda mAne moha madirApAna se / para bheda inameM haiM nahIM jAnA hai samyagjJAna se // yaha jJAnajyoti tamavirodhI khele kevalajJAna se / jayavaMta ho isa jagata meM jagamagai AtamajJAna se // 112 //
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20.00 20.00 16.00 11.00 12.00 12.00 10.00 7.00 7.00 6.00 6.00 5.00 5.00 5.00 5.00 2.50 2.50 5.00 DaoN. hukamacanda bhArilla ke mahattvapUrNa prakAzana 1. samayasAra anuzIlana bhAga-1 (1 se 68 gAthA taka) 2. samayasAra anuzIlana bhAga-2 (69 se 163 gAthA taka) 3. paramabhAva prakAzaka nayacakra 4. paNDita ToDaramala : vyaktitva aura kartRtva 5. AtmA hI hai zaraNa 6. satya kI khoja (hindI, gujarAtI, marAThI, tamila, kannar3a) 7. dharma ke dazalakSaNa (hindI, gujarAtI, marAThI, kannar3a, tamila, aMgrejI) 8. tIrthaMkara bhagavAna mahAvIra aura unakA sarvodayatIrtha (hindI, gujarAtI, marAThI, kannar3a, aMgrejI) 9. vItarAga-vijJAna prazikSaNa nirdezikA 10. bAraha bhAvanA : eka anuzIlana 11. Apa kucha bhI kaho (hindI, gujarAtI, marAThI, kannar3a, aMgrejI) 12. kramabaddhaparyAya (hindI, gujarAtI, marAThI, kannar3a, tamila, aMgrejI) 13. gAgara meM sAgara 14. AcArya kundakunda aura unake paMca paramAgama 15. paMcakalyANaka pratiSThA mahotsava (hindI, gujarAtI, marAThI, kannar3a) 16. nimittopAdAna 17. ahiMsA : mahAvIra kI dRSTi meM (hindI, marAThI, gujarAtI, aMgrejI) 18. yugapuruSa kAnajIsvAmI (hindI, gujarAtI, marAThI, kannar3a) 19. caitanya camatkAra 20. paNDita ToDaramala : jIvana aura sAhitya 21. maiM kauna hU~ (hindI, gujarAtI, marAThI, kannar3a, tamila, aMgrejI) 22. bAlabodha pAThamAlA bhAga-2 (hi., gu., ma., ka., ta., baM., aM.) 23. bAlabodha pAThamAlA bhAga-3 (hi., gu., ma., ka., ta., baM., aM.) 24. vItarAga-vijJAna pAThamAlA bhAga-1 (hi., gu., ma., ka., aM.) 25. vItarAga-vijJAna pAThamAlA bhAga-2 (hi., gu., ma., ka., aM.) 26. vItarAga-vijJAna pAThamAlA bhAga-3 (hi., gu., ma., ka., aM.) 27. tattvajJAna pAThamAlA bhAga-1 (hi., gu., ma., ka., aM.) 28. tattvajJAna pAThamAlA bhAga-2 (hi. gu., ma., ka., aM.) 29. sAra samayasAra 30. zAzvata tIrthadhAma : sammedazikhara 31. kundakunda zataka (artha sahita) 32. samayasAra padyAnuvAda 33. yogasAra padyAnuvAda 34. bAraha bhAvanA evaM jinendra vandanA 35. zuddhAtma zataka (artha sahita) 36. tIrthaMkara bhagavAna mahAvIra 37. anekAnta aura syAdvAda 38. zAkAhAra : jainadarzana ke pariprekSya meM 39. arcanA (jevI sAija) 40. gommaTezvara bAhubalI *41. vItarAgI vyaktitva : bhagavAna mahAvIra (hindI, gujarAtI) 4.00 4.00 4.00 4.00 1.50 2.00 1.25 1.25 1.00 or or 1.00 1.00 or 1.00 1.50 1.00 1.00
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ DaoN. hukamacandajI bhArilla kA nAma Aja jaina samAja ke uccakoTi ke vidvAnoM meM agraNIya _ jyeSTha kRSNA aSTamI vi.saM. 1992 tadanusAra zanivAra, dinAMka 25 maI, 1935 I. ko lalitapura (u.pra.) jile ke baraudAsvAmI grAma ke eka dhArmika jaina parivAra meM janme DaoN. bhArilla zAstrI, nyAyatIrtha, sAhityaratna tathA ema.e. pIeca.DI haiN| samAja dvArA vidyAvAcaspati, vANIvibhUSaNa, jainaratna Adi aneka upAdhiyoM se samaya-samaya para Apako vibhUSita kiyA gayA hai| sarala, subodha, tarkasaMgata evaM AkarSaka zailI ke pravacanakAra DaoN. bhArilla Aja sarvAdhika lokapriya AdhyAtmika pravaktA haiN| unheM sunane deza-videza meM hajAroM zrotA nirantara utsuka rahate haiN| AdhyAtmika jagata meM aisA koI ghara na hogA, jahA~ pratidina Apake pravacanoM ke kaisiTa na sune jAte hoM tathA ApakA sAhitya upalabdha na ho| dharma pracArArtha Apa aneka bAra videza yAtrAyeM bhI kara cuke haiN| jaina-jagata meM sarvAdhika par3he jAne vAle DaoN. bhArilla ne aba taka choTI-bar3I 41 pustakeM likhI haiM aura aneka granthoM kA sampAdana kiyA hai, jinakI sUcI andara prakAzita kI gaI hai| Apako yaha jAnakara Azcarya hogA ki aba taka ATha-bhASAoM meM prakAzita ApakI kRtiyA~ 36 lAkha se bhI adhika kI saMkhyA meM jana-jana taka pahuMca cukI haiN| sarvAdhika bikrI vAle jaina AdhyAtmika mAsika vItarAga-vijJAna hindI tathA marAThI ke Apa sampAdaka haiN| paNDita ToDaramala smAraka TrasTa kI samasta gatividhiyoM ke saMcAlana meM ApakA mahatvapUrNa yogadAna hai|