Book Title: Praman Manjari
Author(s): Pattambhiram Shastri
Publisher: Rajasthan Puratattava Mandir
Catalog link: https://jainqq.org/explore/022449/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjasthAna purAtana granthamAlA pradhAna saMpAdaka - purAtattvAcArya, jinavijaya muni [ sammAnya saMcAlaka, rAjasthAna purAtattva mandira, jayapura ] granthAM ka 4**** tArkika cUDAmaNi- sarvadeva viracitA pramANamaJjarI EXEE ******************* rAjasthAna rAjya saMsthApita rAjasthAna purAtattva mandira jayapura (rAjasthAna ) [vi. saM. 2010 ] [ mUlya 4-0-0 ] Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjasthAna purAtanaM granthamAlA pradhAna saMpAdaka - purAtattvAcArya, jinavijaya muni [ sammAnya saMcAlaka, rAjasthAna purAtattva mandira, jayapura ] granthAM ka 4 **** tArkika cUDAmaNi- sarvadeva viracitA pramANamaJjarI *E*E*E* *********** ******** rAjasthAna rAjya saMsthApita rAjasthAna purAtattva mandira jayapura (rAjasthAna ) Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjasthAna purAtana granthamAlA rAjasthAna rAjyadvArA prakAzita sAmAnyataH akhilabhAratIya tathA vizeSataH rAjasthAnapradezIya purAtana kAlIna saMskRta, prAkRta, apabhraMza, rAjasthAnI, hindI Adi bhASAnibaddha vividhavAGmaya prakAzinI viziSTa pranthAvali * pradhAna saMpAdaka purAtattvAcArya, jinavijaya muni [ oNnararIra meMbara oNpha jarmana orienTala sosAiTI, jarmanI ] sammAnya sadasya bhANDArakara prAcyavidyA saMzodhana mandira, pUnA; gujarAta sAhitya sabhA, ahamadAbAda; sammAnya niyAmaka ( oNnarari DaoNyarekTara ) - bhAratIya vidyAbhavana, baMbaI; - pradhAna saMpAdaka gujarAtapurAtattvamandira granthAvalI; bhAratIyavidyA pranthAvalI; siMghI jaina granthamAlA; jainasAhityasaMzodhaka granthAvalI; ityAdi, ityAdi / vaizAkha vikramAbda 2010 granthAMka 4 pramANa maJjarI [ prathamAvRtti - prati saMkhyA 500; mUlya 4-0-0 ] prakAzaka rAjasthAna rAjyAjJAnusAra saMcAlaka, rAjasthAna purAtattva mandira jayapura (rAjasthAna ) 1 rAjyaniyamAnusAra - sarvAdhikAra surakSita { khristAmaI 1956 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tArkikacUDAmaNi-sarvadeva-viracitA pramANamaJjarI [balabhadra mizra-advayAraNyayogi-vAmanabhaTTa-viracita vyAkhyAtraya samanvitA] saMpAdana kartA paM. paTTAbhirAma zAstrI, vidyAsAgaraH prakAzana kartA rAjasthAna rAjyAsAnusAra saMcAlaka, rAjasthAna purAtattva mandira jayapura (rAjasthAna) vikramAbda 201] 'mUlya 4-0-0 [khistAbda 1953 mudraka - lakSmIbAI nArAyaNa caudharI, nirNayasAgara presa, 26-28 kolabhATa sTrITa, baMbaI. 2. Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjasthAna granthamAlA saMskRta-prAkRta sAhitya zreNi' ke antargata jo grantha presoMmeM chapa rahe haiM unakI nAmAvali 1 tripurAbhAratI laghustava-ko siddhasArasvata laghupaNDita / 2 bAlazikSA vyAkaraNa-kartA Thakkura sNgraamsiNh| 3 karuNAmRtaprapA-kartA mahAkavi Thakkura somezvara deva / 4 padArtharatnamaJjUSA-kartA paM. kRSNamizra / 5 zakunapradIpa-kartA paM. laavnnyshrmaa| 6 uktiratnAkara-kartA paM. sAdhusundara gaNI / 7 prAkRtAnanda (prAkRta vyAkaraNa)- kartA paM. raghunAtha kavi / 8 IzvaravilAsakAvya-kartA paM. kRSNabhaTTa / 9 maharSikulavaibhava-kartA paM. madhusUdana ojhA vidyAvAcaspati / 10 cakrapANivijayakAvya-kartA paM. lakSmIdhara bhaTTa / 11 kAvyaprakAzasaMketa-kartA bhaTTa somezvara / 12 pramANamaJjarI (vRttitrayopetA)-mUlakartA sarvadevAcArya / 13 vRttidIpikA-kartA mauni kRSNabhaTTa / 14 tarkasaMgraha phakkikA-kartA paM. kSamAkalyANa gaNI / 15 rAjavinoda kAvya-kartA kavi udyraaj| 16 yaMtrarAjaracanA-kartA mahArAjA savAI jayasiMha / 17 kArakasaMbandhodyota- kartA paM. rabhasanandI / 18 zRMgArahArAvali-kartA zrIharSa kavi / 19 kRSNagItikAvyAni-kartA kavi somanAtha / 20 nRttasaMgraha-ajJAta kavi krtRk| 21 nRtyaratnakoza-kartA rAjAdhirAja kuMbhakarNadeva / 22 nandopAkhyAna - ajJAtavidvatkartRka / 23 cAndravyAkaraNa-kartA mahAvaiyyAkaraNa cndrgomii| 24 zabdaratnapradIpa- ajJAtakartRka / 25 ratnakoza 26 kavikaustubha-kartA paM. raghunAtha manohara / 27 maNiparIkSAdi-prakaraNAni ajJAtakartRka 28 sAmudrakam / 29 zatakatrayam - kartA bhartRhari / 30 vasantavilAsa- ,, ajJAtakartRka / Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiJcit prAstAvika sarvadevAcArya praNIta. pramANamaJjarI nAmaka prastuta grantha vaizeSika darzanakA eka ' pramANabhUta aura prAcIna prakaraNa grantha hai| isa granthakA mUlamAtra hI abhI taka prakAzameM AyA hai; lekina vyAkhyAdike sAtha yaha kahIMse prakAzita nahIM huA / Adhunika vidvAnoMko to isa granthakA paricaya bhI zAyada nahIM hai| rAjasthAna, madhyabhArata evaM gujarAtake prAcIna pustaka bhaNDAroMmeM isa granthakI aneka hastalikhita pratiyAM prApta hotI haiM aura isa para racI huI bhinna bhinna vidvAnoMkI vyAkhyAe~ Adi bhI yatratatra upalabdha hotI haiN| isase jJAta hotA hai ki prAcIna kAlameM, rAjasthAnameM isa granthake paThana-pAThana aura adhyayana - adhyApana AdikA yatheSTa pracAra rahA hai| . koI 12 varSa pahale baMbaIke nirNayasAgara presane isa granthakA mUlamAtra chApa kara prakaTa kiyA thA, jise dekha kara isakI vyAkhyA vagairahake viSayameM kucha jAnakArI prApta karanekI hameM icchA huI / san 1943 ke prAraMbhameM jesalamerake jJAna bhaNDAroMkA nirIkSaNa karanekA hameM prasaGga prApta huA usa samaya vahAMke eka jJAna bhaNDArameM balabhadramizrakI' vyAkhyAvAlI isakI . 1 ina balabhadramizrane kezava mizrakI tarkabhASAparabhI tarkabhASA prakAzikA nAmaka saMkSipta paraMtu sundara vyAkhyA banAI hai jisakI eka prati pUnAke bhANDArakararIsarca insTITyUTameM saMrakSita, rAjakIya grantha saMgrahameM, surakSita hai / isa vyAkhyAke Adyanta padya isa prakAra haiN| Adi-viSNudAsatanUjena balabhadreNa tanyate / dhyAtvA viSNupadAmbhojaM tarkabhASAprakAzikA / anta-viSNudAsatanUjena mAdhvIputreNa yatnataH / akAri balabhadreNa tarkabhASAprakAzikA // ina balabhadra mizrakA samayanirNAyaka koI viziSTa AdhAra abhI taka jJAta nahIM huA hai| paraMtu bhAvanagarake jaina jJAna bhaNDArameM prastuta pramANamaJjarI vyAkhyAkI eka prati hamAre dekhanemeM AI hai usakA lipikAla Adi isa prakAra likhA huA hai| saMvat 1667 varSe bhAdvAsudi 14 dine vAra some pratI pUrI kIdhI / moDha jJAtIya paMDyA bhavAna suta paMDyA meghjii| isa paMktise itanA to nizcita jJAta ho rahA hai ki vi. saM. 1667 ke pahale hI balabhadra mizra kabhI ho gaye haiN| isake pUrvakI samayamaryAdA kA vicAra karane para, yaha bhI nizcita rUpase kahA jA sakatA hai ki tarkabhASAke kartA paM. kezavamizrake bAda hI balabhadra mizra hue haiN| kezavamizrakA samaya, vidvAnoMne prAyaH IkhI 1300 ke kucha pUrvavartI anumAnita kiyA hai / kyoM ki tarkabhASAke pahale TIkAkara cinnabhaTTa haiM jo IkhIkI 14 vIM zatAbdIke pUrvArddha meM hue haiN| dUsarI ora kezavamizrane apane granthameM prasiddha mahAnaiyAyika gaMgezake vicAroMkA anusaraNa kiyA hai, ataH gaMgezake bAda hI kezavamizrakA honA siddha hotA hai / gaMgezopAdhyAyakA samaya vidvAnoMne I. sa. 11501200 ke lagabhaga anumAnita kiyA hai; ataH isa taraha I. sa. 1200-1300 ke bIcameM kezavamizrakA honA mAnanA saMgata laganA hai| hamArA anumAna hai ki pramANamaJjarI aura tarkabhASAke TIkAkAra ye balabhadramizra ve hI haiM jo tarkabhASAkI eka dUsarI vyAkhyA karanevAle govardhana mizrake pitA the| govarddhana mizrane apanI tarkabhASAprakAza nAmaka vyAkhyA meM apanA paricaya isa prakAra diyA hai Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eka prAcIna sundara hastalikhita prati hameM dekhaneko milii| hamane usakI pratilipi karavA lii| khoja karane para, pUnA, baDaudA, baMbaI, bIkAnera, bhAvanagara, pATana, ahamadAbAda Adi sthAnoMke prAcIna granthoMke saMgrahoMmeM bhI isa granthakI anyAnya TIkAe~ aura unakI aneka pratiyA~ jJAta huii| rAjasthAna sarakArane, hamArI preraNAse prerita ho kara, san 1950 meM, jaba rAjasthAna purAtattva mandirakI sthApanAkA zubha saMkalpa kiyA aura prAraMbhameM isa mandirake saMcAlanakA bhAra hamAre hI Upara rakhanA nizcita kiyA gayA, taba hamane prathama hI varSameM isa saMsthAkI orase prakAzita kiye jAnevAle, jina granthoMkA cunAva kiyA unameM prastuta pramANamaJjarIko bhI sthAna diyA; aura isake saMpAdanakA kArya, paNDitapravara vidyAsAgara zrIpaTTAbhirAmajI zAstrI (jo usa samaya jayapurake mahArAjA saMskRta kaoNlejake pradhAnAcAryake pada para adhiSThita the) ko sauMpA / paNDitavarya zrIpaTTAbhirAmajI zAstrI mImAMsAdarzanake eka prauDha vidvAn haiM aura Apane itaHpUrva aneka uccakoTike granthoMkA saMpAdana - saMzodhana Adi kArya baDI nipuNatAke sAtha kiyA hai / vartamAnameM Apa kalakattA yunivarsiTIke saMskRta-vibhAgameM prAdhyApakake pada para niyukta haiM / zAstrIjIne prastuta granthakA saMpAdana baDI yogyatA aura sAvadhAnatAke sAtha kiyA hai jisake liye hama inake prati apanA hArdika kRtajJabhAva prakaTa karate haiM aura cAhate haiM ki bhaviSyameM bhI Apa isI taraha aise hI kisI anya mahattvake granthakA saMpAdana - saMzodhana kara, isa rAjasthAna purAtana granthamAlA kI zobhAvRddhi karanemeM hamAre sahabhAgI bneN| yatarkabhASAmanubhASate sma govarddhanastarkakathAsu dhIraH / tenAnavadyena sudhAMzugaurI kIrtigurUNAmamRtAdhikA'stu // vijayazrItanujanmA govardhana iti zrutaH / tarkAnubhASAM tanute vivicya gurunirmitim // zrIvizvanAthAnujapadmanAbhAnujo garIyAn balabhadrajanmA / tanoti tarkAnadhigatya sarvAn zrIpadmanAbhAd viduSo vinodam // -dekho zrIrAmakRSNa gopAlabhAMDArakarakI, san 1882-83 kI saMskRtasAhityakI khojaviSayaka riporTapustaka, pR. 213. balabhadramizra aura govarddhana mizra-donoMkI racanAzailI prAyaH samAna mAlUma detI hai / balabhadrane apanI tarkabhASAprakAzikAke antameM jisa prakAra apane pitA aura mAtAkA nAma nirdeza kiyA hai usI prakAra govarddhana mizrane bhI apanI mAtA aura pitAkA nAmanirdeza kiyA hai| saMbhava hai ki isa viSayake AdhArabhUta granthoMkI . vizeSa rUpase chAnavIna karanepara, unameMse kucha viziSTa prakAza prApta ho ske| [ina paMktiyoMkA mudrAkSara saMyojana ho jAne bAda, rAjasthAna purAtattvamandirake saMgrahake liye prAcIna granthoMkA saMcayana karanevAle pATaNanivAsI paM. amRtalAla mohanalAlane balabhadra mizrakI tarkabhASA prakAzikA vyAkhyA kI eka vizeSa prAcIna prati hameM upasthita kI jo vi. saM. 1607 kI likhI huI hai| isa pratike antameM lipikArane apanA paricaya diyA hai| zrImatripAThIviSNudAsatanaya - zrImadbalabhadra viracitA tarkabhASAprakAzikA samAptA // saMvat 1607 caitra zu. di. 9 some| bha0 harinAthasuta naakrenn| liSitamidaM tarkabhASAyAH TippaNakaM // zubhaM bhavatu // isa pratikI sthiti dekhanese jJAta hotA hai ki yaha kisI vizeSa prAcIna kAlIna prati parase pratilipike rUpameM taiyAra kI gaI hai| ataH isake AdhArase balabhadrakA samaya vi. saM 1600 ke pUrvakA to khataH siddha hai| Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastuta prakAzanameM sarvadevasUrikI mUlakRti pramANamaJjarI aura usapara likhI gaI 3 bhinna bhinna vyAkhyAeM sammilita kI gaI haiM / vyAkhyAoMkI viziSTatA Adike viSayameM saMpAdakapaNDitavaryane, apane prAstAvika vaktavyameM saMkSepameM yathAyogya samullekha kiyA hai| - granthakAra sarvadevake samaya Adike viSayameM koI nizcita vRtta jJAta nahIM hotA hai / zAstrIjIne anumAnataH vikramakI 14 vIM zatAbdImeM unake honekI kalpanA kI hai / paraMtu hamArA anumAna hai ki sarvadeva kucha vizeSa prAcInakAlIna haiM / pramANamaJjarIkI racanAzailI vizeSa prAcIna paddhatikI hai / zivAdityakI saptapadArthI aura sarvadevasUrikI pramANamaJjarI ye donoM vaizeSika darzanake viziSTa evaM samakoTike prakaraNa grantha haiM jinameM vaizeSika sUtrameM pratipAdita 6 padArthoke badale 7 padArthoMkA sarvaprathama pratipAdana kiyA gayA mAlUma detA hai| pramANamaJjarIkI sabase prAcIna hastalikhita prati kAzmIrameM DaoN. byuhalarako prApta huI thI jisako unane 11 vIM zatAbdImeM likhI huI batalAI hai| isa taraha jaba 11 vIM zatAbdImeM likhI huI pramANamaJjarIkI prati milatI hai to phira isakI racanA kama se kama. isase pUrva to avazya hI huI siddha hotI hai / so hamAre anumAnase 10 vIM zatAbdIke antameM isakA praNayana honA saMbhava hai / mAlUma detA hai ki granthakAra kAzmIra dezakA nivAsI hai aura isaliye isakI kRtikA pracAra kucha samayake bAda, dhIre dhIre huA hai / sabase pahale pramANamaJjarIkA ullekha jisameM milA hai vaha hai nyAyaparizuddhi nAmaka grantha, jisakA praNayana veMkaTanAtha vedAntAcAryane kiyA hai| veMkaTanAthakA samaya khistAbda 1267-69 nizcita rUpase jJAta huA hai| isa granthameM veMkaTanAthane eka sthAnapara hetvAbhAsoMkI carcA ke prakaraNameMzrImahAvidyA-mAnamanohara-pramANamaJjaryAdipaThitavakrAnumAnasyApi tathAtvam / (dekho, nyAyaparizuddhi, caukhambAgranthAvalimeM prakAzita, pR. 278) isa prakAra mahAvidyA, mAnamanohara ke sAtha pramANamaJjarIkA ullekha kiyA hai / isake TIkAkAra zrInivAsAcArya, jo prAyaH granthakArake hI ziSya samajhe jAnevAle aura ataH unake samakAlIna hI mAne jAnevAle, ne apanI 'nyAyasAra' nAmaka TIkAmeM, isa paMktikI TIkA karate hue likhA hai ki__'zrImahAvidyA-mAnamanohara-pramANamaJjarIti granthanAmadheyAni / ' (dekho, vahI pustaka, vahI pRSTha) isase spaSTa hai ki yaha pramANamaJjarI prakaraNa grantha vikramakI 15 vIM zatAbdIke pUrva hI yatheSTa sudUra dakSiNa taka prasiddha ho cukA thaa| isI taraha pratyagrUpa bhagavAn athavA pratyakkharUpa bhagavAn nAmaka granthakAra, jo vikramakI 14 vIM zatAbdike uttarArddha aura 15 vIM ke pUrvArddhake bIcameM ho gaye jJAta hote haiM, unane bhI citsukhAcArya racita tattvapradIpikA nAmaka 1 dekho, DaoN. byuhalarakI kAzmIrameM kI gaI khoja viSayakI riporTa, pR. 26; tathA DaoN. beMDAlakA banAyA huA briTiza myujiamake saMskRta granthoMkA sUcipatra ( keTelaoNga) pR. 138, naM. 335, aura inDiyA oNphisake saMskRta graMthoMkA sUcipatra, pR. 666,naM. 2975 vizeSa jAnane ke liye, TaoNkiyo (jApAna)ke sotozu kaoNlejake pro.ha. ui kI likhI huI dazapadArthIke anugama rUpa 'vaizeSika philaoNsaoNphI' nAmaka pustaka, pR. 126.(pAdaTippaNI) Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiJcita bhAratAvika grantha para nayanaprasAdinI nAmaka jo vyAkhyA likhI hai usameM darzanazAstroMke praNetA jina anekAneka granthakAroM ke aura unake granthoMke nAma nirdiSTa kiye haiM una nAmoMmeM sarvadeva aura unake racita pramANamaJjarI granthakA bhI nAma ullikhita hai / isaliye prastuta grantha usa samayake granthakAroMmeM jJAta rahA hai isameM koI saMdeha nahIM hai' 1 4 jaina saMpradAyameM bhI prAcIna kAlameM isa granthakA paThana-pAThana vizeSa rUpase rahA hai yaha to isakI jo anekAneka prAcIna pratiyAM vizeSa rUpase jaina grantha bhaNDAroMmeM hI upalabdha hotI haiM usIse siddha hai | akabara bAdazAhake jaina guru suprasiddha AcArya hIravijaya sUrike pradhAna ziSya vijayasena sUrine jina zaiva darzanake mukhya mukhya granthoMkA adhyayana - manana kiyA thA unakI nAmAvali, unake jIvana caritakharUpa saMskRta mahAkAvya vijayaprazasti meM dI gaI hai / usameM tarkabhASA, saptapadArthI, varadarAjI Adi prakaraNa granthoMke sAtha isa pramANamaJjarI kA bhI nAmanirdeza kiyA huA hai / yathA tarkabhASA - saptapadArthI - varadarAjI - pramANamaJjarI - prazastapAdabhASya- kaNAdarahasyAdayaH kaNTha-kusumAJjali -kiraNAvali - varddhamAna-tattvacintAmaNiparyantAH zaivapramANazAstrANi / ( vijayaprazasti mahAkAvya, sarga 1, padya 9 kI TIkA ) aisA mAlUma detA hai ki annaMbhaTTa racita tarkasaMgraha nAmaka isI viSayake navIna prakaraNa granthakI adhika sarala aura subodha racanA honeke bAda usake paThana-pAThana kA pracAra bahuta adhika bar3hA aura pramANamaJjarI jaise prAcIna zailIke granthakA adhyayana viluptasA ho gayA / aura isa kAraNa se nyAya-vaizeSika darzanake sAhityake abhyAsiyoM aura vivecakoMko prAyaH isa granthake astitvakA bhI jJAna nahIM mAlUma de rahA hai / isa vastusthitikA vicAra kara, hamane prastuta granthako rAjasthAna sarakAra dvArA Ayojita, isa abhinava 'rAjasthAna purAtana granthamAlA' meM prakaTa karanekA prathama varSake prAraMbhika kAryakramameM hI nizcaya kiyA thA / isa granthamAlAkA pradhAna uddezya saMskRta, prAkRta, apabhraMza evaM prAcIna dezabhASAmeM grathita aise anekAneka granthoM kA uddhAra kara prakAzameM lAnekA hai, jo prAyaH vidvatsamAjake liye alabdha- ajJAta - azrutapUrva se haiM aura jo vizeSa karake rAjasthAnake aparicita evaM upekSita sthAnoMmeM naSTa-bhraSTa dazAko prApta ho kara, kAlake kuTila vivarameM sadA ke liye vilIna ho jAnekI paristhitimeM pahuMce hue haiM / zazadhara-maNi rAjasthAna sarakArakA yaha satprayatna bhAratIya sAhitya aura saMskRtike anuyAyI aura upAsakoMke liye atIva abhinandanIya hai / hamArA prayatna hai ki bhAratake sarvAMgINa vikAsakramakI jo paJcavarSIya yojanA banI hai usIke antargata rAjasthAna sarakArakI yaha sAhityika samuddhArakI suyojanA bhI eka AdarzarUpa kArya bane / vaizAkha zuklA 3, saM. 2010. bhAratIya vidyA bhavana, baMbaI jinavijaya mui 1 dekho, mahAvidyAviDambana nAmaka grantha ( gAyakavADa prAcyagranthamAlA ) kI prastAvanA, pR. 23 kI pAdaTippaNI / Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ||shriiH|| sampAdakIyaM kiJcit adhunA yeyaM zrIsarvadevasUriviracitA pramANamaJjarI TIkAtrayasamalaGkRtA mudrApya prakAzaM nIyate, sA kevalamUlasUtrakharUpA saptatriMzadadhikaikonaviMzatizatatame (1937 san) IsavIye varSe mumbayyAM jagati labdhapratiSThe nirNayasAgaramudraNAlaye prathamaM mudritA / sAmpratamimAM TIkAtrayeNa saha pariSkRtya sampAdayituM rAjasthAnIyapurAtattvamandirapravartakaH purAtattvAcAryazrImajjinavijayamunimahodayairniyukto'haM zobhane'smin kArya prAvartiSi / granthasyAsya zobhAM parivarddhayituM zuddhAMzca pAThAn sannivezayituM nekavidhAnyAdarzapustakAni prAcInAnyAsAdayam / tatra - (a) puNyapattanasthAdvizrutAd bhANDArakarapustakAgArAt (Bhandarkar Insti . tute) prAptamekaM hastalikhitamatiprAcInaM pustakam 'ka' saMjJitam / (A) tasmAdeva prAptamanyattAdRzaM pustakam 'kha' saMjJitam / / (i) upAdhyAyapadavibhUSitena sAhityajainanyAyAcAryeNa zrIvinayasAgaramunimahodayena dattamekaM prAcInatamaM pustakam 'ga' saMjJitam / / (I) tenaiva mahodayena pradattamanyatpustakaM patratrayAtmakamatisUkSmAkSarailikhitaM 'gha' saMjJitam / (u) bIkAnerata AsAditamekaM pustakaM 'Ga' saMjJitam / (U) mumbayyAM mudritaM pustakamiti mUlapustakAni SaT / (R) puNyapattanasthapustakAgArAdeva prAptaM balabhadraTIkApustakamekam 'ca' saMjJitam / (R) jayapurasthapurAtattvamandirasaJcAlakaiH zrImunimahodayaiH prattamekaM balabhadraTIkA pustakam 'cha' saMjJitam / (la) puNyapattanataH prApte zrImadadvayAraNyaTIkApustake dve 'ja' 'jha' saMjJite / (e) zrIvinayasAgaramahodayadvArA prAptamadvayAraNyaTIkApustakam 'Ta' saMjJitam / (ai) bIkAnerato labdhamadvayAraNyaTIkApustakam 'Tha' saMjJitam / (o) puNyapattanataH prAptamekaM vAmanabhaTTaviracitaTIkApustakamiti sapta TIkApustakAni / eSu mUlapustakAni sarvANyeva prAyazzuddhAni spaSTAkSarANi ca / vyAkhyApustakeSu balabhadraTIkApustakadvayaM prAyo'zuddham viSamAkSaraJca / advayAraNyapustakAni prAyazzuddhAnyeva / vAmanabhaTTaTIkApustakazcAzuddhaprAyam / evamimAni pustakAnyavalambya grantho'yaM TIkAtrayopeto vaizeSikanaye pravi.vithUNAM bAlAnAmupakArAya prakAzaM nIra Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zcat 'kANAdaM pANinIyaJca sarvaMzAtropakArakam' ityabhiyuktoktyA kANAdanayasya sarvazAstropakArakatve na kasyApi vipratipattiH / tatra sUtrANAM prazastapAdabhASyasyAnyeSAzcodayanaprabhRtibhirvidvattallajairviracitAnAM granthAnAM duradhigamatvAttArkikacakracUDAmaNiH zrIsarvadevaH durUhaviSayAnokahasaGkule'smin kANAdakAntAre sukhena bAlAnAM pravezasiddhaye'tisaralyA zailyA granthamimaM praNinAya / ayaJca sarvadevaH IsavIyacaturdazazatAbdyAmAsIditi vimarza kairanumIyate / asmin granthe kaNAdAbhimatAnAM sarveSAM padArthAnAM lakSaNaM vibhAgaJca savizeSaM nirUpayan sarvadevaH zAstre vidyamAnaM kAThinyaM dUrIcakAreti na vaktavyaM mayA / granthasyAsya TIkAsu vilokyamAnAsu spaSTamidaM pratIyate - yadatraikamapyakSaraM na vRthA prayuktaM sarvadeveneti / asya granthasya tisraSTIkAssanti / tAH krameNa tArkikaziromaNibhiH zrImadadvayAraNya - balabhadra-vAmanabhaTTairviracitAH / imAzca TIkAH alpIyasyapyasmin granthe vidyamAnaM prauDhimAnamavadyotayanti / tisRSvapi TIkAsu mUle prayuktAnAM padAnAM prayojanavicAro viduSAM manAMsi raJjayedityatra na ko'pi saMzayaH / vyAkhyAsahitasyAsyAdhyayanenAdhyApanena vA na kevalamadhyetRRNAM kintvadhyApakAnAmapi padArthavivecanazailI parivarddhata ityatra kimu vaktavyam / idamevaikaM tAdRzaM zAstram, yacca sAkaM padArthajJAnena padArtha vivecanacAturImapi janayati / yazca yuktayA tattvaM parizIlayati sa eva paramArthatastatvamavagacchatIti na mayA vaktavyam / 'na hi pratijJAmAtreNa vastusiddhi:' iti prAcInAnAM yauktikazAstranirmANe iyAn prayAsaH / padArthatattvasya satyapi zabdasamadhigamyatve yuktayA tarkeNa vA tatsamadhigantuM lokAnAM dRzyate khArasikI pravRttiH / ata idaM yauktikaM zAstra pravartitaM prAcInaiH / amumevArthaM yati "zrotavyo mantavyo nididhyAsitavyaH" ityatra ' mantavya' padaM prayuJjAnA bhagavatI zrutirapi / evamasmin mahAphale zAstra bAlAnAM sukhena pravezasiddhaye zrIsarvadevena lekhanI vyApAritA / alpakAyasyAsya granthasya mahattvaM saMvIkSya tasya kalevaraM parivarddhayituM zrImadadvayAraNyaprabhRtayastA rkikaziromaNayo hRdayaGgamASTIkA araracanniti dhanyo'yaM saMskRtasamAjaH, vizeSatazca tArkikasamAjaH / TIkAkartRRNAM paurvAparye samaye ca vimRzyamAne mamedaM pratibhAti - yadbalabhadramizraH 'kecit ' 'atra kecit ' ' iti kecana' ityevaM tatra tatra matAnyanUdya khaNDayati / imAni ca matAni advayAraNya - vAmanabhaTTaTIkayossamupalabhyante / ato balabhadrastRtIyakoTau niveSTumarhati / vAmanabhaTTastu prAyosayAraNyaTIkAmevAnuvartate / iyAMstu vizeSaH - advayAraNyaTIkA vistRtA, vAmanabhaTTasya tu tasyA eva saGkSeparUpA TIketi / tatrApi vAmanabhaTTaH - ' zAke bANagajatricandragaNite varSe ( 1385) subhAnau zubhe' iti samayaM granthasyAnte nirdizan khasya IsavIyapaJcadazazatAbdImadhyavartitvaM kathayati / evaJcAdvayAraNyaH prathamaH, vAmanabhaTTo dvitIyaH, balabhadrastu tRtIyaH, sidhyatItyetadevAtra vaktuM pAryate, vizeSatastu nirNaye vimarzakA eva pramANamiti / atyuttamasyAsya granthasya prakAzana matyAvazyakamiti manvAnA rAjasthAnIyapurAtattva mandirasaMpratiSThApakAstatsaJcAlanakarmaNyahorAtraM niratAH prAcInagranthaprakAzane tadamveSaNe ca sulabdhapratiSThAH zrImuni - jinavijayamahodayA mAmasmin zobhane karmaNi nyayUyuJjan iti tAnahaM koTizo dhanyavAdaparamparAbhiH Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sampAdakIya kizit paripUrayAmi / nekavidhAnAM purAtattvAvazeSANAmAkare rAjasthAnamahArAjye tatra tatra nilInAnoM saMkhyAtItAnAM grantharatnAnAM pariSkaraNaM prakAzanazca yeSAM samudbodhanena yai rAjyamantri-sacivaprabhRtibhiryadArabdhaM tebhyassarvathAyamadhamarNasaMskRtasamAjaH / evameva te tAni tAni grantharatnAni pariSkRtya sarvatra visRmarAbhistatprabhAbhiH bhagavatI bhAratI bhAratabhuvaJca sarvAM samuddIpayeyurityAzAse / asya ca granthasyAdarzapustakairatijaTilAkSaraissaha saMvAdanAdikAryeSu khaniyamAnullaGghayApi nitAntamupakRtavate jainanyAyasAhityAcAryAya upAdhyAyapadavibhUSitAya zrIvinayasAgaramunimahodayAya hArdikAn dhanyavAdAn vitarAmi / evaM saMzodhanapANDulipisampAdanAdikArye madantevAsinA mImAMsAcAryeNa sAhityaratnena ca zrImadanalAlazarmaNA maNDanamizrAparanAmadheyena jayapuramahArAjasaMskRtakaoNlejAdhyApakena cirAyuSA subahu parizrAntamupakRtazceti tamAzIrvacobhiH pUrayAmi / asya granthasya zobhA parivarddhayituM sAdhupAThAnAmabhAvena javitaM klezazca dUrIkA bahumUlyAnyAdarzapustakAni sadayaM preSitavanyo haiyaGgavInahRdayebhyaH puNyapattanastha bhANDArakarapustakAgAramatri(sekreTarI) mahodayebhyazzatazo dhanyavAdAn saMvitIryAnte sarvAneva vipazcidapazcimAn samprArthayeyatsAvadhAnena manasA zodhite'pyasmin granthe manuSyamAtrasulabhA azuddhayo'vazyaM bhaveyuH, tA aparigaNayya yadi kazcana guNalavassyAtcarhi tadbrahaNena mAmanugRhIyuriti / kalikAtA. 12-12-1952 vidvajjanavazaMvadaH paTTAbhirAmazAstrI vidyAsAgaraH Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANamAryA viSayasUcI pRSTham . 52 53 viSayAH pRSTham viSayAH maGgalam - 1 parimANalakSaNaM tadvibhAgazca padArthalakSaNaM tadvibhAgazca 3 pRthaktvalakSaNaM tadvibhAgazcadravyalakSaNaM tadvibhAgazca 5 saMyogalakSaNapramANavibhAgAH pRthivIlakSaNaM tadvibhAgazca 6 vibhAgalakSaNapramANavibhAgAH paramANulakSaNam 7 paratvAparatvayorlakSaNaM pramANaJca pRthivIparamANuH byaNukaJca 8 buddhiH tadvibhAgaH, avidyAtmikA buddhizca pArthivadyaNukam .. 9 vidyAtmikA buddhiH, savikalpakabuddhizca zarIrasAmAnyalakSaNam 10 nirvikalpakabuddhiH pArthivazarIraM tadvibhAgazca 12 laiGgikIbuddhiH, anvayavyatirekanirUpaNaJca ayonijazarIrAnumAnam 13 hetvAbhAsalakSaNaM tadvibhAgazca indriyasAmAnyalakSaNam zabdArthApatyanupalabdhInAmantarbhAvavicAraH pArthivamindriyaM viSayAzca smRtinirUpaNam jalalakSaNaM tadvibhAgaH, jalIyazarIram indriyaJca sukhaduHkhanirUpaNam tejolakSaNaM tadvibhAgazca icchA tadvibhAgo dveSazca nayanendriye pramANam prayatnastadvibhAgazca tamaso'dravyatvanirUpaNam gurutvalakSaNaM tadvibhAgazca vAyulakSaNaM tadvibhAgazva dravatvalakSaNaM tadvibhAgazca vAyoH pratyakSatvApratyakSatvavicAraH AkAzanirUpaNam snehalakSaNam , tasya yAvadravyabhAvitvaM ca saMskAralakSaNaM tadvibhAgastatra vegazca AkAzasya nityatvam sthitisthApakaH bhAvanA ca kAlalakSaNaM tatra pramANaJca diglakSaNaM tatra pramANaJca dharmAdhauM . dikkAlayossamuccityapramANam zabdalakSaNaM tasyAnityatvaM guNatvaJca dikkAlayossarvakAryanimittatvam , sarvagatatvaJca 1 zabdasya nityatvazaGkA tatparihArazca AtmanirUpaNaM tadvibhAgazca 34 zabdavibhAgaH IzvarajJAnAdessarvavyApitvam karmaNo lakSaNaM tasya pratyakSatvaJca jIvaikatvanirAsaH, tasya sarvagatatvaJca karmaNo'samavAyikAraNatvAbhAvazaGkA, manolakSaNaM tatra pramANaJca 39 tatparihArazca guNalakSaNaM tadvibhAgazca sAmAnyalakSaNam tatra pramANaJca rUparasagandhasparzAH 41 sAmAnyasyAvastutvazaGkA tatparihAraH, rUpAdInAM vibhAgaH, teSAM yAvadravyabhAvitvaJca parasAmAnyamaparasAmAnyaJca bhayAvadravyabhAvino guNAH 43 vizeSanirUpaNam sakhayAlakSaNaM tadvibhAgazca 45 samavAyanirUpaNam dvitvasiddhiH, dvitvasyAyAvadravyabhAvitvaJca 46 abhAvalakSaNaM tadvibhAgazca saMkhyAyA yAvanyabhAvitve pramANam 49 mokSaH, tatra pramANaJca 42 103 104 Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tArkikacUDAmaNi -zrIsarvadeva - viracitA pramANa maJjarI kAsAratIrasarasIrahamAdadAnaH zubhraM bhramabhamaramadhyamivendubimbam / dvaimAturazcirataraM bhavatassa pAyAt saJjAtanirmalajalapratibaddhanA // 1 // zrIbalabhadraviracitA TIkA [ba. TI.] natvA haripadaM matvA gurorathaM prytntH| pramANamaJjarITIkA balabhadreNa tanyate // 1 // nirvighnanthaparisamAptikAmanayA kRtaM maGgalaM ziSyazikSAyai nibadhnAtikAsAreti / dvaimAturaH dve mAtarau asya sa tathA gaNezaH bhavataH zrotRRn ciraM pAyAt, sa vighnasaMhArakatvena yataH prasiddhaH / stutirUpaM maGgalamAcarati-saJjAteti / etAvatA harSaviziSTatayA smRtA devatA phalaM dadAtIti dyotitam / sajjAtam abhinavam / yadvA saJjAtaM candanAdinA saMskRtam, etAdRzaM yajalaM tatrArabdhaM narma krIDA yena / jalakrIDAyAM yaducitaM tadAha-kAsAreti / kAnAM jalAnAm AsAraH AgamanaM yatra sa kAsAraH taDAgaH / yadvA ISadAsAraH kAsAraH alpasaraH, alpasarasi etattIrasamIpajAtaM yatsarasIruhaM kamalam / kIdRzam ? zubhram / punaH kIdRzam ? bhramajhamaramadhyaM madhye bhramareNAkrAntam / AdadAna: zuNDAdaNDenAkarSan / AdadhAna iti pAThe bibhradityarthaH / bhramat kampamAna, yadvA bhramadbhamaramadhyamityekamevaM padam, bhramatkriyAvizeSaviziSTo bhramarI yatra tadbhamadbhamaraM tAdRzaM madhyaM yasya tattathA / kecittu dhyAnarUpameva maGgalaM ziSyAyopadiSTamupamAnavalena utprekSAbalena vA dhyAnAntaramAha-indubimbamivetyAhuH / etAvatA gagane nATyAsakto vighnarAjaH kareNa zazimaNDalaM karSan dhyeya iti bhAvaH / kecittu dhyAnaM yadyapi maGgalaM na bhavati, tathApi prAyazcittavaduritanivartakaM bhavatItyAhuH / ___..-..-- zrImadvayAraNyaviracitA TIkA [a. TI.] heramba saMhara vibho tarasAntarAyavarga na bhargatanayAtra tavopacAraH / , yadvighnamUlakhananAya viSANahastaH santarkito'si bhagavan svayamudyatastvam // 1 namrmeti kha. 2 ca yatnata iti ca. 3 grantheti nAsti cha. 4 yasyeti cha. 5 kAratveneti cha. 6 alpasara iti nAsti cha. 7 tattIre samIpe iti cha. 8 ekaM padamiti cha. 9, 10 chaleneti ca. Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANamasarI [dravyaadvayAnubhavAcAryaparicaryAvidhAyinA / pramANamaJjarIvyAkhyA muninA sampraNIyate // 2 // se zrImAnadvayAraNyassukhabodhAya dhImatAm / pramANamaJjarITIkA sandadarbha navAmimAm // 3 // vidyArambhe maGgalamAcaraNIyam , "svasti na indro vRddhazravAH" ityAdivaidikamaGgalAcchiSTairanuSThitatvAca nAsti teSAmamaGgalamiti devatAnusmRtilakSaNakriyAjanitadharmasya "sarvArambhA hi doSeNa dhUmenAgnirivAvRtAH" iti zAstrasiddhArambhadoSanivartakatvAt "dharmeNa pApamapanudati" iti zrutezca / tatassapramANakatvAtsaprayojanatvAcca granthArambhe maGgalamAcaratikAsAreti / dvaimAtura ityatraM mAtRzabdagatasya R iti svarasya aNi pratyaye uri (udi?). tyAdezavidhAnAt druyormAtrorapatyaM gajAnanastadvaimAtura iti padaM niSpadyate, R uraNItyanusmaraNAt / dvaimAturo gaNezaH bhavataH zrotRRn cirataraM kAlaM pAyAt rakSatAt , "svasti vaH pArAya tamasaH parastAt" iti zrotRn pratyAzI zrutezca / sa prasiddho yasmAdvighnabhyastrANahetutvena devatApi hRSTAkAraNAnusmRtA kAryakarIti dyotyitumaah-snyjaateti| saJjAtamabhinavaM saMskRtaM candanAdinA vimalaM yadgaGgAjalaM tasmin pratibaddham anvArabdhaM narma krIDA yena sa tathA / jalakrIDocitavyApAramAha-kAsAreti / kAsAraH kAnAM jalAnAmAsaraNamAgamanaM yatra sa taDAgaH kAsAra ityucyate mAnasAdisamAhvayaH / tasya tIrasamIpasthaM sarasIruhaM kamalam / tacca zubhraM pANDuraM bhramaramadhyaM madhye bhramareNAkAntam AdadAnaH oNharan AkarSan zuNDAdaNDena tena bhramatkampamAnam / evamekaM dhyAnamuktvopamAnacchalena dhyAnAntaramAha-indubimbamiveti / gagane kAsAravatryeNAGkamaNDalavadvirAjamAnamityarthaH / nabhasi nATyA~saktaH candramaNDalaM kareNAkarSan dhyeyo vighnarAja ityarthAcchAtrebhyo dhyAnopadezo'pi granthapracAraNe nirvighnatvAya / zrIvAmanabhaTTaviracitA bhAvadIpikAvyAkhyA . [vA. TI. ] purandaradalannetraratnanIrAjanIkRtam / vande lambodarodArapadadvandvasaroruham // 1 // bhaTTavAmanasaMjJena tulasIkRSNasUnunA / pramANamaJjarIvyAkhyA kriyate bhAvadIpikA // 2 // viziSTaziSTAcArapramANakaM prArIpsitagranthasyAvighnaparisamAptiprayojanavadviziSTeSTadevatAnusmRtipUrvakamAzIrlakSaNaM maGgalamAcarati-kAsAreti / candanAdisaMskRtAnAvilajalajAtakhelo gaNapatiH / sitamantabhramavirepham / ata evaiNAGkabimbamiva jalAzayatIrapuNDarIkaM gRhNan bhavatazvirataraM pAlayatu / anena hRSTA cintitA devatA kAryakarIti iSTapradatvaM sUcitam / 1 padyamidaM ja. jha. pustakayo sti. 2 vinivartaketi ja. Ta. 3 ceti nAsti ja. Ta. 4 pramANatvAditi ja. Ta. 5 ityatreti nAsti ja. Ta, 6 zabdasyeti ja. Ta. 7 dve mAtarau yasya sa dvimAtura iti ja., dve mAtarau yasya gajAnanasya tadapatyatvAtsa dvaimAtura iti Ta. 8anviti nAsti ja. Ta. 9 yAvaditi Ta. 10 rakSatAditi nAsti Ta. 11 kartRtveneti ja. Ta.. 12 gaGgAdIti ja. Ta. 13 kAsAra iti nAsti jha. 14 itIti nAsti ja. Ta. 15 Aharaniti nAsti ja. 16 teneti nAsti jha. 17 kAsAravaNeti jha. Ta. 18 maNDalamiveti Ta. 19 saMsaktamityeva jha.. Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nirUpaNam] ___TIkAtrayopetA abhivandya vidhorarddhadhAriNazca kaNavratam / ' pramANamaJjarI servadevena kriyate mayA // 2 // [ba. TI. ] bahutaravighnanivAraNAya vidyAdhiSThAtAramIzvaram etacchAstrapraNetRkaNAdamunizca naman abhidheyaM nirdizati-abhivandyeti / pramANaM prakRtaM zAstram / tat pAdapasthAnIyam / tasyeyaM maJjarI vallarI abhinavapallavasthAnIyeti bhaavH| [a. TI.] idAnIM vidyAdhipatimIzvaraM pravartanIyavidyAsvAtacyAya kaNAdamunizca tadIyazAstrasAroddhArAccaturaprakriyAyAM vAkcetasoraskhalanArthaM praNaman yaduddizya maGgalAcaraNaM kRtaM tannirdizati-abhivandyeti / vidhushcndrH| pramANaM tarkazAstram / taca buddhisthaM kANAdam / tasya majarI vallarI kalpapAdapasthAnIyazAstrasyAbhinavapallavasthAnIyeyaM prakriyetyarthaH / nanu kimatra pratipAdyam ? bhAvAbhAvapadArthoM cet-gautamatatreNa gatArthatA, tatrApi pramANAdibhAvAbhAvapadArthavarNanaM dRzyate yataH / satyam ; tathApi SaDeva bhAvAH, dve eva pramANe ityAdi mhttraavaantrbhedenaapunrrthtaa| anyathaikasmiMstatre svamatazuddhyarthaM sarvatatrArthopanyAsAdanyAnArambhaprasaGgAt, tadanArambhe ca sarva svatatrameveti pUrvapakSasiddhAntabhedenA? grAhyamaddhamagrAhyamityarddhajaratIyanyAyenAprAmANyaprasaGgAdekamapi tatraM naurabhyeta / ato vaizeSikatatrArambhasiddhau. tatprakaraNArambho'pi nizcalaH / [vA. TI.] IzvarAjjJAnamicchet' ityAdismRterIzvarasyApi vidyAprAptAvatizayagatvAvagamAttaM naman kaNAdazAstraprakaraNaM cikIrSurAcAryastacchAstrapraNetAraM kaNAdanAmAnaJca muni naman cikIrSitaM pratijAnAti-abhivandyeti / vidhuzcandraH / arddhazabdazcAtra kalAmAtravAcI.........tyuktvA kriyamANasya nirdoSatvaM sUcitam / pramANamaJjarIti granthanAma / nizcIyante'rthA aneneti pramANamiti pramANazabdapratipAdyasya buddhisthakaNAdazAstrasya kalpapAdapatvenAbhimatasyAbhinavapravAlazAkhAsthAnIyeyaM kRtiriti granthakRdAzayaH / anena zrotRpravRttyaGgabhUtametadnthAvAntaraviSayAdikamapi sUcitam-khapadArtha tdbhaanttkaamaadi| (padArthalakSaNaM tadvibhAgazca ) abhidheyaH pdaarthH| sa bhAvAbhAvabhedena dvidhau pUrvo vidhiviSayaH / sa SoDhA, dravyAdibhedena / 1 ardha iti mu. 2zarvadeva. iti. mu. pA. 3 nivartanAyeti ca. 4 vallarIti nAsti cha, 5 yadarthamiti ja. Ta. 6 kRtamiti nAsti ja. Ta. 7. padArthoM iti nAsti jha. 8 yata iti nAsti jha. 9 medAdagatArthateti ja. Ta. 10 tyAjyamiti jha. 11 nArabheta iti jha. 12 nizcita iti Ta. 13 rebhAva iti kha. 14 bhedAditi ka. kha. 15 dvedhA iti kha. 16 pUrva iti kha. Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANamaJjarI [dravya [ba. TI.] vizeSalakSaNAni kartuM padArthasAmAnyalakSaNamAha-abhidheya iti / abhidhA zabdaH, tacchaktirvA, tadviSayatvaM padArthalakSaNam / tena nobhidhApadavaiyarthyam / yadvA nedaM lakSaNam , vyAvRttyabhAvAt , kintu padArthapadapravRttinimittam / pravRttinimitte ca vaiyarthya naM doSa iti bhAvaH / uddezastu padArthapadena dhotito hRdistho bodhya iti / vizeSavibhAgamAha-sa iti / pUrva iti / bhAvarUpaH / sa iti / vidhiviSaya ityarthaH / tathA ca bhAvatvaM bhAvatvaprakArakapramAviSayatvaM vA bhAvalakSaNaM sUcitaM bhavati / [a.TI.] atra kANAdoktAH padArthAH sAmAnyavizeSarUpAbhyAM saMkSepato bAlabuddhivyutpAdanAya lakSaNapramANArUDhA nirUpyante / tataH padArthasAmAnyalakSaNaM tAvadAha-abhidheya iti / abhidhAzabdaH tadviSayo'bhidheya i~ti lakSaNam / padArtha iti lakSyanirdezaH / paryAyatve'pi lakSyalakSaNabhAvo dRSTaH / pramANamanubhUtiH, khaM chidramityAdau, tato'bhidheyapadArthayoH paryAyatvAt na lakSyalakSaNabhAva iti nAzaGkanIyam / nAmnA nirdeza uddeshH| sa ca padArthAnAmanirdezanAtra lakSaNe saGgRhItaH / lakSaNaJcAsAdhAraNarUpanirdezaH / nanu vandhyAputra ityAdizabdAbhidheyatve'pi padArthatvaM nAstItyativyAptirvandhyAputrAdau / padArtho hi bhAvAbhAvAtmakaH pramANasiddha AzrIyate / na ca vandhyAputrAdau pramANamasti / maivam ; pramANazAstre prameyatvasahacaritasyaivAbhidheyatvasya vivakSitatvAt / etajjJAMpanAyaiva pramANamaJjarIti saMjJoktA / tasya ca vandhyAputrAdAvabhAvAnnAtivyAptirityAdinyAyapramANAbhyAmavasthApanaM parIkSA / prakArabhedakathanaM vibhAga iti caturdhA nirUpaNam / tato vibhAgamAha-sa bhAvAbhAvamedAditi / sazabdaH padArthaparAmarzI, pramANenAnubhavanAdabhAvo'pi bhAvazabdenAbhidhAtuM zakyate / tataH kathamayaM vibhAga ityAzaGkAnirAsArtha bhAvalakSaNamAha-pUrva iti / anapUrvakazzabdo vidhiH / yathA dravyaM guNa ityAdi / nAstIti zabdamAtram , yenAbhAvo'stItyabhAvasyApi vidhiviSayatvAdativyAptirAzayeta / abhAvasya pratiyogibhAvanirUpaNApekSatvAttamupekSya bhauvasya vibhAgamAha-sa SoDheti / 'dravyaguNakarmasAmAnyavizeSasamavAyAH SaT padArthAH' ityAcAryavacane'pi padArthazabdastadekadezabhUtabhAvaviSayaH / tathA ca lIlAvatIkAraH __ bhAvatvAdhiSThitAssarvAH pratyeka vyaktayo matAH / dravyAdiSaTU vicchedamelakena vivarjitAH // iti / tato na sUtrAdiviruddho'yaM bhAvavibhAgaH / viSayatvamevAtra lakSaNam / atraivakAraH pramApadavyavacchedaka ityadhika ca. 2 nAbhidheyavaiyarthyamiti cha. 3 pravRttinimittamiti nAsti cha. 4 sa itIti nAsti cha. 5 bhAsamAnavaiziSTyapratiyogitvaM prakAratvam vizeSaNavizeSyAbhyAM yuktaM vaiziSTyamiti 'ca' pustakaTippaNI. 6 tatreti jha. 7 etaditi ja. Ta. 8 AsthIyata iti ja. da. 9 dyotanAyaiveti ja. Ta. 10 vyavastheti ja. Ta. 11 dravyaguNa iti jha. 12 ativyAptimAzaGketa iti ja. 13 bhAvavibhAgamiti Ta. 14 kAra iti nAsti ja. Ta. Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nirUpaNam ] TIkAtrayopetA Nam, [vA. TI.] atra kANAdoktaM padArthatattvaM pratipipAdayiSurAcAryo vinA sAmAnyalakSaNaM vizeSalakSaNApravRtterlakSyanirdezenaivoddezaM manvAnaH padArthasAmAnyalakSaNaM tAvadAha - abhidheya iti / abhidhIyate pratipAdyate'rtho'neneti abhidhA vAkyAtmakaH padAtmakazabdo vA / tena pratipAdyaH, tasya viSayo'bhidheya iti / nanu khapuSpamiti zabdena khapuSpamabhidhIyate / na ca tatra padArthatvam / tenAtivyAptiruddhRtA / ayamarthaH -- khapuSpamiti vAkyena khasaMsRSTaM puSpaM pratipAdyate / naca tatpramANagocaro yena lakSyakoTiniviSTaM bhavet / nanu mA bhavatu pramANagocaraH, na hi pramANagocaraH padArtha iti lakSaNam / kintarhi ? abhidheya iti ( na ca vAcyam ? ) padyate gamyate'rtho'neneti padaM pramAtasyArtho viSaya iti padArthazabdavyutpattereva pramANagocaratvasya padArthasvarUpatvena vA padArthazabdapravRttinimittena vAvazyaM vaktavyatvAt / na caitadasti; tathA ca spaSTaivAtivyAptiriti / ucyate-vigrahavAkyaM vinA khapuSpamiti samAsavAkyAtsaMsargApratItervigrahasahakAritadbodhakaM vAcyam, yatassamAsazca vigrahArthe ( pramANam ), pramANamantareNa ca latApuSpasya khasaMsargAgrahAt khe puSpamita vigrahAyogAzca puSpaM nAstItyatyantAbhAvabodhakavigrahArthe samAso'GgIkartavya tyarthabodhakavigrahavAkyArthe candrAnanasamAsavat / tathA ca khapuSpamiti vAkyasya khe puSpAtyantAbhAva ityarthAvadhAraNAttasya ca padArthatvAnnAtivyAptiH / nanu tarhi khe puSpaM nAstIti niSedhAnupapattiriti cet-na; gRhItAvayavArthasya puMsaH samAsAdrAjapuruSAdivatsAmAnyato dRSTena prasaktasaMsargapratItiniSedhArthatvAdasya niSedhavAkyasyeti / yadvA candrAnanavAkyArthakathanArthaM candra ivAnanamiti vigrahavAkyavat samastakha - puSpavAkyArthakathanArthaM ne puSpaM nAstIti vigrahavAkyametaditi na kazciddoSazaGkAvakAzaH / nApyavyAptiH, yasya kasyApi padArthasya zabdagocaratvAdeva / asambhavastu asambhAvita eveti sarvaM sustham / atra prayoge kartavye bhramaviSayo dRSTAntaH, tasya yasmillaukikaparIkSiNAM buddhisAmyaM dRSTAnta iti dRSTaM tallakSaNIyatvAt / na ca dharmihetudRSTAntAH prAmANikA iti pramANaviSayasyaiva dRSTAntatvam, tasya sandigdhe nyAyapravRttiriti prAyikatvAt, aGgIkRtyedamiha lakSaNatvena vyutpAditam / vastutastu sAdharmyameva, itarathoktarItyA kevalAnvayibhaGgaprasaGgo durnivAra iti / naJarthAnullekhayogisApekSatvAdabhAvamupekSya bhAvaM vibhajate- sa SoDheti / vibhAgo nAma - uddiSTasyattayA kathanam / * ( dravyalakSaNaM tadvibhAgazca ) tatra samavAyikAraNaM dravyam / tannavadhA, pRthivyAdibhedena / [ba. TI.] tatreti / kAraNatvaM guNAdAvatiprasaktamiti tadvAraNAya samavAyIti / jAtisamavAyitvaM guNAdAvapIti kAraNatvamuktam / yadyapi rUpaM yatkiJcitsamavAyi yatkiJcitkAraNaJca, tathApi svasamavetakAritvamityarthaH / svaMsamavAyikAraNatvayogyatAtre vivakSitA, tena prathame kSaNe ghaTAdau nAtivyAptiH / 1 sveti nAsti cha. 2 iheti ca . Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * pramANamaJjarI [ dravya [a. TI. ] dravyAdibhedena SaDidho bhAvapadArtha iti vibhAgaM kurvataiva dravyAderuddezaH kRtaH / tato yathoddezalakSaNamAha-tatreti / yadyapi tatretyanuktAvapi dravyalakSaNaM na duSyati, avyAptyabhAvAt / tathApItareSAM dravyAzritatvena dravyasya prAdhAnyadyotanArthaM tatretyuktam / yadyapi prathamaM dravyanAmagrahaNena tasya prAdhAnyaM dyotitam, tathApi tenaikAntikam, 'pramANaprameya 0 ' ityAdisUtre prameyaM prati guNabhUtasya pramANasya prathamaM grahaNAt / kAryasya samavAyo bhavan yatraiva bhavati tatsamavAyikAraNam, taddravyam / etenotpannamAtre dravye kAryakAraNayorniyatapUrvottarakSaNavartitvAtkAryasamavAyAbhAvenAvyAtyAzaGkA nirastA - / na ca guNAderapi saMkhyAguNasamavAyikAraNatvAdativyAptiH, ubhayasampratipattyabhAvAt / na cAbAdhitatadvyavahAreNa sampratipattiH, dUSaNavAdino vedAntyAderapi tatprasaGgena dvaitApAtAt / atra ca nimittAsamavAyikAraNarguNAdivyavacchedArthaM samavAyipadam / parakIyalakSaNe dUSaNAnusandhAnena svalakSaNe sampratipattiM sampAdyaiva vyavacchedakramo draSTavyaH / yathA svatantraM dravyamiti dravyalakSaNe svAtaMtryamanAzrayatvaM cetkAryadravye'vyAptiH / Azrayopalambha nirapekSopalambhazcedgandhAdAvativyAptiriti dUMSite samavAyikAraiNaM dravyamiti lakSaNe sampratipattyApAdanam / etena guNAzrayo dravyamityaipi lakSaNaM nirduSTatayA vyAkhyAtam / [vA. TI.] samavAyikAraNamityatra khasamavetakAryotpAdakamiti vivakSitam / tena samavAyi ca tatkAraNaM ca samavAyinaH kAraNaM samavAyikAraNamiti vikalpAbhyAM yAtivyAptissA parihRtA bhavati / * ( pRthivIlakSaNaM tadvibhAgazca ) tatra gandhavatI pRthivI / sA dvedhA, pRthivyAdibhedena / [ba. TI.] gndhvtiiti| yadyapi prathame kSaNe gandho nAstItyavyAptiH, tathApi gandhAtyantAbhAvavirodhimatvaM vivakSitam / sa ca virodhI gandhatatprAgabhAvatatpradhvaMsarUpaH / tadanyatamatvaM ca na gandhAtyantAbhAva iti nAtivyAptiH / yadvA gandhAtyantAbhAvAnadhikaraNameva lakSaNam / na ca gandhAtyantAbhAve'tivyAptiH, gandhAtyantAbhAve gandho nAstIti pratItibalena gandhAtyantAbhAve gandhAtyantAbhAvasya satvAt / anyathA tatra gandhatatprAgabhAvAdivarteta / yatra yadatyantAbhAvo nAsti tatra tadvirodhyasti ityativyAptiH / sa ca gandhAtyantAbhAve gandhAtyantAbhAvo'dhikaraNasvarUpo vA, vaidharmyaM vA abhAvAntarameva vA ityanyadetaditi dik / yadyapi surabhyasurabhikapAlArabdhe ghaTe gandhatatprAgabhAvatatpradhvaMsA na santi, tathApi gandhayogyatA vivakSitA, sA ca pRthivItvameva / 1 atho iti Ta. 2 tannaikamiti jha. 3 pramANasyeti nAsti jha. 4 tata utpanneti jaM. 2. 5 dvaitavAdAditi ja Ta. 6 guNeneti jha. 7 pratipAdyaiveti Ta, sambhAvyaiveti ja. 8 dravyeti nAsti ja. Ta. 9 dravyeSviti jaTa. 10 dRSayatIti Ta. 11 kAraNalakSaNa iti 12 apIti nAsti ja. Ta. 13 svarUpa iti ca. Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nirUpaNam] TIkAtrayopetA [a.TI.] pRthivyaptejovAyvAkAzakAladigAtmamanobhedena dravyapadArtho navaprakAra iti vibhAgodezoktatvAtkrameNa lakSaNamAha-tatra gandhavatIti / sajAtIyavijAtIyavyavacchedo lakSaNaprayojanamiti kecit / tatra pRthivyAdilakSaNe dravyatvena sajAtIyavyavacchedasambhave'pi jAtyAdevilakSaNajAtyabhAvena vijAtIyatvAbhAvAdyavacchedAbhAvaprasaGgaH syAt / tasmAdetatparityAgena vyavahAraisiddhirvA lakSaNaprayojanamityudayanAcAryAH / atra ce prayojanAntarAnuktevRddhoktaM phalameva grAhyam / tathA ca lakSyAditaramAtravyavacchedo lakSaNaprayojanaM bhavet / evaM ce gandhavattvasya pRthivItaramAtrAvRtteH pRthivIlakSaNaM yuktam / vimataM pRthivIti vyavahartavyam , gandhavattvAt, vyatirekeNa jalAdivaditi vyavahArasiddhiH prayojanam / [vA. TI.] gandhavatItyatra gandhamAnaM vivakSitam, na surabhyAdi / tena nAvyAptiriti draSTavyam / nanu pRthivyA anityatve'vayavanAzenaiva nAze'vayavAnavasthAnAdavagherabhAvAt , tatazca merusarSapayostulyaparimANatvApattiH / tena vinaiva nAze'vayavadhvaMse'pi kAryakAraNatvaM syAt / nityatve'nupalabdhibAdhaH, pramANabhAvazcetyata Aha-sA dvedhA iti / (paramANulakSaNam ) pUrvA paramANurUpA / kriyAvAnnityaH paramANuriti sAmAnyalakSaNam / [ba. TI.] nitya iti / AkAzAdAvativyAptivAraNAya kriyaavaaniti| ghaTAdAvativyAptivAraNAya nitya iti / mano'pi paramANuriti naativyaaptiH| yadi manovyAvRttaparamANolakSaNam, tadA dravyArambhaprayojikA kriyA vivakSiteti naativyaaptiH| [a. TI.] paramANoH kiM lakSaMNamityata aah-kriyaavaaniti| ghaTAdivyavacchedArtha nityapadam / AtmAdivyavacchedArtha kriyaavaaniti| nanu manasyativyApakametat / na ca mano'pi paramANureva, mUrtatve sati sadI sparzazUnyaM mana iti vakSyamANamanolakSaNe sparzazUnyapadena paramANuvyAvartanAt / pAkAvasthAyAM kSaNasparzazUnyapArthivANuvyavacchedAya "sadeti vishessnnaac| na ca lakSyavyavacchedo yukta iti / ucyate-kriyAvAniti dravyArambhakatvasya kriyAvattvaprayuktasya vivakSitatvAnmanasi ca tadabhAvAnnAtivyAptiH / [vA. TI.] paramANurUpetyanena mahattvAbhAvAdanupalabdhibAdhastadavadhinAnavasthAdoSazca parihRto bhavati / pramANaM cAgrata eva vakSyati / AkAzanivAraNArtha kriyeti / vyaNukanivAraNArtha nitya iti / nanvidaM pRthivIparamANulakSaNam ? paramANusAmAnyalakSaNaM vA ? Adhe'tivyApakam , dvitIye pramANAbhAvaH / 1 bhAvaprasaGga iti jha. 2 siddhireveti Ta. 3 ceti nAsti ja. 4 vRddhoktameva yuktamiti ja. te nAsti ja. 6 vRttAviti jha. 7 phalamiti jha. 8prayojanamiti nAsti. 9 lakSaNamata iti ja. Ta. 10 vyudAsArthamiti ja. Ta. 11 sarvadeti ja. Ta. jha. 12 asparzavaditi Ta. 13 kSaNamiti Ta.. 14 aNuketi jha. 15 sarvadeti Ta. 16 bhArambhakatvaprayuktasya kriyAvatvasyeti jha. Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANamaJjarI [ dravya ata Aha- itIti / na ca prayojanAbhAvaH, (tatradvizeSaparaprakSepekSya ? tattadvizeSapadaprakSepasya ) tattadvizeSamapekSya tattatparamANvAdilakSaNabodhasya prayojanasya vivakSyamANatvAditi / * ( pRthivIparamANulakSaNam ) paramANurgandhavAn pArthivaH / uttarA dvedhA- nityasamavetA, anyathA ceti / [ba. TI.] pRthivIparamANulakSaNamAha - gandhavAniti / jalAdiparamANvAdAvativyAptivArate gandhavAnityuktam / ghaTAdAvativyAptivAraNAya paramANuriti / dyaNuke'tivyAptivAraNAya parameti / yaNukamapi yatkiJcidapekSayA paramaM bhavati, ityativyAptivAraNAyANutvamuktam / uttareti / anityetyarthaH / anyatheti / anityasamavetetyarthaH, na tu nityAsamavateti tadarthaH / anyathA anitya pRthivIvibhAge paramANorapi saGgrahApattiH / [a.TI.] paramANutve sati gandhavAn yaH, sa pArthivaH paramANuriti vizeSalakSaNamAha - paramANuriti / pArthivadvyaNukAdivyavacchedArthaM paramANupadam / salilAdiparamANuvyavacchedArthaM gandhavAniti / uttarA anityA pRthivI / anyathA anityasamavetetyarthaH / [vA. TI.] ghaTAtivyAptivAraNAya paramANuriti / tejo'NunivAraNAya gandhavAniti / * ( hyaNukalakSaNam ) pUrvA dynnukm| sparzavannityasamavetaM hyaNukamiti sAmAnyalakSaNam / [ba. TI.] pUrvA nityasamavetA / kriyAvaditi / zabdAdAvativyAptivAraNAya kriyAvaditi / ghaTAdau taddoSabhaGgAya nityasamavetamiti / nityakAlA disambaddhaM ghaTAdi bhavatyeveti punarapyativyAptiM bhaJjayituM nityasamavetamiti nijagade / na ca niSkri yanaSTadvyaNuke'vyAptiH kriyAvannityasamavetavRttidravyavibhAjakopAdhimattvasya vivakSitatvAt / na ca kriyAvaditi vyartham, tasyAdeyatvAt / na ca ghaTAdAvativyAptiH, paramANusamavetadravyaMmAtrasya vivakSitatvAt / [a. TI.] AdyA nityasamavetA / dvyaNukamityatrANukaMzabdo na dvyaNukavAcI, dvAbhyAmaNukAbhyAmArabdhamiti vyutpattyA yathA tryaNukamityatra yena tryaNukavadvyaNukamanityasamavetamAzaGkayata / naca tryaNukaM paramANutrayArabdhamicchanti kANAdAH / tathA sati sAkSAt tryaNukArambhasambhavena dvyaNukopakramArambhabhaGgaprasaGgAt / na ca tryaNukavad dvyaNukaM dvyaNukArabdhaM sambhavati / ato'yamaNuzabdaH paramANuvAcIti paramANuyArabdhadvyaNukasya nityasamavetatvaM yuktam / nityasamave iti cha. 3 aNukamapIti cha. 7 vyudAsAyeti ja.. 11 aNubhyAmiti ja. Ta. 8 1 paramANurityadhikaM ka. kha. 2 aNuke 5 pArthivaparameti jha. 6 vyavacchedAyeti ja. Ta. 9 dravyatvasyeti cha. 10 aNuzabda iti ja. Ta. 13 nityetyArabhya yuktamityantaM nAsti jha. 4 anyatheti nAsti ca. sambaddho ghaTAdiriti ca. 12 vyaNukamiti nAsti da. Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nirUpaNam ] TIkAtrayopetA 9 tasAmAnyAdervyudAsIya sparzavadityuktam / sparzavatparamANuvyudAsAya samavetapadam / sparzattvave satyanityasamavetatryaNukanirAsArthaM nityapadam / [vA. TI.] sparzavaditi / ghaTe'tivyAptivAraNAya nityeti / sparzanivAraNAya sparzavaditi / paramANu nivAraNAya samavetamiti / ghaTatejo'NukanivAraNAya padadvayam / * ( pArthivadyaNukalakSaNam ) gandhavadddvyaNukaM paurthivadvyaNukam / pRthivItvaM nityasamavetavRtti, ghaTapaTavRttijAtitvAt sattAvaditi paramANudvyaNukayossiddhiH / [ba. TI.] yattu niSkriyadvyaNukameva na sambhavati, anyathA tena vyaNukena samaM gaganAdessaMyogAbhAvApacyA sarvamUrtasaMyogitvalakSaNavibhutvAnApatteriti, tannaH saMyogajasaMyogena vibhutvopapatteH / gandhavaditi / jalAdidvyaNuke'tivyAptivAraNAya gandhavaditi / ghaTAdAvativyAptibhaGgAya dvyaNukamiti / paramANAvativyAptivAraNAya dvIti / na ca surabhyasurabhi - paramANvAdAvavyAptiH, gandhayogyatAyA vivakSitatvAt / paramANuvyaNukayoH pramANamAhapRthivItvamiti / vRttimadetAvaducyamAne'rthAntaram / samavetavRttItyucyamAne'pi tathA / tadarthamuktam- nityeti / nityakAlAdisambaddhe ghaMTAdau pRthivItvaM vartata evetyarthaH / tadvAraNAya samaveteti / nityasamavetavRttItyarthaH / tena paramANudvyaNukavRttitvasiddhiH / yadvA yannityaM tatpakSadharmatAbalena pRthivItvAdhikaraNameva sidhyatIti bhAvaH / nityamiti vaktavye'rthAntaram / nityasamavetam, etAvaditi vaktavye paramANumAtrasya siddhiH, tadartha viziSTamuktam / ghaTapaTapade ghaTatvapaTatvayorvyabhicAravAraNAya | ghaMTepaTAnyataratve vyabhicAravAraNAya jAtitvAditi / sattA nityasamavete zabdAdau vartata iti dRSTAntasiddhiH / na ca dravyatve vyabhicAraH, tasya pakSasamatvAt / [a. TI.] nanu pramANamantareNa kathaM paramANvAdisiddhiH ? lakSaNamAtreNa vastusiddhau kenacillakSaNena vandhyAputrAderapi siddhissyAt / atha lakSaNaM kevalavyatirekI hetuH / sa ca vandhyAputrAdau na, dharmyAdipramityabhAvAt, tarhi dharmyAdipramitau lakSaNapravRttiriti tatra pramANaM vAcyamityAha - pRthivItvamiti pRthivItvasyAnityatantvAdisamavetapaTAdivRttitvena 1 vyavacchedAyeti ja. Ta. 2 yuktamiti Ta 3 tryaNukAdIti ja Ta 4 idaM padaM nAsti kha. pustake. 5 vRttIti nAstika. kha. pustakayoH. 6 itIti nAsti mu. pustake. 7 saMyogatvApatyeti cha. 8 paramANvArabdhavyaNuka iti ca. 9 padamidaM nAsti ca pustake. 10 etAvatIti cha. 11 bhaGgAyeti ca. 12 ghaTatve vyabhicAravAraNAya paTeti / paTatve vyabhicAravAraNAya ghaTeti / ghaTapaTadvitve vyabhicAravAraNAya vRttIti 13 nityAkAzeti ca. 14 vyabhicAratvasyeti cha. 15 sa ceti nAsti ja. da. 17 ata Aheti ja. da.. 16 lakSaNe pramANa 0 2 iti cha. iti jha. Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANamaJjarI [ dravya siddhasAdhanatAvyudAsArthaM nityetyuktam / pRthivItvaM nityasamavetamityukte yadyapi nityapRthivIsiddhau paramANusiddhissyAt, tathApi na vyaNukasiddhiriti tasyai sidhyarthaM vRttipadam / jAtitvAdityukte manastvAdau vyabhicArassyAdata uktam - ghaTapaTeti / ghaTajAtitvAdityukte ghaTatve, evaM paTajAtitvAdityukte paTatve vyabhicArassyAdata uktam- ghaTapaTajAtitvAditi / sattAvannitye nityasamavete ca pRthivItvasya vRttau tadubhayaM sidhyet, paramANuvyaNukatayaiva sidhyati / pRthivyA niratizayANutvenaiva niravayavadravyatayAtmavannityatvaM vyaNukasya ca nityasamavetatvaM, paramANozca kriyAvatvaM svasamavetadravyArambhakatvAt / tato yathoktavyaNukaparamAvoH siddhiH / 10 [vA. TI. ] pRthivItvamiti / tantusamavetapaTa vRttitvena siddhasAdhanatAnivAraNAya nityeti / yaNu sidhyai samaveteti / ghaTalapaTatvanivRttaye ghaTapaTeti / asiddhinivAraNAya jAtIti / dRSTAnte ca nityAkAzasamaveta zabdavRttitvena sAdhyasiddhiH / pakSe ca tdnuppttyaabhimtsaadhysiddhiriti| zarIrAdisaMjJA ca pRthivItvena parAparabhAvAnirUpaNAnna zarIratvAdirjAtinibandhanA, kintarhi ? tattallakSaNopAdhiketi mantavyam / ( zarIrasAmAnyalakSaNam ) uttarA tredhA-zarIrAdibhedena / sparzavadindriyasaMyuktameva bhogasAdhanam antyAvayavi zarIramiti sAmAnyalakSaNam / [ba. TI.] uttreti| anityasamavetetyarthaH / sparzavaditi / daNDAdAvativyAptivAraNAya bhogeti / bhogaH sukhaduHkhAnyatarasAkSAtkAra iti / duHkhapadaM vyarthamiti cenna; nArakIyazarIre'vyAptivArakatvAt / tasya zarIrasya kevalapApArabdhatayA sukhAnavacchedakatvAt / na ca duHkhasAkSAtkArasAdhanaM duHkhasAdhanamityevAstu, itarapadavaiyarthyamiti vAcyam / svArge zarIre tasyAvyAptivArakatvAt tasya kevalapuNyArabdhatayA du:khAnavacchedakatvAt / nanu maraNasya duHkhAvinAbhUtatvena svargizarIramapi duHkhajanakaM bhavatyeveti cennaH sukhajanake parimANabhedodbhinnai zarIre duHkhamajanayitvaiva naSTe tasya vizeSaNasyAvyAptivArakatvAt / yattu maraNadazAyAmapi svargiNo na duHkham, 1 byudAsAyeti ja.. 2 siddhiriti nAsti Ta. 3 tatsidhyarthamiti ja. Ta. 4 Atmatve manastve 5 vyabhicArassyAdityadhikaM jha. 6 cetyadhikaM ca. pustake. 7 antyAvayavIti nAsti ka. kha. 8 nAraketi ca. 9 sukhaduHkheti ca. 10 itaravaidharmyamiti cha. 11 tasya svargIyeti 12 sukheti ca. 13 padamidaM nAsti cha. pustake. 14 janakeneti cha. 15 bhedAniti ca. ceti Ta. pustakayoH. ca. Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nirUpaNam] TIkAtrayopetA 'yana duHkhena sambhinnaM na ca grastamanantaram / abhilASopanItaM yattatsukhaM svApadAspadam // ityAderuktatvAditi tannaH tatra maraNakAlInaduHkhAtiriktaduHkhAsambhedasyoktatvAt / na ca maraNaM duHkhAvinAbhUtameveti tatrAvyAptau svargimaraNAtiriktamaraNameva gRhyatAmiti vAcyam / sAmAnyavyAptI vAkyamantareNa saGkoce mAnAbhAvAt / na ca 'yanna duHkhena sambhinnam ityeva tatra saGkocakam , anyathA bhavadbhirapi kartavye saGkoce vinigamanAviraha iti vAcyam / svarge maraNadazAyAM duHkhasya purANAdisiddhatvAt / na ca te narAH sukhamRtyava ityanena saha virodha iti vAcyam , tasyAlpakAlavyApakaduHkhapUrvakamaraNatAtparyakatvAt / na caivaM sukhAntamuktibhaGgaprasaGgaH, iSTApatteH / tadupapAditamasmAbhiH dravyaprakAzaprakAze / AtmanyativyAptivAraNAya sparzavaditi / na ca zarIrAvayave lakSaNamativyApakamiti vAcyam , sparzavatpadenAntyAvayavina uktatvAt / na ca ghaTe'tivyAptiH, tasya bhogAjanakatvAt , bhogasAdhanapadena bhogAvacchedakatvasyoktatvAdvA / na cendriyasaMyuktameveti bhogasya vaiyarthyamiti vAcyam , tasyoparaJjakatvAt / anye tu bhogasAdhanamityukte cakSurAdAvativyAptissyAt , tadarthamindriyasaMyuktamiti vAcyam / ghaTAdAvativyAptivAraNAyaivakAraH / tasya smRtyAdiviSayatApannasyApi bhogasAdhanatayAvadhAraNArtho nAstIti nAtivyAptiH, manassaMyuktasyAtmano bhogasAdhanasya vyavacchedArtha sparzavaditi vyAcakSuH / tamA indriyAdInAM bhogaMjanakatayA padavaiyarthyAt, prANavAyuzarIrAvayavakaracaraNAdAvativyAptizca / nanu pUrvavyAkhyAne'pi lakSaNamidaM mRtazarIravyApakam , avyApakaJca nRsiMhazarIra iti cet-na; AtmavizeSaguNajanakamanassaMyogavadaityantyAvayavimAtravRttijAtimatvaM zarIratvamityasya vivakSitatvAt / vyAkhyAtazcaitat dravyopAyopAye / * yatsukhaM na duHkhena sambhinnam-duHkhamizraM na bhavati, na ca grastam-zatrukRtApahArAdizaGkArahitam , bhanantaram avicchivaM santataM varSAdiyAvatkAlabhogyam, bhabhilASopanItam-prayatnAnapekSAbhilASamAtropanItaviSayam, tatsukhaM svaHpadAspadaM svargapadavAcyaM bhavatItyarthaH / sAMsArikasukhavailakSaNyamanena pradarzitamiti bodhyam / iyaM smRtiriti vijJAnamikSavaH / parantu parimalAdiSu prAmANikagrantheSu zrutitvena vyavahArAdarthavAdarUpA zrutiriti vayaM manyAmahe / tatreti nAsti ca pustake, 2 saGkocasyAmAnakatvAditi cha. 3 tarasukhameveti ca. 4 bhapIti nAsti ca. 5 vyAptIti ca. 6 avacchedakasyeti ca. 7 cakSurAdiSviti ca. 8 padamidaM nAsti ca. 9 bhogAjanaketi ca. 1. padamidaM nAsti ca. 11 nRsiMhAdIti ca. 12 saMyogavadantyeti cha. Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 pramANamaJjarI [ dravya [a. TI.] bhogasAdhanaM zarIramityukte cakSurAdiSvativyAptiH / tasmA't indriyasaMyuktamiti padam / cakSurAdisaMyuktaighaTAdiviSayavyudAsArtham evetyuktam / viSayANAM smRtyAdigocaratvenApi bhogasAdhanAnAmavadhAraNArtho nAsti / manasendriyeNa saMyuktasyaivAtmano bhogasAdhanasya vyavacchedAya sparzavadityuktam / dvitIyaM [ vA. TI. ] sparzavaditi / IzecchAdinivAraNAya indriyasaMyuktamiti / bhramAdinivAraNAya eveti / smRtigocaratvenApi tasya bhogakAraNatvAttato vyAvRttiH / kAlAdinivAraNAya sparzavaditi / cakSurAdAvativyApakatvAttadatirikte satIti vAcyam / yadvA sparzavadbhogasAdhanamindriyamityekaM lakSaNam / (tratAdyArthaH ? ) bhogassAdhyate niSpAdyate'neneti bhogasAdhanam, bhogajanakAtmAdisaMyogAdhikaraNamityarthaH / 'arza Adibhyo'ji'ti pANinIyasmaraNAt / AtmamanonivRttyarthaM sparzavaditi / ghaTAdinivRttaye bhogeti / dvitIyam - indriyaissaMyuktamindriyasaMyuktam / saMyogazcAtra patanapratibandhakaH, kezamastakasaMyogavat / tatazcendriyANAmadhikaraNamityarthaH / evaJca na ghaTAdAvativyAptiH / evakArastu vArthe / tejazzarIraghaTanivRttaye padadvayam / ......... * ( pArthiva zarIraM tadvibhAgazra ) gandhavaccharIraM pArthivaM zarIram / khasamavetasukhaduHkhAnyatarasAkSAtkAro bhogaH / dvedhA - yonijAyonija bhedena / pUrvamasmadAdInAM pratyakSasiddham / uttaracaM dvedhA - prakRSTadharmajam anyathA ceti / [ba. TI.] vizeSalakSaNamAha - gandhavaditi / atra gandhayogyatA vivakSitA, tena na surabhyasurabhyavayavArabdhe'vyAptiH / jalIyazarIre'tivyAptivAraNAya gandhavaditi / ghaTAdAvativyAptivAraNAya zarIramiti / zarIralakSaNe praviSTo bhoga eva ka ityata Ahasveti / IzvarasAkSAtkArasya bhogavAraNAya sveti / asmadAdisukhamIzvarasambaddhaM kenacitsambandhena bhavatyevetyata uktam - samaveteti / sAkSAtsamavetetyarthaH / sAkSAtsambandhato vacane viSayatAsambandhenAsmatsukhamIzvarasambaddhaM bhavatyevetyata uktam - samaveteti / AtmatvAdisAkSAtkArasya bhogavAraNAya sukheti / sukhasAkSAtkAratvaM duHkhasAkSAtkArAvyApakam / duHkhasAkSAtkAratvantu sukhasAkSAtkArAvyApakam / etatsamuccitasAkSAtkAratvamasambhavi, ata uktam - anyatareti / 1 syAttasmAditi ja. Ta. 2 saMyukteSTAdIti ja. Ta. * pA. sU. 5. 2. 127. 3 pArthivaza rIramiti kha, padamidaM nAsti ka pustake. 4 bhogArtha iti ka. kha. 5 tadvividhamiti ka. 6 yonijabhedeneti kha. 7 pUrdhvamiti kha. 8 ceti nAsti kha. mudritapustakayoH. 9 dharmeti kha. 10, 11 bhogatveti ca 12 sukhasAkSAtkAratvaM duHkhasAkSAtkAratvaM duHkhasAkSAtkAravyApakaM duHkhasAkSAtkAra vyApakamityazuddha pAThaH ca pustake. 13 asambhava ityata iti ca. Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nirUpaNam] TIkAtrayopetA anye tu-ekotpattyanantaramaparaM yatrotpannaM tatra vinazyadavasthAvinazyadavasthadvayaviSayaka ekassAkSAtkArassambhavatItyAhuH / ____anye tu-Adau sukhamanantaraM tajjJAnam , anantaraM duHkham , tadanantaraM jAyamAnena / duHkhasAkSAtkAreNa dvayamapi viSayIkriyate / caturthAdikSaNavRttitvaM sukhAdeH svIkriyata evetyAhuH / (atra) laukikasAkSAtkAro vivakSitaH, tena na jJAnopanItasukhasAkSAtkArAdirbhogaH / kecittu savikalpakaM sAkSAtkAraM gRhNanti / tena na sukhanirvikalpakasya bhogtaa| anye tu tenirvikalpasyApi bhogatvaM vadanti / [a. TI.] kastarhi bhogo yatsAdhanaM zarIramata Aha-khasamaveteti / ghaTasAkSAtkAravyavacchedArtha sukhAdipadam / yoginAmIzvarasya ca parasamavetasukhAdisAkSAtkAre vyavacchedArtha khasamavetetyuktam / vinazyadavinazyadavasthasukhaduHkhayoyugapatsAkSAtkArAdanyataragrahaNamupalakSaNArtham / [vA. TI.] svasamaveteti / ghaTasAkSAtkAranivRttaye duHkheti / sukhasAkSAtkAre'tivyAptiparihArAya sukheti / ubhayorekasAkSAtkAre dvaye cAtivyAptirata Aha-anyatareti / anyataratvaJca sukhaduHkhAnyatvAtyantAbhAvAzrayatvam / tathA ca sAkSAtkArasambhavAnnaikatrAvyAptiH / Izasya sukhasAkSAtkAre'tivyAptiparihArAya svasamaveteti / (ayonijazarIrAnumAnam ) pArthivAH paramANavaH pAramparyeNa kadAcitprakRSTadharmajAyonijazarIraoNrambhakAH, sparzavatparamANutvAt, udakaparamANuvaditi ayonijazarIrasiddhiH / duHkhabhUyastvAdadharmajamuttaraM zarIraM mazakAdInAm / pratyakSasiddhaM tasyAyonijatvam / [ba. TI.] Agamasiddhe'pi prakRSTadharmajAyonijazarIre'numAnamAha-pArthivA iti| aMzataH siddhasAdhanavAraNAya pArthivA iti / ghaTAdInAM bAdhavAraNAya paramANava iti / ajanitazarIranaSTabyaNukena bAdhavAraNAya parameti / pArthivapadena manasA bAdhAraNe'pi sAkSAccharIrArambhakatve bAdhAdAha-pAramparyeNeti / sarvadA zarIrArambhakatve bAdhAdAha-kadAciditi / mazakAdizarIrArambhakatvenAthAntaravAraNAya prakRSTeti / prakRSTadharmajayonijazarIreNArthAntaravAraNAya ayonijeti / uttamasukhajanakaviSayajanakatvenArthAntaravAraNAya zarIreti / manasi vyabhicAravAraNAya sparzavaditi / ghaTe vyabhicAravAraNAya aNutvAditi / zarIrAnArambhabyaNukavyabhicAravAraNAya parameti / udaketi / udakaparamANorAgamasiddhaM zarIrArambhakatvam / 1 dravyamapIti cha. 2 taditi nAsti ca pustake. 3 ghaTAdIti ja. Ta. 4. bhogavyavacchedAyeti ja. Ta. 5 bhArambhakAsparzati mu. 6 adharmeti kha. 7 zarIramiti nAsti kha pustake. 8 pramANamiti ca 9 vAraNamapIti ca. 1. anArambhabyaNuketi ca. 11 udaketi nAsti ca pustake. 12 bhArambhakatvAditi cha. Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANamaJjarI [ dravya [a. TI.] prakRSTadharmajAyonijazarIraM draupadyAderAgamasiddham, anumAnato'pi tatsiddhirityAhapArthivA iti / paramANUnAM sAkSAccharIrArambhakatvaM nAstIti bAdhassyAt / ata uktampAramparyeNeti / vyaNukAdikrameNetyarthaH / tadapi sarvadA nAstIti sa eva doSe ityata Aha- kadAciditi / ayonijamazakAdizarIrArambhakatvena siddhasAdhanatAvyudAsArthaM prakRSTadharmajetyuktam / paramANutvaM niratizayANuparimANavatvaM, tanmanasi vyabhicaratIti sparzavatpadam / udakaparamANUnAmetAdRgdehArambhakatvam "ado'mbhaH pareNa divam" ityAdyAgamasiddhaM draSTavyam / [vA. TI.] yattu matam--dAhakkedAdidarzanena pAJcabhautika zarIramiti, tanna; paJcAnAM bhUtAnAM samavAyikAraNatve samavAyikAraNagatA guNAH kArye guNAnArabhanta iti nyAyAcchItoSNatvAdyanekaviruddhadharmAdhikaraNatvena vastubhedaH prasajyeta / tattadguNAbhivyajyamAnAnAM parasparaparihAreNa sthitAnAM pRthivItvAdInAmekatra samAveze jAtisaGkarazca / tasmAttAni nimittAnyeveti na pAJcabhautikatvamiti tade - tanmanasi nidhAya pratijJAyAM pArthivA iti padam / pAramparyeNa vyaNukAdikrameNetyarthaH / anyathA naSTe'vayavini avayavadarzanaM na syAt / sAkSAdaNvArabdhatve'pratyakSatvaJca satatArambhe pralayAnupapattiH, tannirAkaroti -- kadAciditi / siddhasAdhana parihArAya zarIreti / yonijArambhakatvena siddhasAdhana parihArAya ayonijeti / ayonijamazakAdizarIrArambheNa siddhasAdhanaparihArAya prakRSTeti / pAkAvasthANunirAsAya sparzavaditi / ghaTanivRttaye paramANutvAditi / * ( indriyasAmAnyalakSaNam ) SaDguNamapratyakSaM sAkSAtkArapratItisAdhanamiti sAmAnyalakSaNam / [ba. TI. ] SaDguNamiti / zarIrAdAvativyAptivAraNAya apratyakSamiti / sAkSAttvaM jAtiH, na tvindriyajanyatvam / tena na vyarthatA, na vAtmAzrayaH / pratItipadaM deyameva, tena sAkSAtvAdhikaraNasAdhanamityarthaH / idantu vizeSaNaM paramANvAdAvativyAptivAraNAya / kAlAdAvativyAptivAraNAya SaDguNamiti / guNavibhAjakopAdhimatvena SaDguNamityartha iti yat tatrezvarAtmanyativyAptiH / na ca SaDeva guNA iti vivakSitam, Izvare cASTau guNA iti nAtivyAptiH, tadA ghrANAdAvavyApteH / yattu SaTsaGkhyAtvaM vivakSitamiti ta; AkAzadigIzvareSu prANavAyursahiteSvativyApteH / na cendriryatvena rUpeNa SaTtvaM vivakSitamiti vAcyam, AtmAzrayAt, prakArAntarasya vaktumazakyatvAcca / tasmAt SaGguNamiti svarUpakathanamAtram / tasmAtkAlAdAvativyAptivAraNAya prakRtajJAnakAraNIbhUtazarIraniSThasaMyogA 1 ityata Aheti za. 2 doSo'ta iti ja Ta 3 na deyameveti ca 4 vyApteriti ca.' 6 tatreti ca. 7 AkAzakAleti ca. 8 vAyudvayeti ca. meveti ca. dvivetaca. 5 ghrANAdA Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nirUpaNam ] zrayatvaM vivakSitam / na ca prANavAyAvativyAptiH, apratyakSapadena tvaggrAhyaguNavatvarAhityasya vivakSitatvAt / na cAtmanyativyAptiH / na cApratyakSapadena laukikapratyAsatyA manogrAhyaguNavatvarAhityaM vivakSitam, zarIraprANavAyvAdAvativyApteH / na cApratyakSapadena manogrAhyaguNavatvarAhitye saMti tvaggrAhyaguNavatvarAhityaM vivakSitam, parimANagocarasAkSAtpratItisAdhanendriyAvayave'tivyApteH / na cendriyAvayavasaMyogasya viSayAvayavAdiniSThasya parimANagrahaM prati kAraNataiva nAsti, dUre parimANAgrahastu dUratvadoSavazAditi vAcyam, tathApi zarIraniSThendriyasaMyogasyAjanakatayA sambhavApatteH, indriyatadadhiSThAnasaMyogasyaiva taJjanakatvAt / atrAhuH- zabdetarodbhUta vizeSa guNAnAzrayatve sati jJAnakAraNamanassaMyogAzrayatvasya smRtyajanakajJAnakAraNamanassaMyogAzrayatvasya vendriyatvasya vivakSitatvAnoktadoSa iti / TIkAtrayopetA 15 [a. TI.] anumAnAdivyavacchedArthamindriyalakSaNe sAkSAtkAra padam / AtmAdivyavacchedArtham apratyakSapadam / dharmAdivyavacchedArthaM zarIrasaMyuktapadaM draSTavyam, kAlAnyatvaJca / SaDguNaM SasaMkhyAkaM taccendriyamiti zeSaH / SaDguNamiti padasya lakSaNAntargatatvenaivAdRSTakAlAdivyavacchedAnna padAntarAdhyAhAraH / [vA. TI.] SaDguNamiti / ghaTasAdhananivRttyarthaM pratItIti / liGganivRttyarthaM sAkSAtkAreti / indriyArthasannikarSanivRttaye zarIrasaMyuktamiti / sAdhanazabdasya karaNaparyAyatvAnna kAlAdAvativyAptiH / SaDguNapadaM vibhAgaparam / apratyakSapadaM kharUpaparam / apratyakSatvaJcAtra yogajadharmAjanya sAkSAtkArAviSayatvam, nendriyajanyajJAnAviSayatvam AtmAzrayApatteriti / yadvA SaDguNamapratyakSamiti lakSaNAntaram / tasyArthaH-AkAzanivRttaye SaDguNamiti / SaTprakArakamityarthaH / tattvaJcAnuvRttadharmApekSayA na vyAvRttena dharmeNa / tena naikaikatrAvyAptiH / anuvRttenendriyatvarUpeNa dharmeNa SaDidhatvAnapAyAt / indriyArthasannikarSanivRttaye - apratyakSeti / apratyakSatvaJcAtra na vidyate pratyakSaM sAkSAtkAraviSayo ghaTAdisamavAyikAraNatayA nirUpakatvena vA yasya tattatheti sarvaM sustham / * 1 padamidaM nAsti ca pustake 2 satItyArabhya rAhityamityantaM nAsti ca pustake. 3 parimANAgocareti ca. 4 sambhavopapatteriti ca. * zabdetare ye udbhUtavizeSaguNAH tadanAzrayatve sati, jJAnakAraNIbhUto yo manassaMyogaH tadAzrayatvamityarthaH / AtmAdAvativyAptinirAsAya satyantam / zrotrendriye'vyAptivAraNAya zabdetareti / ghrANAdAvavyAptivAraNAya udbhUteti / zabdevarodbhUtaguNaM saMyogamAdAyAsambhavavAraNAya vizeSeti / kAlAdAvativyAptivAraNAya vizeSyadalam / vizeSyagatajJAnakAraNetyapi tadvAraNAya / kAlAdAvudbhUtarUpAbhAvacAkSuSaM prati cakSussaMyuktavizeSaNatAyAH sannikarSatayA tadvaTakacakSussaMyogasyApi hetutvena tatrAtivyAptivAraNAya manaHpadam / 5 zrAtmavyaveti ja. Ta. 6 SaTsaMkhyamiti ja. Ta. 7 adRSTAdIti jha. Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANamaJjarI [dravya(pArthivamindriyaM tatpramANaJca ) gandhavadindriyaM ghANam / tatra pramANam--pArthivAH paramANavaH pAramparyeNendriyArambhakAH, sparzavatparamANutvAt, tejaHparamANuva diti / [ba. TI.] gandhavaditi / ghaTAdAvativyAptiM vArayitum indriyamiti / rasanAdAvativyAptivAraNAya gandhavaditi / pArthivA iti / manasi bAdhavAraNAya jalaparamANau siddhasAdhanavAraNAya ca pArthivA iti / ghaTAdau bAdhavAraNAya arNava iti / aNuke bAdhavAraNAya parameti / sAkSAdArambhakatve bAdhavAraNAya pAramparyeNeti / ghaTAdijanakatvenArthAntaravAraNAya indriyeti / manodhaNukaghaTeSu vyabhicAravAraNAya krameNa hetuvizeSaNAni / tejaH paramANorindriyArambhakatvamAgamikam / [a. TI.] tejaHparamANUnAmindriyArambhakatvam "sa etAstejomAtrAH samabhyAdadAnaH" ityAgamasiddhaM draSTavyam / [vA. TI.] gandhavaditi / pArthivendriyamiti zeSaH / pRthivIprakaraNe pArthivatvenaiva tattatparamANvAdInAM pratipAdanAtprakRte tenaiva pratipAdanamucitam / nanu ghrANamiti vizeSaNena ca tatprakaraNabalAjjJAtuM zakyamiti zaGkayam , 'zAbdI hyAkAGkSA zabdenaiva pUryata' iti nyAyAditi tatkimata Aha-ghrANamiti / paryAyatvena bodhayituM zakyatve'pi ghrANapadena jighrati gandhamiti vyutpattyA gandhagrAhakatvamuktam / tatazca yasya bhUtasya yadindriyaM tat tasya vizeSaguNagrAhakamiti sUcitam / (viSayalakSaNaM pArthivaviSayazca ) sparzavAn zarIrendriyavyatiriktaH kAryajAto viSaya iti saamaanylkssnnm| gandhavAn viSayaH pArthivo vissyH| saM ceSTakAdiH prtyksssiddhH| sA cturdshgunnvtii| evamuttaratra sAmAnyalakSaNAnuvRttau padAntarAnugamena tattatparamANvAdInAM lakSaNAni bhavanti / [ba. TI.] sparzavAniti / guNakarmAdAvativyAptivAraNAya sparzavAniti / zarIrendriyayorativyAptivAraNAya vyatirikta ityantam / paramANvAdAvativyAptibhaGgAya jAta iti| utpanna ityrthH| vyaNuke'tivyAptivAraNAya kAryajAta ityuktam / kAryasamaveta ityarthaH / atraM zarIrAdivyatirikta eva viSayo lakSyaH / gandhavAniti / jalAdiviSaye'tivyAptivAraNAya gandhavAniti / pArthivazarIrAdAvativyAptivAraNAya viSaya iti / evamiti / sAmAnyalakSaNaM paramANutvAdikam , padAntaraM snehvtvaadikm| tathAca snehavAn paramANuH jalaparamANurityAdilakSaNAni jJeyAnItyarthaH / 1 tatra pramANamiti nAsti kha pustake. 2 aNava ityArabhya bAdhavAraNAyetyantaM nAsti ca pustake. 3 jJeyamiti ja. Ta. 4 sparzavanniti kha. 5 atiriktakAyeti kha. 6 saceti nAsti ka. kha. pustakayoH. 7 iSTakAdi-pratyakSeti kha. mu. 8 anugamane iti ka. 9paziriyaM nAsti cha. pustake. 1. kAryAjAta iti ca. Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nirUpaNam] TIkAtrayopetA [a. TI.] AtmAdeH zarIrAdivyatiriktatve'pi viSayatvAbhAvAdata uktam sparzavAniti / vyaNukavyavacchedArtha kAryajAta iti / sparzavatve sati zarIrendriyavyatiriktaparamANuvyavacchedArtha jAtaM ityuktam / kAryajAto viSaya ityukte hastAdikriyAyAM vyabhicArassyAdata uktam sparzavAniti / evamapi zarIrAdau vyabhicArassyAdata uktam zarIretyAdi / gandharUparasasparzA guNAH, saMkhyAdayaH kSiteH parAparagurutvAni dravavegau caturdaza / yaduktaM 'gandhavAn paramANuH pArthivaH sa' ityAdi tadanyatrApi jJeyamityata Aha-evamiti / snehavAn yaH paramANurudakaparamANurityAdiprakAreNa padAnugamAttallakSaNAni draSTavyAni / - [vA. TI. ] sparzavAniti / paramANunivRttaye jAta iti / dyaNukanivRttyartha kAryeti / kAryAjAtaH kAryajAtaH / paTarUpe'tivyAptiparihArAya sparzavAniti / zarIrAdAvativyAptiparihArAya tadvyatirikta iti / dravyatvasiddhaye guNAnAha-seti / dravavegagurutvazca rUpAyaikAdazAvadhIti caturdaza guNAH / yathA gandhavAn paramANuH pArthivaH paramANuH, tathA snehavAn paramANurApyaH paramANurityAha-evamiti / (jalalakSaNam tadvibhAgazca ) lehavadambhaH / nityamanityazceti / pUrva paramANurUpam / uttaraM dvedhAnityasamavetam anyathA ceti / pUrva ghyaNukam / astvaM nityasamavetavRtti, saritsamudrajAtitvAt sattAvaditi paramANuddhyaNukayossiddhiH / uttaraM zarIrAdibhedena tredhaa| (jalIyazarIre pramANam) zarIre pramANam-ApyAH paramANavaH pAramparyeNa zarIrArambhakAH, sparzavatparamANutvAt, pRthivIparamANuvaditi / tacca zukrazoNitasannipAtanirapekSam , ApyakAryatvAt karakAdivaditi / tat prakRSTAdRSTajam, ayonijazarIratvAt, mazakAdizarIravat / sukhabhUyastvAnnAdharmajam / 5... (jalIyendriyaM tatra pramANaJca ) . leha~vadindriyaM rasanam / ApyAH paramANavaH. pAramparyeNendriyArambhakAH sparzavatparamANutvAt, tejaHparamANuvaditi tatra pramANam / uttarI viSayaH sridaadiH| rUpAdicaturdazaguNavat / ...ityuktamiti ja. Ta. 2 padadvayamidaM nAsti jha pustake. 3 sa syAditi ja. Ta. 4 pArthivaH paramANu. riti sa. 5 ityAheti ja. Ta.6 padamidaM nAsti ja. Ta. pustakayoH. 7 taditi nAsti ja.Ta. pustakayoH. 6 itIti nAsti ka. kha. pustakayoH. 9 rUpamiti nAsti ka. kha. pustakayo. 1. antyamiti mu, amlamiti kha. "pArthivaparamANuvaditi kha. 12 kanaketi mu, karakAvaditi kha, karakabaditi ka. 13 tatra sukheti ka. 14 padamidaM nAstika. kha. pustakayoH. 15 zarIraM samudrAdiriti mu. 16 guNavatvamiti kha. . pramANa*3 - Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 pramANamArI [dravya [ba. TI.] sariditi / saritvasamudratvayorvyabhicAravAraNAya jAtIti / jAtessarisamudrayovRttirvivakSitA / saritsamudraniSThadvitvAnyataratvAdau vyabhicAravAraNAya jaatitvaaditi| sAdhyakRtyaM tadarthazca pUrvavat / / ___ApyA iti / atrAnumAne yadyapi na pArthivaparamANurdRSTAntaH, tasya pAramparyeNa zarIrArambhakatve sAdhye jalaparamANodRSTAntIkRtatvAt , anyonyAzrayAt , tathApi pRthivIparamANoH prakRSTadharmajAyonijatve sAdhye jalaparamANudRSTAntaH / atredazasAdhyavattvasyAgamasiddhatvAt / pRthivIparamANoH punaH zarIrArambhakatvamAtraM prakArAntareNa jalaparamANudRSTAntanirapekSeNaiva siddhamiti tadRSTAntena jalaparamANau zarIrArambhakatvamAnaM sAdhyate, yatpakSadharmatAbalAdayonijatvaM sidhyatItyanyadetaditi dik / pakSadharmatAvalalabhyamartha prakArAntaratayA saadhyti-tnyceti|kaarytvmaanN yonije vyabhicAri, ata Apyeti / ApyatvamapvAdhikaraNatvaM jalaparamANo vyabhicAri / tatra zukrazoNitasanipAtaM vinA jAyamAnatvAbhAvAt , ata uktam-kAryatvAditi / avAdhikaraNasamavetatvAdityarthaH / varSopalAH krkaaH| prakRSTeti / uddezyasidhyarthaM prakRSTeti / prakRSTaparamANutvAdijatvenArthAntaravAraNAya adRSTeti / yonijazarIre vyabhicAravAraNAya ayonijeti / yoniM vinA jAyamAnaghaTAdau vyabhicAravAraNAya zarIratvAditi / nanu dRSTAnta iva prakuMSTAdharmajatvaM pakSepi sidhyatvityata Aha-sukheti / yadyapi maraNakAlInaduHkhajanakAdharmajanyatvamasti, tathApi prakRSTAdharmajatvaM naastiityrthH| [a. TI. evaM pRthivIM nirUpya jalaM nirUpayati-leheti / anityasamavetasamuMdrAdau pravRttessiddhatvena siddhasAdhanatAvyudAsArtha nityasamavetetyuktam / atrApi saritsamudratvajAtyoH pratyekaM vyabhicAravAraNAya saritsamudrajAtitvAdityuktam / / ApyAH paramANava iti pArthivAnumAnavavyAkartavyam / pArthivavadApyamapi zarIraM yonijAyonijamiti manvAnaM pratyAha-taceti / karako varSopalaH / nanu prakRSTAdRSTajanyatveyonijatvaM prayojakam , tadatra gamakatvalakSaNaM prayojakatvaM vyAptyabhAvAnnAstIti tabAha, athavA yonijatvenAbhISTataralAbha ityAha-prakRSTAdRSTajamiti / dRSTAnte prakRSTamadRSTamadharmAkhyam , prakRte tu na tathetyAha-tatsukhabhUyastvAditi / __ uttaraH zarIrendriyavyatiriktaH / gandhaM vihAya snehayuktAH pUrvoktA eva caturdaza gunnaaH| dvitveti nAsti cha. 2 yaditi nAsti ca. 3 iti digiti nAsti cha. 4 prakAratayeti ca. 5 padamidaM nAsti ca pustake. 6 itaH padatrayaM nAsti ca pustake. 7 ivAprakRSTeti ca.. neti nAsti / pustake. 9 evamiti nAsti jha. 10 anityAvayaveti ja. Ta. 11 samudrAdAvapravRtteriti jha, samudrAdAvabdha vRtteriti Ta. 12 bhadRSTajatve iti ja. Ta. 13 padamidaM nAsti jha. 14 abhISTalAma iti ja, mamIDAtaralAbha iti da. 15 saMyuktA iti ja. da. Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nirUpaNam] TIkApayopetA . [vA. TI.] gurusvasAdhAdambho nirUpayati-snehavaditi / saGgrahAsAdhAraNaguNavizeSaH snehaH, tadadhikaraNamityarthaH / na ca dravatvenaiva saGghaho bhaviSyatIti vAcyam , dravIbhUtAnAmapi karakAdInAmasaGgrAhakatvAt / guNatvaJca sAtizayAdavagantavyam , tato nAsambhavAdyAzakkA / yonijatvamapAkarotitaJceti / atrAptvAdisyeva hetuH, kAryapadantu vyartham / na cAtra cetanAnadhiSThitatvamupAdhiH, mazakAdizarIreSu sAdhyAvyApteH / gandhahInAH snehayutAH salilasyApyamI guNA matA iti / __ (tejolakSaNaM tadvibhAgazca) agurutve sati ruupvttejH| tnnityaanitybhedaavedhaa| AdyaM paramANuH / uttaraM dvedhA-nityasamavetam anyathA ceti / AcaM yaNukam / tejastvaM nityasamavetavRtti dIpasuvarNajAtitvAt , sattAvaditi paramANuyaNukayossiddhiH / nAsiddhaM sAdhanam / tejastvaM suvarNavRtti dIpANujAtitvAt, sattAvaditi sAdhanAt / uttaraM zarIrAdibhedena tredhaa| pUrvatra pramANamtaijasAH paramANavaH pAramparyeNa zarIrArambhakAH, sparzavatparamANutvAt, pRthivIparamANuvaditi zarIrasiddhiH / tadayonijameva, tejHkaarytvaaddiipvditi| [ba. TI.] tejastvamiti / dIpazcANuzca tadvRttijAtitvAdityarthaH / aNutve vyabhicAravAraNAya dIpeti / dIpatve vyabhicAravAraNAya aNviti / aNudIpAnyataratve vyabhicAravAraNAya jAtitvAditi / yadvA dIpasthANutadvRttijAtitvAdityarthaH / na cAprayojako hetuH, suvarNasya (tejasazca 1 tejassA)dhakayuktInAmanyatra sulabhatvAt / [a. TI.] pRthivyudakayo rUpavatorvyavacchedArtham agurutve satItyuktam / vAyvAdivyavacchadArtha rUpavatpadam / nanu tejastvasya svarNajAtitvAsampratipattervizeSaguNAsiddho'yaM" heturiti tatrAha-nAsiddhaM sAdhanamiti / aNujAtitvAdityukte pRthivItvAdau vyabhicArasyAdata uktam dIpANujAtitvAditi / dIpArambhakA aNavo dIpANavaH / nanu tejastvaM ghaTavRtti, uktahetudRSTAntAbhyAmityatiprasaGgaH / maivam ; suvarNe zodhyamAne tejassAratvasya pratyakSatvavaddhaTasya tadabhAvenAprayojakatvAditi' / taijasamapi zarIraM nAnekavidhamApyavadityAhatadayonijameveti / nanvaditikazyapAbhyAM taijasatvenAbhimatAdityAdi janmamaraNaviruddhametat, maivam ; madhuvidyAdau devatAnAM sUryamaNDalasthAmRtopajIvinInAM rudrANAmevaiko bhUtvetyAdinA mAtRpitRsambandhamantareNa janmazravaNAt , zrutyAdivirodhe ca purANaprAmANyAnupapatteH / 1 taditi nAsti mu. 2 nityAnityasamavAyAditi ka. ga. 3 pUrvavaditi gha. 4 kadAciccharIreti ga. 5padamidaM nAsti ka. ga. pustakayoH. 6 vAyutva iti cha. 7 ayamiti nAsti ja.Ta. pustakayoH. nAsiddhasAdhanamiti jha. 9 naivamiti ja. Ta. 10 tejasArabdhatvasyeti Ta. 11 itIti nAsti ja. Ta. pustakayoH. * chAndogye madhuvidyA drssttvyaa| 12 zrutyA virodhe iti ja. tt.| / jaimininA prathamatRtIyAdhikaraNe zrutiviruddhAnAM smRtInAM purANAnAJcAprAmANyaM sAdhitam / Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANamaJjarI ' [vA. TI.] rUpitvasAdharmyAttejo nirUpayati-agurutve satIti / ghaTanivRttaye agurutva iti| AkAzanivRttaye rUpavaditi / nanu suvarNAdenaimittikadravatvena ghRtAdivatpArthivatvAsiddharasiddho heturityAzaGkaya naimittikadravatvaM tarkheva pArthivatvaM niyamayet, yadi gandhavattatsahakRtAM bhavet / ye hi yajjAtA yanniyAmakA dharmAH te hi tatsamAnAdhikRtA dRSTAH / yathA zItoSNAdayaH / na caitatprakRte prAdezikatvAdasyeti matvAha-nAsiddhamiti / na hi pratijJAmAtreNArthasiddhiriti tatra pramANamAhatejastvamiti / pRthivItvanivAraNAya dIpeti / dIpatvanivAraNAya aNviti / aNutvanivAraNArtha jAtIti / aNavazva dIpArambhakA eva / - (nayanendriye pramANam ) __nayanAkhyendriye pramANam-AlokAtyantAbhAve jAyamAno rUpasAkSAtkArastejAkAraNakA, rUpasAkSAtkAratvAt, satyAloke jAyamAnarUpasAkSAtkAravat / tadgolakasthaM nayanonmIlane styevoplbdheH| AlokAjJAnaM tama ityAzrayAsiddhiriti cet-na; vidhimukhena vAtavyeNa kRSNAkAreNa bahIrUpavattayA prtiiteH| [ba. TI.] AlokAtyantAbhAveti / pradIpAdijanyatvenArthAntaravAraNAya saptamyantam / AlokAnyonyAbhAvasthale AlokAdijanyatvenArthAntaravAraNAya atyanteti / evaM ghaTatvAtyantAbhAvasthale saurAlokAdijanyatvenArthAntaravAraNAya Aloketi / AlokasAmAnyAtyantAbhAva ityrthH| AlokaH udbhUtarUpavattejaH, udbhUtarUpavanmahAtejo vaa| tena svamate cakSurAditejassatve'pi naashryaasiddhiH| IzvarasAkSAtkArasya pekSatvenAMzato bAdhasyAttadvAraNAya jAyamAna iti / rasasAkSAtkAre bAdhavAraNAya ruupeti| rUpAnumitau bAdhavAraNAya sAkSAtkAra iti| na ca jJAnopanItarUpaviSayakamAnasasAkSAtkAramAdAya bAdhaH, tadatiriktatvena pakSasya vizeSaNAt / uddezyasiddhaye teja iti / rasAdisAkSAtkAre vyabhicAravAraNAya rUpeti / rUpAnumitau vyabhicAravAraNAya sAkSAkAratvamuktam / jJAnAdipratyAsatyajanyarUpasAkSAtkAratvaM hetuH|nyaaymtmvssttbhyaalokaadhikrnne jAyamAno rUpasAkSAtkAraH pakSa iti kecit / teSAM mate jAyamAnatvAdivizeSaNamuddezyasiddhaye / tattejaH kutretyata aah-tdgolksthmiti| hetumaah-nyneti| nayanapadaM gola~kAbhidhAyi / etAvatA nayanavisphAraNamapi golakasthatejasaH sahakArIti bhAvaH / nayanagatipratibandhakAbhAvatayA tadupayogitayA vA tadupayogaH / AlokAjJAnamiti / tathAca tamaso dravyatvAbhAvena kiMgatarUpasAkSAtkAraH pakSa ityrthH| bhaTTamatAzrayaNena prAbhAkaramatarmupamardayati-vidhIti / bhAvaMtayA pratIyamAnatvAdityeko hetuH / 1 upalabhyata iti mu. 2 atyantAbhAveti cha. 3 udbhUtAnabhibhUtarUpeti cha. 4 iti vAdino mata iti cha.5 pratyakSatveneti cha. 6mAlokAbhAveti ca, 7 golakaparamiti ca. 8 upadarzayatIti cha. 9 bhAvarUpayatayeti ca. Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nirUpaNam] TIkAprayopetA bhAvatvabhramagocare'bhAve vyabhicArI, bhAvatvaprakArakapramAviSayatvamanyatarAsiddham , bhauvatvaprakArakApramAviSayatve viruddhamata Aha-khAtalayeNeti / nanu svAtavyaM kim ? pratiyogyanapekSanirUpaNatvazcettadyasiddhiH / vizeSaNatvenApratIyamAnatvaM yadi, tdaapysiddhiH| andhakAravadbhUtalamiti pratItau tasya vizeSaNatvAt / bhUtale ghaTAbhAva iti pratItiviSaye'bhAve vyabhicArazca / evaM svAtatryaM vizeSyatvamityapi parAstam / na ca svAtatryamanyAviSayakapratItiviSayakatvam , anyaviSayakapratItyaviSayakatvaM vA, siddheH| andhakArA. dInAmapyandhakAratvagocarapratItiviSayatvAt / na cAsamavetatvaM vizeSyatvam, bhAvatvavAdino naye'siddherityata Aha-kRSNAkAreNeti / nIlatvena pratIyamAnatvAdityarthaH / tathAca tamo nAbhAvaH, bhAvo vA dravyaM vA, nIlatvAt nIlapaTavaditi pryogaarthH| AlokajJAnAbhAvazcAntaraH, bAhyapadArtharUpatayA pratItirna syAt / asti ca ttprtiitirityaahbhiiruupvttyeti| [a. TI.] nayanAkhyaM taijasamindriyam / tatra pramANam AloketyAdi / saurAdyAlokAbhAve'pi" dIpAdyAlokajanyo rUpasAkSAtkArassiddho'stItyata uktam-atyantAbhAveti / sparzAdisAkSAtkAre vyabhicAravAraNAya rUpapadam / kutratyaM rUpapadaM sAkSAdbhavatIti tatrAhatadgolakasthamiti / atisAmIpyAnnayanarUpopalabdhirna yuktA / atha nIlaM rUpaM tamogatamupalabhyate / maivam ; tasya bhAvatvAsampratipatteH / tadAha-AlokAjJAnamiti / athavA tasya netrendriyasyAlokavadgolakAdanyatra vRttiM pratiSedhati-tadgolakasthamiti / anumAnamAkSipati-AlokAjJAnamiti / pakSIkRtarUpasAkSAtkArasyAsiddhatvAdAzrayAsiddhiH / tama pratIterabhA~vapratItevailakSaNyAnnAbhAvatvaM tamasa ityAha-na vidhimukheneti / tamo dhvAntamityatra najhullekhAbhAvAddhaTAbhAva ityAdivatpratiyogipAratatryAbhAvAcca / nIlaM tama iti kRSNAkArapratItenIla~ghaTAdipratItivattasyobahirmukhatvAcca / [vA. TI.] Aloketi / apavarakAntarvAlokAbhAve rUpagrahaNasya saurAdyAlokakAraNatvena siddhasAdhanatAparihArAya atyanteti / sarvAlokAbhAva ityarthaH / AlokAtyantAbhAva iti viSayasaptamI sparzAdisAkSAtkAranirAkaraNAya rUpeti / yuktayogiparamANusAkSAtkAranirAkaraNAya asmatpadaM draSTavyam / kiM niSThaM tarhi tatteja ityata Aha-taditi / nayanonmIlaneti / nayanasambandhipakSmotkSepa iti yAvat / upalabdheH rUpAdiprakAzAdityarthaH / atra kazcidAkSipati-AlokAjJAnamiti / AlokajJAnAbhAva ityarthaH / AzrayAsiddhiriti / pakSIkRtarUpasAkSAtkArasya tatrA 1 prakArakabhrameti ca, 2 ita Arabhya viruddhamityantaM nAsti cha. 3 iha bhUtala iti ca. 4 svasideriti cha. 5 na ca samavetatve satIti ca. 6 abhAvatveti ca. 7 ityartha ityadhikaM ca. 8 paTavaditi ca. 9padArthatayeti ca. 10 tatpratItiriti ca. 11 tatra ceti ja. Ta. 12 apIti nAsti jha. 13 niSethatIti ja. Ta. 14 pakSIkRtasyeti ja, pakSIbhUtasyeti Ta. 15 iti cennetyadhikaM Ta. 16 pratItivailakSaNyAditi ja, padamidaM nAsti Ta. 17 kRSNAkAreti nAsti jha. 18 paTAdIti ja. Ta. 19 tasya bahiriti jha. Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 pramANamArI bhAvAditi bhAvaH / dUSayati-neti / tamo yadi jJAnAbhAvaH syAttarhi bhAvatvena pratiyogijJAnanirapekSeNa nIlarUpatvena jJAnAbhAvasya cAntaratvAdahiSTrena ca yA pratItissA na bhavet / asti ca tattvena prtiitirityrthH| (tamaso'dravyatvanirUpaNam ) __ aMta eva nAlokAbhAvastamaH / AlokAbhAvastama iti vadato'pi mate aaropitniilruupprtiitessttvaannaashryaasiddhiH| na dravyaM tamaH, asatyevAloke cakSuSA pratIyamAnatvAt , AlokAbhAvavaditi prmaannopptteH| kRSNarUpaM tamo dravyamiti vadato mate rUpapratIteH stvaannaashryaasiddhiH| tadatirikto bhaumAdiH viSayaH / rUpAyekAdazaguNavat / [ba. TI.] ata eveti / bhauvatvAdisAdhakayukterevetyarthaH / abhAvatvavAdimate'pyAzrayAsiddhiM pariharati-AlokAbhAvastama iti / nanvevaM bhaTTamatAGgIkAreNa kaNabhumatAvalambino'pyapasiddhAnta ityata Aha-tamo na dravyamiti / ghaTAdau vyabhicAravAraNAya asatyevAloka iti / punarapyAlokanirapekSatvagjanyagrahaviSaye ghaTAdau vyabhicAravAraNAya cakSuSeti / asmadAdicakSuSetyarthaH / tenAlokanirapekSamArjArAdicakSurlAhyatve'pi na vybhicaarH| yadvA mArjAdigolakasambaddhasAmarthyavazAt tadekacakSurmAtrasahakAri tejo'styeveti bodhyam / yatrApyauSadhAdilepaM kRtvA taskarA vastu pazyanti, tatrApyauSadhalepena tejo'ntarAkarSaNameveti paryAlocanIyam / dravyatvavAdimate sutarAM nAzrayAsiddhirityuktamevetyAha-iti vadata iti / / [a. TI.] bahalo'ndhakAro viralo'ndhakAra iti tAratamyapratItezvAbhAvapratItezca tadvailakSaNyaM prasiddham / tato nAlokagrahaNAbhAvastamaH, kintu ghaTAdivadbhAvarUpameva, tApasiddhAnta ityata Aha-AlokAbhAva iti / AlokAbhAvastama iti mate na tAvadAlokAjJAnaM tama iti vizeSaH / tarhi kathaM rUpasAkSAtkAralakSaNadharmilAbha ityata Aha-Aropiteti / AlokAbhAve smaryamANaM nIlarUpAropasvIkArAdrUpapratItirdharmilAbho vidhimukhapratItyAyupapattizca / siddhe hyabhAvatve tamasa AlokAbhAvatvaM vAcyam / "tadeva kuta ityata Aha-asatyeveti / tamo na bhAvarUpamAlokanirapekSacakSuAhyatvAt, yathAlokAbhAva ityanumAnam / tamo na dravyamiti pAThe spaSTamadravyatvenAbhAvatvam / tato na svamata AzrayAsiddhiH / paramate tu tadabhAva ukta evetyAha-kRSNarUpamiti / bhaumaM tejo vanhiH / AdizabdAdAkarajAdi / pUrvoktacaturdazaguNamadhye sneharasa~gurutvavarjamekAdaza guNAH / 1 bhAlokAbhAvastamaH / AlokAbhAvastamo na dravyamiti vadata iti mu. 2 nIleti nAsti ka. kha. ga. gha. pustakeSu. 3 na tamo dravyamiti mu. 4 bhAvatvasAdhaketi ca. 5 tamaso bhAvarUpatAGgIkAreNeti ca. 6 apIti nAsti ca pustake. 7 bahula iti Ta. 8 padamidaM nAsti Ta, pustake. 9 mate'pIti ja.Ta. 10 iti zeSa iti ja. da. 11 tadetaditi da. 12 dravatveti jha. Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nirUpaNam ] TIkAtrayopetA 23 [vA. TI.] nanu bhavatpakSe'pi nAGgaM dhArayatItyAha - ata eveti / ata evoktadUSaNasAmyAdeva / tathA cAbhAve rUpaM bhavati / tatrAzrayAsiddhiM tAvatpariharati - Aloketi / apirevArtho naJanvitaH / AlokAbhAvastama iti vadato mate naivAzrayAsiddhirityanvayaH / hetumAha - Aropiteti / vizeSAdarzanasadhrIcInaM sAmAnyadarzanamArope nimittam / tatprakRte'pyastIti na kiJcidanupapannam / anena khamate kRSNAkArapratIterapyupapattissUcitA / prativAdinastu AropAbhAvAtkRSNapratItirna bhavatyeveti bhAvaH / vidhimukhamapyasiddham / na hi tatrAprayoga ityevaMvidhaH, antarNItanaJarthenApi padena prayogasambhavAt / pralayAdizabdavatkhAtantryamapyasiddham, AlokagrahaNe satyeva tamograhaNAt, anyathA jAtyandhasya tamobuddhiprasaGgAditi / khamatadAyarthaM paramataM pratikSipati - na dravyamiti / asatyevAloka iti / satyAlokAbhAva iti yAvat / matAntareNAzrayAsiddhiM pariharati - kRSNarUpamiti / asmin mate AlokAtyantAbhAva iti bhAvasaptamI / rasagandhagurutvahInAsta eva guNAH / * ( vAyulakSaNaM tadvibhAgazca ) rUpAsahacaritasparzavAn vAyuH / sa nityAnityabhedena dvedhA / pUrvaH paramANuH / uttaro dvedhA- nityasamaveto'nyathA ceti / Adyo dvyaNukam / vAyutvaM nityasamavetavRtti, sparzavadvaitadravyatvAvAntarajAtitvAt pRthivItvavaditi paramANuyaNukayossiddhiH / uttarazzarIrAdibhedena tridhA bhidyate / vAyavIyAH paramANavaH pAramparyeNa zerIrArambhakAH sparzavatparamANutvAt pRthivIparamANuvaditi zarIra siddhiH / tadayonijaM vAryukAryatvAt tvagindriyavat iti / vAyavIyAH paramANavaH pAramparyeNendriyArambhakAH sparzavasparamANutvAt tejaH paramANuvaditi tvagindriyasiddhiH / tadanyo viSayaH / [ba. TI.] rUpAsahacateriti / ghaTAdAvativyAptivAraNAya rUpAsahacariteti / AkAzAdAvativyAptivAraNAya sparzavAniti / rUpAtyantAbhAvAdhikaraNatve sati sparzA - tyantAbhAvAnadhikaraNaM vAyurityarthaH / sparzavaditi / ghaTasaMridanyataratve vyabhicAravAraNAya jAtitvAditi / ghaTatve vyabhicAravAraNAya dravyatvAvAntareti / dravyasvasAkSAdvyApyetyarthaH / pRthivItvasAkSAdvyApyaM ghaTatvaM bhavatyevetyata Aha-dravyatveti / Atmatve vyabhicAravAraNAya sparzavaditi / ghaTajailadvitve vyabhicAravAraNAya jAtipadArthAntargatanityatvabhAgaH / vizeSatvAdinA rUpeNa dravyatvasAkSAdvyApyavizeSAdau vyabhicAra 1 nityAnityabhedabhinna iti ka 2 gatatve satIti mu. 3 uttarastredhA zarIrAdibhedeneti mu. 4 vAyuparamANava iti ka, kha, ga, ma. 5 kadAciccharIreti ga. 6 tejaH paramANuvaditi mu. 7 vAyuzarIreti ga. 8 vAyutvAditi kha, gha, mu. 9 kadAciditi ga. 10 rUpAdAviti ca. 11 paTeti ca 12 ghaTasthUlajaleti ca, Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 ' pramANamakharI [dravya vAraNAya jAtipadArthAntargatAnekatvabhAgaH / pratijJAtArthavicAraH pUrvavat / vAyukAryatvAviti / ayonijatvaM yoni vinA jAyamAnatvam / tena vAyuparamANau vyabhicAravAraNAya kaarytvaaditi| [a. TI.] pRthivyAdivyavacchedArtha rUpAsahacariteti padam / jAtitvamavAntarajAtitvaJca ghaTatvAdau vyabhicaratIti dravyatvapadam / manastvAtmatvayorvyabhicAravAraNAya sparzavadgateti / sparzavadgatatvAdityukte paramANuguNAdau vyabhicArassyAdata uktaM sparzavadgatajAtitvAditi / etAvatyukte ghaTatvAdau vyabhicArassyAdata uktam-dravyatveti / tvagindriyameva kutassiddham ? tatrAha-vAyavIyA iti / indriyasya madhyamaparimANatvena dhyaNukAdyArambhapUrvakatvAt pAramparyeNetyuktam / tadanyaH zarIrendriyavyatirikto vAyavIyo vissyH| [vA. TI.] sparzavatvAdisAdhAdvAyuM lakSayati-rUpeti / ghaTanivRttaye rUpeti / AkAzanivRttaye sparzeti / ghaTatvAdinivRttaye dravyeti / manastvAdiparihArAya sparzavadgateti / (vAyoH pratyakSatvApratyakSatvavicAraH) tvagindriyam arUpidravyagrAhakam , arUpitve sati dravyagrAhakendriyatvAt manovaditi vAyoH pratyakSatvasiddhiriti cet-na; mUrtatve sati sarvadAsparzavattvasyopAdhitvAt / vipratipanno vAyurapratyakSaH vAyutvAt tvagindriyavat / sparzAdi navaguNavAn / [ba. TI.] tvagindriyamiti / manasA siddhasAdhanavAraNAya cakSuSA bAdhavAraNAya ca tvagiti / zarIrasahajAvaraNabhUtAyAM tvaci arthAntaratvabhaGgAya indriyamiti / arUpidravyagrAhakatvantu na rUpidravyagrAhakatvavirahaH, tvaco ghaTagrAhakatvena bAdhAt , vAyugrAhakatvAsiddhezca / kintu arUpi yadravyaM tadrAhakatvamityarthaH / AkAzAdau tvakpuraskAryaguNAbhAvenAgrAhakatvaMsiddhau pakSadharmatAbalena vaayugraahktvsiddhiH| ghaTAdigrAhakatvenArthAntaravAraNAya arUpIti / rUpAtyantAbhAvavadityarthaH / sparzagrAhakatvenArthAntaravAraNAya drvyeti| arUpiMdravyAnumApakatvenArthAntaravAraNAya grAhakatvaM viSayajanyatvAvacchinnapratyakSajanakatvaM sAdhyam / cakSuSi vyabhicAravAraNAya arUpitveti / zrotre vyabhicAravAraNAya dravyagrAhaketi / anumAnavidhayA rUpitve sati dravyagrAhakaM zrotraM bhavati / na 1 gatAdhAragatAneketi ca. 2 dhyapohArthamiti Ta. 3 caritapadamiti ja. Ta. 4 dravyapadamiti Ta. 5 ukta'pIti ja.da. 6 vAyupratyakSaveti kha, ga, gha. 7 sparzazUnyatvasyeti ga, mu. 8arthAntaramanAyeti ca. 9 ghaTAdIti ca. 10 bhAvena grAhakatvAsiddhAviti ca. 11 rupidavyagrahamAgabhAva rUpidragyagrahakAraNaM bhavatItyadhika ca pustake. Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nirUpaNam ] TIkAtrayopetA 25 coktarUpaM sAdhyaM tatra, ata Aha-- indriyatvAditi / dravyapratyakSajanakatvAdityarthaH / indriyatva puraskAro vivakSita iti vA / tena ne kAlAdAvuktAsAdhAraNyaghaTitasAdhyAbhAve'pi vyabhicAraH / mUrtatva' iti / manasi sAdhyamasti mUrtatve sati sarvadA sparzazUnyatvamupAdhizcAsti / pakSe ca sAdhanavati nAstIti sAdhanAvyApakaH / pakSe'pi prathamakSaNe sparzazUnyatvamastIti sAdhanavyApakatAnirAkaraNAya sarvadetyuktam / sarvadA sparzazUnyatvaM guNAdau, na ca sAdhyamiti samavyAptibhaGgabhaGgAya satyantam / kAlAdau parimANavatve sati sarvadA sparzazUnyatvamasti na ca sAdhyamiti doSatAdavasthya dusthitAyai mUrtatvamavacchinnaparimANatvarUpamuktam / khamatamAha - vipratipanna iti / atrAnukUlatai ka bahirdravyapratyakSatAprayojakodbhUtarUpatvAdutthApyo bodhyaH / nanu zarIrAdyArambhakatvAnumAneSu pRthivIparamANvAdipakSa keSvaMzato bAdhaH, ghaTArambhakaparamANUnAM zarIrAdyanArambhakatvAditi cet-na; teSAmapi zarIrAdyArambhaNayogyatAyA anudbhUtarUpAdyutpattidazAyAM ghrANArambheNopapatteH / na codbhUtarUpAdijalaparamANvAdinA kathamanudbhUtarUpAdirasanAdyArambha iti vAcyam / taptakaTAhatairlaMteja iva nimittabhedavazena vijAtIyArambhakatvasyApi svIkArAt / yadvA sarve'pi paramANavo'nudbhUtarUpA eva nimitta bhedavazena vijAtIyArambhakAH, yadvA pRthivItvaM zarIrArambhakavRtti sparzavadvRttidravyatvasAkSAdvyApyajAtitvAdityanumAne tAtparyamiti dik / [a.TI.] sakena gRhyata ityapekSAyAM pUrvapakSaM tAvadAha - tvagindriyamiti / ghaTAdigrAhakatvena siddhasAdhainatAvyavacchedArtham arUpipadam / sparzagrAhakatvenoktadoSavyudAsArthaM dravyapadam / ghrANAdau vyabhicAravAraNAya dravyagrAhaketi padam / cakSuSA vyabhicAravAraMNArtham arUpitve satItyuktam / arUpitvAdityukte rUpAdau vyabhicAraH, tata indri - yatvAdityuktam / arUpIndriyatvAdityukte zrotre " vyabhicArassyAttato dravyagrAhaketyuktam / arUpitve sati dravyagrAhakatvAdityukte cakSurAdyanumAne vyabhicArassyAttate indriyapadam / sopadhiko'yaM heturanyathAsiddha iti pariharati-neti / guNAderasparzavatve'pyarUpidravyagrAhakatvAbhAvAtsAdhyAvyApakatvaM mA bhUditi mUrtatve satItyuktam / mUrtatvAdityukte pakSe'pi tadbhAvena sAdhanavyApakatA syAttenAsparzavattvagrahaNam / athavA mUrtatve'pi cakSurAdAvuktasAdhyAbhAvAdetaduktam / nanu zabdasyArUpidravyagrAhakatve'pi mUrtatve satyasparzavattvAbhAvena sArthyAMvyApakatvaM syAt / sAdhanAvyApakatve sati sAdhyasamavyApaka zcopAdhiH / maivam; grAhakazabdena sAkSAtkArajanakatvasya vivakSitatvAt / mUrtatve sati sparzazUnyatvaM pAkAvasthAyAM 1 neti nAsti ca pustake. 2 asAdhAraNAghaTiteti ca. 3 anukUlastarka iti ca. 4 ghaTAdIti ca. 5 Arambhopapatteriti ca. 6 tailastheti ca. 7 anudbhUtA eveti ca. 8 sparzavadvRttIti nAsti ca pustake. 9 sAdhanatveti ja, Ta. 10 nirAsArthamiti ja, Ta 11 zrotreNeti ja, Ta 12 ata iti ja, Ta. 13 sopAviheturiti Ta 14 asAdhyavyApakatvamiti ja, Ta. pramANa * 4 Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 pramANamaJjarI [ dravya pArthivANuSu vidyate, na ca sAdhyam / tato na samavyAptilAbha ityata uktam -sadeti / parapakSaM pratikSipya svapakSe pramANamAha - vipratipanna iti / vipratipanno viSayarUpaH / sparzasaMkhyAparimANapRthaktva saMyogavibhAgaparatvAparatvavegAMkhyA nava guNAH / [vA. TI.] ghaTAdinA siddhasAdhanavAraNAya arUpIti / sparze siddhasAdhanavAraNAya dravyeti / zrotre 'tivyAptiparihArAya dravyagrAhaketi / cakSuSyativyAptiparihArAya arUpigrAhaketi / liGge'tivyAptiparihArAya indriyeti / sAdhanavyAptiparihArAya sparzeti / AkAzAdau sAdhyAvyAtiparihArAya mUrtatva iti / pAkAvasthaparamANunivRttaye sadeti / yatrAvyavahitadravyapratyakSatvaM tatra tadgatasaMkhyAdInAmapi pratyakSatvamiti vyApterniravadyatvAtprakRte ca tadabhAvAnna pratyakSatvamiti bAdhakastarko'pyanusandheyaH / sparzAdisaMskArAntA nava guNAH / * ( AkAza nirUpaNam ) zabdavadAkAzam / tatra pramANam - zabdo'STadravyAtiriktasamavetaH, sattve sati zrotragrAhyatvAt, zabdatvavaditi / vipratipannAH zabdAH zrUyamANazabdAzrayAzrayAH zabdatvAt zrUyamANazabdavat ityekatvasiddhiH / [ba. TI.] zabda iti / pRthivyAdisamavetatvenArthAntaravAraNAya atiriktAntam / pRthivyAdyapyatiriktaM bhavatyevetyata uktam dravyeti / bAdhavAraNAya aSTeti / guNAdisambandhatvenArthAntaravAraNAya samaveta iti / pratiyoginiviSTatvAddravyeti na vyartham / rUpe vyabhicAravAraNAya zrotragrAhyatvAditi / zabdadhvaMsAdau vyabhicAravAraNAya sattva iti / bhAvatva ityarthaH / atra pakSadharmatAbalAdaSTadra (vyatvA ? vyA) tirikte dravyatvaM sidhyati / dRSTAnte zabdatve'STadravyAtiriktazabdavRttitvam / atra pRthivItvAdirUpeNASTau dravyANyubhayavAdisiddhAni grAhyANi / tenASTaghaTAdyatiriktapaTAdivRttitvena nArthAntaram / na vA gaganasya yatkiJcidaSTadravyanivezitaMtayA bAdhaH / nanu yathA nAnArUpANAM nAnAdhikaraNAni, tathA zabdAnAmapi nAnAdhikaraNatA syAdityata Aha - vipratipannA iti / nanu sarvazabdasyaikAdhikaraNatve'grahaprasaGga iti cet-na; karNazaSkulyavacchinnanabhasA tadrahasvIkArAt / yadvA nabhomAtraM zrotraM sarveSAmekameva / na cAtiprasaGgaH, zabdakAraNIbhUtavAyusaMyogasya karNazaSkulIniSThasya zabdasAkSAtkArajanane zrotrasahakAritvAt / prathamapakSe pakSo'pi etatka - kArabhinno bodhyaH, tena sa zabdaH kenacicchrayata eva, niSprANikasya pradezasya vaktumazakyatvAt / evamekenapi kayAcitpratyAsatyA sarvazabdaH zrUyata ityAzrayAsiddhirvAritI / 1 padamidaM nAsti Ta pustake. 2 bhAvanAvegeti jha. 3 zabdavaditi mu. 4 iti zabdatvaM siddhamiti mu, ityekatvaM tasya siddhamiti ka. 5 pRthivyAdyaSTAtiriktamiti ca. 6 sambandheneti ca. 7 dravyeti na vyarthamiti nAsti ca pustake. 8 ghaTAtirikteti ca. 9 nivezitayeti ca. 10 ekayeti ca 11 vAdikRtA na prathamapakSe iti ca pustake. Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 27 nirUpaNam] TIkAprayopetA bherIzabdo mayA zruta iti dhIstu bherIjanyazabdaprayojyazabdaviSayakatvaviSayA / badhirasya tu zabdagraho na bhavati, tadupagrAhakAdRSTAbhAvAt / zrUyamANazabdAtiriktA iti pakSArthaH / zrUyamANazabdenAMzataH siddhasAdhanavAraNAya zrUyamANAtiriktA ityuktam / rUpAdinA zabdatvena ca bAdhabhaGgAya zabdA iti / zrRMyamANazabdasya ya Azrayasya Azrayo yeSAM ta ityarthaH / arthAntaravAraNAya shruuymaanneti| mayA zrUyamANo'yaM kakAraH tadadhikaraNavRttaya ityarthaH / na ca te te zabdAH tattadAkAzavRttayassanta etatkakArAzrayAbhinnAkAze vartantAmiti vAcyam, gauravAt , teSAM grahApattezca / (?) svasvAzrayatve AzrayAzrayatve zabdAzrayAzrayatve cArthAntaravAraNAya zrUyamANeti / __ [a. TI.] zabdasya samavetatvasAdhane'STadravyAnyatamadravyAzrayatvena siddhasAdhanatA bAdho vA syAdata uktam aSTadravyAtiriktati / aSTadravyavyatiriktatvamAtrasAdhane sphuTA siddhasAdhanatA, tataH samavetapadam / satvAdityukte rUpAdau vyabhicArassyAdataH zrotraMgrAhyatvAdityuktam / zrotragrAhyatvAdityukte zabdAnyonyAbhAve vyabhicArassyA~dataH sattve satIti / sattvazabdena bhAvatvaM vivakSitam / nanu zabdAnAmanekatvena rUpA~dyAzrayaghaTAdivadAkAzAnekatvaM prAptam, tatrAha-vipratipannA iti| ekazabdazravaNakAle'zrUyamANAzzabdAH vipratipannAH / zabdAzrayA ityukte zabdAnAM zabdAzrayatvAbhAvena bAdhassyAdata uktam zabdAzrayAzrayA iti / tathApi teSAM yo bhinna AzrayastadAzrayatve sisAdhanatA, tatparihArArthaM zrUyamANeti / atassarvazabdAnAmekAzrayAzritatvAdAkAzaikatvaM siddham / [vA. TI.] pariziSTaM bhUtaM spaSTayati-zabdavaditi / bhAvatve sati zabdAtyantAbhAvAdhikaraNamityarthaH / siddhasAdhananivRttaye aSTadravyAtirikteti / etaccAnumAnaM sAmAnyarUpatvena sopAdhikamiti padAntaraprakSepotkSepAbhyAM vyAkhyeyam / tadyathA-zabdo'STadravyAtiriktadravyasamavetaH, guNatve sati zrotragrAhyatvAt , vyatireke zabdatvavati na cAprasiddhavizeSaNatvam (?) zabdasya tAvatkarmatvAsahacaritasAmAnyaikasamavAyitvena guNatvaM prasiddham , guNatvenAzrayasyAvazyambhAvAtpArthivANuguNAnAM yAvadvyabhAvitvena vA zrotragrAhyatvena vA sparzavadanAzrayatvAdvizeSaguNatvena kAlAdyasamavetatvAniyatabAhyendriyagrAhyatvenAtmAzrayatvAnupapatteratiriktasya sAmAnyataH prasiddhatvAditi / vizeSaguNatvaJca sAmAnyAzrayatve sati niyatabAbai kendriyagrAhyatvAnmantavyam / zabdAbhAvanivRttaye guNatveti / rUpanivRttaye zrotreti / bhUtatvAtprAptamanekatvaM vArayati-vipratipannA iti / vipratipannAH zrUyamANetarAH / bhinnAzrayatvena siddhasAdhanatAparihArAya zrayamANeti / bAdhanivAraNArtham Azrayeti / 1 ityartha iti ca. 2 ita Arabhya zrUyamANetIti paryantaM vyatikramaH patInAM samupalabhyate ca pustake. 3 bhAzrayatveti Ta. 4 padamidaM nAsti jha pustake. 5 ata uktamiti ja, Ta. 6 rUpAzrayeti Ta. 7 teSAM zabdAnAmiti ja, Ta. 8na siddhasAdhanatA ityata uktamiti ja, Ta. Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANamaJjarI [dravya (AkAzasya nityatvam) AkAzaM nityam , asamavetabhAvatvAt, samavAyavaditi nityatvaM siddham / tadevendriyaM zrotraM nAma, zabdopalabdhirbhUtendriyakaraNikA rUpazabdayoranyatarasAkSAtkAratvAdrpasAkSAtkAravat iti paurizeSyAtsiddham / parizeSastu-vipratipannAH zarIrAvayavA nayanAdayazca tadrAhakA na bhavanti, kAryatvAddhaTavaditi / na kAlAdayastadvAhakAH, ajasaMyoganirAkaraNAt / zabdAdiSaDguNakam / [ba. TI.] asmadAdibAhyendriyagrAhyaguNAdhAratvena prasaktamanityatvaM vArayituM nityatvaM sAdhayati-AkAzamiti / ghaTAdau vyabhicAravAraNAya asamaveteti / prAgabhAve vyabhicAravAraNAya bhAvatvAditi / na caukAzatvamindriyArambhakavRtti bhUtalAvRttidravyavibhojakatvAdityata Aha-tadeveti / lAghavAdekamevAkAzaM karNazaSkulyavacchedenendriyamanumAnatvaprayojakamityarthaH / tatrAnumAnaM pramANayati-zabdopalabdhiriti / rUpAdyupalabdhau siddhasAdhanavAraNAya zabdeti / janyazabdasAkSAtkAra ityarthaH / manasArthAnta. ravAraNAya bhUteti / zarIrAdinArthAntaravAraNAya indriyeti / asAdhAraNakAraNatvenoddezyasiddhaye kAraNeti / ruupsaakssaatkaartvaadityetaavnmaatroktaavsiddhiH| zabdasAkSAtkAratvAdityuktau ca sAdhanavaikalyam / sAkSAtkAratAmAtroktau sukhAdisAkSAtkAre vybhicaarH| ato viziSTo hetuH / rUpAdyanumitau vyabhicAravAraNAya sAkSAtkAratvamuktam / sAkSAtkArasya pakSe hetau dRSTAnte ca laukikatvamapi vizeSaNam / nanu zabdasAkSAtkAratvameva heturastu kevalavyatirekIti cet-na kevalavyatirekamanaGgIkurvANaM pratyetasyoktatvAditi / na cAsiddhivArakaM vizeSaNamidam , akhaNDAbhAvatvAt / nanu tA~vatA tadindriyamAkAzameva kathamityata Aha-pArizeSyAditi / parizeSamAha-vipratipannA iti / tadrAhakA na bhavanti zabdagrAhakA na bhavantItyarthaH / rUpAdigrAhakatvena bAdhavAraNAya taditi / laukikapratyAsatyA tadrAhakendriyANi ne bhavantItyarthaH / ajeti / saMyuktasamavAyena hi kAlAdinA saGgrAhyaH, na cAkAzena tasya sNyogo'stiityrthH| [a. TI.] asmadAdibAhyendriyagrAhyaguNAdhAratvena ghttaadivdaakaashsyaanitytaamaashyaapvdti-aakaashmiti| ghaTAdau vyabhicAravAraNArtham asamavetapadam / prAgabhAve tasya vyavacchedArtha bhAvatvoktiH / pratyanumAnabAdhitamanumAnamanityatvaM na sAdhayatItyarthaH / pRthivyAdibhUtatvAdAkAzasyendriyArambhakatvaM prAptaM tvyaavrtyti-tdeveti| tat AkAzameva tasya nityatvamiti ka; ityevaM tasya nityatvamiti ga, gha. 2 parizeSAditi mu. 3ceti nAsti mu. 4 na tviti ca. 5 vibhAjakopAdhimatvAditi ca. 6 apIti nAsti ca pustake. 7 tAvadindriyamiti ca. 8 parizeSAditi cha. 9 ceti cha. 10 AkAzasyApIti Ta. 11 prAgabhAvasyeti ja. 12 taditi nAsti ja, Ta. pustakayo. Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nirUpaNam] TIkAtrayopetA zrotrAkhyamindriyaM paarishessyaatsiddhmitynvyH| parizeSAnugrAhyamanumAnamAha-zabdopalabdhiriti / zabdopalabdhirmanaskaraNikA sA bhavatIti siddhasAdhanatA, tata uktam bhRteti / sAkSAtkAratvAdityukte AtmasukhAdisAkSAtkAre vyabhicArassyAdata uktam / rUpazabdayoranyatareti / anayoranyataratvaJcAsiddhamiti sAkSAtkAragrahaNam / zabdasAkSAtkAratvAdityukte na tAvadanvayaH / sukhAdisAkSAtkAre yadyapi vyatireko'sti, tathApi kevalavyatireke'santuSTaM pratIdaM draSTavyam / idAnI parizeSamAha-parizeSastviti / vipratipannAH zrotravyatiriktAH / santu tarhi kAlAdayassaMyuktasamavAyena zabdopalabdhihetavastatrAha-na kAlAdaya iti / zarIrakAlAdInAM grAhakatvamAropyAyaM parizeSo draSTavyaH / ajAnAM kAlAdInAM mithaH saMyogasya nirAkariSyamANatvAt saMyuktasamavAyo'tra na yuktaH / rahasyantu cakSurAdivyApAre satyapi badhirasya zabdasAkSAtkArAbhAvAdindriyAntarasiddhau zrotrasiddhiriti / paJca saMkhyAdayaH zabdazcati SaDguNAH / [vA. TI.] nanvAkAzasyaikatve sajAtIyAkAzAbhAvAttasminnaSThe punarutpattyabhAvAcchabdasyAnutpattireva syAt / utpattau vAnyadharmatetyata Aha-AkAzamiti / ghaTe'bhAve cAtivyAptiparihArAya vizeSaNadvayam / bhUtatve cendriyArambhakatve prApte Aha--tadevendriyaM siddhamityantena / nabhasassamavAyikAraNasyakatvAdevendriyalakSaNakAryadravyasyArambhasambhavAdanyasya cAbhAvAttattadbhoganiyatAdRSTavizeSopanibaddhakarNazaSkulyavacchinnaM nabha eva zrotradezamindriyavyapadezaM labhata iti parizeSAsiddhamityanvayaH / nanu bhUtatve'pi zarIrAnapekSAvadindriyasyApekSAbhAvAdanArambhasya suvacatvAtkimiti parizeSApekSA ityata Aha-itIti / iti pramANenendriyasyAvazyApekSaNIyatvAdityarthaH / tadevAhazabdopalabdhiriti / manasA siddhasAdhanaparihArAya bhUteti / sukhasAkSAtkAre'tivyAptiparihArAya rUpeti / asiddhiparihArAya zabdeti / punarapi tAM parihartum anyatareti / kAlAdaya eva zabdagrAhakA bhaviSyantItyAzaGkaya kAlAdaya AkAzasamavetaM zabdaM gRhNantaH saMyuktasamavAyena gRhNIyurghaTarUpamiva ckssuH| na caitadupapadyate, yataH kAlAkAzayoramUrtatvena mUrtamAtrasamavetakarmaNo'sambhavena tajjanyasaMyogAsambhavAnnityasaMyogasya ca nirAkRtatvAt / tathA ca prayogaH-kAlAdayo na tadrAhakAH, tadasambaddhatvAt , rUpavaditi matvAha-na kAlAdaya iti / zabdopalabdherbhUtendriyajanyatvasAdhanAnantaraM zarIrAjanyatvanirAkaraNaM mandazaGkAnirAsArthamiti santoSTavyam / zabdaH saMkhyAdipaJcakaJca / ___ (kAlalakSaNaM, tatra pramANaJca ) vivakSitaparatvAsamavAyyAzrayatve sati sarvagataH kaalH| vipratipannaM mano vivAkSataparatvAsamavAyyAzrayasaMyuktaM dravyatvAt , Atmavaditi tatra pramANam / 1 padamidaM nAsti ja, Ta. pustakayoH. 2 zabdagrAhakatvamiti ja. 3 prayukta iti Ta. Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANamaJjarI [dravya[ba. TI.] vivakSiteti / vivakSitaM dikRtabhinnaM yatparatvaM tadasamavAyikAraNAzrayatve sati sarvagato vyApakaH kAla ityarthaH / AkAzAdAvativyAptiM bhaJjayituM satyantam / piNDe'tivyAptibhaGgAya sarvagatatvaM vizeSaNam / dizyativyAptibhaMGgAya vivakSiteti / zabdAsamavAyikAraNAzraye gagane'tivyAptibhaGgAya paratveti / paratvanimittakAraNAdRSTAdyAzraye AtmanyativyAptiM bhaJjayitum asmvaayiiti| vipratipannamiti / shriiraadimuutosNyuktmityrthH| vipratipannatvarUpapakSatAvacchedakadharmAvacchedena sAdhyaM sidhyat kAlamAdAyaiva sidhyati, anyathA piNDasaMyuktatvenArthAntaratvAt / rUpAdau bAdhavAraNAya mana iti| AkAzasaMyuktatvenaoNrthAntaraM vArayitum AzrayAntam / dizAntiravAraNAya vivakSiteti / zabdAsamavAyikAraNasaMyogAzrayagaganAdinArthAntaravAraNAya parasveti / paratvanimittAdRSTAdivadAtmanArthAntaravAraNAya asamavAyIti / tAdRzapiNDasaMyuktatvenAtmani saadhysiddhiH| atredaM bodhyam-paratvAparatve na yAvadravyabhAvinI, kintvapekSAbuddhivizeSajanye / tannAzAdinAzye cotpannena paratvena jyesstthaaNdivyvhaarH| yadvA-bahutaratapanaparispandAntaritajanmatvAdinAyaM vyavahAraH / na ca tenaiva paratvAdivyavahAropapattau kiM paratvAdineti vAcyam / etasya vicArasya vistarabhayenAtrAnavasaraH, dussthAnatvAt / [a. TI.] kramaprApta kAlaM nirUpayati-vivakSiteti / vivakSitaM paratvaM khaMjyeSThatvamaparasyApi kaniSThatvasyopalakSaNam , tasya yadasamavAyikAraNam / AdityaparispandA ahorAtralakSaNA AdityasamavetAstAvattanyUnatvAdhikya kRte vivakSite paratvAparatve / tatra devadattAdipiNDasaMyuktaM sat yadAdityasaMyogi piNDAnAmAdityagatakriyopanAyakaM tasya yaH piNDasaMyogaH, so'yamasamaivAyikAraNatvena vivaikSitaH, tadAzrayassa kAla ityukte saMyogasyAnekAzrayatvAtpiNDAnAmapi kAlatvaM syAt / ata uktam sarvagata iti / sarvagatatvAMkAzAtmezvareSu vidyata iti tadvyavacchedortham asamavAyyAzrayatve satItyuktam / evamapi saMyogAsamavAyyAzrayatvena teSveva vyabhicArassyAdata uktam paratveti / dizi vyabhicAravAraNIya vivakSitapadam / vipratipannaM zarIrAdi / mUrtAsaMyuktamAzrayasaMyuktamasamavAyyAzrayasaMyuktazvetyukte sukhAdyasamavAyimanassaMyogAzrayAtmasaMyuktatvena siddhasAdhanaMtvaM syAdata uktam paratveti / paratvAsamavAyyAzrayadiksaMyuktatvena siddhasAdhanatAvyudAsAtha vivakSitapadam / AtmA vivakSitaparatvAsamavAyyAzrayapiNDasaMyuktaH / manaso'pi piNDasaMyogena siddhasAdhanatvaM nArzaGkanIyam , vipratipannapadena vyudAsAt / / 1 vArayitumiti ca. 2 sarvagateti ca, 3, 4 vAraNAyeti ca. 5 ativyAptivAraNAyeti ca. 6 arthAntaraM syAditi ca.7 itaH patidvayaM ca pustake nAsti. 8 adRSTAdIti cha. 9 dussthatvAditi ca.10 sveti nAsti ja, Ta. pustakayoH. 11 gateti nAsti Ta pustake. 12 asamavAyitveneti ja, Ta. 13 vivakSitassa yastadeti ja. 14 jAtyAkAzeti ja, Ta. 15 vyavacchedAyeti ja, Ta. 16 saMyogAzrayatveneti ja, Ta, 17 ataH paratvagrahaNamiti ja, Ta. 18 vAraNArthamiti ja, Ta. 19 samavAnyAzrayeti jha. 2. sAdhanateti ma, da. 21 myudAsAyeti ja, Ta. 22 nAzayamiti ja, Ta. Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nirUpaNam] TIkAtrayopetA [vA. TI.] acetanatvA(dRNAdi dvigAdi) bheda bhinnatvAcca kAlamAkalayate--vivakSiteti / vivakSitaM niyataM yatparatvaM tadasamavAyikAraNamAdityaparispandopanAyakavibhudravyapiNDasaMyogastadAzrayastadadhikaraNam / piNDe'tivyAptiparihArAya srveti| sarvagatatvaJca yugapatsarvamUrtasaMyogitvam / AkAzanirAkaraNAya asamavAyIti / tathApyasamavAyizabdavatvena tatraivAtivyAptiparihArAya paratveti / dizyativyAptiparihArAya vivkssiteti| vipratipannaM shriirsNyuktmityrthH| na cAprasiddha vizeSaNatvam / tathAAheasti tadvadgurutaratapanaparispandAntarite sthavirAdipiNDe prtvaadivyvhaarH| tatparatvaJca tapanaparispandaprakarSajam , tadanvayavyatirekAnuvidhAyitvAt , tantupaTavat / teSAJca tapanavartitvena khataHpiNDAsambandhatvAdAzrayasyApi prAdezikatvena pRthivyAdivattatsambandhAjanakatvAdAtmamanasozca vizeSaguNAdhAratvAttadanupapatterdizo'pyAdityAdisaMyogopanAyakatvenaivAvagamAtpiNDAdityaparispandasambandhApAdakasya kasyacidvibhuno dravyasyAnyatassiddhatvAditi / tathAca mAnam--tapanaparispandA dravyadvAreNa sthAvirAdipiNDasambaddhAH; khato'sambaddhatve sati tatsambaddhatvAt , paTagatamahArajatarAgavaditi / piNDAdityaparispandAnAM saMyuktasamavAyalakSaNapratyAsattiravagheyA / saMkhyAdipaJcakameSaH / (diglakSaNam tatra pramANaJca) / aniyataparatvAsamavAyyAzrayatve saMti sarvagatA dik / vipratipannaM mano'niyataparatvAsamavAyyAzrayasaMyuktam, dravyatvAdAtmavaditi tatra pramANam / [ba. TI.] aniyateti / AzrayatvamasamavAyyAzrayatvaizca gaganAdau gatamataH prtveti| Atmanyagataye asamavAyIti / kaulatve'natiprasaktaye aniyateti / aniyatatvaJca kAlakRtaparatvAdivyAvRttadikRtaparatvAdiniSTho jAtivizeSaH / yadvA bahutaratapanaparispandAntaritajanyatvAdi yat tadbuddhijanyatvaM saMyuktasaMyogabhUyastvAdi tadbuddhijanyatvaM vA / piNDe'tivyAptibhaGgAya sarvagateti / vipratipannamiti / diksAdhakAnumAne'niyatapadaM kaalsNyukttvenaarthaantrvaarnnaay| sAdhye vivakSitapadazcet, tadAniyatatvameva tdrthH| kacidavivakSitamapi paatthH| tadavivakSitaM paratvaM kAlakRtaM tdbhinntvmityrthH| zeSaM pUrvavat / [a. TI.] aniyataM na jyaiSThyAdivadyAvadravyabhAvi / aniyatapadaM kAlavyavacchedIya / itaratpUrvavallakSaNe'numAne'pi / kAlasaMyuktatvena siddhasAdhanatAvyudAsArthamaniyatapadam / [vA. TI. ] vizeSaguNazUnyatvAdhyApakatvAcca dizaM vizadayati-aniyateti / kAlanirAkaraNAya aniyateti / astyekaM mUrtamavadhiM kRtvA mUrtAntare paratvAdivyavahAraH / tatparatvAderanyanimittAsambhavAt pramAtrapekSayA tattaddezAdisaMyogo nimittam / tasya cAnupasAntasya tanneti tadupasAntasya 1 satIti nAsti kha pustake. 2,3 Azrayatve iti ca. 4 kAle iti ca. 5 yaditi nAsti ca pustake. 6 tahadhyajanyatvamiti ca. 7 vAraNAyeti ca 8 padamidaM nAsti ca. pustake. 9 cedaniyateti ca. 1. avivakSiteti ca. "kAlakRtamitvamiti ca. 12 jyeSThatvAdIti Ta. 13vyavacchedArthamiti,.. Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 pramANamaJjarI [dravyacAtreti () tadupasaGkrAmakaM vibhudravyaM vAcyam / saiva dik / na ca kAlenArthAntaram , tasya kriyAnibandhana eva vyavahAre sAmarthyAvagamAditi / (dikkAlayossamuccitya pramANam ) manasA asaMyuktaM manaH sarvadA vizeSaguNarahitadravyadvayasaMyuktam , dravyatvAdAtmavaditi dikAlayoH pramANam / atra dravyadvaye kalpite'nyatra tenaiva vyavahArasiddheH, anekakalpanAyAM pramANAbhAvaH / dikkAlau dravya. tvAvAntarajAtirahitau budhyanAdhAratve sati sarvagatatvAdAkAzavadityekatvaM siddham / __ [ba. TI.] ubhayatra pramANamAha-manaseti / manasi manodvayasaMyuktatvenArthAntarabhaGgAya manasA asaMyuktamiti / AkAzAdisaMyuktatvenAzrayAsiddhivArA~ya manaseti / sAkSAnmanasA yatra saMyuktamityarthaH / tena paramparayA manasi manassaMyuktatvenApi naashryaasiddhiH| rUpAdau bAdhavAraNAya mana iti / saMyuktatve dvayasaMyuktatve dravyadvayasaMyuktatve ca sAdhye'rthAntaram , guNarahitetyAdhuktau bAdhaH, ato vizeSeti / prathamakSaNe ghaTapaTAdirapi guNarahitaH / evamuktau khaNDapralaye ca jIvavyomanI vizeSaguNarahite, ataH sarvadeti / aupAdhika eva dikkAlayorbhedaH, na sAhajika ityAha-atreti / ekatve pramANamAha-dikAlAviti / jAtirahitatvaM dravyAntarajAtirahitatvaM dravyatvAvAntaradharmarahitatvazca bAdhitam , ato viziSTasAdhyakIrtanam / Atmani vyabhicArabhaGgAya satyantam / ghaTAdau vyabhicArabhaGgAya vishessybhaagH| [a. TI.] ekaikatra pramANa muktvobhayatrApyAha-manaseti / sarvadA vizeSaguNarahitamano'ntarasaMyuktatvena siddhasAdhanatAvyudAsArtham manasA'saMyuktaM manaH pakSaH / guNarahitadravya saMyuktamityukte bAdhassyAdato vizeSapadam / pralaye tAdRzajIvavyomasaMyuktatvena siddhasAdhanatAvyudAsAtha sarvadeti paidam / nanvatra kalpe'nyau dikkAlau, anyatra kalpe'nyau, tato'nyatrAnyAvityAnantyaM prAptam , kailpabhedena vA vyavahArabhedena vA vyavahArAnantyena vA taddhetvostayostatsyAdata Aha-atreti / ekatve tarhi kiM pramANam , tdaah-dikkaalaaviti| jAtirahitau dravyatvajAtirahitau cetyukta bAdhassyAdato'vAntarajAtipadam / ghaTatvAdyavAntarajAtirahitatvena siddhasAdhanatAvyudAsArtha dravyatvavizeSaNam / Atmani vyabhicAravAraNAya budhyanAdhAratve satItyuktam / ghaTAdau tevyabhicAravAraNAya sarvagatatvAdityuktam / mAkAzavadityadhikaM ga, gha. 2 dvitaya iti ka. 3 ananteti ka, kha, ga, gha. 4 pramANAbhAvAditi ka. 5 vAraNAyeti ca. 6 siddhistadvAraNAyeti ca. 7 paramparAyAmiti ca. 8 padamidaM nAsti ca pustake. 9 prathame iti ca. 10 ghaTAdirapIti ca. 11 rAhityaM dravyatvajAtirAhityaJca bAdhitamiti ca. 12 vAraNAyeti ca. 13 bhAva iti ca.14 pramANamAheti jha. 15 yadeti jha. 16 dravyadvayasaMyuktatve iti jha, dravyamityukte iti da. 17 vAraNArthamiti ja, Ta. 18 ityuktamiti ja, Ta. 19 tato'pIti Ta. 20 itaH padacatuSTayaM mAti ja, Ta. pustakayoH. 2. jAtIti nAsti ja, Ta. pustakayoH. 22 nivAraNAyeti ja, Ta. Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nirUpaNam] TIkAtrayopetA [vA. TI.] mano'ntarasaMyuktatvena siddhasAdhanatAparihArAya mnsaa'sNyuktmiti| siddhasAdhanatAparihArAya guNarahiteti / bAdhanivAraNAya vizeSeti / pralayAvasthAtmAkAzasaMyuktatvena siddhasAdhanatAparihArAya sarvadeti / ekenaiva paratvAdivyavahAropapattau bahutvakalpanaM gauravagrastamasadevetyAha-atreti / nanu kimiti pramANAbhAvaH, digAdi dravyatvavyApyajAtisajAtIyapratiyogikabhedavat , azabdadravyatvAt , ghaTavat / tathAca pRthivItvAdInAmasambhavAdiktvAdisiddhAvanekatvasiddhiH / na ca gauravaparAhatiH, prAmANike'rthe gauravasyAdoSatvAt / tathA cAhuH pramANavantyadRSTAni kalpyAni subahUnyapi / bAlAprazatabhAgo'pi na kalpyo niSpramANakaH // iti / tatra saMskAravattvena sopAdhikatvAt / nanu mA bhUdanekatvam , ekatve kiM mAnamata Aha-dikkAlAviti / dravyatveti / dravyatvavyApyatvAvacchinnA yAvatI jAtivyaktistadatyantAbhAvavantAvivyarthaH / etena siddhasAdhanatA parihRtA bhavati / digAdyanantatvavAdinA diktvAderapi dravyatvavyApyatvAGgIkArAt / bAdhanivAraNAya avAntareti / ghaTatvAdirahitatvena siddhasAdhanatAparihArAya dravyatveti / AtmanivAraNAya buddhiiti| ghaTanivAraNAya sarveti / nanu bhavatUktajAtirahitatvam , ekatvasya kuto'siddhiH / na hi tadevaikatvam , nApi tadanupapattyA tadavinAbhAvena vA tatsiddhiH, guNAdiSu vyabhicArAdityAzaGyAha-itIti / asmAdeva pramANAdityarthaH / ayamAzayaH-iha hi dravyaprakaraNAivyeti padaM labhyate / tathA ca dravyasya sato digAderuktajAtirahitatvaM tarkheva syAt yadi vyaktyaikyaM bhavet / anyathA tulyatvAdInAM jAtibAdhakAnAmasambhavAduktajAtisattvameva syAt, na tadrahitatvamiti / yadvA dravyatve satyuktajAtirahitatvamekatvenAvinAbhUtamAkAze dRSTamityanayorapyekatvamApAdayatItyAhaitIti / etanmAnasAdhitAdasmAdeva dharmAdityarthaH / tathAca digAyekatvAdhikaraNam , dravyatve satyuktajAtirahitatvAdAkAzavadityekatvasiddhirityarthaH / na ca vizeSaguNatvamupAdhiH, vizeSapadasya pakSamAtravyAvartakatvena pakSetaratvAditi / (dikkAlayossarvakAryanimittatvaM sarvagatatvaJca ) vipratipannaM sarva kArya dikkAlakAryam , kAryatvAt , sampratipannavaditi tayossarvakAryanimittatvam / AkAzakAladizaH sarvagatAH, manovyatiriktatve satyasparzadravyatvAt , Atmavaditi sarvagatatvam / saMkhyAdipaJcaguNavattvaM kaaldishoH| [ba. TI.] dikAlayossarvanimittatvaM sAdhayati-vipratipannamiti / dikkAlasamavetAtiriktaM kAryamityarthaH / idantu vizeSaNaM yanmate pakSAtiriktasyaiva dRSTAntatA, tanmate dRSTAntAsiddhivAraNAya / sarvotpattimannimittatAsiddhaye sarvamiti / vyomAdau bAdhavAraNAya 1 sampratipannakAryavaditi ka. 2 asaMsparzati mudritapustakapAThAntaram. 3 siddhamityadhikaM ga. 4 maditi nAsti ca pustake. pramANa05 Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 pramANamaJjarI [ dravya kAryamiti / pUrvamAkAze sarvazabdAzrayatvena vyApakatvaM sUcitam | dikkAlayozcaM sarvaga - tatvaM lakSaNayA sUcitam / tatsAdhayati - AkAzeti / manasi vyabhicArabhaGgAya satyantam / ghaTAdau vyabhicAravAraNAya asparzavaditi / guNAdau vyabhicAravAraNAya dravyatvAditi / sarvadA sparzarahitatvaM bodhyam / [a. TI.] dikkAlayossamAnadharmatvanirUpaNaprasaGgAtsamAnadharmAntaramAha - vipratipannamiti / paratvAparatvaivyatiriktaM sarvagatatvaM dikkAlalakSaNe prakSiptam / tatra pramANamasambhavaparihArArthamAha-AkAzeti / AkAzasyApi sarvazabdAzrayatvena sarvagatatvasya sUcitatvAtsAdhanaM yuktam / dravyatvaM pRthivyAdau vyabhicarati, ataH asparzapadam / manasyasparzadravyatve'pi na sarvagatatvamityata Aha- manovyatiriktatve satIti / manovyatirikte sparzazUnye kriyAdau vyabhicAranirAsArthaM dravyagrahaNam / 1 [ vA. TI. ] iha jAta idAnIM jAta iti vyapadezAttayoH sarvakAryanimittatvamAha - vipratipannamiti / svasamavetasaMyogAdikAryAtiriktatvaM vipratipannazabdArthaH / siddhasAdhanatAparihArAya dikkAleti / mUrtatvAtsaMyogAdyanupasaGkrAmatvamata Aha-- AkAzeti / samAnanyAyatvAdAkAzasyApi grahaNam / manasyativyAptiparihArAya mana iti / ghaTanivAraNAya asparzavaditi / rUpe'tivyAptiparihArAya dravyeti / saMkhyAdipaJcakameva / * ( AtmanirUpaNam tadvibhAgazca ) buddhyAzraya AtmA / sa dvedhA - IzAnIzabhedAt / pUrvatra pramANamAtmatvaM nityaMvizeSaguNavadvRtti, AtmajAtitvAt, sattAvaditi / IzajJAnaM nityam, anantakAryahetutvAt, kAlavaditi tajjJAnaM nityam / vipratipannaM sarva kArya vivakSitajJAnajaim, kAryatvAt, sampratipannavadityanantahetutvaM siddham / [ba. TI.] Atmatvamiti / vRttimattve guNavadvRttimattve vizeSaguNavadvRttimattve vArthAntare vyabhicAravAraNAya nityeti / nityaparimANavadvRttitvenArthAntarabhaGgAya vizeSeti / nityo yo vizeSapadArthaH tadvRttitvenArthAntaravAraNAya guNeti / pRthivItvAdau vyabhicAravAraNAya Atmeti / AtmaghaTarvRttidvitvAnyataratvAdau vyabhicAravAraNAya jAtitvAditi / na ca saMsAryAtmatve vyabhicAraH, tasyAjAtitvAt / jAtitve'pi vA tadbhinnatvena hetuvizeSaNAt / aparyavasAnavRttyA IzvarajJAnasya nityatvaM prAptam / adhunA vizeSatassAdhayati - IzvarajJAnamiti / jIvajJAne bAdhavAraNAya Izeti / IzasaMyoge bAdhavAraNAya jJAnamiti / adRSTe vyabhicAravAraNAya ananteti / na cAdRSTasya sarvotpattimanni 1 sarveti nAsti ca pustake. 2 ceti nAsti ca pustake. 3 lakSaNayoriti cha. 4 tvAdyatiriktamiti ja, Ta. 5 kAlAdIti ja, Ta. 6 itIti ja, Ta. 7 uktamiti ja, jha. 8 bhedeneti ga. 9 nityasamaveteti 10 sarvakAryamiti mu. 14 vRttitvAnyatareti ca. gha. 11 janyamiti ga. 12 arthAntaravAraNAyeti ca. 13 vRttimatve ceti ca. Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nirUpaNam] TIkAtrayopetA mittatvAttadavastho doSa iti vAcyam / ekaikAdRSTasya sarvakAryAhetutvAditi / pratyekAvRttizca dharmo na samudAyavRttiriti nyAyAt , sAdhanavaikalyaparihArAya kAryeti / na hi kAlo'nantapadArthapatitanityavargajanakaH / yatkiJcitkAryajanake ghaTAdau vyabhicAravAraNAya ananteti / kaalvditi| kAlo dravyaM dRSTAntaH, na tu kAlopAdhiH ekaikakAlopAdhiH, samastakAryAjanakatvAt / vipratipannamiti / asmadAdikartRkamityarthaH / nitye bAdhavAraNAya kAryamiti / uddezyasiddhaye Izvara iti / tathaiva jJAneti / sampratipannavaditi / kSityAdivadityarthaH / na ca dRSTAntAsiddhiH, kSityAdikaM sakartRkaM kAryatvAt ghaTavadityAdyanumAnenezvarajJAnajanyatvasya siddhiH / evaJcAnantakAryahetutvAditi pUrvokto hetu siddhH| anye tu vipratipanna kAryam aGkurAdi vivakSitajJAnajaM, khopAdAnagocarAparokSajJAnajaM sampratipannaM kArya ghaTAdItyAhuH / teSAM mate ghaTAdikArye IzvarajJAnajanyatvaM mAnAntareNa setsyatIti nisskrssH| [a. TI.] AtmatvasyAnityavizeSaguNavadvRttitvaM siddhamityata uktam nityeti / nityavRtti nityavizeSavadvRttIti coktau tatheti guNagrahaNam / pRthivyAdijAtau vyabhicAravAraNAya AtmagrahaNam / "yathAkArI yathAcArI" ityAdyAgamAdAtmabahutvaM siddhamityAtmatvadharmasiddhiH / aparyavasAnavRttyezajJAnasya nityatvaM siddham , sAkSAdapi tatsAdhayati-IzajJAnamiti / karmavyaktInAM kAryahetutve'pyekasyAnantakAryahetutvAbhAvAdanantapadena tatra vyabhicAranirAsa iti prayogAttasyezajJAnasya nityatvaM siddhamityAha-iti tajjJAnamiti / hetorasiddhinirAsArtha saadhnmaah-viprtipnnmiti| vipratipannaM kAryamakurAdi vivakSitam / khopAdAnasAkSAtkArarUpajJAnaM tajjanyaM, sampratipannaM kArya ghaTAdi, tatkulAlAdestadupAdAnamRdAdisAkSAtkArajanyam / jIvAnAmaGkurAdinimittakAraNAnuSTheyadharmAdijJAnena paramparayAkurAderjanyatvena siddhasAdhanatAvyudAsArtham vivkssiteti| [vA. TI.] vibhutvasAdhAdAtmAnaM cintayati-buddhIti / buddhyAzrayatvaM buddhyAzrayatvAtyantAbhAvAnadhikaraNatvam / tena muktAtmani nAtivyAptiH / ghaTanivAraNAya buddhIti / asambhavanivRttaye Azraya iti / siddhasAdhanatAparihArAya nityeti / vizeSaguNazcAtra jJAnAdiH / IzajJAnasya jJAnatvAdevAnityatve prApte nityatvaM sAdhayati-Izeti / ghaTAdAvativyAptiparihArAya ananteti / anantazabdazca sarvazabdArthaH / nanu tarhi hetvasiddhiH, asmadAdijJAnajanyasya ghaTAdestadajanakatvAdata Aha-vipratipannamiti / asmadAdijJAnajanyaghaTAdivipratipannazabdArthaH / vivakSitajJAnamIzajJAnam, sampratipannatvAt , ghaNukAdivat / yathA ghaNukasyopAdAnakAraNasAkSAtkRtatvenezajJAnasya ghaNukAdinimittatvam, tathA ghaTAderapIti nAsiddhiH / 1 kAryahetutvAbhAvAditi ca. 2 pratyekavRttiriti ca. 3 ityartha iti nAsti ca pustake. 4 tajanyatvasiddheriti ca. 5 hetussiddha iti jha. 6 cokte iti ja, Ta. 7 apanodanArthamiti ja, Ta. 8 dharmIti ja, Ta. 9 vRttitvAjjJAnasyeti jha. 10 ekasyeti nAsti jha pustake. 11 tatra jJAnamiti jha. 12 kAryamiti nAsti jha, Ta. pustakayoH, 13 padamityadhikaM ja, Ta, . Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANamaJjarI [dravya(IzvarajJAnAdessarvAzrayavyApitve pramANam ) tajjJAnamAzrayavyApi, nityaguNatvAt paramANurUpavaditi tajjJAnasyAzrayavyApitvaM siddham / ata eva tadicchAprayatnAvAzrayavyApinI / uttaratra pramANam-bhogaH kacidAzritaH, guNatvAt, ruupvditi| nai kAryANi tadvanti, kAryatvAddhaTavaditi / na zrotrAdi tadvat, kAraNatvAddaNDavat / bhogo guNaH, anityatve satyacAkSuSapratyakSatvAdgandhavaditi hetusiddhiH| [ba. TI. ] tajjJAnamiti / IzvarajJAnamityarthaH / AzrayaniSThatvamAtre sAdhye siddhasAdhanamato vyApIti / samavAyasambandhena ghaTAdyavyApitvAt bAdhavAraNAya aashryeti| sarvasmin kAle svasamavAyItyarthaH / etAvatA vyApakasya vyApakatvaM sakalakAryopAdAnAvagAhakatvamiti dUSaNamapAstam / nityeti / nityazcAsau guNazceti karmadhArayaH / saMyogAdau vyabhicAravAraNAya guNatvAditi / vizeSapadaM nAstyeveti na vyarthatA / anye tu jIvAkAzetaranityaniSThamAkAzaprayojyavizeSaguNatvAditi hetuM varNayanti / pRthivIparamANurUpaM na dRSTAntaH, sarvakAle svAzrayavyApakatvAbhAvAt / yadyapIzvarajJAnasya nityatvaM pUrvameva siddham , tathApi sarvakAle svAzrayavyApakatvamihoddezyamiti kRtvA tAdRzasAdhyamuktam / kecittu svAzrayavyApakatvamAtramatra sAdhyamityAhuH / ata eva nityaguNatvAdeveM / uttaratra anIzAtmani / kAryANi zarIratadavayavAH, anyatra vivAdAbhAvAt / kaarnnodbhuuttvaadityrthH| tena svamate nAtmani vybhicaarH| mano na tadvat , indriyatvAt cakSurvadityupari bodhyam / pUrvahetorasiddhiM vArayituM bhogasya guNatvaM sAdhayati-bhoga iti / rasatvAdau vyabhicAraM vArayituM satyantam / ghaTAdau vyabhicArabhaGgAya tvAdantam / atIndriye guNabhinne vyabhicArabhaGgAya pratyakSatve satIti deyam / [a. TI.] tasya paricchinnasyAnantakAryopAdAnAvagAhakatvaM pradIpaprabhAvanna sambhavatIti tatrAhatajjJAnamiti / anitye saMyogAdau vyabhicAravAraNAya nityapadam / IzvarecchAprayatnAvapyAzrayavyApinau, nityaguNatvAt jalaparamANurUpavadityapi prayoktavyamityAha-ataeveti / anIzAtmani pramANamAha-uttaratreti / bhogaH pUrvoktabhogaH / zarIradharma ityeke lokAyatAH / indriyAzraya ityanye / tadubhayaM krameNa nirasyati na kAryANIti / karaNAntarassIkAre'navasthAnAcchrotrAdereva karaNatvena nAsiddho heturguNatvAditi pUrva hetorasiddhi pariharatibhoga iti / cAkSuSapratyakSagamye ghaTAdau vyabhicAravAraNIya acAkSuSapadam / Atmani 1 jalaparamANviti gha. 2 prayatnAvapIti mu. 3 tatra neti ga. 4 zrotrAdIni tadvantIti ka. 5 niSThamAtre iti ca. 6 sambandhina iti cha. 7 svasamavAyivyApIti ca. 8 tasya vyApakatvamiti ca. 9 eveti nAsti ca pustake. 10 vyabhicAraM vArayitumiti ca. 11 preti nAsti ja, Ta. pustakayoH. 12 paramANuvaditi jha. 13 karaNatve ceti ja, karaNatvena ceti Ta. 14 hetorAzrayeti Ta. 15 vAraNArthamiti ja, da. Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nirUpaNam] TIkAtrayopetA vyabhicAravAraNArtham anityatve satItyuktam / anityatve satyacAkSuSanakSatrAdigatikarmaNi vyabhicAravAraNArtham pratyakSapadam / / [vA. TI.] nanu paricchinnatvAttasya tadanantakAryopAdAnasAkSAtkRtatvaM na sambhavatItyata AhatajjJAnamiti / saMyoganivAraNAya nityeti / ata eva nityaguNatvAdevetyarthaH / nanvAvidyako jIvaparamAtmabhedo na tu pAramArthikaH / paramAtmanazca siddhatvAdyarthA pramANoktirityAzaya zuddhacaitanyarUpe brahmaNyavidyAyogAjjIvAzrayatve cetaretarAzrayApAtAttAtvika eva bheda ityAzayavAn tatra pramANamAhauttaratreti / atra bhogapadena bhujyata iti bhoga iti vyutpattyA sukhaM duHkhaM vA vivakSitam / noktalakSaNo bhogaH, taduktAvitaretarAzrayApatteH / tathA hi-siddhe'nIzajJAne tanniSThasukhAdisAkSAskArarUpabhogasiddhiH / tatsiddhau ca tdaashrytvenaaniishjnyaansiddhiriti| kRzo'ham , sthUlo'hamiti pratyayAccharIrAderAtmatvamAzaGkaya nirAcaSTe-na kAryANIti / kAryANIti shriirtdvyvaaH| vipakSe ca zarIrAderAzrayasya naSTatvena janmAntarAnubhUtasaMskArAbhAvena tajjanyasmRterayogAdutpannasya zizoH stanye pravRttireva na syAt iti baadhkstrkH| sAmAnAdhikaraNyapratyayastu mamedaM zarIramiti bhedagrAhiNA pramANabhUtena pratyayena bAdhita ityapramANam / kANo'haM badhiro'hamityAdipratyayAtkAryatvahetoraprayojakatvamAzaGkamAna indriyANyevAtmeti manyate / taM pratyAha-na zrotrAdIti / tattve vA ya evAhaM rUpamadrAkSam , sa evAhaM gandhaM jighrAmi ityaikyAvalambaH pratyayo na bhavet / rUpagandhagrAhakayobhinnatvAdityarthaH / ghaTe'tivyAptiparihArAya acAkSuSeti / AtmanivAraNAya anityeti / (jIvaikatvanirAsaH, jIvasya sarvagatatvaJca ) asmadAdyAtmA dravyatvAvAntarajAtimAn , caturdazaguNavatvAt, udakavat; Atmazabdo'nekavAcakaH, AtmavAcakatvAt , tecchabdavaditi nAnAtvaM siddham / maccharIretaraimUrtAni madAtmayujhiM, mUrtatvAnmaccharIravaditi sarvagatatvaM tsy| Izo'pi sarvagataH, AtmatvAddehivat / sa nityaH, sarvagatatvAt kaalvt| sa buddhayAdicaturdazaguNavAn / [ba. TI. ] jIvaikatvavAdinaM pratyAha-asmadAdIti / Izvare bhAgAsiddhiM vArayitum asmdaadiiti| tAvatA jiivpkssH| dravyatvAdinArthAntaravAraNAya dravyatvAvAntareti / jJAnavatvenAtharthAntarabhaGgAya jAtIti / AkAze vyabhicArabhaGgAya caturdazeti / catudezaguNavibhAjakopAdhyAdhArAdhAratvAdityarthaH / tena caturdazasaMyogavatyAkAze na vyabhicAraH / caturdazatvaM dazatvAghaTitasaMkhyA, tena na caturbhAgavaiyarthyam / yadyapi ya eva catu 1 nirAsArthamiti ja, Ta. 2 acAkSuSIti ja, acAkSuSa iti Ta. 3 abhAvAyeti ja, Ta. 4 bhasmadAdItyArabhya udakavadityamtA pajirnAsti gha pustake. 5 taditi nAsti / pustake. 6 siddhamiti nAsti kha, ga, gha, mu. pustakeSu. 7 itarANIti kha, ga. 8 sadAtmeti kha, mu. 9saMyunIti ka, kha. 10 vaditi iti ka, kha. 11,12 vAraNAyeti ca, Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANamaJjarI [dravyadaza guNA Atmani ta eva na payasIti zabdasAmye'pi na pakSadRSTAntayorekahetutA, tathApi caturdazazabdavAcyatvAnugatIkRtaguNavibhAjakopAdhyAdhArAdhAratvaM hetuH / yadyapi saMskArazUnyasyai payaso na dRSTAntatA caturdazaguNavattvAbhAvAt, tathApi hetumatya Apo dRssttaantH| kecivArambhakatApanne jale veganiyamAt tadArambhake'pi veganiyama ityaahuH| ghaTAkAzAdizabde bAdhasiddhasAdhanavAraNAya Atmeti / ekamAtravAcakatvenArthAntaravAraNAya aneketi / lakSaNayA zarIrAdhanekapratipAdakatve'pi na tatrAtmazabdasya zaktiH / evamAkAzazabdasya zakti tAkAza eva / cidAkAzAdau lakSaNayA pryogH| yadvA ekapravRttinimittapuraskAreNAnekadhAvAcakatvaM sAdhyam / AkAzAdizabde vyabhicAravAraNAya Atmeti / lakSaNayAtmapratipAdake gaganazabde vyabhicAravAraNAya vAcakatvAditi |n cAtmavAcake etadAdizabde vyabhicAraH, tasyApyanekavAcakatvAt / buddhisthatvasya pryogopaadhitvaadekmaatrpryogH| na caitadAtmatvapuraskAreNaitadAtmazabde heturvyabhicArIti vAcyam / etasya vAkyatvenAvAcakatvAt / devadattAdizabdaH zarIravAcako nAtmavAcaka iti na vybhicaarH| pUrvAnumAne tAtparyAdvA / Atmano vAcakatvaM sAdhayati-maditi / dRSTAntAsiddhivAraNAya zarIretareti pakSavizeSaNam / AzrayAsiddhibhaGgAya maditi / madatiriktaM mamApi zarIraM bhavatIti vyarthavizeSaNatAvAraNAya maccharIretarANIti nijagade / guNAdI bAdhavAraNAya mUrtAnIti / kAlAdau bAdhavAraNAya mUrtatvazarIranivezitaparicchinnatvabhAgaH / parimANayogitvaM kAlAdau vyabhicAri tadarthamavicchinnaparimANayogitvalakSaNaM mUrtatvaM hetuH| sajIva ityrthH| evaJcedaM kvAcitkatvAbhiprAyam / yadvA cturdshgunnvdvRttidrvyvibhaajkopaadhimaanityrthH| [a. TI.] anIzAtmanyakatvaM manyamAnaM pratyAha-asmadAdyAtmeti / sattAvAntaradravyatvajAtimattvena siddhasAdhanatAvyudAsIrtha dravyatvAvAntarapadam / AkAzAdau vyabhicAravAraNArtha caturdazapadam / prayogAntaramAha-Atmazabda iti / atra jIvaviSaya Atmazabdo vivakSitaH / sAdhAraNazcejIvezvaravAcakatvena siddhasAdhanatA syAt / kAlAdivAcakazabdairvyabhicAravAraNArtham AtmavAcakatvAdityuktam / dehAdivyatirikto'pyAtmA aNuriti kecit / keciMcca madhyamaparimANa iti vadanti / tadvyudAsArthamAha-maccharIreti / maccharIraM madAtmasaMyogi siddhamiti itaragrahaNam / AtmAntaraissaha saMyogauji siddhAnIti madAtmagrahaNam / IzAtmApi na paricchinna ityAha-sa nitya iti / evaM dezataH kAlatazca 1 yadyapIti nAsti cha pustake. 2 zuddhasyeti cha. 3 patiriyaM ca pustake nAsti. 4 anekavAcakatvamiti ca. 5 AdIti nAsti ca pustake. 6 Atmeti nAsti ca pustake. 7 bhaGgAyeti ca. maccharIreti ca. 9 niviSTeti ca. 10 avitrinneti cha. 15 hetUkRtamiti cha. 12 vyudAsAyeti ja, Ta. 13 vAraNAyeti ja, Ta. 14 vAcaketi nAsti ja pustake. 15 vyudAsArthamiti ja, Ta. 16 saheti nAsti ja pustake. 17 bhAjIti nAsti Ta pustake. *rAmAnujIyAH, jainAH. Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nirUpaNam ] TIkAtrayopetA 39 paricchedazUnya Atmeti yatra kutraciddeze kAle ca karmakRto bhogassaGgacchata iti bhogesya tadAzritatvaM nizzaGkam / saMkhyAdayaH paJca sAmAnyaguNAH, buddhisukhaduHkhecchAdveSaprayatnadharmAdharmabhAvanAzca nava vizeSaguNA iti caturdaza / [vA. TI.] paramAtmavajjIvasyApyaikye sukhAdivyavasthAnupapattimAzaGkya bhedaM sAdhayati - asmadAdIti / AtmamAtrapakSIkAre siddhasAdhanatA / IzAnIzabhedenAvAntara jAtisambhavAdIze caturdazaguNAsambhavena bhAgAsiddhatA ca / tannirAsArthaM pratijJAyAm asmadAdipadam / siddhasAdhanaparihArAya avAntareti / dravyatvena tAM parihartuM dravyeti / AkAzanivAraNAya caturdazeti / jAtidvArA bhedaM saMsAdhya sAkSAdbhedaM sAdhayati - Atmazabda iti / bahuzabdavAcaka ityarthaH / anyathezAnIzavAcakatvena siddhasAdhanatA syAditi / kAlAdizabdanivRttaye Atmeti / anukUlapratikUlavAtavyAghrAdicalanAnAmadRSTajanyatvAttasya cAtmasamavetatvena khato'sambandhAzrayavyApiparicchinnatve tadanupapattirityAzaGkyAzrayadvArA sambandhaM ghaTayituM vyApakatvaM sAdhayati-maccharIretarANIti / tattadAtmasaMyuktatvena siddhasAdhanatAparihArAya maditi / krameNa saMyoge siddhasAdhanatAparihArAya yugapaditi draSTavyam / Izasya paricchinnatve sarvanimittAnupapattimAzaGkayAha - Izo'pIti / Atmano nityatve AmuSmikaphalabhogAsambhavena kRtahAnirakRtAbhyAgama zvetyAzaGkayAha - sa nitya iti / saMkhyAdipaJcaguNasahitA buddhyAdayo nava guNAH / * ( manolakSaNam, tatra pramANaJca ) mUrtatve sati sarvadA sparzazUnyaM manaH / sukhAdijJAnamindriyajam, anityajJAnatvAt rUpajJAnavaditi tatra pramANam / mano'Nu, AtmasaMyogitve sati niravayavatvAt, paramANuvaditi mUrtatvaM tasya siddham / ajasaMyoganirAkaraNAt na sarvagatena vyabhicAraH / tatsaMkhyAdyaSTaguNakam / iti pramANamaJjaryAM dravyapadarthaH / [ba. TI.] mUrtatve satIti / kAlAdAvativyAptiM vArayituM satyantam / ghaTAdAvativyAptivAraNAya vizeSyabhAgaH / prathamakSaNe ghaTAdAvevAtivyAptivAraNAya sarvadeti / sukheti / laukikasukhasAkSAtkAra ityarthaH / anumitau bAdhavAraNAya sAkSAtkAra iti alaukika sukhasAkSAtkAre cakSurAdijanye bAdhavAraNAya laukiketi / rUpAdisAkSAtkAre'rthAntaravAraNAya sukheti / indriyatvenendriyajanyatvamuddezyasiddhaye sAdhyam / anityasAkSAtkAratvAdityarthaH / IzvarajJAne vyabhicAravAraNAya anityeti / kAlAdau vyabhi - cAravAraNAya satyantam / ghaTAdau vyabhicAravAraNAya vizeSyabhAgaH / iti pramANamaJjarIvyAkhyAne dravyapadArthassamAptaH / 1 tatra deze iti ja, Ta. 2 padamidaM nAsti Ta pustake. 3 manodravyamityadhikaM va pustake. 4 padArtha ukta iti mu. 5 prathame iti ca. 6 padamidaM nAsti ca pustake. 7 iti dravyapadArtha iti cha. Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 pramANamaJjarI [guNa[a. TI.] sarvadA sparzazUnye kAlAdau vyabhicAravAraNAya mUrtatve satItyuktam / ghaTAdivyavacchedArthaM sparzazUnyapadam / pAkAdau kSaNaM sparzazUnyapArthivaparamANuvyavacchedAya sadetyuktam / IzajJAne vyabhicAravyudAsAMya anityeti / mUrtatve satIti vizeSaNaM sAdhayati-mana iti / niravayavakriyAdau vyabhicAranirA~sArtham saMyogipadam / evamapi ghaTAdisaMyogini vyomAdau vyabhicArassyAdata uktam Atmeti / AtmasaMyogighaTAdivyudAsAya niravayavapadam / ajasaMyogapakSe AtmasaMyogitve sati niravayavatvaM vyomAdau vyabhicaratItyata Aha-ajeti / sarvagatena vyomAdinA / saMkhyAdayaH paJca paratvAparatvavegA assttau| iti pramANamaJjarITippaNe'dvayAraNyayogi viracite drvypdaarthssmaaptH| [vA. TI.] pariziSTaM dravyaM nirUpayati-mUrtatva iti / AkAze'tivyAptiparihArAya mUrteti / ghaTe'tivyAptiparihArAya sparzeti / pAkAvasthaparamANunivAraNAya sadeti / nanvidamasambhavi lakSaNam , manasa evAsiddheH / na cendriyArthasAnnidhye'pi kadAcideva jJAyamAnaM jJAnaM kAraNaM sampAdayiSyati, tacca mana iti vAcyam / adRSTenArthAntaratvAt / ata Aha-sukhajJAnamiti / indriyajam indriyakAraNam / IzajJAne'tivyAptiparihArAya anityeti / jJAnazcAtra sAkSAtkAraH / tena na liGgajanye vyabhicAraH / tatazcAdRSTasya sAmagryasampAdakatvAnna pRthakAraNatetyarthaH / ye vindriyajamitIndriyakAraNakamiti vyAcakSate, tanmate rUpAdijJAnasya pakSIkAre'pi sAdhyasiddheH sukhajJAnapakSatvAnupapattiH / na ca tatra cakSurAdinArthAntaratA, tatrAsya kAraNatvenopajIvyatvAditi / nanu manaso vibhutve Atmana iva tattadindriyasambaddhArthAnAM yugapatsaMyogAtsarvajJAnotpattiH / madhyamatve cAnityatvaM mAnamityAzayavAn aNutvaM sAdhayati-mana iti / dizi ghaTe cAtivyAptiparihArAya vizeSaNadvayam / saMkhyAdayo'STau gunnaaH| iti pramANamaJjarIvyAkhyAyAM bhAvadIpikAkhyAyAM dravyapadArthaH / __ (guNalakSaNaM tadvibhAgazca ) karmAnyatve sati sAmAnyaikAzrayo guNaH / sa~ rUpAdibhedena cturviNshtidhaa| [ba. TI. ] karmAnyatve satIti / karmaNyativyAptivAraNAya satyantam / sAmAnyAdAvativyAptivAraNAya Azraya ityuktam / samavAyItyarthaH / vizeSe'tivyAptivAraNAya sAmAnyeti / saamaanysmvaayiityrthH| sAmAnyasamavAyaH sAmAnye'pyasti, ataH sAmAnyanirUpitassamavAyo grAhyaH / sa ca dravye'pyasti, tadartham ekapadam / 1 vAraNArthamiti ja, Ta. 2 vyavacchedAyeti ja, Ta. 3 vyudAsArthamiti ja, nirAsArthamiti Ta. 4 nirAsAyeti ja, Ta. 5 padamidaM nAsti ja pustake. 6 iti pramANamaJjarITippaNe dravyapadArtha iti ja, Ta. 7 sa iti nAsti kha, mu. pustakayoH. Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nirUpaNam ] TIkAprayopetA kara [a. TI.] evaM navaprakAraM dravyaM nirUpya guNaM nirUpayati-karmAnyatve satIti / sAmAnyAdivyavacchedaya sAmAnyAzraya ityuktam / AzrayaH samavAyI / dravyavyudAsAya eketi / dravyasya vizeSaM pratyapyAzrayatvAnna sAmAnyaikAzrayatvam / tAkkarmavyavacchedAya karmAnyatvapadam / sAmAnyena sahaika Azrayo yasya sa sAmAnyaikAzraya iti kuto na vyutpAdyate ? ucyate - tathA sati vyaNukAdidravye vyabhicArAdevaM vyAkhyA / rUparasagandhasparzasaMkhyAparimANapRthaktvasaMyogavibhAgaparatvAparatvabuddhisukhaduHkhecchAdveSaprayatnagurutvadravatvasnehasaMskAradharmAdharmazabdAzcaturviMzatirguNAH / [vA. TI.] sarvadravyavRttitvAtsAmAnyAdhAratvAcca guNaM nirUpayati- karmAnyatve satIti / prameyatvAdidharmAzraye sAmAnyAzraye vyabhicAraparihArAya sAmAnyeti / karmaNi vyabhicAraparihArAya karmeti / karmAnyatvaJca karmatvAnadhikaraNatvam / tenotkSepaNAdanyasmin apakSepaNe nAtivyAptiH / dravye'tivyAptiparihArAya eketi / na ca prameyatvAdyAzrayatvenAsambhavaH, Azrayatvena samavAyitvasya vivakSitatvAt / utpannamAtre dravye'tivyAptiparihArAya sadeti draSTavyam / 1 * (rUparasagandhasparzAH) nayanaikagrAhyajAtimadrUpam / rasanaikagrAhyajAtimAn rasaH / ghrANaikagrAhyajAtimAn gandhaH / sparzanaikagrAhyajAtimAn sparzaH / 1 [ ba. TI. ] nayaneti / sAmAnyAdAvativyAptibhaGgAya jAtimaditi / sparze'tivyAptivAraNAya nayaneti / ghaTAdAvativyAptivAraNAya eketi / nayanaikendriyagrAhyatvamAtragrahe rUpatvarUpadhvaMsAdAvativyAptiH, prabhAyAM dravye vAtivyAptiH, nayanaikagrAhyavinaSTaghaTAdAvativyAptizca, atIndriyarUpe'vyAptizceti dUSaNanirAsAya jAtIti / prabhAtvasya jAtitvapakSe prabhAnyatve satIti vizeSaNIyam / yadvA prabhA na cAkSuSIti bodhyam / rUpaprabhAnyataratvamAdAya prabhAyAmativyAptivAraNAya jAtIti / rasaneti / atIndriyarase'vyAptivAraNAya jAtimAniti / rasanagrAhyarasavati dravye'tivyAptivAraNAya jAtItyuktam / dharmapadaparihAreNa cakSurgrAhyarUpatvAdimatyativyAptivAraNAya rasaneti / rasanagrAhmaguNatvAdimatyativyAptivAraNAya eketi / jAtipadArthasya yAvAn bhAgo na vyarthastAvAn grAhyaH / [a. TI.] jAtimatAM rasAdInAM vyavacchedAya nayanagrAhyetyuktam / ghaTAdivyavacchedIya ekapadam / nayanaikagrAhyaM rUpamityukte paramANvAdirUpe'vyAptissyAdata uktam nayanaikagrAhyajAtimaditi / evaM rasAdilakSaNe'pi / rasanagrAsattAjAtimadravyAdivyudAsAya ekapadam / guNatvajAtimadrUpAdivyudAsauMrthaJca tat / 1 saptaprakAramiti Ta. 2 vyavacchedArthamiti ja, Ta. 5 indriyagrAhyeti mu. 6 nayanaikaprAhyeti ca. 7 rasanagrAhye na vyarthatvAbhAvAnna prAhya ityazuddhaH pAThaH cha pustake, 11 rUpeSviti ja, Ta. 12 rasanaghrANeti ja, Ta. pramANa 0 6 3 samavAyeneti jha, Ta. 4 tAdRzeti za. iti ca. 8 jAtipadArthatvAbhAvAt bhAgo 9 vyudAsAyeti ja, Ta. 10 vyAvRtyarthamiti ja, da. 13 vyudAsAyeti ja, da. Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [guNa pramANamaJjarI [vA. TI.] nayaneti / rase'tivyAptiparihArAya nayaneti / nayanagrAhyasattAjAtimati ghaTAdAvativyAptiparihArAya eketi / rUpatve'tivyAptiparihArAya jAtIti / evamanyatrApi / (rUpAdInAmavAntaravibhAgaH, teSAM yAvadravyabhAvitvaJca) ete yaavaavybhaavyyaavaavybhaavibhedvidhaa| pArthivaparamANoranyatra yAvadavyabhAvinaH, pratyakSadravye pratyakSatastathA siddhiH| dyaNukAdiSu rUpAdayo yAvadvyabhAvinaH, kAryarUpAditvAt ghNttruupaadivditi| salilAdiparamANurUpAdayo yAvadvyabhAvinaH, salilAdirUpAditvAt smprtipnnvditi| [ba. TI. ] ete ruupaadyH| pIlapAkavAdimate ghaTarUpAderapAkajatvAdyAvavyabhAvitvAt / pratyakSataH tarkopabRMhitAdityarthaH / yaNukAdiSvityAdipadena ghrANAdiparigrahaH / yAvaditi / khAzrayasamAnakAlInadhvaMsApratiyogina ityarthaH / pRthivIparamANuniSTharUpAdau vyabhicAravAraNAya kaarynissttheti| "saMyogAdau vyabhicAravAraNAya rUpAditvAditi / rUpatvAt rasatvAdityAdi pRthageva hetuH / yatpaTAdirUpaM vAdidvayamate yAvadravyabhAvi, tahaSTAntayati-paMTarUpAdivaditi / salilAdItyanumAne Adipadena teja prabhRtiparigrahaH / paramANupadamuddezyasiddhaye / rUpAdaya ityAdipadena rasAdeH parigrahaH, na tu sNyogaadeH| atra yatparamANau yo vizeSaguNaH sa tatra pkssH| yadvA salilAdiparamA,vizeSaguNavatvena pakSatA / tena tejaHparamANau rasAyabhAve vAyuparamANuSu sparzamAtrasatve tvAzrayAsiddhiH parAstA / tena na vA bAdhaH / pRthivIparamANurUpAdau vyabhicAravAraNAya slilaadiiti| saMyogAdo vyabhicAravAraNAya rUpAditvAditi / sampratipannaM jalarUpam / [a. TI.] rUpAdInAmavAntaravibhAgamAha-eta iti / paramANupAkaoNdikriyAyAM ghaTAdigatarUpAdayo yAvadravyabhAvinaH / ke taIyAvadravyabhAvinaH pArthivaparamANUnAmiti vibhAgaM vizadayati-pArthiveti / ubhayatra pramANamAha-pratyakSadravya ityAdinA / pArthivaguNAdau vyabhicAravyudAsIya kAryarUpAditvAdityuktam / 1bhedeneti ga, gha. 2 paramANubhya iti ka. 3 pArthivaparamANUnAM rUpAdayo yAvadravyabhAvina iti ga. 4 padamidaM nAsti mu. 5 siddha iti kha, ga, siddhA iti ka. 6 padamidaM nAsti ka, ga, gha pustakeSu. kAryaniSTharUpAditvAditi balabhadroddhRtaH pAThaH 8ghaTAdIti ga, paTAdIti gha, paTeti kha. 9 AdipadaM mAsti gha pustake. 10 paramANAveba rUpAdeH pAka iti ye vadanti te pIlupAkavAdino vaizeSikAH, teSAM mata ityarthaH / te hi-avayavinAvaSTabdheSvavayaveSu pAko na sambhavati, kintu tejassaMyogenAvayaviSu vinaSTeSu svatantreSu paramANuSveva pAkaH / anantaraM pakkaparamANusaMyogAyaNukAdikrameNa mahAvayaviparyantotpattiH, vahnisUkSmAvayavAnAM vijAtIyavegAthInakriyAvazAtpUrvavyUhanAzaH vyUhAntarotpattizcetyabhiprayanti / 11 dhvaMsasaMyogAdAviti ca. 12 padamidaM nAsti ca pustake. 13 paramANuguNeti cha. 14 sthalajalarUpamiti ca. 15 pAkaprakriyAyAmiti ja, da. 16 tarhi tu iti Ta. 17 pArthivANUnAmiti ja, Ta. 18 pArthivANurUpAdAviti ja, Ta. 19 vAraNAyeti ja, Ta. 20 rUpAdityuktamiti Ta. Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nirUpaNam ] TIkAtrayopetA kara [vA. TI.] vyaNukAdiSviti / kAryetyatra SaSThIsamAsaH / tena na pArthivaparamANurUpAdau vybhicaarH| karmaNyativyAptiparihArArthaM rUpeti / salileti / siddhasAdhana parihArAya pratijJAyAM paramANupadam / pArthivaparamANurUpe'tivyApti parihArAya salilAdIti / asiddhiparihArArthaM rUpAdIti / * (ayAvadravyabhAvino guNAH ) pArthivaparamANuSvayAvaddravyabhAvinaH / tatra pramANam - pArthivaparamANau sati rUpAdayo nivartante, anityatvAt, sampratipannavat iti / pArthivaM dvyaNukam anityavizeSaguNavatsamavetaM, pArthivakAryatvAt, ghaTavaditi nAsiddhaM sAdhanam / hutavahanivahAvalIDhe maMhIkhaNDe pUrvarUpetilakSaNarUpAdidarzanAttatraivaM tathA kalpane sati nAtiprasaGga iti tarkaH / tatra pArthiva - paramANuragnisaMyogAsamavAyikAraNavizeSaguNavAn, anityavizeSaguNavattve saMti nityabhUtatvAt, AkAzavaditi pAkajatvaM teSAM siddham / [ ba. TI. ] satIti / uddezyasiddhaye satyantam / anityatvAt dhvaMsapratiyogitvAdityarthaH / naiM cetthaM ghaTAdirUpAdInAmapya yAvaddravyabhAvitvasiddhiH, pakSadharmatAbalena prakRte svAzrayasamAnakAlInadhvaMsapratiyogitvasiddhiH, ayAvaddravya bhAvitvasiddhirUpatvAt / nanu paramANurUpatvAdinA nityatvameva tasyetyata Aha- pArthivaM dvyaNukamiti / ghaTAdau siddhasAdhanavAraNAya pRthivIparamANau ca bAdhavAraNAya pArthiveti / aNukazabdena paramANurapyucyata ityato dvItyuktam / yadvA dvyaNukazabdo rUDhaH / anityapadaM vizeSapadazca siddhasAdhanavAraNAya / anityavizeSaH prAgabhAvAdi / tadvatsamavetatvenArthAntaravAraNAya guNeti / anityavizeSaguNavaddhaTAdisambandhatvenArthAntaravAraNAya samavetatvamuktam / bAdhavAraNAya (?) vastunityatvasAdhakamanumAnaM vA ( vA 1 cA ) pAkajatvAdyupA ( dhyAbhihita ? dhyupahata) miti bhAvaH / na tvIdRzAnumAnena jalAdiparamANurUpAdInAmapyanityatvaprasaGga ityata Aha- hutavaheti / kAryagatavijAtIyarUpAdidarzanameva kAraNagatavijAtIyarUpAdau tatramiti bhAvaH / enaeNmarthamanumAnena sAdhayati - pArthiva paramANuriti / aNukAdau bAdhavAraNAya aNuriti / dvyaNuke bAdhavAraNAya parameti / jalAdiparamANau bAdhavAraNAya pArthiveti / Azrayatve guNAzrayatve vizeSaguNAzrayatve cArthA - ntaramataH agnisaMyogAsamavAyikAraNaketyuktam / abhighAtarUpAgnisaMyogAsamavAyikAraNakAzrayAzrayatvenArthAntaravAraNAya guNeti / agnisaMyogAsamavAyikAraNako yo " 1 nivaheti nAsti kha pustake. 2 hemeti mu. 3 rUpAdIti ka. 4 tatraiveti kha, ga, gha, mu. 5 tatprAkaTye satItimu, tatheti nAsti ka pustake. 6 tarka iti nAsti kha mudritapustakayoH. nAstika pustake. 7 tatreti 9 8 guNAzraya iti ga, gha. apIti mu. 10 nityatvAditi gha. 11 na cediti cha. 13 guNavato ghaTAdIti cha 14 etadarthamiti cha. 15 tryaNuketi ca 16 vizeSeti 17 abhijAteti cha. 18 ya iti nAsti ca pustake, 12 cAnityeti cha. nAsti ca pustake. Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [guNa pramANamaJjarI vibhAgaH tadAzrayatvenArthAntaravAraNAya vizeSeti' / yadvA agnisaMyuktavAyuparamANvAdinA saha pArthivaparamANoragnisaMyogAsamavAyikAraNakasaMyogavatvenArthAntaravAraNAya vizeSapadam adRSTavadAtmasaMyogAdinitarUpAdimattvena siddhasAdhanatAvAraNAya agnIti / agnisaMyogAsamavAyikAraNakavizeSaH vibhAgAdireva syAdato guNeti / jalAdiparamANau vyabhicAravAraNAya satyantam / anityassaMyogAdirastyeveti vyabhicAratAdavasthyavAraNAya satyantAntargato vizeSabhAgaH / anityavizeSassaMyogAdirastyevetyata Aha-satyante guNavattvam / ghaTAdau vyabhicAravAraNAya nityeti / Atmani vyabhicAravAraNAya bhUtatvAditi / AkAzavaditi / yo vaMzAdau agnisaMyoge caTapaTAzabdo jAyate tamAdAya sAdhyasattvam / [a. TI.] pArthivA guNA rUpAdayo nityAH paramANurUpAditvAjalaparamANurUpAdivat, tenAnityatvamasi mityata Aha-pArthivaM vyaNukamiti / vizeSaguNavatsamavetatvena siddhasAdhanatAvyudAsAya anityapadam / apAkajatvopAdhyupahataM pUrvamAbhAsAnumAnamiti bhaavH| nanvApyaghaNukAderapyevaM sAdhanasambhavAjalAdiparamANUnAmanityarUpAdiprasaGga ityata Aha-hutavaheti / ApyAdikArye vilakSaNarUpAdidarzanasyAnukUlasyAbhAvAt naatiprsnggH| yathA zukla: paTaH zuklatantvArabdhaH, evaM lohito mahIpiNDastAdRkkAraNArabdha iti paramparayA paramANUnAM pAkajaM lauhityamuktam / tadanumAnArUDhaM karoti-pArthiveti / agnisaMyogo'samavAyikAraNaM yasyeti vigrahaH / jvAlAbhighAtasaMyogajanyakriyAzrayatvena siddhasAdhanatAvyudAsAya guNapadam / agnisaMyuktavAyuparamANvAdinA saha pArthivANoragnisaMyogAsamavAyikAraNasaMyogavattvena siddhasAdhanatA syAt , ato vizeSaguNagrahaNam / nityavizeSaguNavattvena siddhasAdhanatA, aMtaH agnisaMyogAsamavAyikAraNapadam / vAyvAdisaMyogajatAdRgguNasya pArthivANoranaGgIkAreNa bAdhaH syAdataH agnipadam / bhUtatvAdityukte ApyaDhyaNukAdau vyabhicArassyAdata uktaM nityeti / jalAdiparamANuSu vyabhicAravAraNAya anityavizeSaguNavatve satItyuktam / teSAM lohitarUpAdInAm / [vA. TI.] pArthivamiti / siddhasAdhanaparihArArtham anityeti / anityaguNasaMyogAdimatparamANudvayasamavetatvena siddhasAdhanaparihArArthaM vizeSeti / ApyayaNuke'tivyAptiparihArAya pArthiveti / siddha hetau pAkajatvaM sAdhayati-hutavahetyAdinA siddhamityantena / tatra tathA sati ita bhArabhya arthAntaravAraNAyetyanto bhAgasvaTitaH cha pustake. 2 janitatve iti cha. 3 etadanantaram asamavAyisiddhaye asamavAyIti / agniniSThasya saMyogAtiriktasyAsamavAyitvasiddhivAraNAya asamavAyIti pATha upalabhyate ca pustake. 4 ita Arabhya nityeti ityanto bhAgo nAsti cha pustake. 5 saMyogAccaTapaTeti ca. 6 pArthivANviti ja, Ta. 7 jalANviti ja, Ta. 8 padamidaM nAsti Ta pustake. 9 guNasamaveteti za. 10 vyudAsArthamiti ja, Ta. 11 nyAya iti Ta. 12 abhAvAdana ca bhAvAnneti ja, abhAvAdatra tadabhAvAnneti Ta. 13 tAdRgreNvArabdha iti . 14 pArthivaparamANuriti ja, Ta. 15 vyudAsAyetyArabhya syAdityanto bhAgo nAsti jha pustake. 16 nirAsAya agnIti ja, Ta. 17 bAdhabyudAsAyeti ja, da. Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 45 nirUpaNam] TIkApayopetA sAdhite'nityatve, evaM kalpane kalpyate'neneti kalpanamanumAnam , tasmin kriyamANe nAtiprasaGga ityanvayaH / tadAha-pArthiveti / siddhasAdhanatAparihArAya agnisaMyogeti / ApyayaNuke'tivyAptiparihArAya nityeti / ApyANau vyabhicAraparihArAya anityeti / ghaTe'tivyAptiparihArAya nityeti / Atmani vyabhicAravAraNAya bhUteti / tatiprasaGga eva, ApyAnAmapi tathA sAdhayituM zakyatvAdata Aha-hutavaheti / ayamAzayaH-analasamAkulapRthivyavayavapUrvarUpaparAvRttyA rUpAntaradarzanAtkAryavailakSaNyena kAraNavailakSaNyAnumAnasya raktapaTadarzanena raktatantuvatsaprasaratvAtparamparayA paramANUnAmapi tathA sAdhanAnnAtiprasaGga iti / nanvantyAvayavinyevAgnisaMyogAt pUrvarUpanAze saMyogAntareNa punaranyotpattau neyaM kalpaneti cenna; tadA naSTe'vayavinyavayavarUpe rUpAntaradarzanaM na syAt, taccAstItyAha-khaNDa iti / (saMkhyAlakSaNam tadvibhAgazca ) guNatvAvAntarajAtyA nyaNukaparimANAsamavAyikAraNasajAtIyA sNkhyaa| sA dvedhA-ayAvadvyabhAviyAvadvyabhAvibhedena / / __[ba. TI.] gunntvaavaantreti| ghaNukaparimANasyAsamavAyikAraNaM paramANudvitvam , tasya guNatvAvAntarajAtipuraskAreNa sajAtIyA saMkhyetyarthaH / sattayA dvitvasajAtIyarUpAdAvativyAptibhaGgAya avAntareti / guNatvena dvitvasajAtIyarUpAdAvativyAptivAraNAya guNatveti / rUpadvitvAnyataratvAdinA rUpAdAvativyAptibhaGgAya jAtyeti / jAtipadena samaveto dharma iha gRhItastena na nityepadavyarthatA / guNatvAvAntarajAtI rUpatvAdirata uktaM myaNuketyAdi / ghaTaparimANAsamavAyikAraNasajAtIye parimANe'tivyAptyabhAvAya yaNuketi / nyaNukAsamavAyikAraNasaMyogasajAtIyasaMyoge'tivyAptibhaGgArya parimANedi / myaNukaparimANe nimittakAraNajJAnAdisajAtIye'tivyAptivAraNAya asamavAyIti / sA dvedhA-ayAvadravyabhAviyAvadravyabhAvibhedAditi pAThaH / yAvadravyabhAvyayAvadravyabhAvibhedAditi pAThe'pi ayAvadravyabhAvina eva pUrvanirdezo bodhyH| alpasvaratvAttu yAvadvyabhAvinaH pUrvaH paatthH| [a. TI.] sajAtIyA saMkhyetyukte IzvarajJAnAdinA nimittakAraNena sajAtIyasaMyogAdinA vyabhicArassyAdataH asamavAyikAraNagrahaNam / saMyogAdyasamavAyikAraNasajAtIyakriyAvizeSAdAvativyAptinirAsAya parimANapadam / tUlAdiparimANavizeSAsamavAyikAraNaprazithilAvayavasaMyogAdau vyabhicAravAraNAya jhaNukapadam / tathApi guNatvasattvAbhyoM vyaNukaparimANAsamavAyikAraNasajAtIyarUpAdau vyabhicAravAraNAya guNatvAvAntarajAtyetyuktam / anekadravyamAzrayo yasya tadanekadravyam , tAdRzamasamavAyikAraNaM yasya tadanekadravyAsamavAyikAraNam / 1bhedAditi ka, kha, ga, gha. 2 vAraNAyeti ca. 3 nirAsAyeti ca. 4 dvitvAditi ca. 5 niyameti cha. 6 nirAsAyeti ca. 7 abhAvAyeti ca. 8 apIti nAsti ca pustake. 9 svarataratvAditi cha. 10 tasya vyavacchedArthamiti ja, Ta. 11 nirAsArthamiti ja, Ta. 12 vAraNArthamiti ja, Ta. 13 sattAbhyAmiti ja, Ta, 14 vyabhicArassyAdata uktamiti ja, Ta. 15 AzrayabhUtamiti ja, da. Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ d pramANamaJjarI [ guNa [vA. TI.] guNatveti / kAlAdinivRttaye asamavAyIti / rUpanivRttaye parimANeti / parimANanivRttaye dvyaNuketi / ghaTAdisaMkhyAyAmavyAptinivRttaye sajAtIyeti / sattayA sajAtIye ghaTe'tivyAptiparihArAya avAntareti / avAntarajAtyA guNatvena sajAtIye gandhe'tivyApti - parihArAya guNatveti / tathAca saMkhyAtvavatI saMkhyetyuktaM bhavati / evaM parimANAdilakSaNe'pyavagantavyam / * (dvitvasaMkhyAsiddhi:, tasyA ayAvaddravyabhAvitvaJca ) pUrvatra pramANam - parimANatvaM, saMyogAtiriktAnekadravyAsamavAyikAraNavRtti, parimANajAtitvAMt, sattAvaditi / paramANuparimANam, vAyikAraNaM na bhavati, nityaparimANatvAt, AkAzaparimANavaditi parapakSavyudAsaH / dvitvam, ayAvaddravyabhAvi, anekeguNatvAt, saMyogavaditi / dvitvasAmAnyaM, buddhijavRtti, dvitvajAtitvAt, sattAvaditi buddhijatvam / [ba.TI.] parimANatvamiti / anekaM dravyaM samavAyi yasya tadasamavAyikAraNaM yasya tatra vartata ityarthaH / etAvatA vyaNukaparimANasyAsamavAyikAraNaM parimANaM na bhavati, kintu dvitvasaMkhyeti siddham / saMyogAtiriktavRttitve siddhasAdhanatA, saMyogAtiriktAsamavAyikAraNakavRttitve'pi siddhasAdhanatA, anekadravye'ntu piNDAvayavasaMyogaH, tadasamavAyikAraNakavRttitve'pi siddhasAdhanatA, saMyogAtiriktAnekadravyavRttitve bAdhaH, ato viziSTasAdhyanirdezaH / kAlatve vyabhicAravAraNAya jAtitvAditi / dikAlavRttitve vyabhicAravAraNAya jAtinivezitvabhAgaH / vizeSe vyabhicAravAraNAya anekasamavetatvabhAgaH / ghaTatve vyabhicAravAraNAya parimANeti / sattAyAM vibhAgajavibhAgavRttitvena sAdhyasiddhiH / nanu paramANuparimANameva ca vyaNukaparimANAsamavAyikAraNamityata Aha- paramANviti / kapAlAdiparimANe bAdhavAraNAya paramANviti / uddezyasiddhaye parameti / vyaNukaparimANasyApyasamavAyikAraNatvAbhAvAt paramANurnAsamavAyikAraNamityukte siddhasAdhanam / paramANuniSThaM nAsamavAyikAraNamityukte tadrUpAdau bAdhaH, vizeSAdau siddhasAdhanaJca / na kAraNamityuktaM bAdhaH, tasya yogijJAnAdijanakatvAt, akhaNDAbhAve vaiyarthyAbhAvAcca / uddezyasidhyarthatvAccaM na samavAyikAraNamityukte siddhasAdhanam / paraMmaparimANasya pakSIkairaNe gaganaparimANAdau siddhasAdhanamataH aNviti / uddezyasiddhaye ca tat / anitya asama 1 vRttijAtitvAditi mu. 2 dravyaguNatvAditi mu. 3 padamidaM nAsti mudritapustake. 4 etAvatetyArabhya dvitvasaMkhyetyanto bhAgaH nAsti cha pustake. 5 dravyasthaleti ca. 6 kAraNaketi nAsti ca pustake. 7 etadanantaraM ca pustake pATha evamupalabhyate -- anekadravyaM dvyaNukAdi, tatsamavAyikAraNaka vRttitve'pi siddhasAdhanatA iti / 8 paGktiriyaM nAsti cha pustake. 9 ceti nAsti ca pustake. 10 yasyeti cha. 11 pakSAkAre iti cha. Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nirUpaNam] TIkAtrayopetA parimANe vyabhicAravAraNAya nityeti / nityarUpAdau vyabhicAravAraNAya parimANatvAditi / paramANuparimANasya kAraNatve ghaNuke'NutaratvaprasaGgaH, kapAlApekSayA ghaTe mahattaratvavat / dvitvamiti / dravyabhAvitve siddhasAdhanatvamataH ayAvaditi / ayAvadbhAvItyukte yatkiJcidyAvadbhAvitvasatvAdvAdhaH / yatkiJcidayAvadbhAvisatvAt siddhasAdhanaJca / tadarthaM dravyapadaM svAzrayaparam / anekaguNatvAt anekAzrayaguNatvAdityarthaH / parimANAdau vyabhicAravAraNAya aneketi / jAtau vyabhicAravAraNAya guNatvAditi / yadyapi sarva dvitvaM nAyAvadvyabhAvi, IzvarApekSAbuddhijadvitvAderghaTAdinAzenApi nAzasambhavAt , tathApi ayAvadravyabhAvijAtIyatvaM tatrApyastyeveti bhAvaH / na ca ghaTarUpeDapItthamayAvadravyabhAvitvaM syAt / ayAvadravyabhAvipArthivaparamANurUpasajAtIyatvAditi vAcyam / avayavivRttyayAvadravyabhAvisajAtIyatvasya guNatvavyApyajAtyA vivakSitatvAt / zabde sukhAdau cAtAdRzamevAyAvadravyabhAvitvamityavagantavyam / na caikatve'tiprasaGgaH, guNatvavyApya'vyApyajAteruktatvAt / yadvA vyAsajyavRttInAM vyAsajyavRttitvamevAyAvadravyabhAvitvamityarthaH / ayAvadravyatA vijAtIyatve sati vyAsajyavRttitvameva vA / na ca jAtIyatvAdvaiyarthyam, ayAvadravyabhAvipadArthasya yAvadravyabhAvitvaghaTitatayA vaktavyatvAt , pravRtsinimitte vaiyarthyAbhAvAt / zabdasukhapRthivIparamANurUpAdInAntu svAzrayasamAnakAlInadhvaMsapratiyogitvamevAyAvadravyabhAvitvam / na ca ghaTAdirUpe'tiprasaktiH, tasya svAzrayasamAnakAlInaprAgabhAvapratiyogitve'pi tatsamAnakAlInadhvaMsapratiyogitvAbhAvAt / yadvA yavitvamAzrayanAzajanyadhvaMsapratiyogi tadbhinnaH pkssH| heturapi tadbhinnatvena bodhyH| evaM tAdRzasaMyogAdibhinnatvenApi vizeSyaH / tena na bAdhavyabhicArau / upahitAnupahitabhedena hetusAdhyayorbheda iti sAdhyaivaiziSTyam / yadvA ekatrAtyantAbhAvo'nyatrAnyonyAbhAvo nivezanIya iti bhedH| tAvatA prathamo hetuH yAvadravyabhAvidvitvAdipRthaktvAdisaMyogavibhAgabhinnAnekavRttiguNatvAdityevaMrUpaH / dvitIyastu yAvadravyamAvibhinnatvAdityevaM hetuH / yadi ca sAdhyaM yAvadravyabhAvitvarAhityaM, yadi vA sAdhyaM yAvadravyabhAvibhinnatvaM tadA dvitIyo hetuH yAvadravyabhAvitvarAhityam / anityamanekavRttiguNatvaM na deyameva / dvitvasAmAnyamiti / dvitvmaatrvRttisaamaanymityrthH| asAdhAraNabuddhijanyavRttitvaM sAdhyam / tena nezvarabuddhijanyavRttitvenArthAntaram / AtmAdau bAdhavAraNAya pakSe dvitveti / uddezyasiddhaye pakSe dharmapadaM vihAya sAmAnyapadam / pakSAtirikte nabhodvitvAnyataratvAdau sandigdhavyabhicAravAraNAya jAtitvAditi / yadvA buddhijanyasamavetatvaM sAdhyam / tenedRzAnyataratvAdau nizcitavyabhicAravAraNAya jAtitvAditi / 1 sAdhaneti cha. 2 bhAvitvAditi ca. 3 janyeti ca. 4 vyApyAvyApyeti ca. 5 ityartha iti nAsti ca pustake. 6 minnatvenAbAdhya iti cha. 7 na sAdhyAvaiziSTyamiti ca. 8 aparatreti ca. 9 vRttisveti ca. 10 tvAdItyevamiti cha. 11 bhinnatvaM tadA dvitIyo hetuH, yAvadravyabhAvitvarAhityam , bhanekaguNatvaM na deyameveti ca pustakapAThaH, 12 AtmatvAdAviti ca, 13 svIyabuddhijasamavetatvamiti ca, Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANamaJjarI [guNapakSe'pi sAmAnyapadametadvitvAdau bAdhavAraNAya / AtmAdau vyabhicAravAraNAya dvitveti| buddhijecchAvRttitvena sattAyA dRSTAntatA / anye tvapekSAbuddhijavRttitvaM sAdhyam / na ca vyApyatvAsiddhiH, paratvAderapekSAbuddhijanyatvasiddhitvAbhiprAyeNa dRSTAntasiddhiH / na cezvarApekSAbuddhijanyavRttitvenArthAntaram, apekSAbuddhitvena tadbuddhijanyavRttitvasyApyuddezyatvAt / na cAnanugamaH, apekSAbuddhipratipAdyatvenAnugamAdityAhuH / na ca saMkhyA. tvevyabhicAraH, tasya pakSasamatvAt / [a. TI.] parimANatvaM tadvRttItyukte tAdRzatUlaparimANavRttitvena siddhasAdhanatA syAttadhudAsAya sNyogaatirikteti| saMyogAtiriktavRttItyukte parimANavRttitvena siddhasAdhanatA syAdata uktam anekadvyeti / saMyogAtiriktAnekadravyavRttItyukte'pi bAdhassyAt, parimANasya niyataikadravyavRttitvAdata Aha-asamavAyikAraNeti / saMyogAtiriktAsamavAyikAraNavRttItyukte'pi sthUlatantuparimANAsamavAyikAraNakapaTaparimANavRttitvena siddhasAdhanatA syAdata uktam anekadravyeti / parimANatvaM tAvatparimANamAtravRtti / tatra saMyogaparimANAbhyAmanyadasamavAyikAraNaM parimANasyAnekadravya dvitvAdisaMkhyaiva saGgacchata iti parimANatvena tadArabdhaparimANavRttitvena saMkhyAsiddhiH / sattAyAH saMyogAtiriktAnekadravyavibhAgAsamavAyikAraNakavibhAgavRttedRSTAntasiddhiH / nanu vyaNukaparimANAsamavAyikAraNaM paramANugatadvitvasaMkhyetyuktam / tatra paramANuparimANasyeva tadpAdivatkAraNatvasambhavAdata Aha-paramANuparimANamiti / samavAyikAraNaM na bhavatIti siddhasAdhanatA, vyavahAre nimittakAraNaJca bhavatIti bAdhassyAt , tadubhayavyudAsAya asamavAyikAraNagrahaNam / tantvAdiparimANe vyabhicAravAraNAya nityaparimANatvAdityuktam / tUlaparimANasya vijAtIyAprazithilAvayavasaMyogAdutpattidarzanAtsaMkhyAto'pi samAnaparimANatantvArabdhe paTe parimANavizeSodayAvalokanAcca / paramANudvitvasya vyaNukaparimANakAraNatve sambhavati na nityaparimANakAraNakatvakalpanA yukteti bhAvaH / evaM dvitvaM prasAdhya tasyAyAvadravyabhA~vitvaM sAdhayati-dvitvamiti / rUpAdau vyabhicAravAraNAya anekapadam / dvitvaJcApekSAbuddhijanyamiti tasya sAdhanamAha-dvitvasAmAnyamiti / saMyogatvAdau vyabhicAravAraNIya dvitva jAtitvAdityuktam / sattAyA buddhijanya icchAdau vRttiriti dRssttaantsiddhiH| _[vA. TI. ] parimANatvamiti / parimANAsamavAyikAraNakaparimANavRttitvena siddhasAdhanatAparihArAya anekadravyeti / anekaM dravyamAzrayatvena yasya tattathA tadasamavAyikAraNaM yasyeti vigrhH| prazithilAvayavasaMyogAsamavAyikAraNakatUlapiNDaparimANavRttitvena siddhasAdhanatAparihArAya saMyogAtirikteti / rUpatve'tivyAptiparihArAya parimANeti / saMyogAtiriktAnekadravyapadAbhyAM saMyoga mAtmasvAdAviti ca. 2 buddhijatvAvRttIti cha. 3 tasyA vyudAsAyeti ja, Ta. mAtreti nAsti ja. 5 tatreti mAsti jha pustake. 6 ghRttitva iti ja, Ta. 7 gatA iti ja. 8 paramANviti nAsti ra pustake. 9 syAditi nAsti ja, Ta pustakayoH. 10 kAraNaM na bhavatItyuktamiti ja, Ta. 11 bhAramdhapaTe iti ja, Ta, 12 parimANe kAraNasvamiti Ta. 13 vRttitvamiti jha. 15 vyudAsAyeti Tha. Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ territat' nirUpaNam ] parimANanirAse parizeSAt dvitvamasamavAyikAraNamiti dvitvasaMkhyAsiddhiH / dRSTAnte ca vibhAgajavi - bhAgavRttitvena siddhiH / anityaparimANe'tivyAptiparihArAya nityeti / rUpe'tivyAptiparihArAya aneketi / rUpatve'tivyAptiparihArAya dvitveti / dRSTAnte ca sukhAdivRttitvena siddhiH / dvitvabuddhijatvaJcaivam - AdAvindriyasambandhAdekamiti sAmAnyato buddhirbhavati / tata ekamidamidamekamityekatvayugalaviSayApekSAbuddhirbhavati, tato dvitvotpattiH / tatra dve dravye samavAyikAraNam, tadekatve'samavAyikAraNam, apekSAbuddhirnimittakAraNamiti / tadAdduH 'AdAvindriyasannikarSaghaTanAdekatva sAmAnyaghI rekatvobhayagocarA matirato dvitvaM tato jAyate / dvitvasya pramitistato'pi parato dvitvapramAnantaraM dve dravye iti dhIriyaM nigaditA dvitvodayaprakriyA' // iti * ( saMkhyAyA yAvadravyabhAvitve pramANam ) uttaratra pramANam-saMkhyAtvaM yAvaddravya bhAvivRtti, dvitvatvijAtitvAt, sattAvaditi, tadevaikatvam / saMkhyA guNaH, sAmAnyaikAzrayatve sati akarmatvAt, rUpavaditi parapakSavyudAsaH / evaMbhUtAyAssaMkhyAyAH padArthAntaratve svIkRte rUpamapi padArthAntaraM bhavet / 1 [ ba. TI.] saMkhyAtvamiti / uddezyasiddhaye yAvaditi / yAvaddhyAzrayabhAvivRttItyarthaH / tenAkAzAdisamAnakAlInadhvaMsapratiyogitve'pi ghaTAdyekatvasya na kSatiH / saMyogatvAdau vyabhicArabhaGgaya dvitvatritveti / saMyogAdi dravyanAzAnnazyati / tasyApyayAvaddravyabhAvitvaM yathA tathoktamadhastAt / dvitvatve tritvatve vyabhicAravAraNAyaitadubhayavRttitvamuktam / etadubhayAnyataratvAdau vyabhicAravAraNAya ( jAtipadam 1) / jAtipadArthasya vyarthatvabhaGgAryaM (1) / guNatvaM sAdhayati-saMkhyeti / sAmAnyAdau vyabhicAravAraNAya sAmAnyeti / ghaTe vyabhicAravAraNAya eketi / karmaNi vyabhicAravAraNAya karmAnyasvAditi / jAtimAtrasamavAyitve sati karmabhinnatvAditi samudAyArthaH / dharmamAtrasya samavAyitvaM dravye'pyasti / dharmamAtrasambandhitvantvasiddhamato viziSTo hetuH / vipakSe bAdhakamAha - evamiti / [a. TI. ] uttaratra yAvaddravyabhAvi saMkhyAyAm / saMyogatvAdau vyabhicArayudAsAya dvitvatritvajAtitvAdityuktam / yAvadravyabhAvinI ca saMkhyA ekatvaM saMjJetyAha- tadeveti / saMkhyAyA guNatve siddhe sarvametadyuktaM syAttadeva kuta ityata Aha- saMkhyA guNa 1 vRttIti nAsti gha pustake 2 karmAnyatvAditi baladevoddhRtaH pAThaH 3 saMkhyA guNa ityadhikaM ga, gha. pustakayoH. 4 vAraNAyeti ca. 5 nAzAyeti ca. 6 jAtipadArthasyAnyarthatvabhAga iti ca. mAtrasamavAyitvamiti ca. 8 nirAsa yeti ja, Ta. 9 saMkhyeta . pramANa0 7 Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 pramANamaJjarI iti / akarmatvAdityukte sAmAnyAdau dravye ca vyabhicArassyAdata uktam sAmAnyaikAzraryatve satIti / evaM guNatvAnna saMkhyAyAH padArthAntaratvam, anyathAtiprasaGgAdi - tyAha - evaMbhUtAyA iti / [vA. TI. ] dvitve tritve vyabhicAranirAsAya dvitvatritve iti / saMkhyAyAH padArthAntaratvaM niSedhati - saMkhyA guNa iti / sAmAnye'tivyAptiparihArAya sAmAnyAzraya iti / dravye'tivyAptiparihArAya eketi / karmaNyativyAptiparihArAya akarmatvAditi / karmatvAnadhikaraNatvAdiyarthaH / yastu guNAdiSu saMkhyAvyavahArassa ekAzrayasamavAyinimitta iti / * ( parimANalakSaNaM tadvibhAgazca ) guNatvAvAntarajAtyA pRthaktvAnyApratyakSAtmagatayAvaddravya bhAvisajAtIyaM parimANam / AtmA pRthaktvAnyApratyakSa yAvaddravyabhAviguNavAn, sarvagatatvAt, digvat / sarvaM dravyaM, parimANAdhikaraNaM, dravyatvAdAtmavaditi / taccaturvidham- aNumahaddIrgha hakhabhedAt / dyaNuke'NutvamaGgIkRtya hrasvatvaM nirAkurvANaM prati idamanumAnam - hyaNukam, aNuparimANAtiriktaparimANAdhikaraNaM, kAryadravyatvAt, paTavaditi / dIrghatvamanaGgIkurvANaM prati idamanumAnam - - paiTo mahatvavyatiriktaparimANAdhikaraNaM, kAryadravyatvAt, dvyaNukavaditi / [ ba. TI. ] guNatvAvAntareti / sajAtIyatvamAtraM ghaTAdAvatiprasaGgi, ata uktaM guNasveti / guNatvajAtyA guNatvAvAntarajAtyA sajAtIyaM guNamAtraM bhavati, ata uktam Atmateti / sukhAdau gatamata Aha-apratyakSeti / pRthaktve gatamata Aha- pRthaktvAnyeti / saMyogAdau gatamata Aha-yAvaddravyabhAvIti / AtmaikatvaM tu pratyakSameva / Atmapadenaiva gurutvAdivAraNam / Atmani tAdRzaM guNaM sAdhayati - Atmeti / pRthaktvenArthAntaravAraNAya pRthaktvAnyeti / ekatvenArthAntarakhAraNAya apratyakSeti / saMyogAdinArthAntaravAraNAya yAvaddravyabhAvIti / vizeSeNArthAntarabhaGgAyaM guNeti / dizi tAdRzo guNa ekatvam / AtmaikatvApratyakSatvapakSe AtmaikatvAMnyeti vizeSaNIyam / Atmani prasAdhyAnyatra taM guNaM sAdhayati-sarvamiti / AtmAtiriktaM sarvamityarthaH / guNe bAdhavAraNAya dravyamiti / Atmani siddhasAdhanavAraNAya AtmAnyatvam / uddezya siddhaye sarvamiti / yanmatenAMzataH siddhasAdhanaM doSastanmate AtmAtiriktaM " na deyam / adhikaraNatvaM siddhamevAtaH parimANeti / hyaNukamiti / paramANAvarthAntarabhaGgAya dvIti / aNutvenArthAntara - 1 bhAzraye iti Ta. 2 ekapRthaktveti mu. 3 ghaTa iti kha. 4 uktamiti nAsti ca pustake. 5 guNatvasajAtIyarUpAdAvatiprasaGgabhaGgAya avAntareti / guNamAtramiti ca. 6 patiriyaM truTitA cha pustake. 7 vAraNAyeti ca. 8 pratyakSAzrayaka iti cha. 9 AtmaikAnyeti ca 10 riktatvaM neti ca. Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nirUpaNam] TIkAtrayopetA vAraNAya atiriktAntam / vAdhavAraNAya aNviti / aNudravye'tiriktamaNuparimANaM bhavatyevetyata uktam atiriktavizeSaNam parimANeti / rUpAdinArthAntarabhaGgAyAtiriktatvavizeSyaM parimANeti / yanmate paramANona hakhatvaM tanmate vyabhicArabhaGgAya kaaryeti| dravyetaramin vyabhicArabhaGgAya drvytvaaditi| gheTa iti / kutazcidaMtiriktaM parimANaM mahattvamapyata uktam mahattveti / mahattvenArthAntaravAraNAya vyatiriktAntam / rUpAdinArthAntaravAraNAya parimANeti / yanmate AkAze mahattvAtiriktaM parimANaM nAsti tanmate kAryeti / sandigdhavyabhicAravAraNAya vA tat / rUpAdau vyabhicAravAraNAya tvAdantam / - [a. TI.] sajAtIyaparimANamityukte dravyAdau vyabhicArassyAdato guNatvAvAntarajAtyetyuktam / evamapi saMyogAdau vyabhicAro'ta uktam yAvadravyabhAvIti / ghaTarUpAdisajAtIyarUpAntaravyavacchedArtham Atmagateti padam / tathApyAtmagataikatve vyabhicAro'taH apratyakSapadam / tarhi tadgatapRthaktve'tivyAptiH syAdataH pRthaktvAnyetyuktam / pRthaktvAnyApratyakSAtmagatayAvadvyabhAvisajAtIyaM parimANamityukte'pi guNatvenAbhimatAtmagataparimANena saha sattayA sajAtIyadravyAdau vyabhicArassyAdato guNatvajAtyetyuktam / guNatvajAtyA sajAtIyavyavacchedArtham avAntarapadam / Atmani tAdRgguNasiddhau tatsajAtIyaM parimANaM sidhyet / tatsiddhireva kuta ityata Aha-Atmeti / Atmano budhyAdiguNavattvasya siddhatvAt yAvadrAvyabhAvipadam / ekatvaikapRthaktvAbhyAM siddhasAdhanatAvyudAsAya pRthaktvAnyApratyakSetyuktam / dizi yathokto guNa ekatvam / Atmani pRthaktvAnyo'pratyakSo yAvadravyabhAvI guNaH parimANameva / idAnIM guNatvAvAntarajAtyA tatsajAtIyamanyatrApi sAdhayati-sarvamiti / AtmAtiriktaM sarvamityarthaH / ekadezimatamapAkaroti-yaNuka ityAdinA / paramANuSu manasi ca vyabhicAravAraNAya kAryatvavizeSaNam / AkAzAdiSu mahattvAtiriktaparimANAbhAvAt kAryeti padam / karmAdau vyabhicAravAraNAya dravyapadam / . [ vA. TI.] guNatveti / rUpe'tivyAptiparihArAya Atmeti / Atmaikatve'tivyAptiparihArAya apratyakSeti / AtmaikapRthaktve'tivyAptiparihArAya pRthaktvAnyeti / saMyoge'tivyAptiparihArAya yAvadravyeti / ghaTAdiparimANe'vyAptinirAsAya sajAtIyeti / sajAtIyAsajAtIye ghaTe'tivyAptiparihArAya avAntareti / rUpe'tivyAptiparihArAya guNatveti / nanu ghaTAdikharUpasyaiva parimANatvAdasambhavamidaM lakSaNamiti cenna; kharUpopalabdhAvapi hastavitastyAdivizeSAnupalambhAt / / ato'tiriktaM vAcyam / asti ca tattve pramANamityAha-Atmeti / saMyogena siddhasAdhanatApari vAraNAyeti ca. 2 dravyatvamiti cha. 3, 4 vAraNAyeti ca. 5 ghaTa iti nAsti ca pustake. kutazcivyatIti ca. 7 bhaGgAyeti ca. 8 syAdata iti ja. 9 gatapadamiti ja, Ta.. 10 bhAsmaikatva iti ja. 11 syAdato'pratyakSetyuktamiti ja, Ta. 12 ativyAptiH, tata iti ja, ativyAptiH tamirAsArtha tateti ra.. 1 lakSyatveneti ja, Ta. 14 rUpAdinyaveti ja, Ta. 15 vAraNArthamiti ja, Ta. 16 kAryaanyatvAdiyuktamiti ja, kAryetyuktamiti Ta. 17 pakiriyaM nAstisa, Ta pustakayoH. Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [guNa. pramANamaJjarI hArAya yAvadravyeti / saMkhyayA siddhasAdhanatAparihArAya apratyakSeti / pRthaktvena siddhasAdhanatAparihArAya pRthaktvAnyeti / dRSTAnte ca saMkhyayA siddhiH / pakSe ca tasyA apratyakSapadena nirAsAdanupapatyA parimANasiddhiH / vyaNukamiti / siddhasAdhanatAparihArAya aNuparimANeti / paramANau vyabhicAraparihArAya kaaryeti| (pRthaktvalakSaNaM tadvibhAgazca ) saMkhyAtiriktadikkAlagatAtyantasajAtIyaM pRthaktvam / tadvedhA-ayAvadvyabhAviyAvadvyabhAvibhedAt / tatra pramANam-kAlaH saMkhyAtiriktadiggataguNavAn, dravyatvAt, paTavaditi ayaavdraavybhaavipRthktvsiddhiH| pRthaktvasAmAnyam , asmadAdibuddhijavRtti, pRthaktvajAtitvAt, sattAvaditi buddhijatvaM siddham / tatsAmAnyaM kAraNaguNapUrvavRtti, pRthaktvajAtitvAt, sattAvaditi / tatsAmAnyaM yAvadavyabhAvivRtti, dvipRthaktvatripRthaktvajAtitvAt, sttaavdityekpRthktvsiddhiH| [ba. TI.] saMkhyAtirikteti / ghaTAdAvativyAptivAraNAya atyanteti / guNatvAvAntarajAtyetyarthaH / saMkhyAyAmativyAptivAraNAya saMkhyAtirikteti / rUpAdAvativyAptiM vArayituM dikkAlagateti / dikAlamAtragatatvaM tadarthaH / tena na saMyogAdAvativyAptiH / divapakSeNaikaM lakSaNam , kAlapakSeNaikaM lakSaNam / parimANAtiriktatvamapi vizeSaNaM deyam / yadvA dikAlayorubhayorgatatvaM vivakSitam , tena parimANavyavacchedaH / dikAlagatadvitvasajAtIyasaMkhyAyAmativyAptivAraNAya atiriktAntam / kAla iti / parimANenArthAntaravAraNAya diggateti / jAtyArthAntaravAraNAya guNeti / dvitvAdinArthAntaravAraNAya atiriktAntam / pRthaktveti / IzvarabuddhijavRttitvenArthAntarabhaGgAya asmadAdIti / adRSTadvArAmadAdibuddhijavRttitvenArthAntaravAraNAyAdRSTAdvArakatvaM vizeSaNamUhyam / idaM vizeSaNaM dvitvAdisthale'pi bodhyam / na caikapRthaktve vyabhicAraH, pRthaktvAvyApyapRrthaktvavRttijAtitvasya hetutvAt / ekapRthaktvaM saadhyti-ttsaamaanymiti| pRthaktvamityarthaH / svasamavAyikAraNaniSThapUrvavRttItyarthaH / yadyapi pRthaktvadvayajanyadvipRthaktvavRttitve'pi janakIbhUtaikapRthaktvaM sidhyatyeva, tathApi pRthaktvajanyamapyekapRthaktvaM sidhyatu itybhipraayennedRshsaadhynirdeshH| na ca kapAlapRthaktvaghaTapRthaktvAbhyAM janitadvipRthaktvavRttitvenArthAntaram , kAraNaguNapUrvakasyAvyAsajyavRttitveneti vizeSaNAt / na vA vyAsajyavRttitvameva sAdhyatAmiti vAcyam , uddezyasidhyarthaM vizeSaNasyopAttatvAt / ata evApekSAbuddhipUrvakavRttitvenAdRSTapUrvakavRttitvena cArthAntaram / manastvAdau vyabhicAra ghaTavaditi ka. 2 ita Arabhya jAtitvAdityanto bhAgo nAsti ka pustake. 3 dvipRthaktvatripR. thakveti nAsti ga, gha pustakayoH. bhaGgAyeti ca. 5, 6 prakSepeNeti ka. atiriktamapIti cha. 8 pRthaktvAvRttIti cha. 9 jatvamapIti cha. 10 vRttitveneti nAsti cha. 11 sAdhyamiti ca. Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nirUpaNam ] TIkAtrayopetA vAraNAya pRthaktveti / ghaTapaTaniSThadvipRthaktvAkAzAnyataratve vyabhicAravAraNAya jAtitvAditi / pRthaktvasamavetadharmatvAdityarthaH / na ca dvipRthaktve vyabhicAraH, guNatvavyApyAvyApyapRthaktvavRttijAteruktatvAt / sattAyAM tAdRzarUpAdivRttitvena saadhysiddhiH| dvipRthaktvatripRthaktveti vizeSaNe dvipRthaktvatripRthaktvayorvyabhicAravAraNAyaitadubhayavRttipare / dvipRthaktvatripRthaktvAnyataratve vyabhicAravAraNAya jaatitvmuktm| [a. TI.] rUpAdisajAtIye vyabhicAravAraNArthaM diggatetyuktam / tathApi dikkAlayorekaikavRttiparimANasajAtIyaparimANe'tivyAptirata uktam dikkAlagateti / ubhayagatatvamekavyaktervivakSitam , tarhi dikkAlagatadvitvasaMkhyayA sajAtIyasaMkhyAyAmativyAptirata uktam saMkhyAtirikteti / atyantapadena sattAguNatvAbhyAM sajAtIyadravyaguNakarmavyavacchedaH / kAlo guNavAnityukte parimANavattvena siddhasAdhanatA, ata uktaM diggateti / dvitvasaMkhyA tathA bhavatIti tadvattvenoktadoSavyudAsAtha saMkhyAtiriktapadam / ayAvadravyabhAvidvipRthaktvasiddhirityarthaH / asyApyapekSAbuddhijanyatvaM dvitvavadabhipretaM, tatsAdhayati-pRthaktvasAmAnyamiti / IzvarabuddhijavRttitvena siddhasAdhanatAvyudAsArtham asmadAdipadam / ghaTAdigatadvipRthaktvasyAsmadAdibuddhijatvamapi dvitvavadanena siddham / idAnIM yAvadravyabhAvipRthaktvaM saadhyti-ttsaamaanymiti| apekSAbuddhilakSaNaguNapUrvadvipRthaktvAdivRttitvena siddhasAdhanatAvyudAsAthai kAraNapadam / kAraNaJca samavAyi vivakSitam / nityagataikapRthaktvasya kAraNaguNapUrvakatvAbhAve'pi na bAdhaH, ghaTAdigataikapRthaktvasyAtra vivakSitatvAt / [vA. TI. ] saMkhyeti / kAlagataM pRthaktvamityukte kAlaghaTasaMyoge'tivyAptistadartha digiti / digvRttitve sati kAlavRttItyarthaH / dvitve'tivyAptiparihArAya saMkhyAtiriktati / ghaTAdipRthaktveDavyAptinirAsAya sajAtIyeti / ghaTe'tivyAptiparihArAya atyanteti / guNatvAvAntarajAtyarthaH / kAla iti / dvitvena siddhasAdhanatAparihArAya saMkhyAtiriktati / dRSTAnte saMyogena siddhiH / pakSa cAvibhutvena tasyAnupapattau dvipRthaktvasiddhiH / IzabuddhijanyavRttitvena siddhasAdhanatAparihArAya asmadAdIti / rUpatve'tivyAptiparihArAya pRthaktveti / dRSTAnte dvitvAdivRttitvena siddhiH / tatsAmAnyamiti / apekSAbuddhiguNapUrvadvipRthaktvavRttitvena siddhasAdhanatAparihArAya kAraNeti / kAraNazca samavAyikAraNam , tasya guNa Arambhakatvena yasya tattatheti / (saMyogalakSaNaM, tatra pramANam , tadvibhAgazca ) guNatvAvAntarajAtyA dravyAsamavAyikAraNasajAtIyaH saMyogaH / tatra pramANam-saMyogapadaM sadvAcyam, vAcakatvAt , khalakSaNapadavaditi nirAsAyeti ca. 2 dvipRthaktvatripRthaktveti / pRthaktvAnyataratve vyabhicAravAraNAya jAtitva. muktam / dvipRthaktve vyabhicAravAraNAya tripRthaksveti / tripRthaktve vyabhicAravAraNAya dvipRthaktveti iti ca. 3 dikkAleti ja, Ta. 4 sattveti Ta. 5 karmavizeSeti ja, Ta. 6 IzvaretyArabhya apekSetyanto bhAgo nAsti Ta pustake. Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pa pramANamaJjarI [guNaparizeSAt 'sNyogsiddhiH| sa trividhaH-anyatarakarmajobhayakarmajasaMyogajabhedAt / tatrobhayaM prasiddham / tRtIye pramANam-saMyogatvaM saMyogAsamavAyikAraNavRtti, saMyogavRttijAtitvAt, sattAvaditi / : vipratipannA AtmAdayaH, AkAzena na saMyujyante, sarvagatatvAt, AkAzavaditi ajasaMyogAsiddhiH / ayAvahavyabhAvitvaM tasya prasiddham / [ba. TI.] gunntvaavaantreti| saMyogarUpAnyataratvAdinA saMyogasajAtIyarUpAdAvativyAptinirAsAya jAtitvamuktam / rUpAsamavAyikAraNarUpasajAtIye'tivyAptivAraNAya dravyeti / tanimittakAraNAsajAtIye jJAnAdAvativyAptivAraNAya asamavAyIti / saMyogapadamiti / ghaTAdipadeoNntaravAraNAya saMyogeti / saMyogarUpe'rthe bAdhavAraNAya padamiti / saMyoge tvasyAkhaNDatvAtpadatvam / yadvA tadantargatA prakRtiH pakSaH / sadvastu vAcyaM yasyeti sAdhyArthaH / vibhAgAbhAvAdivAcakatvenArthAntaravAraNAya saditi / yadvA sattAjAtirahita (?) sidhyarthAntaravAraNAya saditi / na cAbhAvapade vyabhicAraH, ubhayavAdisiddhAsadvAcakabhinnavAcakatvasya hetutvAt / yadvA vAcakatvamAtraM sAdhyam , satpadantu pakSadharmatAbalalabhyArthakathanAya / skhalakSaNapadena ghaTAdipadamucyate / parizeSAditi / anyadvAcyaM na sambhavati, yadvAcyaM saMyoga ityrthH| anye tu svasya saMyogapadasya yallakSaNaM yatpadaM idaM saMyogapadamiti vAcakazabdaH tadvadityartha ityAhuH / sNyogtvmiti| sakAraNavRttitve'thAntaram, asamavAyikAraNavRttitve'pi tathetyata AhasaMyogeti / saMyogakAraNakavRttitvasAdhane diksaMyogAdRSTavadAtmasaMyogajanyasaMyogavRttisvenArthAntaramataH asamavAyIti / snehatve vyabhicArabhaGgAya saMyogeti / anyatarakarmajanyatAvacchedakajAtau vyabhicAravAraNAya jAtipadaM guNatvavyApyAvyApyajAtiparam / ghaTAdivRtitvena sattAyAM saadhysiddhiH| saMyogasamavetatvAditi kvacitpAThassamIcIna eva, anyathA jAtipadArthAntargatAnekavRttitvAdibhAgasya vaiyApatteH / nanvajasaMyogasya sattvAt kathaM saMyogatraividhyamata Aha-vipratipannA iti / AkAzanirUpitasaMyogavanto na bhavantIti sAdhyArthaH / ghaTAdisaMyogaivatvena bAdhavAraNAya AkAzeti / AkAzanirUpitasukhAdimattvena bAdhavAraNAya saMyogeti / (na saMyujyanta iti ?) AkAzajanitajJAnajanyaM sukham , AkAzajanitaM dvitvamAtmanIti pratItAvAkAzasya nirUpakatvAt / vastutastu nityasaMyogasiddhau tulyanyAyena vibhAgasyApi tAdRzasya siddhiprasaktyA ekadA viruddhadvayasamAvezApattireva dossH| . 1 padamidaM nAsti ka, ga, gha pustakeSu. 2 etadanantaram -sattAyAM guNatvena ca sajAtIyarUpAdAvativyAptivAraNAya guNatvAvAntareti iti pAThazca pustake. 3 kAraNaketi cha. 4 vibhAgo bhAvAdirapIti cha. 5 saMyogasyeti ca. 6 saMkhyAketi cha. 7 vRttitveneti cha. 8 kAraNaketi jha. 9 vAraNAyeti ca. 10 vRttitvena neti cha. 11 saMyogasatvAditi ca. 12 saMyogavatve bAdheti cha. 13 ita Arabhya vibhAganirUpaNasamAptiparyantaM jha pustake paGgayo vyatyastAH truTitAzca vartante / ca pustake satyapyazuddhibAhulye kathacitpaGgayassanivezitAH. Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nirUpaNam] TIkAtrayopetA [a. TI.] kAraNasajAtIyassaMyoga ityuktau samavAyinimittakAraNasajAtIye dravyAdau vyabhicArassyAdata uktam asamavAyIti / tarhi rUpAdyasamavAyikAraNasajAtIyarUpAdau vyabhicArassyAdato dravyapadam / tathApi sattAdinA dravyAsamavAyikAraNasajAtIyadravyAdAvevAtivyAptistatoguNatvAvAntarajAtyetyuktam / sadvastu vAcyaM yasya tat sdvaacym| khazabdena saMyogapadaM tallakSaNamidaM saMyogapadamiti vAcakazzabdo vAcyAntarAsambhavAtparizeSAsaMyoga eva vAcya ityarthaH / pakSiNaH sthANusaMyogo'nyaratakarmajaH, mallameSAdeH parasparasaMyoga ubhayakarmajaH pratyakSasiddhaH / saMyogatvaM karmAsamavAyikAraNakasaMyogavRtti siddhamate uktam saMyogeti / samavetatvaM rUpAdau vyabhicaratIti saMyogasamavetasvAdityuktam / saMyogajAtitvAditi pAThe'pi tatra ca AtmatvAdau ca jAtitvaM vyabhicaratIti saMyogapadam / jalANurUpAdivRttisattAyAH saMyogAsamavAyikAraNakadravyavRttikhena dRSTAntasiddhiH / ajasaMyogo'pi kaizcidiSyate, tataH kathaM trividha eva saMyoga ityata Aha-vipratipannA iti / AtmAdayo ghaTA~dibhiH saMyujyanta iti bAdhavyudAsAryaM AkAzenetyuktam / saMyogazcAyAvadravyabhAvISTa iti tatra pramANamAha-ayAvadvya bhAvIti / - [vA. TI.] guNatveti / karmaNyativyAptiparihArAya dravyeti / ghaTapaTasaMyoge'vyAptinirAsAya sajAtIyeti / ghaTe'tivyAptiparihArAya avAntareti / rUpe'tivyAptiparihArAya guNatveti / sat vidyamAnaM vAcyaM yasyeti vigrahaH / skhalakSaNapadavat kharUpapadavadityarthaH / paryavasitavAcye rUpAdInAmasambhavAdidamanena saMyuktamiti vyavahAradarzanAt saMyoga evAsya vAcyamityAha-itIti / saMyogatvamiti karmAsamavAyikAraNasaMyogavRttitvena siddhasAdhanatAparihArAya saMyogeti / rUpatve'tivyAptiparihArAya saMyogeti / nanvanupapanno vibhAgaH, caturthasya nityasaMyogasya sambhavAdata Aha-vipratipannA iti / bAdhavAraNAya AkAzeti / na cAkAze AkAzanirUpyabhedarAhityamupAdhiH, vyatireke kriyAvatvasyopAdhitvAditi / (vibhAgalakSaNaM, tatra pramANam , tadvibhAgazca) saMyogavirodhI guNo vibhaagH| tatra pramANam-AkAzaH saMyogAtiriktakarmajaguNAdhAraH, dravyatvAt, zarIravaditi / vipratipannaM sarva dravyaM vibhAgavat, dravyatvAt, AkAzavat / sa dvividhH-krmjvibhaagjbhedaat| Adyo dvedhA-anyatarakarmajobhayakarmajabhedAt / tatra pramANam-vibhAgatvam ekAnekakarmAsamavAyikAraNavRtti vibhAgajAtitvAt sattAvaditi krmjvibhaagsiddhiH| vibhAgatvam akarmajavRtti, vibhAgavRttijAtitvAt ... 1.ukte iti ja, Ta. 2 vyabhicArassata iti ja, Ta. 3 sattve iti 4 saMyogajasvamiti jha. 5 tata iti ja, Ta. 6 saMyogapadamiti jha. 7 paTAdimiriti Ta. 8 vyudAsArthamiti ja, Ta. 9bhAvIti nAsti ja, 2 pustakayoH. 10 AkAzamiti ka, kha, gha. 11 karmatyArabhya sattAvadityantaM nAstika, gha pustkyo| Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 pramANamaJjarI guNasattAvaditi / vibhAgajavibhAgasiddhistu parizeSAt / vibhAgatvaM vibhAgAsamavAyikAraNavRtti, vibhAgavRttijAtitvAt, sattAvaditi mAnam / [ba. TI.] saMyogeti / dhvaMse'tivyAptivAraNAya guNa iti / rUpAdAvativyAptibhaGgAya virodhyantam / vibhAgavirodhini saMyoge'tivyAptivAraNAya saMyogeti / adRSTAdApativyAptivAraNAyAsAdhAraNavirodhitvamuktam / nanu yasmin kAle vibhAgastasmin kAle saMyogaH, evaM daizikamapi sAmAnAdhikaraNyaM vinazyadavasthasaMyogena vibhAgasyAstIti cetna; nivartyanivarttakabhAvalakSaNavirodhasyoktatvAt / na ca guNapadavaiyarthyam , saMyogadhvaMsasya saMyoganivRttirUpatayA saMyoganivartakatvAbhAvAdevAtiprasaGgAbhAvAditi vAcyam / guNapadasthAsAdhAraNaguNaparatayAdRSTodAvativyAptivArakatvAt / yadvA vibhAgatvajAtau lakSaNaM bodhyam / AkAza iti / saMyogenArthAntaravAraNAya saMyogAtirikteti / zabdAdinArthAntaravAraNAya karmajeti / adRSTadvArA tIrthagamanAdijanitazabdatvenArthAntaravAraNAyAdRSTAdvArakatvaM vizeSaNaM bodhyam / guNatvena vibhAgasidhyartha guNapadam / zarIre karmajaguNo vegaH, kAlAdInAM pakSasamatvAt / vipratipannamiti / AkAzAtiriktamityarthaH / vibhAgatvamiti / vibhAgajavibhAgavRttitvenArthAntaravAraNAya karmeti / uddezyasidhyartham ekAneketi / yadapyubhayakarmajanyaM tadapyekakarmajanyamityarthAntaramiti cet-na; ekamAtretyukte yadapyekena karmaNA janyaM tadapi mUrtakarmaNA janyata eveti bAdha iti tadvAraNAya uddezyasiddhaye vA samavAyIti / tAdRzasaMyogavRttitvena dRSTAntasiddhiH / vibhAgajanyatAvacchedakajAtau vyabhicAravAraNAya guNatvavyApyajAtyavyApyatvaM vizeSaNaM bodhyam / evamuttaratrApi kriyAjanyavibhAgavRttijAtau vyabhicAravAraNAya guNatvavyApyajAtyavyApyatvaM vizeSaNaM bodhyam / vibhAgatvamityapi kriyAsamavAyikAraNakabhinnavRttitvaM sAdhyam / tInyadevAsamavAyikAraNamityata Aha-vibhAgajavibhAgasiddhistviti / parizeSAt karmAjanyavibhAgasya vibhAgAtiriktAsamavAyikAraNAjanyatvAdityarthaH / anyathA kathaM vaMzadalayoH parasparavibhAge tayorAkAzena vibhAgassyAt / kriyAyA vaMzadaladvayavibhAgajananenaivopakSINatvAt / karmaNaH sajAtIyakAryajanane viramyavyApArAbhAvAca vizeSato'numAnamAha-vibhAgatvamiti / karmajanyatAvacchedakabhinnavibhAgavRttijAtitvAdityarthaH / vibhAgajazabdavRttitvena dRSTAntasiddhiH / asamavAyipadamuddezyasiddhaye / kecittu dhanurguNavibhAgajanyabANakarmaNi sattAsacAt dRSTAntasiddhirityAhuH, tannaH karmaNo vibhAgAsamavAyikAraNakatvasya rAddhAntaviruddhatvAt , ayauktikatvAceti dik / kintu nodanA tatrAsamavAyikAraNamiti paryAlocanIyam / aparavizeSaNaprayojanaM sphuTam / 1tu iti nAsti ka, ga, gha, mu pustakeSu. 2 cAnumAnamiti ka, pramANamiti mu. 3 asAdhAraNAyAsAdhAraNeti ca. 4 niva]ti nAsti ca pustake. 5 adRSTAdhiSThAnAdAviti ca. 6 saMyogetyArabhya pazidvayaM nAsti cha pustake. 7 samateti ca. 8 pUrvakarmaNeti ca. 9 vibhAgamAtreti ca. 10, 11 padamidaM mAsti ca pustake. 12 sattvAditi nAsti ca pustake. Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nirUpaNam] TIkAtrayopetA [a. TI.] rUpAdiguNavyudAsAtha saMyogavirodhItyuktam / saMyogapradhvaMsAdivyudAsAya guNapadam / karmajapadaM saMyogajasaMyogAMdhAratvena siddhasAdhanatAnirAsArtham / zarIrasya saMyogAtiriktaH karmajo guNo vegaH / karma asamavAyikAraNaM yasyeti vigrahaH / siddhasAdhanatAvyavacchedArtham ekAnekapadam / rUpatvAdau vyabhicAravAraNAya vibhAgajAtitvAdityuktam / kathaM tarhi vibhAgajavibhAgasiddhirityata aah-vibhaagjeti| vaMzadalayomitho vibhAge saiti nabhasApi tayovibhAgo jAyate, sa na vaMzadalakriyAjanyaH, tasyA dalavibhAgajananenaivopakSINatvAt , perizeSAdvibhAgajanya ityarthaH / sAkSAtpramANamAha-vibhAgatvamiti / dhanurguNavibhAgajanyabANakarmaNi sattAvartidRSTAntalAbhaH / [vA. TI.] saMyogeti / rUpe'tivyAptiparihArAya virodhIti / sukhe'tivyAptiparihArAya saMyogeti / saMyogAbhAve'tivyAptiparihArAya guNa iti / yattu saMyogadhaMsa eva vibhAga iti matam tanna; AzrayadhvaMsAtsaMyogadhvaMse vibhAgabudhyabhAvAdvartamAnayossaMyoganAzasya vibhAgatve sAvadhitvena vyavahArabAdhaprasaGgAt / ato'tirikta eva vibhAga ityAzayavAMstatra pramANamAha-AkAza iti / dravyatvena siddhasAdhanatAparihArAya guNa iti / saMkhyayA siddhasAdhanatAparihArAya karmajeti / saMyogena siddhasAdhanatAparihArAya saMyogAtirikteti / saMyogAtiriktakarmajakriyAdhAratvasAdhane bAdhaH, tannirAsAya guNAdhAra iti / dRSTAnte vegena siddhiH / vibhAgatvamiti / vibhAgAsamavAyikAraNakavibhAgavRttitvena siddhasAdhanatAparihArAya eketi / ekagatamanekagataM karma asamavAyikAraNaM yasyeti / yadvA ekakarmAsamavAyikAraNavRtti / anena karmAsamavAyikAraNavRttIti sAdhyabhedena pramANadvayaM draSTavyam / dRSTAnte ca saMyogAdivRttitvena siddhiH / vibhAgatvamiti / karmajavRttitvena siddhasAdhanatAparihArAya pratijJAyAm akaarH| saMyogatvena siddhasAdhanatAparihArAya vibhAgeti / rUpAdivRttitvena dRSTAntasiddhiH / sAkSAtpramANe ca vibhAgAsamavAyikAraNazabdavRttitvena dRssttaantsiddhiH| (paratvAparatvayorlakSaNaM pramANaJca ) paravyavahAre yadvizeSaNatayA nimittaM tatparatvam / aparavyavahAre yadvizeSaNatayA nimittaM tadaparatvam / tatra pramANam-ghaTo'smadAdibuddhijaikadravyajAtIyavAn , anekavizeSaguNasamavAyikAraNatvAt, Atmavat / vipratipannaM paratvAdisaMyogAsamavAyikAraNakam , asmadAdibuddhijaikadravyatvAt, sukhAdivaditi parizeSAt kAlapiNDasaMyogAsamavAyikAraNatvaM siddhmnyoH| 1vyavacchedArthamiti na, Ta. saMyogaguNeti 2. 3satIti nAsti ja, pustakayoH. mama. so'pIti jha. 5pArizeSyaditi jha. 6 vRttariti ja, Ta. 7 pArizeSyAdityadvayAraNyoddhRtaH pAThaH . . pramANa.8 Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [guNa pramANamaJjarI [ba. TI.] pareti / IzvarajJAnAdAvativyAptibhaGgAya vizeSaNatayeti / vyvhaarysmvaayityetyrthH| dvayAdivyavahArakAraNe dvitvAdAvativyAptivAraNAya pareti / paraM prati paratvaM na kAraNam ityasambhavavAraNAya vyavahAra iti / vyavahAro'tra jJAnam / zabdAdiprayogarUpasya tasya viSayAjanyatvAt / yadvA nimittaM prayojakam / ata eva nAtIndriyaparatvAdAvavyAptiH / yadvA vizeSaNatayA'sAdhAraNatayetyarthaH / ghaTa iti / rUpAdinArthAntaravAraNAya buddhijeti / Izvarabuddhijena tenaivArthAntaravAraNAya asmadAdIti / dvitvA. dinArthAntaravAraNAya ekadravyeti / IzvarabuddhijanitaparatvAdikasAdhye viSaye vezayituM(?) jAtIyeti / kAle vyabhicAravAraNAya vizeSeti / AkAze tadvAraNAya aneketi / kAlAdau vyabhicAravAraNAya samavAyIti / AtmanyasmadAdibuddhijanyasukhAdimattvena sAdhyasiddhiH / dikkAlajanyatve'numAnamAha-vipratipannamiti / adRSTavadAtmasaMyogenArthAntaravAraNAya asamavAyIti / yathAdRSTavadAtmasaMyogo nAsamavAyikAraNaM tathA prapazcitamanyatra / uddezyasiddhaye saMyogeti / vipratipannatvaM jAtivizeSavaiziSTyam , na tu dikkRtabhinnatvam , pratiyogyaprasiddhaH / parimANe vyabhicAravAraNAya buddhijeti / tathApi tatraiva vyabhicAravAraNAya asmadAdIti / yadyapyadRSTadvArAsmadAdibuddhijatvamasti, tathApi adRSTAdvAraketi vizeSaNIyam / dvitvAdI vyabhicAravAraNAya ekadravyeti / ekamAtraniSThatvAdityarthaH / dikAlayostAdRzAsamavAyikAraNakatvena karaNatvaM siddhamityabhiprAyeNAha-parizeSAditi / yathAkAzAdisaMyogo nAsamavAyikAraNaM paratvAparatvayoH, tathA vishdmnytr| [a. TI.] parAparavyavahArakAraNezvaraprayatnAdAvativyAptinirAsArtha vizeSaNatayetyuktam / vizeSaNatayA vyavahAryanimita'tayetyarthaH / asmadAdibuddhijanyaM yadekasminneva vartate tajjAtIyavAn ghaTa iti pratijJA / ghaTasyaikadravyavRttirUpAdijAtIyatvena siddhasAdhanatA syAdata uktam buddhijeti| tathApIzvarabuddhijarUpAdimattvenoktadoSaH syAdataH asmadAdigrahaNam / kAlAdau vyabhicAravAraNAya vizeSaguNapadam / AkAze tannirAsAya anekapadam / AtmanyasmadAdibuddhijaM sukhAdi, tathApi tayodikkAlajatve kiM mAnamityAha-vipratipannamiti / paratvAderasamavAyikAraNAntarAnaGgIkArAdvAdhavyudAsArthaM saMyogapadam / ekadravye rUpAdau vyabhicAravAraNArya asmadAdibuddhijagrahaNam / sukhAdikamAtmamanassaMyogAsamavAyikAraNakam / tatra dravyAntarasaMyogasya paratvAdinA sahAnvayavyatirekayorabhAvena dikkAlasaMyogasya gha tadbhAvAtparizeSAt sa eva kAraNamityAha-pArizeSyAditi / piNDaH zarIraM, divasamAsAdinA paratvAparatve kAlasaMyogapUrvake / yadyapi divasAdizabdavAcyAH parispandA Adi vAraNAyeti ca.2 ita Arabhya patidvayaM nAsti cha pustake. 3 bhinnatve iti ca. 4 tattu iti cha. 5 bhinnabhinnatvamiti cha. 6 AdIti nAsti ca. 7 guNatayeti jha. niSThatayeti ja, Ta. 9 dravye vartata iti ja, Ta.10 jAtIyavatveneti ja, Ta. 11 guNa iti nAsti Ta. 12 janyatva iti ja.13 rUpasvAdAviti Ta. 14 vAraNArthamiti ja, Ta. 15 abhAbAditi ja, Ta. 16 atra jha pustake patayo vyatyastA Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nirUpaNam] TIkAtrayopetA tyasamavatAH, tathApi AdityasaMyuktakAlasya piNDasaMyogastadupanAyakatvAt / piNDe paratvAdihetustathA / yadyapi parimANadaNDAdisaMyogA dezavizeSasamavetAH, tathApi diksaMyogo dezapiNDAbhyAmaviziSTa iti piNDadezasaMyogopanAyakatvena paratvAdihetuH / taduktam-'kriyopanAyakaH kAlaH saMyogopanAyakatvAt' iti / [vA. TI.] pareti / ayaM para iti vyavahAre yayavahAryavyAvartakatvena nimittaM tatparatvamiti / vyavahAryanivRttaye vizeSaNatayeti / evamaparatvasyApi / ghaTa iti / saMyogasajAtIyatvena siddhasAdhanatAparihArAya ekadravyeti / eka dravyamAzrayatvena yasyeti rUpasajAtIyatvena siddhasAdhanatAparihArAya buddhijeti / Izabuddhijena siddhasAdhanatAparihArAya asmadAdIti / jAtIyapadantu nArthavat / sAmAnye'tivyAptiparihArAya samavAyIti / dizyativyAptiparihArAya vizeSaguNeti / AkAzanivRttaye aneketi / sukhAdinA dRSTAntalAbhaH / siddhasAdhanatAparihArAya saMyogeti / rUpAdinivRttaye buddhijeti / Izabuddhije tasmin ativyAptiparihArAya asmadAdIti / (buddherlakSaNaM tadvibhAgazca) arthAvagraho buddhiH / sA dvedhA-nityAnityabhedAt / pUrvI bhagavato mahezvarasya / sA parIkSitA AtmaprakaraNe / uttarA anIzAnAM maansprtyksssiddhaa| (avidyAtmikA buddhiH) sA dvedhA-avidyAvidyAbhedAt / bA~dhitA avidyA / sA dvedhA-nizcayAnizcayabhedAt / tatra pUrvo viparyayaH / tatra pramANam-vivAdAspadaM rajatadhIviSayaH, rajatecchupravRttiviSayatvAt , hagatarajatavat / uttaraH sNshyH|| idam Ahokhinnaivam iti vyavahAro vyavahAryajJAnapUrvakaH, vyavahAratvAt, sampratipannavaditi tatra pramANam / anadhyavasAyasyehAntarbhAvaH, vanasya viparyaye / [ba. TI.] artheti| yadyapyarthAvagraho buddhiH,tadA paryAyatvAnna lakSaNavAkyatA, tathApyanyApravaNArthaniSThaviSayatApratiyogitvaM buddhitvam, anyAnadhInaviSayatvamiti yAvat / dravyAdayastu paratatraviSayatvavanta iti naativyaaptiH| yadvA arthAvagraha ityanena jJAnapadavAcyatvaM lakSyatAvacchedakatvamuktam / buddhirityanena buddhitvaM lakSaNam , arthapadantu jJAnAtiriktArthabodhanaparam / bAdhiteti / baadhitaarthtyrthH| anizcayaH sNshyH| pUrvo'bAdhitArthoM 1 padamidaM nAsti Ta pustake. 2 ita Arabhya taduktamityataH pUrvo bhAgo nAsti Ta pustake. 3 padamidaM nAsti gha pustake. 4 vidyAvidyeti ka, ga, gha, vidyetyArabhya sA dvedhA ityantaM nAsti kha pustake. 5 bAdhitA dhIriti ka. 6 vivAdAdhyAsitamiti ga, gha, vivAdapadaM rajatadhIpadamiti ka, kha. 7 rajatAdiSviti kha, . ga, gha. satyarajateti kha, mu. 9 nedamiti ga, gha. 10vyavahAravaditi ka. 11 icchAdayastviti ca. 12 ityartha ityadhikaM ca pustake. Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 pramANamaJjarI [ guNa nizcayaH / vivAdapadaM zuktyAdipravRttijanakarajatatvaprakArakajJAnaviSayatvaM sAdhyam / tena sarvaM rajatamityAhAryajJAnena nArthAntaram / sarvaM rajatamiti khArasiko bhramaH sambhavatyeva, na tatsambhave'pi tajjJAnaM na pravartakaM, rajatatvena yasya kasya jJAnasya prAptatvAt / evaJca yA vyaktiH na pravartakarajatabuddhiviSayA, tatra vyabhicAravAraNAya rajatecchupadam / naca rajatecchAviSayatvameva heturastu, yathoktavizeSyavizeSaNabhAve vaiyarthyAbhAvAt / naM ca zuktirajateti samUhAlambanamAdAyaivArthAntaraM pravRttiviSayAMze rajatatvavaiziSTyAvagAhijJAnaviSayatvasyai sAdhyatvAt / idamAhokhinnaivamiti vyavahAraH pakSaH, vyavahAryajJAnamAgacchatpakSadharmatAbalAdekadharmi gatatayA viruddhanAnAdharmAvagAhi sidhyati / tadeva saMzayaH / Izva rajJAnapUrvakatvenArthAntaravAraNAya vyavahAryeti / na hIzvarajJAnaM viruddhakoTirUpavyavahAviSayaka, tasya bhrAntatvApatteH / vyavahAryapUrvakatvamAtre sAdhye bAdhaH, vyavahAryasya vyavahArAjanakatvAt, uddezyAsiddhizcetyata Aha- jJAneti / ghaTAdivyavahAre siddhasAdhanamataH Ahokhinnaivamiti / iheti / utkaTakoTikasaMzayAntarbhAva ityarthaH / kiMsaMjJako'yaM vRkSa ityAdyanadhyavasAyasya bAdhitasaMjJAviSayatvAMze bhramatvamiti bodhyam / svapnasyeti / kasyacidviruddho bhayakoTikasya svapnasya saMzaye'ntarbhAva iti kecit / pare tu svapnatvaM nizvayatvavyApyamityAhuH / svamatvasaMzayatve mAnasatvavyApye / evaM saMzayatvaM cAkSuSAnumityAdAvapIti kecit / [a. TI.] arthasya zabdAdevagrahaH sphuraNaM buddhiH / jJAnAtiriktArthasaGgrahAya arthapadam / bAdhitA apahRtaviSayA buddhiravidyA / vivAdapadaM zuktyAdi / ghaTAMrthinaH pravRttiviSaye rajatabudhyanAlambane vyabhicAravAraNAya rajatAdipadam / nanvanadhyavasAyaH svaprazcAvidyAbhedau kimiti nocyete ? tatrAha - anadhyavasAyazceti / kiMsaMjJako'yaM vRkSa ityAdyanadhyavasAyasyAnizcayAtmakatve'pi bAdhAbhAvAt kathamavidyAtmakatvamiti ceducyatesaMjJAvizeSasyAnizcayadazAyAM dezAdibhedenAnekadhA sphurato vyavasthitaikasaMjJAnizcayena koTyantarasyApahArAdavidyAtvaM na duSyati / svapnasya jAgradbodhena bAdhAdavidyAtvaM sphuTameva / na ca nidrAduSTamanojanyajJAnaM svapna iti lakSaNaM bhedakam, pratIndriyadoSabhedAdavidyAbhedaprasaGgAt / [vA. TI . ] artheti / avagrahaNam grahaH, jJAnamiti yAvat / arthazUnyavaditi nirAsAya arthapadam / mAnaseti / jAnAmIti manojanyAparokSapratyaye siddhe ityarthaH / bAdhitA apahRtaviSayetyarthaH / yanmatam -- idaM rajatamiti purovarttigrahaNadezAntarasthasmaraNAtmakaM jJAnadvayam ( na ? ) viziSTamekaM viparyayAkhyaM jJAnam, pramANAbhAvAditi taddUSayati -- vivAdapadamiti / shuktyaadiityrthH| ghaTe'tivyAptiparihArAya rajatecchriti / ato yadarajate rajatabuddhissaiva viparyaya iti / idamiti purovartti, evamAhokhiditi sthANussyAnneti, sthANoranyaH puruSo vetyarthaH / vyavahAryau ca. 1 bhAge iti ca. 2 na caitaditi samUheti cha. 3 viSayatvasAdhyeti ca. 4 idamA hosviditi 5 saMzayaM tatraiveti cha. 6 mAnasatve iti cha. 7 atadgateti Ta. 8 vivAdAspadamiti za. 9 ghaTAdIti Ta. 10 rajatAditsupadamiti ja, da. 11 yasyeti ja, Ta. 12 jAgratve bAdha iti Ta. Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nirUpaNam ] TIkAtrayopetA sthANupuruSau / ato yadanekakoTidyotakamanizcayAtmakaM jJAnaM sa eva saMzayaH / anavagatasaMjJako'navadhAraNarUpo'nubhavo'nadhyavasAya utkaTaikakoTikassandeha UhaH / etayoranavadhAraNatvAvizeSAdyuktassaMzayAnatikramaH, mithyAvadhAraNAtmakatvAtsvamasya viparyayAnatikramaH / 61 * ( vidyAtmikA buddhiH ) abAdhitA dhIrvidyA / sA dvedhA - pramitiranyathA ceti / samyaganubhUtiH pramitiH / sA dvedhA - pratyakSA itarA ceti / tatrAparokSA sA pratyakSA, parokSA setarA ceti / pUrvA dvedhA-prakRSTadharmajetarabhedAt / pUrvA yogipratyakSA / tatra pramANam - dharmaH kasyacitpratyakSaH, prameyatvAt, vAsovaditi / yasya sa pratyakSaH sa yogI / uttarA asmadAdInAM pratyakSA / (savikalpakabuddhiH ) sA prakArAntareNa dvedhA - savikalpakanirvikalpakabhedAt / viziSTaviSayaM savikalpakam / tatra pramANam -saMvikalpikA vuddhiH premA, smRtivyatiriktatve sati abAdhitabuddhitvAt, nirvikalpakavat iti / [ ba. TI. ] anyathAceti / smRtirityarthaH / dharma iti / bAdhavAraNAya kasyaci - diti / sAmAnyajJAnapratyAsatyajanmajanyapratyakSaviSayatvaM sAdhyam / anumityAdimatAsmadI dinArthAntaravAraNAya pratyakSatvamuktam / viSayatvAdityeva hetuH / AkAzAdau na vyabhicArastasya pakSasamatvAt / viziSTeti / viziSTaviSayakamityarthaH / tena viziSTapadArthasya vizeSaNAdighaTitatvena na vyarthatA / tatra pramANamiti / atra yathArthAnubhavatvaM sAdhyam / smRtau vyabhicAravAraNAya satyantam / bhrame vyabhicAravAraNAya abAdhiteti / abAdhitArthakabuddhitvAdityarthaH / na tvabAdhitA cAsau buddhizcetyarthaH / bhramasyApi svarUpeNAbAdhitatayA vyabhicArApatteH / IcchAdau vyabhicAravAraNAya buddhitvAditi / na ca sAdhyasamatayA hetvasiddhiH, saMvAdipravRttijanakatvAdinA hetusiddheH " / na ca sAdhyavaiziSTyam, prakRte hetusAdhyayorbhinnarUpatvAt / [aM. TI.] anyathA ceti / smRtirityarthaH / kastarhi yogItyata Aha- yasyeti / gauraH kuNDalI brAhmaNo'yaM gacchatItyAdi savikalpakaMm kathamasya pramANatvam ? tatrAha tatpramANamiti / viparyAsAdau vyabhicAravAraNArthamabAdhitatvAdityuktam / abAdhitArthe vyabhi - cAravAraNAya buddhipadam / abAdhitabuddhitvaM smRtau vyabhicaratIti smRtivyatiriktatve satItyuktam / 1 seti nAsti mudritapustake 2 pUrvamiti gha. 3 pratyakSamiti ka, kha, ga, gha. 4 padamidaM nAsti ka, kha. pustakayoH. 5 dAsIvaditi ka, sAmAnyavaditi ga. 6 sa pratyakSo yasya sa iti ga, gha. 7 pratyakSamityadhikaM mu. 8 padatrayaM nAstika, gha, pustakayoH, prametyanantaraM jJAnaM pramANamityadhikaM ga pustake, 9 pratyakSabhityadhikaM mu. 10 asmadAdInAbhiti cha. 11 dravyAdAviti cha. 12 siddhiriti ca. Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANamaJjarI [guNa . [vA. TI. ] indriyajatvamaparokSazabdArthaH / dharma iti / pratyakSatvazcAtrendriyajanyajJAnaviSayatvam / tena nezvareNa siddhasAdhanatA / nirvikalpakanivRttaye viziSTeti / viparyayanivRttaye abAdhiteti / smRtinivRttaye smRtIti / savikalpakatvAdevAsya prAptaM viparyayavadaprAmANyamapAkaroti-tatpramANamiti / kuta ityata Aha-savikalpaketi / savikalpikA buddhiravisaMvAdinI ghaTAdibuddhiH / tena na bhAgAsiddhiriti / (nirvikalpakabuddhiH) vastukharUpamAtrAvabhAso nirvikalpakam / jJAnAnAM savikalpakatvAdRSTAntAsiddhiriti cet-na; prmaannopptteH| sarve vikalpA jJAnavyAvRttajAtimantaH, jAtimatvAt, paTavat / / [ba. TI.] vastviti / yadyapi mAtrapadenAvastu na vyavacchedyaM, tsyaaprtiiteH| na ca vaiziSTyaM vyAvartya, tasyApi vastutvAt , vyaktitvAca; tathApi vaiziSTyAnavagAhitvaM nirvikalpakalakSaNam / sarva iti / anumitau yatkiJcijjJAnavyAvRttajAtiranumititvamityarthAntaravAraNAya sarva iti / jJAnavyAvRttA jAtiH savikalpakatvaM setsyatIti bhAvaH / na ca nirvikalpakasavikalpakarUpanarasiMhAkArajJAne savikalpakatvasyAvyApyavRttitvaM prasaGgaH(1) / yadvA ghaTo'yamityAdijJAnasya vaiziSTyAvagAhitayA sarvAze savikalpakatvasvIkArAt / yadvA jAtipadaM dharmamAtraparam / ghaTAdivyAvRttajJAnatvAdijAtyarthAntaravAraNAya jJAneti / jJAnaniSThAtyantAbhAvapratiyogidharmavantaH / sarpa savikalpakA iti samudAyArthaH / kecittu jJAna gocarajAtimatvaM sAdhyamityAhuH / tatra jAtigocarajJAnasya savikalpasyaiva saadhyaaptteH| dharmavatvasAdhyapakSe dharmavatvaM hetuH, jAtimatvasAdhyapakSe jAtimatvaM hetuH / savikalpatvaM na jAtirityeva pUkSaH / ata eva saiddhAntike dhvaninirvikalpakasiddhau pratyakSatvasavikalpakatvayone sAGkayem / ___ [a. TI.] lakSite nirvikalpake pramANAbhAvena sarvajJAnAnAM savikalpakatve dRSTAntAbhAva iti zaGkate-jJAnAnAmiti / pramANAbhAvo'siddha iti pratyAha-neti / vikalpAH savikalpajJAnAni / jJAnavyAvRttA yA jAtistadvanta iti sAdhyam , tacca jJAnArthayorjAtigocaram / pratyakSaM jJAnaM nirvikalpakam / uktaJca bhaTTapAdairapi mudgamASatilAdau ca yatra bhedo na gRhyate / tatraikabuddhirnigrAhyA jAtirindriyagocarA // iti / ApAtajasya vastusvarUpamAtrapratyayasya prANimAtrapratyakSatvAcca / yadvA jJAnavyAvRttAH kasmiMzcijjJAne vartamAnA jAtistadvanto vikalpA iti sAdhyam / sattAdimatvena siddhasAdhanatAnirAsArtha jJAnavyAvRttapadam / 1 vastviti nAsti ga, gha pustakayoH. 2 savikalpaketi nAsti cha pustake. 3 savikalpakasyeti ca. 4 sidhyApatteriti ca. 5 heturiti nAsti ca. 6zlokavArtike. 7vyudAsArthamiti ja, Ta. Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nirUpaNam] TIkAtrayopetA [vA. TI.] AkSipati-jJAnAnAmiti / tathAcAhana so'sti pratyayo loke yazzabdAnugamAdRte / anuviddhamiva jJAnaM sarvazabdena janyate // iti / tannirAkaroti-sarva iti / vikalpAH savikalpajJAnAni / kutazcidyAvRttA yA jAtistadvantItyarthaH / guNatvena siddhasAdhanatAparihArAya jJAneti / tatra jJAnatvAdInAmanuvRttatvavAdikalpakatvameva vyAvRttaM vAcyam / tadyato vyAvRttaM tanirvikalpakamityarthaH / paTatvAdinA dRSTAntalAbhaH / tathA cAhuH asti hyAlocanaM jJAnaM prathamaM nirvikalpakam / bAlamUkAdivijJAnasadRzaM zuddhavastujam // iti / (laiGgikI buddhiH, anvayavyatirekanirUpaNaJca ) uttarA laiGgikI / liGgaM punaH sAdhyAvyabhicAritve sati pakSadharmatAMvat / tadvedhA bhidyate-anvayavyatirekabhedAt / yasya sAdhyena sAhacaryaniyamastadanvayi / tavidhA-sati vipakSe asati ca / puurvmnvyvytireki| tadyathA-ninado'nityaH, kRtakatvAt , yadevaM tadevam , yathA ghaMTaH, tathA cedaM tsmaattthaa| yatpunaranityaM na bhavati tatpunaH kRtakamapi na bhavati, yathAkAzam , na cedaM na tathA, tasmAnna ca na tathA / uttaraM kevalAnvayi / yathA sthitisthApakaH pratyakSaH, prameyatvAt, yadevaM tadevaM, yathA pRthivI, tathA ca prakRtaM, tsmaattthaa| asati sapakSe yasya sAdhyAbhAvenAbhAvaniyamastadvyatireki / sarva kArya sarvavitkatakam, kAryatvAt na yadevaM na tadevam , yathA paramANuH, na cedaM na tathA, tasmAnna tatheti / ' [ ba. TI.] uttarA parokSA / liGgamiti / vyApyatvAsiddhe'tivyAptivAraNAya prakRtasAdhyAvyabhicAritvamuktam / AzrayAsiddha svarUpAsiddhe cAtivyAptinirAsAya pakSadharmatAvadityuktam / sAdhyeneti / kevalavyatirekiNyativyAptibhaGgAya sAdhyeneti / vyabhicAriNyativyAptibhaGgAya niyamagrahaNam / asati sapakSa iti / anvayavyatirekiNyativyAptibhaGgAya asati sapakSa ityuktam / viruddhavyatirekiNyativyAptivAraNAya niympdm| srvmiti| AkAzAdInAM pakSatve vAdhavAraNAya kAryamiti / anvaye dRSTAntAbhAvaM bodhayituM sarvakAryasya pakSatvasUcanAya srvmiti| kiJcijjJAnabAdhavAraNAyoddezyasiddhaye ca sarvaviditi / kartRtvena tatsiddhaye ca krtRketi| 1 pakSadharma iti ka, kha, gha. 2 ratha iti ka, ga, gha. 3 punariti nAsti ka. 4 na tathedaM tasmAnna bhavatIti ka. 5 sAdhyAbhAve'bhAveti ka; sAdhyAbhAve sAdhanAbhAva iti gha. 6 yathA sarvamitika. 7kAdAcitkatvAditi mu. 8na cedaM tathA tasmAttatheti ka. 9 vAraNAyeti ca. 10, 11, 12 vAraNAyeti ca. 13 uktamiti nAsti ca. 14 grahaNamiti ca. 15avayava iti cha. 16 kiJcijjJeneti cha. 17 karmiti cha. Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TUMka pramANamaJjarI [ guNa [a. TI.] uttarA parokSA pramitiH / asiddhavyudAsArthaM pakSadharmatApadam / anekAntavAraNAya sAdhyetyAdi / kevalavyatirekivyudAsAya sAdhyeneti padam / nityatvasAdhyenAmUrtatvasya sAhacaryamAtraM vidyate, na tu talliGgatvamato niyamagrahaNam / ninadaH zabdaH / sAdhyAbhAve'bhAvaniyamo'nvayavyatirekiNo'pyasti / tenoktam asati sapakSa iti / kartRmAtrapUrvakatvena siddhasAdhanatAvyudAsAya sarvavigrahaNam / [ vA. TI . ] liGgaM punariti / asiddhanivAraNAya pakSadharmavaditi / anaikAntikanivAraNAya sAdhyeti / sAdhyavyabhicAritvaJca sAdhyanirUpyavyAptimatvam / sAdhyavyApyatvamiti yAvat / na ca kevalavyatirekiNyavyAptiH, tatrApi kAdAcitkatvaM sarvavitkartRkatvavyApyaM, tadatyantAbhAvaniyatAtyantAbhAvavatvAt, yadyadatyantAbhAvaniyatAtyantAbhAvavat tattasya vyApyam / yathA vanhimatvAtyantAbhAvaniyatAtyantAbhAvavadbhUmavatvaM vanhimatvavyApyamiti sAdhyavyApyatvAnumAnAditi / vyatirekinirAsAya sAdhyeti / anaikAntikanirAsAya niyamagrahaNam / anvayavyatirekinirAsAya anvayIti / * ( hetvAbhAsalakSaNam, tadvibhAgazca ) liGgalakSaNarahitA liGgAbhimAnaviSayA liGgAbhAsAH / te cAsiddhaviruddhAnaikAntikasAdhAraNabAdhitaviSaya satpratipakSabhedAt SaTprakArAH / pakSadharmatayAjJAto'siddhaH / yathA zabdo nityaH, cAkSuSatvAt / pakSavipakSayoreva vartamAno viruddhaH / yathA zabdo'nityaH, zrotragrAhyatvAt / kSatrayavRttiranaikAntikaH / yathA zabdo'nityaH, prameyatvAt / sapakSavipakSavyAvRttaH pakSe vartamAno'sAdhAraNaH / yathA pRthivI nityA, gandhavatvAt pramANavirodhI bAdhitaviSayaH kAlAtyayApadiSTaH / yathA anuSNo'gniH, prmeytvaat| samabalaviruddhahetudrayasamAvezaH satpratipakSaH / yathA zabdo nityaH zrotragrAhyatvAdityukte, naM nityaH, sAmAnyavatve satyasmadAdibAhyendriyagrAhyatvAt iti SoDhA vyUDhaH / zeSaM bhASye / [ba. TI.] liGgalakSaNe vyAvartyaliGgAbhAsajJAnAya tallakSaNamAha-liGgeti / salliGge'tivyAptivAraNAya rahitA ityantam / pratyakSAbhAsAdAvativyAptivAraNAya viSayA ityantam / liGgatvena jJAnagocarA ityarthaH, na tu bhramagocarA ityarthaH / anyathA rahitAntasya vaiyrthyaaptteH| liGgatvamabAdhitAsatpratipakSavyAptapakSadharmatvam / kecittu rahitAntaviSayAntayo - rvyAkhyAnavyAkhyeyabhAvaM varNayanti / pakSadharmatayeti / vyAptiviziSTapakSadharmatayetyarthaH / vyApyatvAsiddhe'vyAptibhaGgAryaM vyAptiviziSTetyuktam / svarUpAsiddhe AzrayAsiddhe cAvyAptinirAsAya pakSavRttitvenAjJAteti / kevalavyatirekiNyativyAptinirAsAya ca 1 aparA pramitiriti jha. 2 pakSadharmatveneti jha. na 4.5 heturviruddha iti mu. 6 pakSavipakSasapakSatrayeti mu. nAsti ga pustake. 8 padamidaM nAsti gha pustake. 9 saneti ga, 3 sAdhanAbhAve iti Ta. 4 tata uktamiti 7 sapakSetyArabhya prameyatvAdityanto bhAgo gha. 10 vAraNAyeti ca. Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nirUpaNam] - TIkAtrayopetA pakSadharmatayeti / evaJca saddheturapi vyAptiviziSTapakSadharmatAjJAnadazAyAmasiddhaH / asaddheturapi ca tajjJAnadazAyAM nAsiddha ityAlocanIyam / udAharati-zabda iti / idaM svarUpAsiddhApyatvAsiddhezvodAharaNam / kAMcanamayo'yamadriH agnimAna, dhUmavatvAdityAdi tu vizeSaNAbhAvAdinA AzrayAsiddharudAharaNam / pkssvipkssyoreveti| pakSAditrikavRttAvativyAptivAraNAya eveti / vastutastu sAdhyAsahacarito hetuviruddhaH / ata eva jalaM gandhavat jalatvAdityAdessaGgrahaH / anye tu svarUpAsiddha kevala vipakSagAminyativyAptivAraNAya pakSagrahaNam / anaikAntike'tivyAptivAraNAya evkaarH| kevalapakSe vartamAne'tivyAptivAraNAya vipakSagrahaNam / jalaM gandhavat jalatvAt ityAdau na viruddhate. tyaahuH| anye tu pakSAtirikte'gRhItasahacAra eva vA viruddha ityaahuH| pakSatrayeti / svarUpAsiddha'tivyAptivAraNAya pakSavRttitvamuktam / vipakSAvyAvRttasaddhatAvativyAptivAraNAya vipakSavRttitvamuktam / viruddhe'tivyAptiM vArayituM sapakSavRttitvamuktam / spksseti| vipakSAvyAvRtte saddhetAvativyAptivAraNAya sapakSavyAvRttatvam , vipakSagate'tivyAptivAraNAya vipakSavyAvRttatvam / zabda AkAzaguNaH rUpatvAdityAdisvarUpAsiddhe'tivyAptibhaGgAya pakSa iti| na caivamevakAravaiyarthyam , tadarthasyaiva vyAvRttAntenoktatvAt / pramANeti / samabalapramANaprasiddhe'tivyAptivAraNAya pramANetyuktam / adhikAmANabodhitasAdhyaviparyayakatvaM lakSaNaM bodhyam / pramANAbhAsaviruddhe'tivyAptivAraNAya pramANetyuktam / samabaleti / adhikabalahInavalayorhetvoH parasparaM pratikSepyapratikSepakabhAvApannayorativyAptivAraNAya samabaleti / balaM vyAptipakSadharmatA / yadyapi vAstavaM samabalatvaM pratirodhena sambhavati, tathApi samabalatvena jJAyamAnatvaM vivakSitam / nadItIre paJca phalAni santi, nadItIre paJca phalAni na santItyAdiviruddhavAkye'tivyAptivAraNAya hetutvamuktam / hetvAbhAsatAnirvAhakasya satpratipakSatvasya hetAveva svIkArAt / aviruddhahetudvaye'tivyAptivAraNAya viruddheti / dravyatvAdinA samAne vyApyatvAdinA vA samAne hetAvativyAptibhaGgAya baleti / viruddhayorhetuvAkyayorativyAptivAraNAya dvayetyuktam / ghaTAdau vyabhicAravAraNAya zrotreti / zabdatvaM dRssttaantH| na ca zabdaprAgabhAve vyabhicAraH, zabdanityatvavAdimate tadabhAvAt / na ca sandigdhe vyabhicAraH, bhAvatvaMvizeSaNasya deyatvAt / na ca vyarthavizeSaNatvazaGkA, etadvizeSaNamantareNaiva vyabhicArAsphUrtidazAyAM satpratipakSasvIkArAt / ata eva satpratipakSasyAnityadoSatA, vyabhicArasphUrtI tadasvIkArAt / jAtau vyabhicAravAraNAya satyantam / samavetadharmatvaM tdrthH| yogigrAhye paramANvAdau vyabhicAravAraNAya asmadAdIti / asmadAdidaM laukikapratyAsattijatva ityavabodhyamiti ca. 2 kAJcanIyo'yamiti ca. 3 padamidaM nAsti cha. 4 bhaGgAyeti ca. 5 padamidaM nAsti ca. 6 vipakSAvRttitvamiti ca. 7 vipakSAdyAvartavyamiti ca. 8 itaH padacatuSTayaM nAsti ca. 9 vAraNAyeti ca. 10 vyAvRttatveneti ca. 11 pratiruddha iti ca. 12 balapramANeti ca. 13 apramANeti ca. 14 hetutveti ca. 15 vyavahAra iti cha. 16 vyabhicArAdIti ca. 17 padAdIti cha. pramANa09 Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66. [ guNa param, viSaryajatvAvacchinnaparaM vA / tenAsmadAdisAmAnyapratyAsattijanyagrahaviSaye paramAvAdau na vyabhicAraH / Atmani vyabhicAranirAkRtaye bAhyeti / bAhye zarIragrAhye tatraiva vyabhicAravAraNAya indriyeti / SoDheti / SaDidhA liGgAbhAsA ityarthaH / bhASye prazastapAdabhASye / [a. TI.] liGgalakSaNe vyavacchedyaliGgAbhAsajJAnAya tallakSaNamAha-liGgalakSaNeti / abhimAnaH pratyayavizeSaH / saddhetuvyabhicAravAraNAya liGgalakSaNarahitA ityuktam / pratyakSAbhAsAdivyavacchedAya liGgAbhimAnaviSaya iti / ajJAto'siddha ityukte sapakSAdidharmatvenAjJAtasyApyasiddhatvaM syAdata uktam pakSadharmatayeti / saddhetuvyabhicAravAraNAya vipakSagrahaNam / anityazzabdo vibhutvAdityAdeH kevalavipakSagAmino vyudAsIya pakSagrahaNam / anaikAntikavyudAsAMya "caivakAraH / anityatve zabdasya sAdhyamAne zrotragrAhyatvaM vipakSe zabdatve zabde ca pakSe vartate, nAnyatreti viruddhatA / viruddhAdivyudAsAye paMkSatrayagrahaNam / viruddhAdivyudAsAMya vipakSavyAvRtta ityuktam / anvayavyatirekivyudAsIya sapakSavyAvRtta iti / satyapi sapakSe sapakSAvyAvRttatvasya vivakSitatvAnna kevalavyatirekiNyativyAptiH / pramANAbhAsavirodhassaddhetorapi sambhavati, tatastatrAtivyAptinirAsArthaM pramANavirodhItyuktam / bAdhitaviSaya iti kAlAtyayApadiSTasaMjJA / AtmA nityaH, sattve satyakAraNakatvAt niravayavadravyatvAccetyaviruddhahetusamAvezavyavacchedAya viruddhapadam / anityazzabdaH, kRtakatvAt; nityazabdaH, niravayavatvAt iti viruddhahetusamA - vezavyavacchedAya samabalagrahaNam / zrotragrAhyatvena nityatve zabdatvaM dRSTAntaH / anumAnayogIndriyAbhyAM grAhyaparamANvAdiSu vyabhicAravAraNAya asmadAdIndriyagrAhyatvAdityuktam / asmadAdimanogrAhya Atmani vyabhicAravAraNAya bAhyapadam / sAmAnyAdau tannirAsAya sAmAnyavatve satItyuktam / iti SoDhA SaDvidho liGgAbhAsa iti pUrveNAnvayaH / asiddhAdibhedavizeSA dRSTAntatadAbhAsozca kimiti nocyanta iti tatrAha - zeSaM bhASya iti / saGgrahAdhikArAnnAtra vizeSavistAroktiH / prazastabhASyAdyuktau sAkSAdraSTavyetyarthaH / pramANamaJjarI [vA. TI . ] sapakSe'naikAntikanirAsAya vipakSavyAvRtta iti / anvayavyatirekinirAsAya sapakSa iti / bhUrnityA zazaviSANollikhitatvAdityatrAtivyAptiparihArAya pakSeti / bhUrnityA nityarUpavatvAditi bhAgAsiddhinirAsAya eveti / pakSavyAptizcaivakArArthaH / pUrvapramANaviruddhena 1 janyatveti ca 2 nirAhatayeti ca 3 padamidaM nAsti ca 4 pAdeti nAsti cha 5 jJApanAyeti 6 liGgeti iti jha. 7 vyAvRttyarthamiti ja, Ta. 8 vyavacchedAyeti ja, Ta. 9 vyudAsArthamiti ja, vyavacchedArthamiti Ta 10 ceti nAsti ja, Ta pustakayoH 11 vyacchedArthabhiti ja, Ta. dAyeti ja, Ta 14 ityuktamiti Ta. 15 kAryatvAditi ja, Ta 16 vAraNArthamiti ja, Ta 18 anekAntavyudAsArthamiti ja, vyavacchedArthamiti Ta. 19 nirAsArthamiti ja, Ta. yazcetija, Ta 12, 13 vyavacche17 grAhakatvAditi 20 AbhAsAda jha. Ta. Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nirUpaNam] TIkAtrayopetA bAdhitaviSayatvaM na sambhavatIti pramANavirodhAddhatvantaranivRttaye viruddheti / vyUhaH prapaJcaH / nanu kharUpAsiddhAdInAmapi satvAtkathameSAmeva pradarzanamata Aha-zeSamiti / bhASyaM prazastapAdabhAdhyam / saGgahAdhikArAnnAtroktiH / ( zabdArthApattyanupalabdhInAmantarbhAvaH ) vAkyAdvAkyArthadhIH, asannihataviSaye'bhAvadhIH, asatogehe jIvato bahissatvabuddhiranumitiH, pratyakSetarapramititvAt, sampratipannavaditi / sannihitaviSaye'bhAvapramA pratyakSA, anumityanyapramAtvAt , smprtipnnvdityntrbhaavH| zeSaM bhaassye| [ba. TI.] zabdamanupalabdhimarthApattizca parAbhimataM mAnAntaramanumAne'ntarbhAvayitumanumAnamAha-vAkyAditi / etAvatA parAbhimatA zAbdI buddhiH pkssiikRtaa| zAbdabuddhitvena na pksstaa| anumAnAntarbhAvavAdimate (?) zAbdatvajAterabhAvAt / ato vAkyaMjavAkyArthagocaradhItvena pakSatA / vAkyajanyatvantUbhayavAdimate'pyasti / tadanumAnavidhayA zabdavidhayA vetyatra paraM vivaadH| yadyapi nyAyamate vAkyatvaM (na?) janakatAvacchedakaM, tathApyanvayAvirodhipadatvAdinA vAkyasyaiva janakatvamiti tattvam / yadyapi naiyAyikamate'pyanumAnavidhayA vAkyajanyA dhIrastyeveti tAmAdAya siddhasAdhanam , tathApi vivAdapadaM tAdRzadhIH pkssH| yadyapi vAkyajanyA tatra na varNAvagAhinI zrotradhIH pratyakSe'ntarbhavati, tathApi tajanyA vAkyArthadhIranumitAvevAntarbhavatIti bhaavH| padajanite padArthasmRtijanitavAkyArthadhIH kAcit mAnasaMbodhe'ntarbhavatIti bodhyam / asnnihiteti| asanihitena vizeSaNena sannihitAbhAvabuddheH prtykssaantrbhaavssuucitH| anupalabdherantarbhAvo'bhAveti vizeSaNena praaptH| arthApattimantarbhAvayati-asata iti / gRhe'sato jIvato devadattAdeH bahissatvabuddhirityarthaH / gRhe'vartamAnasya bahissatvabuddhiH pramA na bhavatyato gRhAsatvamuktam / tAdRzasya mRtasya bahissatvabuddhiH pramA na bhavatyato jIvata iti| IdRzasya gehabuddhiH pramA na bhavatyato bahiriti / pakSassarvatra yathArthAnubhavo grAhyaH / pratyakSe vyabhicAravAraNAya apratyakSeti / asiddhivyabhicArayorvAraNAya itreti| viparyaye vyabhicAravAraNAya pramititvAditi / sAdhyamapyanumitipramAtvamuddezyam / sampratipannavat anumitipramAvadityarthaH / asannihitavizeSaNena sUcitamanumAnamAhasannihiteti / abhAvaviparyaye bAdhavAraNAya prmeti| sannikarpasyobhayavAdimate'bhAvajJAnajanakatve'pi svarUpasadanupalabdhijapramApakSaH / arthajanyatvamAtre sAdhye'rthAntaramataH 1 satveti nAsti ka pustake; satvabuddhizceti ga, gha. 2 apratyakSeti baladevapAThaH. 3 pratyakSajeti ka, ga, gha. vAkyajanyeti ca. 5 tajanyadhIrvAkyArthadhIriti ca. 6 bodhe'pIti ca, 7 padamidaM nAsti ca. ita bhArabhya ata ityanto bhAgo nAsti cha pustake. Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANamaJjarI ' guNepratyakSatvaM sAdhitam / anumitau vyabhicAravAraNAya anumitIti / viparyaye vyabhicAravAraNAya prmititvm|| [a. TI.] tathApi parokSA pramitilaiMGgikyeveti bhavatAM niyamo na sambhavati zabdAdipramitisambhavAdityata Aha-vAkyAditi / asannihitaviSaye pratyakSAgocaretyarthaH / jIvato gRhe cAsato bahissatvabuddhirityarthApattimapi pakSIkaroti-asata iti / pratyakSapramitau vyabhicAvAraNAya pratyakSatarapadam / nanu yadyapyAgamArthApatyoranumAne'ntarbhAvo'bhAvasya punassannihitaviSaya iha bhUtale ghaTAbhAva iti prAmANyAGgIkArAtkathamanumAne'ntarbhAva ityata aah-snnihitvissyeti| anumitau vyabhicAravyudAsArthaM tadanyapadam / sampratipannavat prtykssprmaavdityrthH| tathApi pratyakSAnumAne dve eva pramANe katham ? upamAnAdisambhavAdityata AhazeSa bhASya iti / pratyakSatarapramititvamanumAnAntarbhAvagamakamupamityAdau yadyapi tulyam , tathApyadhikamanyatra draSTavyamiti bhaavH| evaM vidyAyAH pramitilakSaNo bhedaH prpnycitH| [vA. TI.] nanu zAbyAdipramitInAmapi sambhavAt dvaividhyamasaGgatamata Aha-vAkyAditi / pratyakSapramAnivRttaye pratyakSeti / ayamAzayaH-vAkyaM hi svArtha saMsarga(maryAdayA ?) bodhayalliGgakharUpeNaivAnusandhIyamAnamavinAbhAvabalenaiva bodhayati / tathAhi-devadatta gAmabhyAnayetyatraitAni padAni khasmAritArthasaMsargajJAnapUrvakANi, viziSTapadatvAt , sampratipannavaditi liGgarUpeNAvagatena vAkyena saMsagaMbodhaH kriyata iti yuktaM zabdajanyapramiteranumititvam / arthApattirapyanupapadyamAnArthadarzanAdupapAdake buddhiH, sApyanumAnamevAvinAbhAvasambhavAt / tadyathA vimato devadattaH bahissan ( jAvavAhe ? jIvan gRhe) asatvAt yadevaM tadevaM yathAhamiti yuktaM tatpramiterapyanumititvam / anupalabdhijanyayA pramayA traividhyaM pariharati-sannihiteti / pratyakSarmipratiyogikAbhAvaviSayeti yAvat / anumityanyeti / na cendriyAbhAvayossambandhAbhAvAdanadhyakSatvamiti vAcyam / paJcavidhasambandhAnyatamasambandhasambaddhapadArthavizeSaNavizeSyabhAvatvasambhavAditi / samAdyabhAvastvAgamAdineti / tathApyupamAnasambhavAnna dvaividhyopapattirata Aha-zeSamiti / atidezavAkyArtha (smaNAcataH ? smaraNAcca ) puMso yadgopiNDe gosadRzo'yamiti jJAnaM tatpratyakSameva nopamAnam / saMjJAsaMjJipramitistu vAkyaphalamiti sUktaM dvaividhyam / (smRtinirUpaNam ) . uttarA smRtiH| sA apramA, khaviSaye pratyakSAnumAnAnyatvAt iti siddhA buddhiH| [ba. TI.] uttarA avidyetyrthH| yadyapi vyadhikaraNaprakArakatvarUpamavidyAtvaM sarvatra smRtau na sambhavati, yathArthAnubhavajanitasmRteyathArthatvAt , tathApyanubhavasvarAhityaprayukta- viSaye ca bhUtala iti Ta, viSaya eva bhUtala iti ja. 2 vAraNAyeti ja, anumitivyudAsArthamiti sambhavAdata iti ja, Ta. 4 anumitIti ja, Ta, 5 bhAvAGgamiti Ta. 6anumityanyapramAvAditi mu. 7 vidyeti ka kha; avidyeti mu. Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nirUpaNam ] arat 'yathArthAnubhavatvarAhitya rUpApramAtvasatvAnna doSaH / svaviSaya iti sAdhyavizeSaNamuddezyasiddhaye / pratyakSAnumityorvyabhicAravAraNAya pratyakSAnumAnetyanyatvavizeSaNam / [a.TI.] smRtilakSaNaM dvitIyaM prapaJcayati - uttareti / tasyAH pramAnyatve pramANamAha- sA'prameti / smRterapi kAryatayA svakAraNasaMskAreliGgatayA pramANatvAdvAdhavyudAsArthaM svaviSaye ityuktam / pratyakSAnyatvamanumAne'numAnAnyatvaJca pratyakSe vyabhicarati, ata ubhayAnyatvagrahaNam / [ vA. TI. ] sA'prameti / smRteH kAryatayA khakAraNe saMskAre liGgatvena prAmANyAt bAdhanivAraNAya sve viSaye iti / anumitau pratyakSe ca vyabhicAraparihArAya padadvayam / na ca sAdhanavikalatvaviparyayasyendriyasannikarSavyApta liGgajanyatvAbhAvena sAdhanasya tatra vartamAnatvAditi / naca tatvajJAnAdeva pramAtvaM sAdhanIyam, khato'rthAnavadhAraNAt / tadAhuH iti yuktamapramAtvam / tatra yatpUrvavijJAnaM tasya prAmANyamiSyate / tadupasthApanenaiva smRtessyAccaritArthatA // (sukhaduHkhayornirUpaNam ) yasminnanubhUyamAne tatsAdhaneSvabhiSvaGgaH tatsukham / yasminnanubhUyamAne tatsAdhaneSu dveSaH tadduHkham / te buddhije, tadanvayavyatirekAnuvidhAyitvAt yadevaM tadevaM yathA ghaTaH, tathA ca prakRtam tasmAttathA / [ba. TI.] yasminniti / anubhUyamAnamAtraM ghaTAdAvativyAptamataH tatsAdhaneSvabhiSvaGga iti / evamapi puNye gataM, sukhasAdhanatayA jJAyamAnasya puNyasya sAdhane yAgAdau ? vidyAdarzanAditi cet-na; anyasAdhanatayA jJAyamAne yasmin bhAve yena rUpeNa jJAte'nya~trecchA tadrUpAkrAntasukhamityarthAt / ataeva ( na 1 ) duHkhAbhAvenApi sukhatvabhramagocaratApane candanAdAvativyAptiH / yasminniti / anyasAdhanatayA jJAyamAne yasmin yena rUpeNa jJAte tatsAdhane dveSakharUpAkrAntaM duHkhamityarthaH / tena duHkhatvabhramagocaratApane pApAdau nAtivyAptiH / tadanvayeti / svatatratadanvayavyatirekAnuvidhAyitvAdityarthaH / tenAnyathAsiddhe vyabhi - cAravAraNam / ]a. TI.] abhiSvaGgaH anurAgaH / yasminnanubhUyamAne svasamavetatayeti pUraNIyam / anyathA svarNavrIhyAdAvanubhUyamAne tatsAdhaneSu vANijyakarSaNAdiSvabhiSvaGgadarzanAdativyAptiH syAt / evaM 1 sveti nAsti Ta. 2 kAraNe saMskAre iti ja, Ta. 3 tatsAdhaneSvanuSaGgaH tatsamaveta ityadhikaM mudritapustake. 4 ca samaveta ityadhikaM mudritapustake. 5 bhamidveSa iti gha. 6 anuSaGga iti cha. 7 anyatreti nAsti ca pustake, 8 mUrtasvamiti cha. 9 suvarNeti ja, Ta. Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANamaJjarI [guNaduHkhalakSaNehyam / tayoriSTAniSTabuddhijanyatvasvIkArAttatra pramANamAha-te buddhija iti / anuvidhaanmnuvrtnm| [vA. TI.] yasminniti / AtmanivAraNAya tatsAdhaneti / abhiSvaGgaH anurAgaH / nagAdinivRttaye Atmasamaveteti draSTavyam / evaM duHkhasyApi satyAM nagAdibuddhau sukhAdi bhavati nAnyatheti tadanvayavyatirekAnuvidhAyitvam / (icchA tadvibhAgo dveSazca ) prArthanA icchaa| sA dvedhA-nityAnityabhedena / mahezvarasya nityA, IzavizeSaguNatvAt tadbuddhivaditi / vipratipannAni kAryANi IzecchAjanyAni, kAryatvAt, sampratipannavaditi / srvotpttinimitttvmiishecchaayaaH| anityA anIzAnAm , anIzavizeSaguNatvAt , tadbuddhivaditi / roSo dveSaH / so'nityaH, jIvavizeSaguNatvAt , tadbuddhivat / buddhijatvaM tadanvayavyatirekAnuvidhAyitvAditi / [ba. TI.] prArthaneti / prArthanApadavAcyam icchAtvajAtimadityarthaH / ghaTarUpAdau vyabhicAravAraNAya Izeti / IzasaMyoge vyabhicAravAraNAya vizeSeti / amadAdIcchAyAM vAdhavAraNAya mahezvarasyeti / mahezvarasaMyogAdau vyabhicAravAraNAya iccheti| vipratipannAnIti / aGkurAdau pakSadharmatAbalAnityecchAjanyatvasidhyanantaraM ghaTAdika kArya pakSIkRtya nityecchAjanyatvaM sAdhyate / aGkarAdisampratipanno dRssttaantH| aGkurAdau siddhasAdhanavAraNAya vipratipannAnIti / IzamAtrakartRkabhinnAnItyarthaH / AkAzAdau bAdhavAraNAya kAryANIti / arthAntaravAraNAya iisheti| IzvarabudhyArthAntaravAraNAya iccheti| [a. TI.] jIvavizeSaguNaSu zabdAdiSu ca vyabhicAravAraNArtham Izeti / Izecchaiva kutassiddhA, tasyAssarvotpattinimittatvaJca kuta ityata Aha-vipratipannAnIti / angkuraadiiniityrthH| icchAjanyAnIzecchAjanyAnIti ca dvividhaprayogo jnyeyH| prathamaprayogAnnityecchAsiddhau pUrvatra dRSTAntIkRtaghaTIdenityezvarecchAjanyatvamaGkurAdivatsAdhyam / nityaparimANAdau vyabhicAravAraNArtha vizeSapadam / IzAdivizeSaguNeSvanaikAntikavyudAsAya jIvapadam / [vA. TI. ] idaM bhUyAditi prArthanAzabdArthaH / roSo dveSa ityatra paryAyasve'pi prasiddhatvAprasiddhasvAbhyAM lakSyalakSaNabhAvo yuktaH, khaM chidramitivat / adhIbaditi kha, ga, gha. 2 doSa iti mu. 3 taditi nAsti ka pustake. 4 ita mArabhya tadvizeSa. guNasvAhuddhivadityanto bhAgo nAsti mudritapustake. 5 bAdhavAraNAyeti ca. 6 iha dRSTAnta itica. Izapadamiti ja, Ta. 8 utpattimaditi da. 9dvedheti ja, da. 10ghaTAdIti ja, ghaTAdAviti. Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nirUpaNam] TIkAtrayopetA (prayatnaH tadvibhAgazca) guNatvAvAntarajAtyA buddhIcchAnyezvaravizeSaguNagatatatsAmAnyAdhAraH prayatnaH / so'smadAdInAM prtykssH| Izasya tu purusstvaatsiddhH| sa nityaanitybhedaavdhaa| nityassarvajJasya tadvizeSaguNatvAdveddhivat / anityo dvedhA-icchAdveSAnyatarapUrvako jIvanapUrvakazceti / pUrvo mAnasapratyakSasiddhaH, uttro'numaansiddhH| suSuptaprANakriyA asmadAdiprayatnajA prANakriyAtvAt jAgrataH prANakriyAvaditi / [ba. TI.] guNatvAvAntareti / sAmAnyAdAvativyAptivAraNAya sAmAnyeti / ghaTAdAvativyAptivAraNAya guNagateti / saMkhyAdAvativyAptivAraNAya vizeSeti / rUpAdAvativyAptivAraNAya Izvareti / buddhIcchayorativyAptivAraNAya vuddhiicchaanyeti| . sattAmAdAyAtiprasaGgavAraNAya avAntareti / guNatvamAdAyAtivyAptivAraNAya guNatveti / rUpaprayatnAnyataratvAdinAtiprasaktinirAsAya sAmAnyeti / icchAdveSeti / icchApUrvako dveSapUrvakazcetyarthaH / dveSapUrvakastu prayatno na navyamate siddhH| jIvaneti / jIvyate'neneti jIvanamadRSTam / suSuptaprANakriyeti / jalAdikriyAyAM bAdhavAraNAya prANeti / prANe bAdhavAraNAya kriyeti / prANAyAme siddhasAdhanavAraNAya suSupteti / suSuptazarIrakriyAyAM sparzanavadvegavalloSThAdisaMyogajanyAyAM bAdhavAraNAya prANeti / IzvaraprayatnenArthAntaravAraNAya asmadAdIti / asmadAdigatatvenArthAntaravAraNAya prayaneti / adRSTAdvArakaprayatnajanyatvaM samudAyArthaH / tena nAdRSTadvArakaprayatnajanyatvenArthAntaram / kriyAtvaM patanAdau vyabhicAri, tadartha prANakriyAtvaM hetUkRtam / prANatvaM sAdhanavikalamata uktaM kriyAtvam / prANakriyAvizeSo heturato na prANavAyvAdisaMyogajanyaprANakriyAyAM vyabhicAraH / pakSepi sa eva, tena nAMzato baadhH| [a. TI.] sAmAnyAdhAraH prayatna ityukte dravyakarmaNorativyAptiH syAdata uktaM guNagateti / saMyogAdau vyabhicAravAraNAya vizeSapadam / rUpAdAvativyAptivyudAsArtham Izapadam / tarhi jJAnecchayorvyabhicArassyAttato buddhIcchAnyetyuktam / buddhIcchAnyezvaravizeSaguNagatasattAguNatvalakSaNasAmAnyAdhAre dravyAdau guNamAtre cAtivyAptinirAsAthai guNatvAvAntarajAtyetyuktam / 'kiM tadanumAnamityaMta Aha-suSuptaprANakriyeti / Izaprayatnajanyatvena siddhasAdhanatAvyudAsArtham / asmdaadipdm| kriyAtvaM meghagatyAdau vyabhicaratItyata uktaM prANakriyAtvAditi / 1jAtIyeti gha. 2 taditi nAsti kha, ga, gha. 3 pratyakSasiddha iti gha. 4tu iti nAsti kha, ga, gha. 5 dhIvaditi kha, ga, gha, 6 supteti kha, gha. 7 bhaGgAyeti ca. 8 ativyApaneti ja, Ta. 9 kimiti nAsti Ta pustake. 10 itIti nAsti Ta pustake. Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANamaarI [guNa[vA. TI.] guNatveti / saMyoge'tivyAptiparihArAya vizeSeti / gandhe'tivyAptiparihArAya Izvareti / jJAnecchayorativyAptiparihArAya buddhIcchAnyeti / jIvaprayatne'vyAptinirAsAya tadgatasAmAnyeti / ghaTe'tivyAptiparihArAya guNatveti / rUpanivAraNAya avAntareti / jIvanaM prANadhAraNam / (gurutvalakSaNaM tatra pramANaJca ) AdyapatanAsamavAyikAraNAtyantasajAtIyaM gurutvam / taMtra pramANam-prathamaM patanam , asamavAyikAraNapUrvakam , kriyAtvAt, sampratipannavaditi / prishessaadgurutvsiddhiH| drutaM sarpiH, yAvAvyabhAvyatIndriyavat, caturdazaguNavatvAt bahuvizeSaguNavatvAca, Atmavaiditi mAnadvayam / tatrAnyasyAsambhavAt / ghagurutvaM yAvadvyabhAvi, akriyAjanyatve sati abuddhijenyatve sati ghaTasamavetatvAt , ghaTarUpavat / sarvatra gurutvaM yAvadvyabhAvi, gurutvAt , ghaTagurutvavaditi sAdhanIyam / ata eva kAraNaguNapUrvakatvaM tadRSTAntena sAdha yam / ghaTagurutvamapratyakSaM, gurutvAt, paramANugurutvavat / [ba. TI.] Ayeti / dvitIyapatanAsamavAyikAraNe prathamapatanajanyavege'tivyAptivAraNAya Ayeti / nodanajanyAdyakarmAsamavAyikAraNe nodane'tivyAptivAraNAya pataneti / yatrApi nodanAdinA phalasaMyogAbhAvo bhavati, tatrApi patanasya (na 1) nodanAsamavAyikAraNatA / nodanasya saMyogadhvaMsajanakapatanabhinnakarmajananenaivopakSINatvAt / ataeva saMyogadhvaMsenopaMkSINanodanajanyakarmAdinA patanAsamavAyikAraNapatanAtyantasajAtIyatvaM gurutve sambhavati (?) tadartha kAraNeti / kAlAdau gatamata Aha-asamavAyIti / sattAdinA sajAtIye ghaTAdAvativyAptivAraNAya atyanteti / tena guNatvavyApyajAtyA sAjAtyaM prAptam / ata eva patanAsamavAyikAraNaniSThAnyataratvAdimati rUpAdau naativyaaptiH| patanatvaM gurutvaprayojyo jAtivizeSaH, na tvadhassaMyogaphalaMkriyAtvam / sUryakarakarmaNi tadasamavAyikAraNe vA patanalakSaNasya gurutvalakSaNasya ca nAtiprasatyApattiH, na vAdRSTavadAtmasaMyoge'tivyAptiH, tasya patananimittatve'pi tadasamavAyikAraNatvAbhAvAt / ajanitapatanake naSTagurutve'vyAptivAraNAya sajAtIyatvamuktam / prthmmiti|prthmshrkriyaadaavrthaantrvaarnnaay ptnmiti| dvitIyAdipatane'rthAntaravAraNAya prthmmiti| adRSTAdinArthAntaravAraNAya asmvaayiiti| prishessaaditi| 1 Adyapatanamiti kha, ga, gha; prathamapatanamiti ka. 2 ceti nAsti ka, kha, gha pustakeSu, vA iti ga. 3 Atmavaditi nAsti gha pustake. 4 paTeti gha, 5 jatve satIti gha. 6 kAraNapUrvakamiti ga, gha, kAraNaguNapUrvakamiti ka. 7 janyamata iti cha.8 upakSINaM nodanajanya karmApi na pataneti cha. 9 kAra. kakriyAtveneti ca.10kriyayaiveti ca. Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nirUpaNam] TIkAtrayopetA anyathA gurutvotkarSeNa patanotkarSo na syAditi bhaavH| drutamiti / rUpAdinArthAntaravAraNAya atiindriyeti| AkAzavRttadvitvenArthAntaravAraNAya yAvaditi / na ca gagananirUpitadhRtiniSThasaMyogenArthAntaraM, tasyApi yAvadravyabhAvitvAbhAvAt , vyApyavRttitvavizeSaNasya deyatvAdvA / na ca sthitasthApakenAthAntaram , tadbhinnatvena vizeSaNAt / na ca drutapadavaiyarthyam , drutasarpiSdaina pratIteruddezyatvAt / pratyakSatejasi vyabhicAravAraNAya caturdazeti / prameyatvAdicaturdazadharmavati tatraiva vyabhicAravAraNAya gunneti| tejasi vyabhicAraMvAraNAya bhiti| anekaguNavati tatraiva vyabhicAravAraNAya vishesseti| uktasAdhyavizeSaNaM sAdhayati ghtteti| uddezya siddhaye ghtteti| dvitvAdau vAdhavAraNAya rUpAdau siddhasAdhanavAraNAya ca gurutvamiti / uddezyasiddhaye yAvaditi / svAzrayasamAnakAlInadhvaMsapratiyogItyarthaH / rUpaprAgabhAve vyabhicAravAraNAya asamavetatvAditi / zabde vyabhicAravAraNAya ghtteti| ghaTadvitve vyabhicAravAraNAya abuddhijatve iti / asAdhAraNabuddhijatvaniSedhe satItyarthaH / tena nAsiddhiH / saMyogAdiSu vyabhicAravAraNAya akriyAjatve satIti / saMyogAdibhinnatve stiityrthH| tena na saMyogajasaMyogAdau vyabhicAraH ne vA vege |anye tu akriyAjatve sati saMyogajasaMyogAdibhinnatve stiityaahuH| pare tu akriyAjatvaM kriyAprayojyabhinnatvaM, saMyogajasaMyogAdiH kriyAprayojya eveti na tatra vyabhicAro na vA vega ityAhuH / sAdhanIyaM yAvadravyabhAvitvamiti shessH| ata eveti| ghaTasamavetatve sati yaavdrvybhaavitvaadityrthH| tadRSTAntena ghaTarUpadRSTAntena / tarhi tadvat kiM tatpratyakSam ? netyAha-ghaTeti / paramANugurutve siddhasAdhanavAraNAya ghaTeti / ghaTaniSThAkAzasaMyogAdau siddhasAdhanavAraNAya ghaTarUpAdau ca bAdhavAraNAya gurutvamiti / gurutvaadityrthH| [a. TI.] sajAtIyaM gurutvamityukte kAlAdau vyabhicAravAraNArtham -asamavAyikAratyuktam / tarhi sattayA samavAyikAraNasajAtIye dravye'tivyAptissyAdata uktam atyanteti / tathApi saMyogAdau vyabhicArassyAdata uktaM pataneti / evamapyuttarapatanAsamavAyikAraNAtyantasajAtIye prathamapatanotthasaMskAre'tivyAptissyAdata uktam Adyapadam / jAtamAtranaSTagurutve'vyAptinirAsArtha sajAtIyapadam / sampratipannamuttaraM patanam / prayogAntaramAha-drutaM sapiriti / atIndriyavadityukte kAlAdisaMyogavatvena siddhasAdhanatA syAdata uktam yAvadvyabhAvIti / yAvadrvyabhAvi yuktamityukte rUpAdimatvena siddhasAdhanatA atai uktam atIndriyavaditi / sthitasthApakAnyatvasya vivakSitatvAnna tena siddhasAdhanatA / guNavatvAdityukte tejovikAre sthUlasuvarNe vyabhicArassyAdata uktam 1, 2 nirAkRtaya iti ca. 3 itaH padavayaM nAsti ca pustake. 4 satIti nAsti ca. 5, 6 padatrayaM nAsti ca pustake. 7 bhAvitvAdeveti ca. 8 bhaGgAdAviti cha. 9padamidaM nAsti ja, Ta pustakayo, 1. dravyagurutveti ja. 11 tata iti ja, da. 12 anyatvaM draSTavyamiti ja. pramANa010 Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANamaJjarI guNa caturdazeti / rUpasparzavizeSaguNadvayavati sthUlatejasi vyabhicAravAraNAya bahupadam 1 dravIbhUtasarpiSi tAdRzaM guNAntaraM syAnna gurutvamiti tatrAha tatreti / prakArAntareNoktaM sAdhyavizeSaNaM sAdhayati - ghaTagurutvamiti / samavetatvAdityukte zabdabudhyAdau vyabhi - cArassyAdato ghaTapadam / ghaTasamavetadvitvAdAvanaikAntikatvavyudAsAya buddhijatvavizeSaNam / abuddhijanyatve sati ghaTasamavetasaMyogAdinA vyabhicAravAraNAyAkriyAjanyatvavizeSaNam / ghaTasamaveta saMyogajasaMyogavibhAgajavibhAgAbhyAM vyabhicAravAraNAyeM tadanyatvavizeSaNamapi draSTavyam / tathApyanyatra kathaM tasya yAvaddravyabhAvitvasiddhistatrAha - sarvatreti / sAdhanIyaM yAvaddravyabhAvitvamiti zeSaH / ghaTAdigurutvasya kiM kAraNaM tadAha-ata eveti / ata eva ghaTasamavetatve sati yAvaddravyabhAvitvAdevetyarthaH / taddRSTAntena ghaTarUpanidarzanenetyarthaH / tarhi rUpavatpratyakSamapi kiM gurutvaM, tatrAha - ghaTagurutvamiti / [vA. TI.] Adyeti / rUpanivAraNAya pataneti / veganivAraNAya Adyeti / utpannanaSTagurutve'tivyAptinivAraNAya sajAtIyamiti / ghaTanivRttaye atyanteti / saMyoganivRttaye ekavRtIti draSTavyam / na ca laghutvAbhAvasyaiva gurutvAdasambhavAdalakSaNamiti vAcyam / tathAtve kAraNApekSayA kArye sati zeSastadupAlambho na syAdatizayasya bhAvadharmatvAdato'tiriktameva gurutvamityAzayavAMstatra pramANamAha-tatreti / spaSTam / drutaM dravazIlamudakam / sarpirghRtam / anyathA tAdRzapadavaiyarthyAditi / diksaMyogena siddhasAdhana parihArAya yAvaddravyeti / suvarNAdau vyabhicAraparihArAya caturdazeti / gurutvAnaGgIkAre caturdazaguNavatvasya hetorasiddhimAzaGkaya hetvantaramAha - bahuvizeSaguNavattvAdveti / AkAzavAraNArthaM bahupadam / sthitisthApakAnyatvaJca draSTavyam / dRSTAnte ekapRthaktvAdinAsiddhi ( parihArAya ? ) yAvaddravyabhAvitvaM sAdhayati - ghaTeti / dvitvanivAraNAya abuddhIti / saMyoganivAraNAya akriyeti / tathApi saMyogajasaMyogavibhAgajavibhAganivAraNAya tadanyatvamupAdeyam / ataeveti / akriyAjanyatvAdeva / taddRSTAntena ghaTarUpadRSTAntenetyarthaH / gurutvasparzanagamyatvaM nirAkaroti - ghaTagurutvamiti / na cAzrayApratyakSatvamupAdhiH, dharmAdau sAdhyAvyApteH / atiprasaGgastu pratyakSAdibAdhena pariharaNIya iti / * lf (dravatvalakSaNaM tadvibhAgazca ) AdyasyandanAsamavAyikAraNAtyantasajAtIyaM dravatvam / tadvedhA - nityAnityabhedena / salilaparamANuSu nityam / tatraM pramANam - salilakSyaNukaM yAvaddravyabhAvidravatvavatsamavAyikAryaM, kAryatve sati salilatvAt, smprtipnnslilvt| pArthiva taijasaparamANuSu dravatvamanityam, asaliladravatvAt, 5 atyanta 1 sthUle iti jha. 2 dravIkRteti Ta. 3 jatve satIti ja, Ta. 4 bhaGgAyeti ja. nAsti gha pustake. 6 tacceti mu. 7 bhedAditi mu. 8. pUrvatreti ka. 9 samavAyikAraNakamiti ga, kAraNamiti kha, kAraNakAryamiti mu. 10 salilAtiriktadravatvAditi ga. Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nirUpaNam ] TIkAtrayopetA sampratipannavaditIta rasiddhiH / pArthivAH paramANavo rUpAdicatuSTayAtiriktAgnisaMyoga jaikadravyaguNayoginaH, anityavizeSaguNavatve sati nityabhUtatvAt, AkAzavaditi parizeSAdagnisaMyogajatvaM dravatvasya siddham / tejaH paramANuSu dravatvam agnisaMyogajam, udakAnadhikaraNatve sati paramANudravatvAt, pArthivaparamANudravatvavaditi / [ba. TI. ] Adyeti / dvitIyasyandanAsamavAyikAraNe vege'tivyAptivAraNAya Adyeti / nodanAdAvativyAptinirAsAya syandaneti / adRSTAdAvativyAptivAraNAya asamavAyIti / saitve tatsajAtIye ghaTAdAvativyAptivAraNAya atyanteti / guNatvasAkSAdvyApyajAtyA sAjAtyaM vivakSitam / tena rUpadravyatvAnyataratvena tatsajAtIye rUpAdau nAtivyAptiH / ajanitasyandanake dravatve'vyAptivAraNAya sajAtIyatvamuktam / salilakSyaNukamiti ghaTAdivyaNuke bAdhavAraNAya salileti / salilaparamANau bAdhavAraNAya dvyaNukamiti / uddezyasiddhaye yAvaddravyabhAvIti / rUpAdinArthAntarabhaGgAya dravatveti / tAdRzadravatvavatvamAtrasAdhane nityaM dravatvaM nAyAtyato dravatvavatsamavAyikAryatvamuktam / jailazarIradvyaNukasya dravatvavatpArthivaparamANU paSTambhakatvasambhavenArthAntaravAraNAya samavAyIti / paramANau vyabhicAravAraNAya satyantam / ghaTAdau vyabhicAravAraNAya paJcamyantam / smprtipnnvditi| sthalajalavadityarthaH / prakRte pakSadharmatAbalAdravatvasya nityatvasiddhiH / sampratipannavaditi / ghRtaM dravatvavadityarthaH / asalileti / salilaparamANu dravyatve vyabhicAravAraNAya asalileti / asalilaniSThatvAditi vaktavye AkAzAdyekave vyabhicAraH, tadarthaM dravatvatvAdityuktam / jalaparamANu dravatve bAdhavAraNAya pArthivA iti / ubhayatra tatsiddhaye ubhayagrahaH / ghRrtatedvyaNukAdidravatve siddhasAdhanavAraNAya paramANuSvityuktam / paramANuniSThaikatvAdau vAdhavAraNAya tanniSTatvAdau ca siddhasAdhanavAraNAya dravatvamuktam / pArthiveti / ghaTAdau bAdhavAraNAya aNava iti / vyaNuke bAdhavAraNAya parameti / jalAdiparamANau bAdhavAraNAya pArthiveti / rUpAdinArthAntaravAraNAya atiriktAntam / parimANenArthAntaravAraNAya janyatvamuktam / daizikaparatvAdinArthAntaravAraNAya agnisaMyogeti / adRSTavadAtmasaMyogenArthAntaravAraNAya agnIti / uddezyasiddhaye saMyogeti / yadvA yathoktavizeSaNavizeSyabhAvena vaiyarthyam, agnisaMyogajaivibhAgenArthAntaravAraNAya ekadravyeti / avyAsajyavRttitvaM tadarthaH / rUpadhvaMsenArthAntaravAraNAya guNeti / yadvA saMyogajasaMyogenArthAntaravAraNAya ekadravyeti / 75 1 agnIti nAsti gha. 2 paramANudravatvamiti mu. 3 dravatvAnyapArthiveti kha. 4 vAraNAyeti ca. 5 satveneti cha. 6 dravyAnyataratveneti ca. 7 dravatvamAtreti ca 8 salileti ca. 9 ghRteti nAsti cha pustake. 10 salileti nAsti cha pustake. 11 dravatveneti ca. 12 taditi nAsti ca pustake. 13 jalaparamANAviti ca 14 parimANAdineti ca. 15 ityuktamiti ca. 16 paGktiriyaM nAsti cha pustake, 17 saMyogajanyeti ca. Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANamaJjarI [ guNa agnisaMyogajakriyAzrayatvenArthAntaravAraNAya guNeti / jalaparamANau vyabhicAravAraNAya satyantam / vizeSapadaM vinaiva vyabhicAraH / anityavizeSepadantvasambhavi, vizeSapadArthasya nityatvAt / yadi vizeSapadena padArthavizeSa ucyate, tadApyanityaguNavatvamAdAya sa eva vyabhicAraH / Atmani vyabhicArabhaGgAya bhUtatvAditi / yadyapi viSayatayAgnisaMyogajanyajJAnAzrayatvamAtmanyeva, tathApi vahnisaMyogAsamavAyikAraNatvaighaTitaM vahnisaMyogAsAdhAraNakAraNatvaghaTitaM vA sAdhyaM tatra nAsti, tena vizeSaNena vinA vyabhicArassyAdeva / guNapadasya kRMtyadazAyAM guNadhvaMsenArthAntaravAraNAya dvitIyasAdhyamAdAyoktam / prathame vA sAdhye uktaM kRtyAntaraM bodhyam / ghaTAdau vyabhicAravAraNAya nityeti / vaMzAdAvagnisaMyogaMjacaTacaTAzabdamAdAya vAtrasya dRSTAntatA / taijaseti / dravatvamAtrapakSatve ghRtAdidravatve bAdhaH / taijasadravatvapakSIkaraNe taijasadvyaNukAdidravatve bAdhaH / taijasapara - mANuniSTarUpAderapi pakSatve bAdhaH / ato viziSTasya pakSatAjanyatvamAtrasAdhane siddhasAdhanaM, saMyogajanyatvasAdhane'dRSTavadAtmasaMyogenArthAntaram, ataH agnItyAdi / asamavAyikAraNatvasiddhaye saMyogeti / udakamanadhikaraNaM yasya tatve satItyarthaH / jaladravatve vyabhicAravAraNAya satyantam / dvyaNukAdidravatve vyabhicAravAraNAya paramANviti / 76 [a. TI.] syandanaM sravaNaM kSaraNaM tatkAraNaM sajAtIyaM dravatvamityukte IzvaraprayatnAdAvativyAptissyAdataH asamavAyipadam / tathApi sattAdinA tatsajAtIyasaMyogAdau vyabhicArassyAdataH atyantapadam / uttarasyandanAsamavAyikAraNe pUrvasyandanotthasaMskAre vyabhicAravAraNArtham Adyapadam / sadyaH zuSkaM dravatvaM kSaraNakAraNaM na bhavatItyavyAptinirAsArthaM sajAtIyagrahaNam / ayAvaddravyabhAvidravatvavatsamavetatvena siddhasAdhanatA mA bhUdityata uktam yAvaddravyeti / sampratipannaH sthUlo jalAvayavI / anitye pramANamAha - pArthiveti / sampratipannaM suvarNakASThAdidravatvaM kASThAgnisaMyogajadravatvasya pratyekSatve'gniparamANuSu tasya kiM gamakaM tadAha - pArthivAH paramANava iti / agnisaMyogajakriyAyogitvena siddhasAdhanatAvAraNAya guNapadam / tarhi saMyogajasaMyogAzrayatvena siddhasAdhanatA syAdata ekadravyapadam / tarhyagnisaMyogajarUpAdyAzrayatvena siddhasAdhanatA, tata uktaM rUpAdicatuSTayAtirikteti / bhUtatvAdityukte saiMlilabyaNukAdau vyabhicAravAraNArthaM nityapadam / tarhi salilAdiparamANuSu vyabhicArastata uktam anitya vizeSaguNavatve satIti / etAvatyukte Atmani vyabhicArassyAdata uktaM nityabhUtatvAditi / dravatvAdityukte salilabyaNukAdidravatve vyabhicArassyAdata uktaM paramANutvAditi / etAvatyukte salilaparamANudravatve vyabhicArassyAdata uktam udakAnadhikaraNatve satIti / dravatvAdityukte tailAdidravatve 1 satveneti ca. 2 vizeSavatvamiti ca. 3 labhyata iti ca. 4 tathApIti ca. 5 kAraNaghaTitamiti ca. 6 nAstIti iti ca 5 utpanneti cha. 8 dvitIyeti nAsti ca pustake. 9 prathamasAdhaneti 10 saMyogajanyeti ca. 11 kIdRzasyeti ca. 12 jaleti cha. 13 dravatvamiti / pratyakSeti jha. 14 kASTAdiSvagnIti Ta. 15 pratyakSatve'pIti ja, Ta. 16 salilAdAviti Ta. cha. Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nirUpaNam ] TIkAtrayopetA vyabhicArassyAdataH paramANugrahaNam / tailAdiparamANudravatve vyabhicAravAraNAya tadanyatve satIti draSTavyam / [vA. TI. ] Adyeti / rUpanivAraNArthaM syandaneti / dvitIyasyandanajanaka prathamasyandananivAraNArtham Adyeti / utpannanaSTadravatve'vyAptinivAraNAya sajAtIyeti / ghaTanivAraNAya atyanteti / saMyoganivAraNAya ekavRttIti draSTavyam / saliladvyaNukamiti / siddhasAdhanatAparihArAya yAvaddravyabhAvIti / ApyaparamANunirAsAya kAryatva iti / sukhAdinivRttyarthaM salileti / pArthivA iti / sAmAnyAdinA siddhasAdhanatAparihArAya guNa iti / saMyogena siddhasAdhanatAparihArAya ekadravyeti / saMkhyAdinA siddhasAdhanatAparihArAya agnisaMyogajeti / rUpAdinivRttaye rUpAdicatuSTayavyatirikteti / AdhyayaNukanivRttaye nityeti / salilANuni - vRttaye anityavizeSaguNavatve satIti / AtmanivAraNAya bhUtatvAditi / zabdAdinA dRssttaantlaabhH| salilANunivRttaye udakAnadhikaraNatve satIti / * 77 ( snehalakSaNam, tasya yAvaddravyabhAvitvaJca ) ghanopalagatadvIndriyagrAhyavizeSaguNAtyantasajAtIyaH snehaH / sa ca yAvaddravyabhAvI, ambhovizeSaguNatvAt, rUpavat / paragatavizeSAnapekSayA pRthivyAdInAmanyonyavyavacchedako guNo vizeSaguNaH / [ba. TI.] ghaneti / ghano meghaH, tadupalaH karakaH yadvA ghanaH pratibaddhasAMsiddhikadravatvaH / sAMsiddhikadravatve'tivyAptivAraNAya gatAntam / rUpAdAvativyAptivAraNAya dvIndri yeti / liGgadvayAdigrAhyarUpAdike'tivyAptivAraNAya indriyeti / evamapi rUpAdAvativyAptivAraNAyendriyagataM dvitvamuktam / saMkhyAdAvativyAptivAraNAya vizeSeti / evaM padArthavizeSe saMkhyAdAvevAtivyAptivAraNAya guNeti / agrAhye snehe'vyAptivAraNAya sajAtIyatvamuktam / guNatvAdinA tatsajAtIye rUpAdAvativyAptivAraNAya atyanteti / guNatvasAkSAdvyApyajAtyA sAjAtyamuktam / guNatvavyApyajAtyavyApya sneharUpAnyataratvAdinA kRtvA, rUpAdAvativyAptivAraNAya jAtyA sAjAtyamuktam / snehatvaM jAtirlakSyatAvacchedikA / sa ceti / dvitvAdau vyabhicAravAraNAya vizeSeti / zabdAdau vyabhicAvAraNAya ambha iti / guNapadakRtyaM pUrvavat / nanu snehalakSaNe vizeSaguNeti yaduktaM, tadasat ; snehasyaikamAtrendriyagrAhyajAtimatvAbhAvAt / ato'nyAdRzaM vizeSaguNatvaM nirvaki paragateti / paratvamapi mUrtamamUrtAdanyato bhedayati / ataH anyonyeti / paratvaM na pRthivIM jalAdbhedayati, paratvasya vipakSe jalAdAvapi satvAt / pAkajarUpasamAnAdhikaraNaparatvaM bhedayatyeva / atastRtIyAntam / yanmate vyarthavizeSaNasyApi vyavacchedakatA, tanmata idam / 1 paGktiriyaM nAsti ja, jha pustakayoH 2 bahirindriyeti mu. 3 samAnajAtIya iti va. 4 ceti nAsti ka. 5 vivakSitamiti ca 6 asaGgatamiti ca 7 padamidaM nAsti cha pustake. 8 vyavacchedakateti matamiti cha. Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANamaJjarI [guNaata evaitadekatvAdI nAtivyAptiH, tasya paragataikatvarUpavizeSApekSatvAt / pRthivItvAdAvativyAptivAraNAya guNapadam / yattu hrasvatvAdeH paragatadIrghatvAdivizeSApekSayA vyavacchedakatvAttatrAtivyAptivAraNAya tRtIyAnteti, tanna; anyonyatvAdinaiva tayavacchedAt / hasvatvasya jalaparamANvAdivipakSagatatvAt , AkAzApekSayA paratvasya, mUrtApekSayA zabdasya vAnyonyavyavacchedakatvAt paratve'tivyAptirataH pRthivyAdInAmityuktam etenaikaikadravyavibhAjakopAdhyAkrAntavyavacchedakatA prAptA / adhikaM vartamAnaprakAze bodhyam / [a. TI.] guNasajAtIyasleha ityukte sattAdinA guNasajAtIye dravyAdau vyabhicArassyAdata uktam atyanteti / saMkhyAdau vyabhicAravAraNArtha vizeSapadam / zabdabudhyAdau vyabhicAranirAsArtha ghanopalagatetyuktam / ghano meghaH, tadupalaH karakaH / dhanopalagatavizeSaguNAtyantasajAtIyasneha ityukte rUpAdau vyabhicArassyAdata uktam dvIndriyagrAhyeti / snehasya cakSuHsparzanAbhyAM gRhyamANatvAdvIndriyagrAhyatvam / dvIndriyagrAhyavizeSaguNAtyantasajAtIyasneha ityukte sAMsiddhikadravatve vyabhicArassyAdato ghanopalagatetyuktam / zabdAdau vyabhicAravAraNArtham ambhovizeSaguNatvAdityuktam / nanu ko'sau vizeSaguNa ityata Aha-paragateti / pRthivyAdInAM guNo vizeSaguNa ityukte saMkhyAdAvativyAptiH syAdata uktam anyonyavyavacchedaka iti / tarhi hrakhatvAdau vyabhicArassyAdataH paragatavizeSAnapekSatayetyuktam / hrasvAdeH paragatadIrghatvAdivizeSApekSayA vyavacchedakatvAnnoktadoSaH / pRthivyAdInAmanyonyavyavacchedakAH pRthivItvAdayo'pi bhavantIti tavyavacchedArthe guNapadam / / [vA. TI.] ghanopaleti / saMyoganivAraNAya vizeSeti / rUpanivAraNAya dvIndriyagrAhyeti / saliladavatvanivRttaye dhanopalagateti / ghanopalaH karakaH / (snehe ?) avyAptinirasAya sajAtIya iti / ghaTanirAsAya atyanteti / paragateti / saMyoganirAsAya anyonyeti / sAmAnyanirAsAya guNa iti / haskhatvanirAsAya paragateti / ( saMskAralakSaNam , tadvibhAgaH tatra vegazca ) guNatvAvAntarajAtyA vegasajAtIyaH sNskaarH| sa tredhA-vegAdibhedena / kriyAsamavAyikAraNaikadravyAtyantasajAtIyo vegaH / vegatvaM kriyAsamavAyikAraNaikadravyasamAnAdhikaraNaM, sparzavajAtitvAt , sattAvaditi vegsiddhiH| sa dvividhaH-vegajaH kriyAjazceti / vegatvaM vegAsamavAyikAraNavRtti, vegajAtitvAt , sattAvaditi vegajavegasiddhiH / vegatvaM karmAsamavAyikAraNavRtti, vegajAtitvAt sattAvaditi krmjvegsiddhiH| 1 vizeSaNamiti ca. 2 patiriyaM nAsti cha pustake. 3 veti ka. 4 dIpatvamiti ka, kha, ga, gha. 5 dvedheti ka, ga. Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nirUpaNam ] aaratai [ba. TI.] guNatveti / guNatvena rUpeNa vegasajAtIye rUpAdAvativyAptivAraNAya guNatvAvAntaretyuktam / vegarUpAnyataratvAdinA rUpAdAvativyAptivAraNAya jAye - tyuktam / rUpAdAvativyAptivAraNAya vegeti / bhAvanAsthitisthApakayoravyAptivAraNAya sajAtIyeti' / na cAtmAzrayaH, saMskAratvena lakSyatvAt, vegatvena lakSaNapravezAt, yena rUpeNa lakSyatA tena rUpeNa lakSyasya lakSaNazarIre praveze AtmAzrayAt / kriyeti / . sajAtIyarUpamapi. .... yatkizcidasamavAyikAraNasajAtIyaM rUpamapi ( 2 ) ataH kriyeti / kriyAnimittakAraNa sajAtIye'dRSTAdAvativyAptivAraNAya asamavAyIti / guNatvAdinA sajAtIye rUpAdAvativyAptivAraNAya tAntam / ajanitakarmake vege'vyAptivAraNAya sajAtIyatvam / nodanAdAvativyAptivAraNAya ekadravyeti / anena lakSaNena vegatvaM jAtireva lakSaNatvena ( na 1 ) sUcyate / yadvA gurutvAdibhinnatve satIti deyam / yadvA spandanapata~nabhinnA kriyA vivakSitA / tena (na) gurutvAdAvativyAptiH / yadvA tadekadravyaM sauratejoniSThatvena vivakSaNIyam / yadvA kriyA asamavAyikAraNaM yasyeti bahuvrIhiH / sUryakriyAjanitarUpAdAvativyAptivAraNAya asamavAyIti / saMyogAdinArthAntaravAraNAya ekadravyeti / Atmatve vyabhicAravAraNAya sparzavaditi / vegarahite ghaTe vyabhicAravAraNAya jAtitvAditi / tAdRzagurutvasAmAnAdhikaraNyena sattAyAM sAdhyasiddhiH / vegaja iti / vegavataH kapAlAdinArabdhe ghaTAdau vegajavego bodhyaH / karmAsamavAyikAraNavRttitvenArthAntaravAraNAya vegeti / uddezyasiddhaye asamavAyIti / ghaTatvAdau vyabhicAravAraNAya vegeti / vegAsamavAyikAraNatvarahita vegavRttitA / vegatvAdau vyabhicAravAraNAya jAtitvAditi / sattAyAM vegajanyakarmavRttitvena sAdhyasiddhiH / karmeti / begajanya vegavRttitvenArthAntaravAraNAya karmeti / uddezya siddhaye asamavAyIti / ghaTatvAdau vyabhicAravAraNAya vegeti / vegAsamavAyikAraNakavegatve vyabhicAravAraNAya jAtitvAditi / nanu vege vegAsamavAyikAraNakatvAvacchedakamasamavAyikAraNatAvacchedakaJca jAtidvayamasti / tathA cAnumAnadvaye vyabhicAra iti cenna; tatropAdhyoreva kAraNakatvAvacchedakatve jAtyormAnAbhAvAt / vegaMjanyatva karmajanyatvAvacchinneti vizeSaNamiti vegatvAvyApyavegavRttijAtitvasya hetutvAdvA / [ a. TI. ] saMttAdinA vegasajAtIyatvaM dravyAderapyastIti guNatvAvAntarajAtyetyuktam / vegaH sthitisthApako bhAvanA ceti tredhA saMskAraH / kriyAM pratyasamavAyikAraNamiti vigrahaH / kriyAsamavAyikAraNajAtIyo vega ityukte "saMyoge vyabhicAraH syAdata 1 guNavegasajAtIyeti ca. 2 ityuktamiti ca. pustake. 4 apItyanantaram ato'tyantAntam iti ca. ca. 7 patanakriyAbhinnakriyeti ca. 8 ita Arabhya 10 kAraNatveti ca 11 kAraNatAvacchedakatva iti ca 13 satvAdineti jha. 14 kAraNaM yasya sa iti u. 79 3 ita Arabhya tena rUpeNetyanto bhAgo nAsti ca 5 kAraNeti nAsti cha pustake. 6 tatsajAtIya iti patidvayaM nAsti ca pustake. 9 ghaTatvAdIti cha. 12 vegetyArabhya vizeSaNamitItyantaM nAsti cha pustake. 15 saMyogAdAviti ja, da. Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ guNa ekadravyapadam / kriyAsamavAyikAraNakaikadravyamAtraniSThena vegena sattAguNatvAbhyAM sajAtIyarUpAdau vyabhicAravAraNIya atyantapadam / gurutvAnyatve satIti jJeyam / dIpatve satyekadravyasamAnAdhikaraNamityukte rUpAdisamAnAdhikaraNatvena siddhasAdhanatA syAdataH kriyAsamavAyikAraNapadam / saMyogAdinA samAnAdhikaraNatvena siddhasAdhanatAvyudAsArthamekadravyapadam / jAtitvamAtmatve vyabhicaratIti sparzavatpadam / evaM pramANabalAdevaMvidhaguNasAmAnAdhikaraNye dIpatvasya siddhe dIpo'guruH patanAdhAratvAtsammatavaditi gurutva sAmAnAdhikaraNyapratiSedhe parizeSAdvegasiddhiH / sattAyA gurutvAsamavAyikAraNakapatanakriyAM pratyasamavAyikAraNagurutvasamAnAdhikaraNatvenoktasAdhyavattAM / vego vegavadbhiH pUrvapUrvajalAvayavibhirArabhyamANeSu kAraNavegapUrvako jJAtavyaH / sattAyA vegajanyakriyAvizeSavRttitvena sAdhyavattAM / rUpAdau vyabhicAravAraNArthaM vegajAtitvAdityuktam / 1 80 pramANamaJjarI [vA. TI.] guNatveti / ghaTanivRttaye avAntareti / rUpanivRttaye guNatveti / saMyoganivRye ekadravyeti / paratvanivRttaye kriyeti / kriyayA asamavAyikAraNamiti vigrahaH / avyAptinivAraNAya sajAtIyeti / ghaTanivRttaye atyanteti / vegatvenetyarthaH / AtmanivRttaye sparzavaditi / patanakriyA samavAyaikadravyagurutvasAmAnAdhikaraNyena dRSTAntasiddhiH / ghaTanivRttaye vegeti / vegAsamavAyikAraNakarmavRttitvena dRSTAntalAbhaH | * ( sthitisthApakaH bhAvanA ca ) yAvaddravya bhAvI saMskAraH sthitisthApakaH / suvarNaM yAvaddravyabhAvi, atIndriyavaddhanAvayatvAt, sUcIvaditi tatsiddhiH / saMskAraH puruSaguNo bhAvanA | saMskAratvaM puruSaguNavRtti, "sthitisthApakavegajAtitvAt sattAvaditi bhAvanAsiddhiH / [ba. TI.] yAvaditi / vegabhAvanayorativyAptivAraNAya vyantam / rUpAdAvativyAptibhaGgAya saMskAratvamuktam / suvarNamiti / AkAzadvitvatatsaMyogAdinArthAntaravA - raNAya vantam / rUpAdinArthAntaravAraNAya vadantam / dravyatvamAtramatra hetuH / tena na vyarthatA~ / vegAdAvativyAptivAraNAya puruSeti / sukhAdAvativyAptinirAsAya saMskAra iti / saMskAratvamiti / vegAdivRttitvenArthAntaravAraNAya puruSaguNeti / ghaTatve 1 vAraNArthamiti Dha. 2 satIti nAsti jha, Ta. 3 dIpatvamekadravyeti ja, Ta. 4 evamityArabhya vegasiddhirityantaM nAsti Ta pustake 5 sampratipannavadityartha iti ja, Ta pustakayoSTippaNI 6 padamidaM nAsti ja, Ta. pustakayoH 7, 9 sAdhyavatvamiti dRSTAntasiddhiriti Ta. 8 pUrvapUrvatareti Ta. 10 rUpatvAdAviti Ta. 11 bhAvisaMskAra iti mu. 12 sthiteti ka, kha, ga 13 tAditi nAsti ga, gha pustakayoH 14 sthiteti ka, kha, ga. 15 vAraNAyeti ca. 16 itaH padatrayaM nAsti ca pustake. 17 sUcyA gurutvena sAdhyavattA saMskAra ityadhikaM ca pustake. Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nirUpaNam] TIkAtrayopetA vyabhicAravAraNAya vegeti / vegatve vyabhicAravAraNAya sthitisthaapketi| sthitisthApakatve vyabhicAravAraNAya vegeti / vegasthitisthApakAnyataratve vyabhicAravAraNAya jAtitvAditi / sukhAdivRttitvena sattAyAM sAdhyasiddhiH / [a. TI. ] yAvadravyabhAvI rUpAdirapi bhavatIti saMskArapadam / vegabhAvanayorvyavacchedArtha yAvadvyabhAvIti / suvarNamatIndriyavadityukte gaganAdisaMyogavatvena siddhasAdhanatA syAdato yAvadvyabhAvigrahaNam / yAvadravyamAvi rUpAdimatvena siddhasAdhanatAvyudAsArtham atIndriyavadityuktam / sUcyA gurutvayogAtsAdhyavattA / puruSaguNo bhAvanetyukte budhyAdAvativyAptiH syAdatassaMskArapadam / vegasthitasthApakayorvyavacchedArtha puruSaguNetyuktam / sthitasthApakatvavegatvayorekaikatra vyabhicAravAraNArtha sthitasthApakavegajAtitvAdityuktam / [vA. TI.] veganivRttaye yAvadravyeti / rUpanivRttaye saMskAra iti / suvarNamiti / nanu ghanAvayavatvaM kiM gurvavayavatvam ? nibiDAvayavatvam vA ? Aye hetvasiddhiH / na hi tejasi gurvavayavatvamasti / dvitIye'pi kiM baDhavayatvam ? anyadvA ? Aye prabhAyAmanaikAntaH, bahupadavaiyarthyaJca vyAvAbhAvAt / dvitIye'sambhavaH, nirUpayitumazakyatvAt / kiJca sUcyAstaijasatvenoktaguNAbhAvAt dRSTAnto'pi sAdhyavikala ityasaGgatamidamanumAnamiti cet-na; ghanatvaM nAma dravatvayogyatve'pi ghanopalavadanudbhUtadravatvam , tathAbhUtA avayavA yasyeti tattathA, tasya bhAvastatvaM tasmAt / tathAcedamuktaM bhavati-dravAvayavatvayogyadravatvAditi / na ca sUcIvaditi dRSTAnto'pi sAdhyavikalaH / sUcInAma sUkSmastIkSNazzalAkAparaparyAyo dravyavizeSaH / sa ca lohavikAravatpArthivadravyavizeSavikAro'pi sambhavatIti sa evAstu dRSTAnta iti sarvaM sustham / diksaMyoganivRttaye yAvadvyabhAvIti / rUpanivRttaye atIndriyavaditi (2) / rUpanivRttaye puruSeti / sukhanivAraNAya saMskAra iti / saMskAratvamiti / ghaTatvanivRttaye vegeti| vigatvanivRttaye sthitasthApaketi / sthitasthApakanivRttaye vegeti / idaM hi puruSaguNavRtti tadA bhavet yadi ko'pi saMskArabhedaH puruSaguNassyAditi bhAvAnAsiddhiH / dRSTAnte budhyAdivRttitvena siddhiH / . (dharmAdharmoM) - atIndriyaH puruSaikavRttiH sukhaheturdharmaH / atIndriyaH puruSaikavRttiduHkhaheturadharmaH / tatra pramANam-vimataM mUrtadravyacalanaM puruSaguNakAritaM, kriyAtvAt , kalevaracalanavaditi / 1rUpAderapi sambhavatIti ja.2 iti dRSTAntasiddhirityadhikaM Ta pustake. 3, 4, 5 sthitIti Ta. pramANa. 11 Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 pramANamaJjarI [ guNa [ba. TI.] atIndriya iti / gurutve'tivyAptivAraNAya sukhaheturiti / AtmamanassaMyoge 'tivyAptivAraNAya puruSaikavRttiriti / ataeva viSaye nAtivyAptiH / viSayasAkSAtkAre'tivyAptivAraNAya atIndriya iti / sukhAsAdhAraNakAraNatvaM dharmatvaM vA dharmasya lakSaNAntaramUhyam / duHkhaheturiti / idaM vizeSaNaM bhAvanAdAvativyAptinirAsAya / dveSasAkSAtkAre' tivyAptinirAsArtha atIndriya iti / atIndriyaviSaye jJAryamAnatayA duHkhahetAvativyAptinirAsAya puruSavRttitvaMm / AtmamanassaMyoge'tivyAptinirAsAya eketi / duHkhAsAdhAraNakAraNatvaM vAdharmatvamiti lakSaNAntaramUhyam / vimatamiti / sparzavadvegavaddravyasaMyogAdyajanyaJcalanamityarthaH / ata eva na pakSe dravyapadavaiyarthyam / na vA mUrta padavaiyarthyam / prayatnAsAdhAraNakAraNakatvarahitacalanasyaiva pakSatvAt / IzvaraguNakAritvenArthAntaravAraNAya puruSapadaM jIvaparam / prayatnakAritatvena kalevaracalanasya dRSTAntatA / [ a. TI.] atIndriyo dharma ityukte gurutvAdau vyabhicArassyAt ataH puruSapadam / AtmamanassaMyoge'tivyAptinirAsArtham ekapadam / AtmaniSThasaMskAre vyabhicAravAraNAya sukhaheturityuktam / sukhahetukadalIphalAdivyavacchedArthaM puruSavRttipadam / tathApISTavastusAkSAtkAre vyabhicAssyAdata uktam atIndriya iti / dharme'tivyAptinirAsAya duHkhahetupadam / aniSTavastutatsAkSAtkArayorvyAvartanAya puruSavRttyatIndriyapade / mUrtadravyaM vAdyAdi / tasyAnukUlyaprAtakUlyAbhyAM calanam | IzaguNakAritatvenaM siddhasAdhanatAvyudAsAya puruSapadam / zarIracalanaM puruSaguNaprayatnakAritam / [vA. TI.] atIndriya iti / AtmamanassaMyoganivAraNAya puruSaikavRttiriti / prayatnanivAraNAya atIndriya iti / bhAvanAnivAraNAya sukhaheturiti / dharmanivAraNAya duHkheti / vimatamiti / IzaguNakAritatvena siddhasAdhananivRttaye puruSeti / puruSazcAtra kSetrajJaH / dRSTAnte prayatnena siddhiH / pakSe'nupapattyAdRSTasiddhiH / ( zabdalakSaNam, tasyAnityatvaM guNatvaJca ) zrotraikagrAhyajAtimAn zabdaH / so'nityaH, mahAbhUtavizeSaguNatvAt, ghaTarUpavaditya nityatvasiddhistasyai / zabdo guNaH karmAnyatve sati sAmAnyaikAzrayatvAt rUpavaditi nAsiddho hetuH / 1 vAraNAyeti ca. 2 jAyamAneti ca. 3 uktamiti ca. padatrayaM nAsti cha pustake. 6 padamiti Ta. 7 mUrtatvaM vAdyAdIti Ta. 10 paTeti mu. 11 tasyeti nAsti ka pustake. 4 kAraNatvamadharmatvaceti cha. 5 itaH 8 skhalanamiti jha. 9 ve ceti 8. Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TIkAprayopetA nirUpaNam ] 83 [ba. TI.] zrotreti / cakSurmAtragrAhyajAtimati rUpe'tivyAptivAraNAya zrotreti / zrotragrAhyaguNatvAdimati rUpAdAvativyAptivAraNAya eketi / zrotragrAhyazabdavati gagane'tivyAptivAraNAya jAtipadam / zrotragrAhye zabde'vyAptivAraNAya jAtimAniti / sa iti / jalaparamANurUpe vyabhicAravAraNAya maheti / IzvarajJAne vyabhicAravAraNAya bhUteti / nityaparimANe vyabhicAravAraNAya vizeSeti / zabda iti / karmaNi vyabhicAravAraNAya satyantam / sAmAnyAdau vyabhicAravAraNAya sAmAnyAzrayatvam / dravye vyabhicAranirAsAya eketi / samavAyasambandhena jAtimAnAzrayatvamiti vizeSyArthaH / tena sambandhAntareNAbhidheyatvAdisatve'pi na kSatiH / nAsiddha iti / mahAbhUtavizeSaguNatvAditi heturnAsiddha ityarthaH / zabdasya vizeSaguNatvamanumAnAntaraMsiddhameva / [a. TI.] dravyAdivyavacchedArthaM zrotragrAhyajAtimAnityuktam / zrotragrAhyasattAyogI dravyAdirapi, ata ekapadam / vizeSaguNatvAdityukta IzvaraprayatnAdau vyabhicArasyAdato mahAbhUtapadam / mahAbhUtazabdo'tyantodbhUtatvamaindriyakatvaM dyotayatIti na jalaparamANvAdivizeSaguNeSu vyabhicAra iti draSTavyam / nanu zabdasya guNatvamevAsiddham, dUrata eva vizeSaguNatvam / tatrAha - zabdo guNa iti / sAmAnyAdau vyabhicAravAraNAya sAmAnyAzrayatvAdityuktam / tarhi dravye vyabhicArassyAdata uktam eketi / tathApi karmaNi vyabhicArassyAdataH karmAnyatvapam / [vA. TI . ] zrotreti / rUpanivRttaye zrotragrAhyeti / zrotragrAhyasaMttAjAtimati ghaTe'tivyAptiparihArAya eketi / zabdatvanivRttaye jAtIti / so'nitya iti / gaganaparimANanivRttaye vizeSa iti / ApyANurUpanivRttaye mahAbhUteti / mahAbhUtaM mahattvAdhikAraM bhUtamityarthaH / nanu guNatvamevAsiddhaM dUre vizeSaguNatvamata Aha- zabdo guNa iti / spaSTam / vizeSaguNatvaJca niyamenAzrayopalambhamantareNopalabhyamAnatvAddraSTavyam / * ( zabdasya nityatvazaGkA tatparihArazca ) zabdo nityaH, apAkajanitya bhUtavizeSaguNatvAt, salilaparamANurUpavadityanvayavyatirekiNA satpratipakSa iti cet-naH asya dUSaNasya va~canIyatvAbhAvAdapasiddhAntAt / kiJca ko'yaM vyatireko'sya hetoH / kiM vipakSe'bhAvo'nyo vA ? nAdyaH, apasiddhAntaprasaGgAt / anyazcedvivicya vaacyH| dRzye pratiyogini hetau smaryamANe vipakSopalambhaH, tato vyAvRttiriti cet-na; anubhUyamAne tasmin vipakSe pazyato'yaM heturna syAt / 1 anumAnAntarAditi ca. 2 yogidravyApIti ja, Ta. 3 zabdotpanno bhUtatvamiti jha. 4 vAraNArthamiti ja, Ta. 5 ityata iti ja, Ta. 6 anyatve satIti vizeSaNamiti Ta. 7 vacanatveti mu. 8 apasiddhAnta iti ka. 9 kiceti nAstika pustake. 10 hetoriti gha. Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANamaJjarI [ guNa tato'nanubhUyamAne tasmin vipakSopalambhaH, tato vyAvRttiriti cet-na; prameyatvAdInAM garmakatvaprasaGgAdanaikAntiko cchedaprasaGgAt, anumitAnumAnocchedaprasaGgAcca / tato vyatirekAsiddhiH / vipakSe hetuvizeSaNe ca dUSaNamidamUhyam / tasmAtpUrvo hetureva / zabdasya dravyatvasAdhakaM pramANamapramINam / niravayavendriyagrAhyatvaM sAkSAdindriyasambandhena pratIyamAnatvaJca vyarthavizeSaNaM mantavyam / [ba. TI.] zabda iti / varNAtmakazzabda ityarthaH / tena na dhvanimAdAya bAdhaH / varNapadavAcyaM rUpamAdAya bAdhaM vArayituM zabdapadam / pRthivIparamANurUpAdau vyabhicAravA - raNAya apAkajeti / nityabhUta niSThadvitvAdau vyabhicAravAraNAya vizeSeti / ghaTAdirUpAdau vyabhicAravAraNAya nityeti / sukhAdau vyabhicAravAraNAya bhUteti / nityasya bhUtasya guNaH, na tu nityo guNaH, tathA sati sAdhyAvaiziSTyApAtAt / vacanIyatveti / bhavadanumAnaM yadyadhikavalaM tarhyabAdhakameva / yadi nyUnabalaM tadA bAdhyameva / samabalatA tu vaktumazakyA / asmadanumAne'nukUlatarkasyopalambhaH / zabdo naSTaH kolAhala ityAdipretItirna syAditi prasaGgalakSaNasya vidyamAnatvenAdhikabalatvAt / bhavadanumAnasyAnukUlatarkAbhAvAt / pratikUlatarkatve hInabalatvAt pratipakSatvAbhimatadUSaNasya vacanAnarhatvAdityarthaH / nanu hInabalena satpratipakSatAtvamityata Aha apasiddhAntAditi / yadvA satpratipakSamanaGgIkurvANaM pratyAha asyeti / nanu maddarzane yadyapi satpratipakSo doSatvena na pratipAditastathApi, adhunA mayaivodbhAvyata ityata Aha apasiddhAntAditi / yadvA tvayA zabdasya dravyatvamaGgIkriyate na tu guNatvamityainyatarA siddhena kathaM satpratipakSAnumAnamityata Aha asyeti / nanu mayaivedAnIM guNatvaM svIkArya zabdasyeti cet-na; apasiddhAntAditi / yadvA na tu zabdasya dhArayA nityadhArayA nityatvaM tvayA yadyapi manyate, tathApi na dhvaMsApratiyogitvalakSaNaM nityatvamityAha asyeti / nanu mayA manyata eva dhvaMsapratiyogitvalakSaNaM nityatvamiti cet-na; apasiddhAntAditi / nanvahaM dhvaMsApratiyogitvavAdI zabdasya guNatvavAdI ca, satpratipakSasya dUSaNatvavAdI ca / mamApi hetau yadi zabdo nityo na syAttarhi sa evAyaM gakAra iti pratyabhijJAyamAno na syAdityanukUlatarko'stItyata Aha kizceti / anvayavyatirekI bhavatoktastatra ko vAyaM vyatireka ityarthaH / anyo veti / adhikaraNatajjJAnavaidharmya tatkAlasambandhapRthaktvAnyatama ityarthaH / apasiddhAnteti / bhavato mate'tiriktasyAbhAvasyAbhAvAditi bhAvaH / yattu pArthivaparamANuniSThAnAdizyAmikAyAM pAkajanyAyAM pAkanivaryAyAM sAdhyAbhAvasatve'pi hetvabhAvAbhAvAdvyatirekasyopasaMhartumazakyatvAt, vyAptigrahArthazca tatra hetvabhA 84 1 meyeti ka, ga, gha 2 janakatveti mu. 3 anaikAntikatveti muH 4 prasaGgAnneti mu. 5 ceti nAsti ka. 6 apramANamiti nAsti kha 7 sambandhatvamiti ka. 8 tadeti ca 9 AdIti nAsti ca. 10 aniSTaprasaGgeti ca . 11 itIti nAsti ca pustake. 12 viSayo neti ca. Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nirUpaNam] TIkAtrayopetA vAGgIkAre'pasiddhAntAdityartha iti, tannaH pRthivIparamANuniSThAnAdizyAmikAyAM pAkAjanyAyAM pramANAbhAvAt , tasyA anAdibhAvatve nAzAnupapattezca / na ca tatra samAnAdhikaraNaM rUpAntaramasamavAyikAraNamiti vAcyam / rUpasya svasamAnAdhikaraNarUpAjanakatvaniyamAt / tasmAdyatkiJcidetat / vivicyeti / sa ca vivicya vaktumazakya ityarthaH / pratiyogini buddhisthe'dhikaraNajJAnamabhAva iti matamAdAya zaGkate dRzye iti / dRzyapramANayogyo yaH pratiyogirUpo hetuH tasmin smaryamANe yadvipakSajJAnaM tadevaM vipakSe, hetorabhAva ityrthH| saMsobhAvastu yogyapratiyogika eva yogya iti kRtvA dRzya ityuktam / yadyapyapAkajanityabhUtavizeSaguNatvamatIndriyaM, tathApi prakRtapratiyoginaH prAmANikatvadyotanAya dRzya ityuktam / apramitapratiyogikasyAbhAvAt / yadvA smaraNaM prati pUrvajJAnaM kAraNaM tadvyatirekeNa kathaM hetoH smaryamANatvamityata uktavAn dRzya iti / pUrvajJAta ityarthaH / hetorajJAnadazAyAM vipakSopalambhasya hetvabhAvatvaM vArayituM smaryamANa iti / kevalasya smayemANasya hetorhetvabhAvatvaM vArayituM vipakSeti / kevalahetau smaryamANe jJAyamAne ca vipakSe hetvabhAvatvaM vArayituM upalambha iti / nanu vipakSasya hetvabhAvatve ko doSa iti cet-na; ghaTe hetvabhAva ityAdhArAdheyabhAvapratItyabhAvaprasaGgaH / na caupacArika AdhArAdheyabhAva iti vAcyam / mukhyatve sambhavati taidayogAt / hetau smaryamANatvavizeSaNaprayojanantu pratiyogiviziSTAbhAvavyavahAraH, nocedabhAvamAnaM vyavahiyeta / na hi vyavahartavyajJAne jAte vyavajihIrSAyAzca jAtAyAmadhikApekSeti bhAvaH / dUSayati ananubhUyamAna iti / pazyata iti / hetumanubhavataH pramAturathavA hetumanubhavataH pramAtRn prati saddheturna syAt / ayaM nigarvaH / smaryamANa iti / vizeSaNamahimnA hetoranubhUyamAnatvadazAyAM vipakSe'bhAvAbhAvAt vyabhicAraprasaGga iti / vipakSaM pazyata iti pAThe tasmin hetaavityrthH| tata iti / pUrvadUSaNaparihArArthaM payudAsalakSaNayA anubhUyamAnasadRze jJAyamAna iti yaavdityrthH| evaM hetoranubhavadazAyAmapi hetutvAbhAvaH prAptaH / prameyatvAdInAmiti / anityatvAdisAdhakaprameyatvAdihetUnAM vyabhicAriNAmapi jJAnadazAyAM vipakSe'bhAvaprasaGgena saddhetutvaprasaGgAyabhicArocchedaprasaGgAdityarthaH / nanu bhavatu vyabhicArocchedaprasaGga ityata Aha-anumiteti / upadhinAnumitena vyabhicAreNAsAdhakatAnumAnocchedaprasaGgAdityarthaH / kevalAnvayitvabhaGgaprasaGgo'pi doSo bodhyH| nanu kevalAnvayitvaM pratiyogyadhikaraNabhinnAdhikaraNAtyantAbhAvApratiyogitvaM, taccAkSatameva / na ca vyabhicArocchedo'pi, svasyAvidyamAnatve'pi sAdhyAtyantAbhAvavadgAmitvasya satvAditi cet-maivam bhavataH prasaGgAbhAvayorekAvacchedenaikatra vRttau virodhasyApyucchedApaMttiH, gotvAzvatvavirodhasyApyucchedApatteH / gotvAzvatvavirodhasya gotvAzvatvasamAnAdhikaraNago. 1 rUpAntarasamavAyIti ca. 2 tatra vipakSa iti ca. 3 sati taditi ca. 4 vyavahiyate iti ca. 5 apekSAbhAva iti cha. 6 pratyayamiti ca. 7 evamityArabhya prasaGgAdityartha ityanto bhAgo nAsti cha. pustake. 8 ekavRttAviti ca. 9 patteriti ca. Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86 pramANamaJjarI [guNatvAzvatvAtyantAbhAvaniSThapratiyoginirUpitavirodhopajIvakatvAditi dik / upasaMharati tata iti / khadarzanamAzritya bhavatA vyabhicArAdidoSagrAsena vyatireko nirUpayituM na zakyata ityarthaH / nanu pratiyogini buddhisthe kevalAdhikaraNajJAnamabhAvaH, naca prameyatvAdhikaraNaM kevalaM bhavati / tathAca na vyabhicArAcuccheda ityata Aha vipakSa iti / kaivalyaM hi hetumadadhikaraNabhinnAdhikaraNatvaM vipakSasya vAcyam / evaJca bhedanirUpitatayA heturUpe vizeSaNe deye idameva nityatvasAdhakabhavadanumAnasya pratikUlatarkAnukUlatarkAbhAvAbhyAM nyUnabalatvalakSaNaM dUSaNaM bodhyamityarthaH / svahetoH saddhetutvamupasaMharati tasmAditi / dUSaNasya parihRtatvAt / pUrva eva zabdAnityatvasAdhaka eva saddheturityarthaH / anye tu-tata ityupalambhaviziSTAdvipakSAbyAvRttiH hetossa vyatirekaH / nAnubhUyamAna iti / anubhUyamAne vipakSe'dhikaraNe hetuM pazyato'yamanvayavyatirekI heturna syAt, vyatirekAsambhavAt / ayaM doSastu yathA kadAcit ghaTavattayA pramite bhUtale ghaTAbhAvaH pramA, tathA hetumattayA pramite vipakSe hetvabhAvaH ameti yadi vivakSitaM, tadA bodhyaH / nanu yatra kvacitpramitasya hetoH pramite vipakSe'bhAvo vAcya ityata Aha tato'nanubhUyamAna iti / yato vipakSaniSThatayA hetoranubhUyamAnatve vaktavye uktadoSaH, ato vipaMkSAniSThatayAnubhUyamAne tasmin hetau kevalavipakSopalambhassarvakAle / tato vyAvRttitorvyatireka ityarthaH / yatra heturvartate tadvattitvAvacchinno hetussamAropya niSidhyata ityabhimataM tatrAha neti / anityatvAdisAdhakaprameyatvasya sapakSavRttitvAvacchinnasya vipakSa AropapUrvakaniSedhAvagamasambhavena vybhicaaraabhaavprsnggaadityrthH| kiJca yatra pratijJAdyanyatamAvayavajJAnena hetoravagatiH, tatra vAcanikavipakSopalambhAbhAvAduktarUpavyatirekAsiddhau anumitAnumAnaM na syAdityAha anumiteti / yadvA vyatirekAnirUpaNAdevAnumitAnumAnocchedaprasaGgo bodhyaH, gurumate'bhAvAsambhavAt / nanvevamabhAvakhaNDane'tiprasaktirityata Aha vipakSa iti / mukhyo doSo vyatirekAsambhava eva / idantu dUSaNaM vipakSe hetuvizeSaNe satyUhyamiti vyAcakruH, tenmandam ; udakSaratvAt, sapakSavRttitvAvacchinnetyAderadhyAhArAcca / zabdasyeti / niravayavendriyagrAhyatvaM yacchabdasya dravyatvasAdhakaM pramANam , yacca sAkSAdindriyasambandhena pramANam, tadapramANam / tathA hi-niravayavendriyagrAhyatvaM sukhAdau vyabhicAri, dvitIyaM sAdhanaM dhvanau tatprAgabhAvAdau ca vyabhicAri, guNatvasAdhanena viruddhazca / yadi niravayavendriyagrAhyatve sati sAkSAdindriyasambandhena pratIyamAnatvaM militaM hetuH, tadA vyarthavizeSaNatvaM bodhyam / rUpAdau vyabhicAravAraNAya niravayaveti / niravayava AtmA tajanyagrahaviSayarUpAdau vyabhicAravAraNAya indriyeti / na ca manogrAhyarUpAdau tadavastho vyabhicAraH, laukikapratyAsatyA niravayavendriyagrAhyatvasya vivakSitatvAt / dvitIyahetau rUpAdau vyabhicAravAraNAya sAkSAditi / anumAnena sAkSAtsa _. vaktavyamiti ca. 2 nirUpakatayeti ca. 3 hetoranubhUyamAneti cha. 4 vipakSaniSThatayeti cha. 5 tanneti ca. Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nirUpaNam ] TIkAtrayopetA 87 mbandhena pratIyamAne rUpAdau vyabhicAravAraNAya indriyeti / atrApi laukikapratyAsa - tirbodhyA / dharmadharmiNorabhedavAdimate sAkSAtpadasyApi vyarthatA bodhyA / [a. TI.] tathApi zabdAnityatvAnumAnaM na yuktamiti zaGkate - zabdo nitya iti / vizeSaguNatvAdityukte budhyAdau vyabhicArassyAdata uktam bhUtapadam / ghaTarUpAdau vyabhicAravAraNArthaM nityapadam / nityabhUtavizeSaguNatvAdityukte'pi pArthivaparamANurUpAdau vyabhicArastataH apAkajapadam / pratipakSAnumAnasya daurbalyAnmaivamityAha nAsyeti / svayUthyApasiddhAntApAdakatvAdavacanIyo'yaM prayoga ityarthaH / tathApi nirduSTaprayogavirodhe kathaM pUrvasya saddhetutvaM tatrAha - ko'yaM vyatireka iti / yatrAnityatvaM tatrApAkaja nityabhUtavizeghaguNatvaM nAstIti vyatirekasya zabdAnityatvavAdinA vaktumazakyatvAt / nityatvAGgIkAre'pi pArthivaparamANugatAnAdizyAmatve pAkajainivarse sAdhyAbhAve'pi sAdhanabhAvAvyatirekAbhAvAt gurumate cAbhAvAbhAvAt vyatirekArthaM tadaGgIkAre'pasiddhAntApAtAnnAdya ityAha nAdya iti / anyasya vyatirekasyAprasiddhatvAnnAntyo'pi yukta ityAha anyazcediti / paraH prakArAntaraM sampAdayati dRzye pratiyoginIti / dRzye pramANadarzanayogye hetulakSaNapratiyogini smaryamANe sati yo vipakSopalambhastadviziSTAdvipakSArttato yA vyAvRttirhetoH sa vyatirekaH / pramANayogyasya hetoH pramANayogya vipakSAdvyAvRttirhetorvyatireka iti saMkSepaH / atra vaktavyam - kiM yathA bhUtale pramANadRSTasya ghaTasya kadAcidabhAvagrahaH tathA vipakSe" pramANagRhItasya hetostatrAbhAvaH pramA ? kiM vA gagane pramANagRhItasya sUryAderbhUmAva - bhAvavadanyatra pramitasya hetorabhAvagraho vipakSe ? tatra na prathama ityAha- nAnubhUyamAna iti / pramIyamANe vipakSe pazyato hetumiti zeSaH / abhAvAsambhavAdayamanvayavyatirekI heturna syAt / dvitIyamutthApayati- tato'nanubhUyamAna iti / yato'nubhUyamAnatve uktadoSastato'nanubhUyamAne tasmin hetau kevailaM vipakSopalambhaH sarvakAlaM tato vyAvRttirhetorvyatireka ityarthaH / tatrApi vaktavyam-yatra heturvartate, tena sahaiva vipakSe samAropaniSedhAbhyAM vyAvRttyavagamaH, yathA bhUtale saha nabhasA candro'yamiti samAropaniSedhAbhyAM tadabhAvAvagatiH / kimevaJcetatrAha-na meyatvAdInAmiti / vipakSe sapakSabhrAntau tanniSedhe prameyatvAdihetoruktavyatirekasambhavena gamakatvam / tataH zabdAnityatvAdisAdhane prameyatvAdihetoranaikAntikatvAbhausatvocchedaprasaGga iti bhAvaH / kiJca yatra pratijJAdyanyatamAvayavadarzanAdanumAnamUhyate, tatra vAcanikavipakSopalambhAbhAvAduktavyatirekAsiddhAvanumitAnumAnabhaGgassyAdityAha anumiteti / athavA vyatirekAnirUpaNAdevAnai kauntAnumAnocchedo draSTavyaH, gurumate vyAvRtterasa - 1 guNatvAditi jha. 2 uktamiti nAsti ja, Ta pustakayoH 3 yUthyasyeti ja, Ta. 4 gatAdizyAmasva iti Ta. 5 pAkanivati ja, pAkAnivati Ta. 6 sAdhanAbhAvAditi jha. 7 yathAsthitamapi bhrAntyA para iti Ta. 8 tata iti nAsti Ta pustake. 9 grahaNamiti Ta. 10 parapakSa iti Ta. ja, Ta. 12 anvavyatirekAbhyAmityadhikaM Ta pustake. 13 yadyevamiti Ta. 14 bhAsocchedeti jha. ntAnumitAnumAneti Ta. 11 kevaleti 15 anaikA Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANamaJjarI [guNa mbhavAt / nanvenaM vyatirekikhaNDane'tiprasaGga ityata Aha vipakSa iti / mukhyaM dUSaNaM zabdanityatvavAdino gurumate ca na vyatirekalAbha iti pUrvamevoktam / idantu vipakSe hetuvizeSaNe vipakSopalambhastato vyAvRttirityevaM sati dUSaNamUhyam / buddhivisphAraNAya ca prasiddhavyatirekApalApAsambhavAditi bhAvaH / yasmAtpratipakSaheturna sambhavati svayUthyAnusAreNa, na ca zabdanityatvamatAnusAreNa / ayaM prayogo yuktaH, gurumate vyatirekAnirUpaNAt / bhATTaizzabdasya guNatvAnaGgIkAreNAnyatarAsiddhatvAt , varNAtmakAcaiM ye zabdAH nityAssarvagatAzca te / . svayaM dravyatayA te hi na guNAH kasyacinmatAH // ityuktatvAcca / ata upasaMharati tasmAditi / hetureva saddheturevetyarthaH / zabdasya guNatve pramANasya darzitatvAttadviruddhaM dravyatvasAdhanaM sAdhanAbhAsa ityAha zabdasyeti / nityaH zabdo niravayavendriyagrAhyatvAdAtmavaditi nityatvapramANaM sukhAdau vyabhicarati / zabdo dravyaM sAkSAdindriyasambandhena pratIyamAnatvAddhaTavaditi dravyatvasAdhanam / etaca guNatvasAdhanaviruddham / evaM zabdasya nityatvadravyatvasAdhakaprayogadvaye dUSaNam / granthakArastu zabdo dravyaM niravayavendriyagrAhyatve sati sAkSAdindriyasambandhena pratIyamAnatvAdityekaM hetuM kRtvA niravayavendriyagrAhyavizeSaNasya vaiyarthyamAha-niravayava iti / liGgasambandhena pratIyamAnaparamANurUpAdau vyabhicAravAraNArthamindriyapadam / ghaTarUpAdau vyabhicAravAraNArtha sAkSAtpadam / evamukte vyabhicArAbhAvAdyarthaM vizeSaNam / dravyatve prayogadvaye ca niravayavendriyagrAhyatvaM rUpAdau vyabhicArAvArakatvAbyarthaM vizeSaNam / guNaguNinorbhedAbhedavAde rUpAdeIvyatvasambhavAtsAkSAditi vizeSaNam / vipakSAvyAvartakatvAdyartha kathaJcidraSTavyam / [vA. TI.] zabda iti| saMyoganivAraNAya vizeSeti / sukhanivRttaye bhUteti / ghaTanivAraNAya nityeti / pArthivaparamANurUpanivRttaye apAkajeti / dUSayati nAsyeti / hetorvizeSaNAsiddhatvAt / dRzyate hi vAtAgnisaMyogenApi zabdotpattiriti / kiJca ko'yamityAzaGkate-- kiM naiyAyikaH kazcit ? gurupakSI vA ? nAdya ityAha apasiddhAnteti / dvitIyazcettatrAha ko'yamiti / apasiddhAnteti / kharUpAtiriktAbhAvasyAnaGgIkArAditi bhaavH| dvitIya Ahaanyazcediti...... / dRzya iti / pramANayogye hetau pratiyogini smaryamANe yaH pramANayogya vipakSopalambhaH sa tasya hetoH, tato vipakSe vyatireka iti yAvat / tatra kiM hetusahitasya vipakSasyopalambhaH, tadrahitasya vA ? nAdya ityAha anubhUyeti / hetumiti shessH| pratIyamAne vipakSe tatra hetuM pazyato'nubhavavato'yam anvayavyatirekI heturna syAditi yojanA / dvitIyamanuvadati ananu. bhUyamAna iti / tatrApi vaktavyam-kiM vipakSe hetau satyeva tadananubhavaH ? asati vA ! nAdya ityAha meyatvAdInAmapIti / asti hi meyatvAdInAmapi vipakSe'nanubhavaH, anubhavakAraNAbhAvAdvA, 1 mukhyaM hIti Ta. 2 zabdAnityatveti ja, Ta. 3 vismAraNAyeti Ta. 4 varNAtmanazceti ja,.. 5 nityatve iti jha. 6grAhyatvasyati Ta. 7,8vyudAsArthamiti ja, da. 9nityatvaprayogeti u. 1. bhedAdeveti Ta. Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nirUpaNam ] TIkAtrayopetA pratibandhakadoSasadbhAvAdvA / tataH kimata Aha anaikAntiketi / dvitIye bhavatpakSabhaGgaH / ubhayasyApyabhAva ityAha anumiteti / anumitaM kRtaM yacchandanityatvAnumAnaM tasyocchedaH / vipakSe paramANuzyAmavato hetossatvAttadananubhavAcca / nanvevamanaikAntikocchedalakSaNaM dUSaNaM tavApi samamata A vipakSa iti / yadidamanaikAntikocchedalakSaNaM dUSaNaM taddhetorananubhUyamAnatve vizeSaNe satyUhyam / tatraitattu vipakSe, nAsmatpakSe / vipakSe hetvabhAvasyaiva vyatirekasyorarIkaraNAditi bhAvaH / upasaMharati tasmAditi / hetureveti / saddheturiti yAvat, na tu satpratipakSo hetvAbhAsa ityarthaH / sAkSAdindriyasambandhena pratIyamAnatvAdityanena siddherniravayavendriyagrAhyatvavizeSaNaM vyarthamiti bhAvaH / rUpanivRtyarthaM sAkSAditi / iti zrIpramANamaJjarITIkAyAM guNapadArthaH / * ( zabdavibhAgaH ) sa trividha:- saMyogajAdibhedat / zabdatvaM saMyogAsamavAyikAraNavRtti, zabdajAtitvAt, sattAvaditi saMyogajazabdasiddhiH / zabdatvaM vibhAgAsamavAyikAraNavRtti, zabdajAtitvAt, sattAvaditi vibhAgajazabdasiddhiH / zabdatvaM guNatvAvAntarajAtyA sajAtIyArabhyavRtti, zabdajAtitvAt, sattAvaditi zabdajazabdasiddhiH / iti tArkikacakracUDAmaNi sarvadevasUriviracitAyAM pramANamaJjaryAM guNapadArthaH samAptaH / [ba. TI. ] sa iti / zabda ityarthaH / Adipadena zabdajavibhAgajaparigrahaH / zabdatvamiti / saMyogAsamavAyikAraNaM yatra tatra vartata ityarthaH / zabdajazabdAdinA - rthAntaraM vArayituM saMyogeti / vibhAgajAdizabde'pi vAdyAdisaMyoge nimittakAraNaM bhavatyeveti / uddezyAsiddhitAdavasthyanirAsAya asamavAyIti / AtmatvAdau vyabhicAravAraNAya zabdeti / zabdavRtyanyataratvAdau vyabhicAravAraNAya jAtitvAditi / vibhAgajanyatAvacchedakajAtyAdau vyabhicAravAraNAya sakalazabdavRttijAtitvAditi bodhyam / na ca zabdapadasyAsiddhivArakatvena vyarthatvam, sarkalapadasya buddhisthA zeSaM paratvena sakalAtmavRttyAtmatvAdau vyabhicAravAraNAya zabdapadasyopAttatvAt / tena zabdatvAnyUnavRttijAtitvAdityarthaH / tena sakalavibhAgajazabdavRttijAtau na vyabhicAraH / na ca jAtipadaM vyartham / tasyAvivakSitArthakatvAt / ( na ca ) zabdasnehAnyataratvena vyabhicAraH, tasya pakSasamatvAt / na ca vibhAgajazabda snehAnyataratve vyabhicAraH, tasyApi kiJcicchandani 1 bhedeneti ka. 2 zabdasaMyogeti kha. 3 iti pramANamaJjaryaM guNapadArtha iti ka, kha; iti guNapadArtha iti ga, gha 4 vAraNAyeti ca 5 nirAkaraNAyeti ca 6 zabdasyeti ca 7 vizeSatyadhikaM cha pustake. pramANa0 12 Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 90 karma pramANamaJjarI SThAtyantAbhAvapratiyogitvena zabdatvAnyUnavRttitvAbhAvAt / yadvA guNatvavyApyajAtyavyApyazabdavRttijAtitvasya hetutvAt / sattAsaMyogAsamavAyikAraNake ghaTAdAvastIti dRSTAntasiddhiH / dvitIyasAdhye'rthAntaravAraNAya vibhAgeti / vibhAgasyAsamavAyikAraNatvasiddhaye asamavAyIti dvitIyahetuH / pUrvavadvivakSaNIyavibhAgajavibhAgavRttitvena dRSTAntasiddhiH / guNatvAvAntareti / zabdasya guNatvajAtyA sjaatiiyssNyogaadiH| tajanyavRttitvenArthAntaravAraNArtha gunntvaavaantreti| zabdasaMyogAnyataratvena sajAtIyasaMyogajanyavRttitvenArthAntaraM vArayituM jAtyA sAjAtyamuktam / hetuH pUrvavat / rUpAdijanyavRttitvena dRssttaantsnggtiH| iti pramANamaJjarIvyAkhyAne guNapadArthassamAptaH / [a. TI.] saMyogajo vibhAgajazzabdajazceti trividhaH shbdH| saMyogo'samavAyikAraNaM yasyeti vigrahaH / rUpAdau vyabhicAravAraNAya zabdajAtitvAdityuktam / sattAyAH sajAtIyadravyArabhyavRttitvena siddhasAdhanatAvyudAsArtham avAntarajAtyetyuktam / guNatvajAtyA sajAtIyasaMyogArabhyavRttitvena siddhasAdhanatAvyudAsAtha guNatvAvAntarajAtyetyuktam / iti pramANamaJjarITippaNe'dvayAraNyayogiviracite guNapadArthaH / (karmaNo lakSaNaM tasya pratyakSatvaJca ) ekadravyavibhAgAsamavAyikAraNaMsajAtIyaM karma / tat pratyakSaM, prameyatvAt , ghaTavaditi tasya pratyakSatvam / ghaTakarma, asmadAdipratyakSaM, guNAnyatve sati ghaTasamavetatvAt , sattAvadityasmadAdipratyakSam / [ba. TI.] eketi| avyAsajyavRttivibhAgAsamavAyikAraNavRtyaparasAmAnyavatkarmetyarthaH / vibhAgAsamavAyikAraNe vibhAge'tivyAptivAraNAya ekadravyeti / rUpAdAvativyApti vArayituM vibhAgeti / dravye'tivyAptibhaGgAya asamavAyIti / sattAmAdAya taddoSaM vArayitum apareti / vibhAgaghaTAnyataratvAdikamAdAya doSaM vArayituM sAmAnyeti / na ca guNatvamAdAya rUpAdAvativyAptiH, guNatvetarajAteruktatvAt / yadvA vibhAgAsamavAyikAraNatAvacchedakajAtimadityarthaH / na cAvinazyadavasthakarmatvamasamavAyikAraNatAvacchedakam , taca na sAmAnyamityasambhava iti vAcyam, kizcidvizeSaNavadbhinnajAterevAtropAdhitvAt / anyatarasvAdikantu nAvacchedakaM, gauravAt atiprasaGgAca / vastutastu . 1 vRttitvasyeti ca. 2 ghaTAdAvapIti ca. 3 padamidaM nAsti ca pustake. 5 rUpAdivRttitveneti ca. 5 rUpatvAdAviti ja, Ta. 6 vAraNArthamiti ja, Ta. 7 sattayeti ja, Ta. 8 nirAsArthamiti ja, Ta. 9 TippaNake iti Ta. 10 kAraNajAtIyamiti kha. 11 gurutvAnyatva iti kha, ga, gha. 12 pratyakSatvamiti mu. 13 vRttisattAsAkSAbyApyApareti ca.14 vAraNAyeti ca. Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 21 nirUpaNam] TIkAtrayopatA ekadravyavibhAgAsamavAyikAraNatAvacchedakavatkarma ityeva lakSaNArthaH / tena na vyarthatA / na ca vinazyadavasthakarmaNi avinazyadavasthakarmatvasya vibhAgAsamavAyikAraNatAvacchedakasyAbhAvAdavyAptiriti vAcyam / avinazyadavasthatAdazAyAM tatrApi tatsatvAt / yadvA ekadravyaM yadvibhAgAsamavAyikAraNaM tadavRttipadArthavibhAjakopAdhimat karmetyarthaH / ekadravyaM karmeti vaktavye parimANAdAvatiprasaktiH, tannirAsAya(?)paravizeSaNam / yattu kenaciduktam-kevalasaMyogajanake karmaNyavyAptivAraNAya sajAtIyapadamiti, tannaH saMyogajanake karmaNi vibhAgajanakatvasyAvazyakatvAt saMyogasya pUrvadezavibhAgottarakAlInatvAt / tditi| krmetyrthH| na ca paramANvAdau vyabhicAraH, tatrApyalaukikapratyakSAdiviSayatvasya pratyakSaviSayamAtrasyaiva vA sAdhyatvAt / ataevAmadAdipratyakSamagre sAdhayiSyati / viSayatvAdityeva hetuH, na tu pramAviSayatvaM hetuH, vyarthavizeSaNatvAt / yadvA-jJAnaM dvArIkRtya sAkSAtsambandhena vAvartamAnameva hetuH| yadvA-uddezyasiddhaye pratyakSapramAviSayatvaM sAdhyam , tenAsadvaiziSTye vyabhicAravAraNAya pramAviSayatvaM hetuH / nanu laukikapratyakSaviSayatvaM na siddhamata Aha ghaTakarmeti / arthAntaravAraNAya asmadAdIti / nanvasmadAdinA prameya tvAdinA guhyata evetyarthAntaramiti cet -na; laukikapratyakSaviSayatvasya sAdhyatvAt / pratyakSatvaM jAtiriti na vyrthtaa| na tvindriyajanyajJAnatA, yenendriyajanyatvabhAgavaiyarthaM syAt / yadvA-laukikajJAnaviSayatvameva sAdhyam / yadvA-alaukikapratyAsatyajanyajanyajJAnaviSayatve sAdhye'numityAdinArthAntaraM syAt , tadartha pratyakSavizeSaNam / yattvAtmamanassaMyogena laukikapratyAsatyAnumityAdirjanyata eveti pratyakSatvavizeSaNamiti, tannaH evamapyalaukikapratyakSeNArthAntarApAtAt , tasyApyAtmamanassaMyogajanyatvAt / tasmAdrAhyeNaiva laukikasanikarSo laukikasannikarSatvena kAraNam / tenAnumityAdau na laukikatA / yadvAindriyatvenendriyanirUpitassaMyogAdiH, tathAnumityAdau manastvena manonirUpitakAraNaM saMyogaH / gurutvAdau vyabhicAraM vArayituM guNAnyatve satIti vizeSaNam / paramANusamavetavizeSAdau doSanirAsArtha ghaTeti / sAkSAtsamavAyo vivakSitaH / tena saMyuktasamavAyena ghaTasamavete vizeSAdau na vybhicaarH| ghaTaniSThaparamANutvAtyantAbhAvAdI vyabhicAravAraNaM samavetavizeSaNena / atra pratyakSayogyatA sAdhyA, tenApratyakSaviziSTakarmaNi na bAdhaH / evaM paTakarmAdAvapi sAdhyam, guNAnyatve sati paTasamavetatvAdihetuH / pratyakSaniSThakarmamAtrapakSIkaraNe vizeSAnyatve sati guNAnyatve sati prtyksssmvettvaadihetuH| [a. TI.] nimittakAraNasajAtIyezvaraprayatnAdAtivyAptinirosArtham asamavAyipadam / ghaTarUpAdyasamavAyikAraNatanturUpAdivyavacchedArthaM vibhAgapadam / vibhAgAsamavAyikAraNavibhAganirAsArtham ekadravyapadam / ekameva dravyamAzrayo yasya tadekadravyam / karmetyukte 1 na saMyogasyeti cha. 2 viSayatveti cha. 3 pratyakSatvamiti ca. 4 vartamAnaM jJAnatvameveti ca. 5 nirAsAyeti ca. 6 grAhyata iti ca, 7 jJAnaviSayatvamiti ca. 8 pratyakSatveti ca, 9 AsmAnamityAdAviti ca. 10 samavetatveti ca. 11 vinaSTeti ca. 12 vyudAsArthamiti ja, Ta. Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANamaJjarI [ karma nityaparimANe'tivyAptiH syAdataH asamavAyikAraNapadam / kAraNarUpAdivibhAgapadavyavacchedyaM pUrvavat / kevalasaMyogajanake karmaNyativyAptinirAsArthaM sajAtIyapadam / tatra kiM pramANam ? pratyakSaM kutaH ? ityata Aha tatpratyakSamiti / tarhyadRSTAdivadyogipratyakSagemyamevetyata Aha ghaTakarmeti / paramANvAdisamaveteSu vizeSeSu vyabhicAravAraNArthaM ghaTapadam / ghaTasamavetagurutvAdau vyabhicAravAraNArthaM guNAnyatve satItyuktam / 92 [ vA. TI. ] guNanirUpaNAnantaraM sAmAnyAdhAratayA karma lakSayati - ekadravyeti / AdyavibhAganirAkaraNAya ekadravyeti / vinazyadavasthakarmaNyavyAptinirAkaraNAya sajAtIyamiti / sajAtIyatvaM ye ghaTAdAvativyAptiH / tathAca karmatvayogi karmetyuktaM bhavati / ghaTakarmeti / gurutve'tivyAptiparihArAya guNAnyatve satIti / tato yaccalatIti yatpratyayAlambanaM tatkarmeti siddham / * ( karmaNo'samavAyikAraNatvAbhAvazaGkA tatsamAdhAnaJca ) yat sat, tatkSaNikam, yathA jaladharaH / santazcAmI bhAvA iti kSaNadvayasthityabhAvAdArambhakatvAnupapattiH karmaNa iti cet-na; vikalpAnupapatteH / tathAhi-kSaNe bhavaH kSaNikaH, tasya bhAvaH kSaNikatvam ? kiMvA kSaNAdUrdhvaM na tiSThatIti kSaNikaH, tasya bhAvaH kSaNikatvam ? Aye kalpe siddhasAdhanam, sthAyitvapakSe'pi tatsambhavAt / na dvitIyaH, vyAvRttAvanaikAntAt / atha bhAvAdbhinnA vyAvRttirnAstIti cet-na; vyAvRttAvasatyAM khalakSaNAnAM kSaNikatvenAvinA bhAvasyAzakya grahatvAdabhyupagatasyAnumAnasyAsambhavaprasaGgAdapasiddhAntaprasaGgAcca / tasmAt sattvaM na kSaNikatve pramANam / sthAyitve tuM vipratipannaM karma, khotpattiMkSaNetarakSaNasthaM, sattvAt, sampratipannavaditi / " iti tArkikabhaTTakesari sarvadevasUriviracitAyAM pramANamaJjaryAM karmapadArthassamAptaH / [ba. TI. ] karmaNaH kAraNAntare'sambaddhasyoktAsamavAyikAraNatvamAkSipati - yaditi / etasya mate udAharaNasahita upanaya ityavayavadvayam / sattvamarthakriyAkAritvam, janakatvamiti yAvat / santazcetyuktyA dravyAdInAmapi kSaNikatvena kAraNatvamAkSiptam / Ara 1 vyavacchedArthaM vibhAgapadamiti Ta 2 gamyeti nAsti jha pustake. 3 padamidaM nAsti ja, Ta pustakayoH. 4] gurutvAnyatva iti Ta 5 tathA kimiti ka. 6 apIti nAsti ka pustake. 7 abhAvaprasaGgAditi kha, ga, gha. 8 kSaNikatvena sAdhanamiti mu, na vyAvRttAvasatyAM svalakSaNAnAM kSaNikatve pramANamiti gha. 9 pramANamiti 10 kSaNAdanyakSaNasthamiti mu, kSaNetarakSaNe saditi ka. 11 iti karmapadArtha iti ka, kha, ga, gha 12 saravantviti ca. mu. Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nirUpaNam ] TIkAtrayopetA 93 bhekatvena sakalakAraNarUpasAmadhyabhAvAditi bhAvaH / vikalpeti / vakSyamANa vikalpena sambhavatpakSasya kSaNikatvasyAnupapatterityarthaH / vyAvRttAviti / tatra sanvamasti kSaNikatvace nAstIti vyabhicArAdityarthaH / nanu vyAvRttirapoho maiyA na manyate, kintu bhAvAntarameva se iti zaGkate atheti / vyAvRttAvasatyAmiti / sakalasAdhyasAdhanasaGgrAhakavyAvRttirUpadharmAbhAvAditi bhAvaH / vastutastu hetumati kvacitkSaNikatvaM vyAvartate na vA ? AdyamAha vyAvRtAviti / dvitIyaM zaGkate atheti / samAdhatte vyAvRttAvasatyAmiti / kSaiNikatvaM hi kSaNamAtrAvasthAyitvamAtrapadArtho'stu svapUrvottarakSaNayorbhAvasya vyAvRttiH / vyAvRttya - naGgIkAre tadghaTitakSaNikatvasya vaktumazakyatvena vyAptigrahavaidhurye kSaNikatvasAdhanatvAbhimatAnumAnasyAbhAvaprasaGgAdityarthaH / kiJca vyAvRttyanaGgIkAre bhavadabhimatavyatirekavyAptibhaGgaprasaGgaH / bhAvabhinna nityAbhAvasya svIkRtasya parityAge'pasiddhAntamAha apasiddhAnteti / nanu bhavatvatiriktA vyAvRttiriti cet-naH tadA bhavadabhimata nityavyAvRttAveva vyabhicArAt, kSaNikatvAbhAvAdhikaraNasyaiva sthairya svIkArApattezca / sAdhyAprasidhyA vyAptigrAhakapramANAbhAvatveneva caramazabda eva sAdhyaprasiddhiriti vAcyam / tasyApi sthiratvAGgIkArAt / na ca kSaNikatvAprasidhyA kathaM kSaNikatvaniSedha iti vAcyam / ghaTaH khAvyavahitottarakSaNavartidhvaMsapratiyogI neti niSedhazarIra svIkArAt / ghaTAvyavahitottarakSaNavartidhvaMsapratiyogitvasya pratiyogino ghaTa ? prAGnaSTe vastuni siddheH / sampratipannavaditi / sampratipannA vyAvRttiH, svazabdena karmaNaM uktatvena karmottarakSaNe vartamAno bhAvo vA sampratipanna iti nigarvaH / iti karmapadArthaH / [a. TI.] karmaNo'samavAyikAraNatvamuktaM, tadAkSipati yatsaditi / santazcAmI bhAvA iti / dravyAdInAmapi kSaNikatvena kAraNatvamAkSiptam / labdhasattAkAnAM kAraNAnAM melane sAmagrI, tataH kAryajananamityanekakSaNasthityapekSaNAt / kSeNIbhUte kAraNatvAsambhava ityarthaH / kSaNikatve lakSaNasAdhyAnirvacanAnmaivamityAha neti / kSaNe bhavatIti kSaNebhavaH / tatsambhavAt kSaNAvasthAnasambhavAdityarthaH / vyAvRttirapohazabdArthabhUtaH, tasya ca vyAptigrahArthakriyA hetutvAtsattvamiti yuktA tatrAnaikAntikatA / atha bhAvAntarameva bhavAntarApohaH, tato nokto doSa iti zaGkate atheti / iSTahAnyA pariharati na vyAvRttAviti / svalakSaNaM sarvato vyAvRttamasAdhAraNaM bhAvarUpam / anumAnAbhAve tatprameyatveneSTakSaNikatvahAnirityarthaH / bhAvAdbhinnasya niryaisyAbhAvasya svIkRta - 1 Arambhakatve sati kSaNikatvena sakalakAraNasambandhaM rUpeti cha. 2 ceti nAsti ca pustake. 3 mayeti nAsti cha. 4 seti ca 5 paGktiriyaM nAsti ca pustake. 6 prasaGga iti nAsti ca pustake. 7 padamidaM nAsti ca pustake. 8 siddhiriti ca. 9 sampratipanneti ca 10 padadvayaM nAsti ca pustake. 11 kSaNikatve iti Ta. 12 bhavati tiSThatIti Ta. 13 bhAvAntareti nAsti jha. 14 avyAptamiti Ta 15 svarUpamiti ja, da. 16 padamidaM nAsti jha pustake. Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - pramANamasarI [sAmAnyavAttatyAgazcAyukta ityAha apasiddhAnteti / sattvaM hetutvenopamyastam / sthAyitve vAkya pramANaM tadAha sthAyitve viti| sampratipannA vyAvRttiH, svazabdena karmaNo vivakSitatvAttadutpattyanantarakSaNabhAvI bhAvo vA smprtipnnH| iti pramANamaJjarITippaNe'dvayAraNyayogiviracite karmapadArthaH / [vA. TI.] zaGkate yatsaditi / kSaNadvayasthityabhAvAditi utpttikssnnaadnylkssnnsthiterbhaavaadityrthH| kiMvA kSaNAditi / utpattikSaNAdityarthaH / siddhasAdhanatvoktyA evaMvidhaM kSaNikatvamanArambhe prayojakamiti sUcitam / vyAvRttirapoharUpaM sAmAnyam / anaikAntikatAM pariharati atheti / bhinnatyatra nityeti zeSaH / evaM vadatAnumAnamabhyupagataM na vA ? nAdya ityAha vyAvRttAviti / skhalakSaNaM bhAvasvarUpam / na dvitIya ityAha apasiddhAnteti / siddhasAdhanatAparihArAya khotpattIti / tasmAnna lakSaNA iti karmasambhava ityupasaMhAro draSTavyaH / iti pramANamaJjarITIkAyAM karmapadArthaH / (sAmAnyalakSaNam tatra pramANazca) nityamanugataM sAmAnyam / tatra pramANaM pratyakSam / athaitatkalpanAjJAnamiti cet-na; kalpanAtvasya viklpaanupptteH| tathAhi kiM-nirviSayatvaM kalpanAtvam ? kiM vA zabdasaMpRktArthapratibhAsakatvam ? AhosvitsmaraNAnantarabhAvitvam ? iti| nAdyaH; idmitybaadhitdhiivissytvaat|naapi dvitIyaH; arthe zabdAbhAvAt / bhAve cArthasya zrotraparicchedyatvaM syAt / zabdasya cAzrotrendriyagrAhyatvaM prasajyeta / na tRtIyaH; indriyasannikarSAnuvidhAyino bAdhasya smRtyanantarabhAvitve'pi virodhAbhAvAt / rUpasmaraNajananAnantaramupajAtasya rssaakssaatkaarsyaabhyupgtpraamaannysyaapraamaannyprsnggaacc| sAmAnyAnabhyupagame liGgaliGginoravinAbhAvasya durjJAnatvAt anumAnasyAnuSThAnaM na syAt / dhuumdhuumdhvjaanaamnntaanaamupsnggraahkaabhaavaat| [ba. TI.] nityamiti / bahutvAdAvativyAptibhaGgAya nityamiti / avRttipadArthe'tiprasaktibhaGgAya anugatamiti / na ca vizeSAdAvativyAptiH, anekavRttitvasyAnugatazabdArthatvAt / na cAtyantAbhAvAdAvativyAptiH, anekasamavetatvasyoktatvAt / nAdya iti / viSaye gotvarUpe bAdhAbhAvAt / viSayaM vinaiva jAyamAnatvarUpakalpanAtvaM nAstItyarthaH / artha iti / rUpAdivadarthazabdAbhAvAt na zabdasampRktArthaviSayakatvalakSaNaM kalpanAtvamityarthaH / bhAve ceti / zabdagrAhakenaiva tatsampRktArthagrahaNe ghaTAderapi zrotragrAhyatA syAdityarthaH / zabdasampRktasya ca cakSurAdigrAhyatve zabdasyApi tatsyAdityAha zabda . 1 ca yukta iti Ta. 2 TippaNaka iti Ta. 3 etaditi nAsti ka pustake. 4 padamidaM nAsti ka pustake. 5 veti nAsti ka pustake. 6sarvasyeti ka. 7 indriyeti nAsti kha, ga, gha pustakeSu. 8. ka pustake. 9 dhUmeti nAstika pustake. 10 aneketi nAsti ca pustake. 11 taditi ca. Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nirUpaNam] . TIkAtrayopetA 95 syeti / yadvA zabdasampRktazabdena yadyabhedaH zabdArthayorukta iti dvitIyaH pakSa uktastatrAha artha iti / zabdAbhAvAt shbdbhedaabhaavaadityrthH| bhAve ceti / zabdAbheda ityarthaH / arthAgrahe zabdo'pi zrotreNa na gRhyeta, tayorabhedAdityAha shbdsyeti| yadi zabdasampRktatvamarthasya zabdavAcyaM tadA tasyAbAdhitasyopanItasya cakSurAdinA grahe'pi na grahasya kalpanAtvamityupari bodhyam / yadi zabdanirUpito bAdhitassambandho ghaTAdau bhAsate tadA bhrama eveti bodhyam / tRtIyaM pakSamAskandayannAha neti / bodhasya gotvaviSayakasya smRtyanantaraM bhavatItyetAvanmAtreNa kalpanAtve'tiprasaktamAha rUpeti / kalpanAtvasya vaktumazakyatve sAmAnyamaGgIkAryamityadhastana granthenoktam / sampratyanaGgIkAre doSamAha sAmAnyAnabhyupagama iti / tatra hetuH dhUmadhUmadhvajAnAmiti sAmAnyalakSaNAnaGgIkAre sakaladhUmavyaktau bahutarasAdhyavyaktivyApyatvAgrahe niyatadhUmAdvayanumAnaM na syaadityrthH| [a. TI.] anugataM sAmAnyamityukte saMyogAdAvativyAptissyAt ataH nityapadam / nitye'nanugate'ntye vizeSAdau tabyadAsAya anugatapadam / anugatatvaimanekasamavetatvam / gauaurityAunugatapratyayarUpaM pratyakSamuktam , tadAkSipati atheti / kalpanAjJAnatvAdasyAprAmANyaM vAcyam, tadayuktam tadanirUpaNAdityAha neti / idaM gotvamityAdipratyayasya bAdhAbhAvAnna nirviSayatvapakSo yuktaH / rUpAdisampRktavaddhaTAdInAM zabdasampRktatvaM nAstIti / tato na dvitIyaH / vipakSe daNDamAha bhAva iti / zabdagrAhakeNaiva zabdasampRktArthagrahaNe zrotragrAhyatvaM ghaTAderapi syAt / yadi ca zabdasampRktasyA~pi cakSurAdigrAhyatvaM tarhi zabdasyApi tatsyAdityAha zabdesyeti / bodhasya gotvprtyysyetyrthH| kiJca smRtyanantarabhAvitvamAtreNa sAmAnyapratyayasya kalpanAtve'tiprasaGgassyAdityAha rUpasmaraNeti / atassAmAnyapratyayasya kalpanAtvAnirUpaNAtsAmAnyamaGgIkAryam / anaGgIkAre doSAca tadaGgIkAryamityAha sAmAnyAnabhyupagama iti / anuSThAnaM prayogaH / upasaGgrAhakasya sAmAnyadharmasya vyatireke'nantavyaktInAmanvayavyatirekavyApsyorjJAtumazakyatvAnna tatpUrvakAnumAnapravRttissyAdityarthaH / [vA. TI.] padArthatrayavRttitvAtsambadhyamAnAkAsitatvAcca sAmAnyaM nirUpayati nityamiti / AkAzanirAkaraNAya anugatamiti / anugtmneksmvaayi| saMyogAdinirAkaraNAya nityamiti / tatreti / idaM sadidaM saditi gauaurityanuvRttapratyaya eva mAnamityarthaH / AkSipati athaitaditi / idaM sadidaM sadityAdi jnyaanmityrthH| zabdasampRktatvaM nAma zabdAtmasatvam / idamityasyAyamarthaH-idaM sadityAdijJAnasyAbAdhitatvena viSayatvAt viSayo vidyate yasya tadviSayaM tasya bhAvastattvaM, vAcyasvamiti ca. 2 bodhya iti cha. 3 viSayasyeti ca. 4 anugata samavetatveneti ja, padadvayaM nAsti Ta pustake. 5 sampRktatveti Ta. 6 saMyuktatvamiti jha. 7 sampRktassyAditi jha. 8 zabdasampRktasyApIti Ta.9 zabdasya veti ja, Ta.10 abhAve iti ja, Ta.. Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 96 pramANamalarI [sAmAnya tasmAt svissytvaadityrthH| viparyayanirAsAya abAdhitetyuktam / athai shbdaabhaavaaditi| arthasya shbdaatmktvaabhaavaadityrthH| tathAtve doSamAha bhAve ceti / azrotragrAhyatvaM zrotrAnyendriyagrAhyatvam / arthasya tattadindriyagrAhyatvAttadAtmakatvAdidaM saditi pratyayasyetyarthaH / virodhe cAtiprasaGga ityAha rUpeti / tasya prAmANyameva netyata Aha abhyupagateti / prasaGgAcetyasyAnantaraM tasmAtka lpanAtvAnupapattiriti pranthasaMhAro drssttvyH| dUSaNAntaramAha sAmAnyeti / * __ (sAmAnyasyAvastutvazaGkA tatsamAdhAnaJca) atha matam-vastubhUtaM sAmAnyaM nAsti / tathApyatayAvRttassAmAnyasya vidyamAnatvAt / tadupasaGgrAhakAdanumAnaM pravartata iti cet-na; taddhyAvRtteravastutvAdupasaGgrAhakAbhAvAt / tasmAdvastubhUtaM sAmAnyamaGgIkartavya'm / [ ba. TI. ] atadvyAvRtteriti / adhUmavyAvRtteravahivyAvRtterityarthaH / vastuna eva sUtrAdeH puSpAdisaGgrAhakatvadarzanAttava mate ca vyAvRttereva vastutvAnnopasaGgrAhakatvamityAha neti / vastutastu dhUmo'yamityAdibuddhau dhUmatvAdikamevAkhaNDaM pratIyate, tenaatvyaavRttiH| kizca dhUmavyAvRttirityatrApi dhUmatvaM (kim ? yadyadhUmavyAvRttireva tadonmattapralApaH / dhUmatvaM) sAmAnyazcetparamatasvIkAra ityalamatipallavena / [a. TI.] tathApi tvadabhimataM sAmAnyaM na sidhyatIti zaGkate atha matamiti / dhUmasAmAnyaM nAma adhUmapadArthavyAvRttiH / agnisAmAnya nAma anagnipadArthavyAvRttiH / tayoratavyAvRttyoravinAbhAvAdanumAnaM pravartate / tena bhAvarUpasAmAnyApekSA naastiityrthH| vastubhUtasyeva sUtrAdeH puSpAdisaGgrAhakatvadarzanAvyAvRttezvAvastutvAnnopasaGgrAhakatvamityAha neti / [vA. TI.] kimityanumAnabhaGgaH ? atadyAvRttessAmAnyasyAGgIkArAt / dhUmavatvaM nAma adhUmavadyAvRttiH, agnimatvaM vA anagnimadhyAvRttiH / tadavinAbhAvAdanumAnaM vartata ityAzaGkate atha matamiti / pariharati neti / vastubhUtasyeva sUtrAdeH puSpAdyupasaGgrAhakatvadarzanAdyAvRttaravastutvAnnopasaGgrAhakatvamityarthaH / phalitamAha tasmAditi / (parasAmAnyamaparasAmAnyaJca, tatra pramANaJca) tat paramaparazca / tatra paraM sattA, trivargAntargatatvAt / aparaM dravyasvAdi, alpaviSayatvAt / tatra pramANam-karma zAbaleyasajAtIyaM, kAryatvAt, bAhuleyavaditi / kAryaguNaH karmavyAvRttajAtimAn , kAryatvAt, turagavaditi krmtvsiddhiH| karma guNavyAvRttajAtimat, kAryatvAt , devA sAmAnyameveti ka. 2 tathApi taditi gha. 3 upasaGgrAhakatveti ka, ga. 4 aGgIkAryamiti ga, gha. 5 dhUmetyArabhya yadItyanto bhAgo nAsti cha pustake. 6 paramiti nAsti ga, gha. 7 itaH padavayaM nAsti ka, ga, gha pustakeSu. 8 jAtimAniti kha, gha. Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nirUpaNam] TIkAtrayopetA layavaditi krmtvsiddhiH| kAlo guNavyAvRttajAtimAn , dravyatvAt , govaditi drvytvsiddhiH| vipratipannAH pRthivyaptejovAyavaH kAlavyAvRttajAtimantaH, sparzavatvAdgovaditi pRthiviitvaadisiddhiH| AtmA dravyatvAvAntarajAtimAn , caturdazaguNavatvAt , udkvdityaatmtvsiddhiH| mano dravyatvAvAntarajAtimat, jJAnAsamavAyikAraNAzrayatvAdAtmavaditi mnstvsiddhiH| kAryarUpaM rasAdivyAvRttajAtimat kAryatvAdgovaditi ruuptvsiddhiH| evaM sarvatra rasAdiSvavagantavyam , utkSepaNAdiSu c| iti tArkikacakracUDAmaNisarvadevasUriviracitAyAM pramANamaJjayA~ saamaanypdaarthssmaaptH| [ba. TI. ] trivargeti / dravyAditrayavRttitvAdityarthaH / karmeti / zAbaleyaH zabalavarNo gauH, tdvRttijaatimaanityrthH| prameyatvAdinArthAntaravAraNAya jAtIti / karmamAtrajAtyArthAntaravAraNAya zAbaleyeti / gotvAdeH karmaNi bAdhAt pakSadharmatAbalAtsattAsiddhiH / bAhuleyaH varNavizeSaviziSTo gopiNDaH / vandhyAgopiNDa iti kecit / guNatve'parasAmAnya pramANamAha kAryeti / nitye guNe pakSabhAgAsiddhivAraNAya kAryapadam / karmaNo bAdhavAraNAya dravye ca siddhasAdhanavAraNAya guNa ityuktam / satayA siddhasAdhanavAraNAya vyAvRttAntam / sAmAnyAdivyAvRttayA sattayA punarapyarthAntaravAraNAya karmetyuktam / upAdhinA kenacidarthAntaramunmUlayituM jAtItyuktam / dravyatvAdinA guNaM paramparAsambandhenArthAntaratAdavasthyanirAkRtaye matupA sAkSAtsambandha uktaH / na ca dravyatvasya paramparAsambandhena karmaNyapi vRttitvena vyAvRttAntavizeSaNenaiva prayojanasya siddhatvAt kiM sambandhasya sAkSAtvavivakSayeti vAcyam / AtmavRtitvaguNe AtmatvasambandhitvenArthAntaravAraNAya sAkSAtvasya vivakSitatvAt / na cAtmatvaM paramparAsambandhena karmasambaddhamiti vyAvRttatvavizeSaNenaikakAryasya siddhatvAtpunarapi vivakSAdhiketi vAcyam / karmavRttitvaghaTakaparamparAsambandhabhinnAtmasambandhasya sukhAdau vRtteH karmavyAvRttinirvAhikAyA~ssatvenArthAntaratAdavasthyadausthyanivArakatvena vivakSAyA vidvanmanISAcamatkAragocaratvAt , anyathA kimapi kuto'pi vyAvRttaM na syAt / guNatvasamavAyarUpoddezyasiddhaye sAkSAtsambandhasya samavAyarUpasya matupoktatvAca / bhAvatve sati karmatvazUnyakAryatvaheturiti na karmaNi dhvaMse ca vyabhicAraH / karmapakSakAnumAne'pyevam / kAla iti sattayArthAntaravAraNAya / vyAvRttamityAdi pUrvavat / dravya 1 govaditi nAsti / pustake. 2 rUpatvAdIti mu. 3 sAdhyamiti mu. 4 iti sAmAnyapadArtha iti ka, kha, ga, gha. 5 jAtimaditi cha. 6 padamidaM nAsti ca pustake. 7 dhvaMsakarmaNa iti ca. 8sattAyAmiti ca. 9 ukta iti nAsti ca pustake. 10, 11 veti nAsti ca pustake. 12 vivakSAnartheti ca, 13 kAyAmiti ca. 14 doSeti ca. 15 vyAvRttAntaramiti ca. pramANa013 Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 98 pramANamaJjarI [ sAmAnya tvAt guNavatvAdityarthaH / yadvA dravyapadapravRttinimittatvena hetutA, tasya jAtitve vivAdaH, na tu dharmatvaM iti bhAvaH / nanu kAlAdimAtravRttijIcyArthAntaramiti cetghaTAdiH guNavyAvRtte kAlavRttijAtimAn saMyogavatvAt kAlavadityarthAntaravaraNAt / vipratipannA iti / atra parasparavyAvRttatvavizeSaNam / tena nobhayavRttyekaM jAtyArthAntaram / tattatsparzavatvopAdhinArthAntaravAraNAya jAtIti / ekaikavRttikAlAdivRttijAtyArthAntarabhaGgAya vyAvRttAntam / ghaTatvAdinArthAntaranirAsAya vipratipannA iti / vipratipattiviSayatvAvacchedenaikA jAtissidhyatIti bhAvaH / yuktyantareNa pRthivItvAdisAdhanaM granthAntara Uhyam / yathA ca caturmAtraniSThaikA jAtirna sidhyati tathA tatraiva bodhyam / Atmeti / saMsAryAtmetyarthaH / tena na bhAgasiddhiH, IzvarasyASTaguNavatvAt / upAdhinArthAntaravAraNAya jAtIti / sattayArthAntarakhAraNAya avAntareti / dravyatvenArthAntaravAraNAya dravyatveti / tena dravyatvanyUnavRttijAtimAnityarthaH / AkAzAdau vyabhicAranirAsAya caturdazeti / guNavibhAjakopAdhinA vijAtIyacaturdazatvasaMkhyAvacchinnadharmavatvAditi hetvrthH| tena caturdaza~vibhAgavati gaganAdau na vyabhicAraH / caturdazazabdavAcyatvena guNA gRhItAH / tenAnye caturdaza pakSe, anye ca dRSTAnta ityasiddhirna / jJAnAdimatvenezvare'pi tajjAtisiddhiH / yadvAtmamAtrapakSIkaraNe'STaguNAdimatvaM hetuH / na ca prathama hetau caturdazatvaM vyartham, tasya saptatvAdyaghaTitatvAt / jJAneti / zrotre jJAnakAraNamanassaMyogavati vyabhicAravAraNAya asamavAyIti / zabdAsamavAyikAraNavati gagane vyabhicAravAraNAya jJAneti / guNatvavyApyajAtiM sAdhayati kAryamiti / nityarUpe bhAgAsiddhivAraNAya kAryeti / ghaTAdinArthAntaravAraNAya dhvaMse rasAdau ca bAdhavAraNAya rUpamiti / rasAdivyAvRttabhAvakAryatvaM hetuH / Adipadenetare guNA grAhyAH / karmavyAvRttajAterguNasyaiva siddhatvAt / Adipadena dravyagrahe dRSTAntAsiddhissyAt / upAdhinArthAntaravAraNAya jAtitvamuktam / rasavyAvRttajAtimat gandhavyAvRttajAtimadityAdi pRthageva sAdhyam / yadvA rasavyAvRtto gandharUpaniSTho ( vA 1 mA ) sidhyatu ityekameva sAdhyam / na cAdipadena karmAgrahaNe rasavyAvRttarUpakarmaniSThajAtisAdhyApattiH, sadAkArapratIteH sattayaivopapatteH, rUpakarmamAtraniSThavilakSaNAnugatapratIterabhAvAt bhAve vA rUpakarmAnyataratvenaiva tadupapatteH, tAdRzajAteranubhavasiddhatvAt / evamiti / kAryarasaH rUpAdivyAvRttajAtimAn kAryatvAt govat / utkSepaNam apakSepaNAdivyAvRttajAtimat kAryatvAdgovadityAdyanumAnaM karmatvAvAntarajAtisAdhakaM bodhyam / apakSepaNAdibhinnasamavetadharmavatvaM vApakSepaNAdivyAvRttajAtisAdhane hetuH / 1 iti sAmAnyam / 1 dharme iti ca. 2 jAtyAdineti ca. 13 vAraNAyeti ca. 6 vAraNAyeti ca. 7 saMyogAdivaditi ca. 8 sidhyApattiriti ca. 4 vibhAgeti ca 5 bhaGgAyeti ca. 9 padArtha iti ca. Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nirUpaNam] TIkAtrayopetA . [a. TI.] trivargo dravyaguNakarmAkhyaH, tadantargatatvaM tadvRttitvam / zAbaleyaH zabala- . varNo gauH / karmavyaktInAM parasparasajAtIyatvena siddhasAdhanatAvyudAsArtha zAbaleyasajAtIyamityuktam / tatsajAtIyatvaJca karmaNo na gotvAdinetyatiriktasattAsiddhiH / aparasAmAnye tarhi kiM pramANam 1 tadAha kAryaguNa iti / sattAjAtimatvena siddhasAdhanatAvyudAsArtha karmavyAvRttapadam / guNe dravyatvAsambhavAtkarmaNo vyAvRttA jAtirguNatvameva / kAryatvaJcAtra karmAdyanyatvavizeSitaM hetutvena draSTavyam / karmaNo'pi sattAjAtimatvena siddhasAdhanatAvyudosAya guNavyAvRttapadam / tathApi dravyatve kiM pramANaM tadAha kAla iti / dravyatvAt guNavatvAdityarthaH / idAnIM dravyatvAvAntarajAti sAdhayati vipratipanna iti / vyAvRttAsAdhAraNajAtiH, tadvantaH / dravyatvajAtimatvena siddhasAdhanatAvyudAsAthai dravyatvAvAntarapadam / zabdasyAsamavAyikAraNAzraye vyomAdau vyabhicAravAraNArtha jJAnapadam / raso rUpAdivyAvRttajAtimAnityAdiprayogoM rasAdiSu, tato gunntvaavaantrjaatisiddhiH| evaM karmatvAvAntarajAtirapi sAdhyetyAha utkSepaNAdiSu ceti / utkSepaNamapakSepaNAdivyAvRttajAti( mat , jAti ?) matvAt govedityAdiprayogaH / iti pramANamaJjarITippaNe'dvayAraNyayogiviracite sAmAnyapadArthaH / [vA. TI.] atra bahuvRttitvanyUnavRttitvopAdhiprayuktyA dvividhameva sAmAnyamityAha tacceti / nanUpAdhidvayasyaikatra sambhavAtparAparamapi syAditi na vAcyam / tathAtve'nantopAdhikalpanayA tritvaniyamo na syAditi dvaividhyameva yuktamiti / karmeti / karmAntareNa siddhasAdhanatAparihArAya zAbaleyeti / zabalavarNasyApatyaM zAbaleyaH / strIbhyo Dhak / tajjAtIyatvaJca karmaNo na gotvAdinelyatiriktA jAtissiddhA / sA ca satteti / zeSaM spaSTam / iti sAmAnyanirUpaNam / (vizeSanirUpaNam ) nissAmAnya ekenaiva samavAyI vishessH| tatra pramANam-mano manosntaravyAvRttanissAmAnyasamavAyi, dravyatvAt , govaditi / nityA AkAzAdayo vizeSavantaH nityadravyatvAt manovaditi / sa nityaH satve sati jaatishuunytvaatsttaavditi|| iti tArkikacakracUDAmaNisarvadevasUriviracitAyAM pramANamaJjaryA vishesspdaarthssmaaptH| tadvartitvamiti Ta. 2 vyavacchedAyeti ja, Ta. 3 zabdAdyasamavAyIti Ta, zabdAsamavAyIti ja. 4 prayogAditi Ta. 5 gotvavaditi Ta. 6 TippaNake iti Ta. 7 padamidaM nAsti ka, gha pustakayoH. 8 jAtIti nAsti gha pusake, sAmAnyeti ga. 9iti vizeSa padArtha iti ka, kha, ga, gha. Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 pramANamaJjarI [ vizeSa [ba. TI.] nissAmAnya iti / guNAdAvativyAptibhaGgAya nissAmAnya iti / sAmAnye'tivyAptivAraNAya eketi / ekamAtrasamavAyItyarthaH / sambandhavizeSeNaikamAtrasamavAyitvaM vivakSitam / tena paramANuvizeSasya kAlAdau vRttAvapi nAsambhavaH / samba ndhAvizeSeNa paramANumAtravRttau pAkajarUpAdidhvaMse'tivyAptivAraNAya samavAyIti / mano'ntareti / samavAyItyukte guNenArthAntaraim, ata uktaM nissAmAnyeti / sAmAnyenArthAntaravAraNAya mano'ntaravyAvRtteti / bAdhavAraNIya antareti / ghaTavyAvRttamanastvenArthAntaravAraNAya mana iti / manoniSThAtmamanassaMyogadhvaMsenArthAntaravAraNAya samavAyIti / anumAnantu - AkAzAdi manovyAvRttanissAmAnyasamavAyi manobhinnadravyatvAt ghaTavadityAdi bodhyam / hetustu mano'ntaravyAvRttadravyatvaM tena na mano'ntare vyabhicAraH / sAmAnyAdau ca na vyabhicAraH / idAnIM vizeSatvena rUpeNAkAzAdau vizeSaM sAdhayati nitya iti / AkAzAdaya ityAdipadena paramANvAdiparigrahaH / ghaTAdiparigrahe bAghabhaGgAya nityA ityuktam / nityaguNAdiparigraheNa bAdhavAraNAyAkAzAdiparigraheNa dravyaM gRhItam / tathA ca nityadravyANi manovyatiriktanityadravyANi vA pakSa: / ghaTAdau vyabhicArabhaGgAya nityeti / nityaparamANvAdau vyabhicAravAraNAya dravyatvavizeSaNam / anye tu pakSe nityagrahaNe nityadravyaikavRttitvasUcanAyetyAhuH / tatra pakSavizeSaNakRtyasyoktatvAt / sa iti / prAgabhAve vyabhicAravAraNAya satyantam / bhAvatve satIti tadarthaH / ghaTAdau vyabhicAravAraNAya vizeSyabhAgaH / anya nirUpitasamavAyarahitatvAditi tadarthaH / iti vizeSapadArthaH / [a. TI.] samavA~yI vizeSa ityukte saMyogAdAvativyAptissyAdata ekenetyuktam / anekasamavAyina ekasamavAyitvamapyastIti sa eva doSassyAdata evetyuktam / ekenaiva samavAyirUpAdivyavacchedAya nissAmAnyatvavizeSaNaM draSTavyam / manaso nissAmAnyamanastvAdisamavAyitverna siddhasAdhanatAvyudAsAyaM mano'ntaravyAvRttetyuktam / mano'ntaravyAvRttasamavAyItyukte parimANasamavAyitvena siddhasAdhanatA syAdato nissAmAnyapadam / tathApyAkAzAdiSu kathaM vizeSasiddhirata Aha nityA iti / nityadravyaikavRttitvasUcanArthaM nityagrahaNam / tannityatvaM tarhi kathaM tatrAha sa nitya iti / jAtizUnyatvAdityukte prAgabhAve vyabhicArassyAdata uktam sattve satIti / iti pramANamaJjarITippaNe'dvayAraNyayogiviracite vizeSapadArthaH / [ vA. TI. ] sambandhinirUpaNenAkAGkSitatvAdvizeSaM vizadayati nissAmAnya iti / saMyoganirAkaraNAya ekeneti / sAmAnyanirAkaraNAya nissAmAnya iti / anekasamavetaM yattadekasamavetaM 1 tata iti ca. 5 satItyartha iti ca. 9 vyudAsArthamiti ja, Ta. 2 sambandhavizeSeNeti ca. 6 padArthanirUpaNamiti ca. 10 TippaNake iti Ta . 3 itaH padatrayaM nAsti ca pustake. 4 bhaGgAyeti ca. 7 samavAyItIti jha. 8 samavAyitve iti jha. Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nirUpaNam] TIkAtrayopetA bhavatyeveti punarapi sAmAnye'tiprasaGgastadartham eveti / na ca vizeSAbhAvAllakSaNAsambhavaH, sAmAnya tastatsiddheH / asti tAvadasmAkaM goghaTAdiSu vyAvRttapratyayAnimittaprasiddhiH, tathAyogina tulyAkRtiguNAdiSu paramANvAdiSu vyAvRttapratyayAnnimittaM vAcyam / na ca vizeSANAmiva svata eva vyAvRttapratyayajanakatvaM teSAm , jAtyAdirahitatvenAlyantavilakSaNatvAttathAtvaM yuktam , anyathA vizeSatvameva na syAt / prakRte ca jAtyAdinA sArUpyAdyAvRttadhInimittena bhavitavyaM, yannimittaM sa eva vizeSa ityAzayavAMstatra pramANamAha tatreti / guNasamavAyitvena siddhasAdhanatAparihArAya nissaamaanyeti| manastvena tAM pariharati mano'ntaravyAvRttamiti / dRSTAntasiddhAvanyatrApi vizeSaM sAdhayati nityA iti / ghaTanivRttaye nityeti / vizeSANAmanityatvapralayAvasthAyAM sAGkaryaprasaGgasyAdityAzayavAnnityatvaM sAdhayati sa nitya iti / prAgabhAvanivRttaye sattva iti| ___iti vishesspdaarthH| (samavAyanirUpaNam ) nityassambandhassamavAyaH sattAsambandhAnnivartate jAtitvAdgotvava diti| tatra pramANam-samavAyo'smadAdyapratyakSaH, prmaannusmbndhtvaatttsNyogvt| sa nityaH, satve saMtyasamavetatvAt , paramANuvat / vivAdamApannAH samavAyapratyayAH devadattasamavAyapratyayenAbhinnaviSayAH, samavAyapratyaya tvAt, sampratipannasamavAyapratyayavaditi smvaayyektvsiddhiH| iti tArkikacUDAmaNisarvadevasUriviracitAyAM pramANamaJjoM smvaaypdaarthssmaaptH| [ba. TI.] nitya iti / AtmAdAvativyAptivAraNAya sambandha iti / saMyoge'tivyAptivAraNAya nitya iti / sAmAnyavizeSAnyatve sati nissAmAnyabhAvatvaM tallakSaNamRhyam / ataH zaktyAdirUpe nitye sambandhe nAtivyAptiH / satteti / sattAjAtirityarthaH / tena svarUpasattAyAH samavAye vartamAnatve'pi na bAdhaH / nivRttimAtre vaktavye sAmAnyAdinivRttyArthAntaram, ataH sambandhAdityuktam / dviSThasambandhAnivartata ityarthaH / saMyogatvAdistu pakSasama iti na vyabhicAraH / sattAyAH saMyogAnivRttyasambhave pakSadharmatAbalAtsamavAyasiddhiH / yadvA jAtimAtraM pakSaH / vaizeSikarAddhAnte samavAyApratyakSatvaM sAdhayati samavAya iti / ghaTapaTasaMyoge vyabhicAravAraNAya paramANuniSThatvaM vizeSaNam / pRthivItvAdI vyabhicAravAraNAya smbndhtvoktiH| aNusambandhatvAdityeva hetuH tena na paramapadavaiyarthyam / lakSaNAsambhavaM parihatuM nityatvaM sAdhayati 1 tadi nAsti ka, kha, ga pustakeSu, paramANusaMyogavaditi gha. 2 sati samavetatvAditi gha.3 samavAyatvAditi kha. 4 iti samavAyapadArtha iti ka, kha.; iti pravINatArkikasarvadevasUripraNItAyAm iti ga, iti sarvadevaripraNItAyAmiti gha. 5 paziriyaM nAsti ca pustake. 6 saMyoganivRttIti ca. Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANamaJjarI [samavAyasa iti / prAgabhAve vyabhicAravAraNAya bhAvatve satItyuktam / ghaTAdau vyabhicArabhaGgAya vishessybhaagH| asambandhatvAdityuktau dRSTAntAsiddhiH svasvarUpAsiddhizca syAtAm / ata uktam asamavetatvAditi / siddhAntabhUtaM samavAyaikatvaM sAdhayati vivAdamiti / pakSasAdhyayoH pratyayapadaM bAdhAdivAraNAya, samavAyasya nirviSayatvAt / saviSayA ityukterthAntaram , abhinnaviSayA ityukte'pi / pratyayenetyAdhukte'pi ghaTAdipratyayenAbhinna viSayatvAdabAdhazca / devadatteti / vizeSaNaparihAre pakSIbhUtasamavAyapratyayenAbhinna viSayatvasidhyA siddhasAdhanaM syAt , tadvAraNAya devadatteti vizeSaNam / abhAvapratyaye vyabhicArabhaGgAya samavAyeti / sAdhanavaikalyaparihArAya pratyayatvAditi / sampratipanneti / devadattasamavAyapratyayavadityarthaH / yadvA ghaTakapAlasamavAyAtiriktAH samavAyAH ghaTakapAlasamavAyAdabhinnAH samavAyatvAt , ghaTakapAlasamavAyavat iti tarkastu lAghavAkhyaH / dravyAdAvihAkArAnumatapratItyabhAvaprasaGgazca bodhyaH / ato nAprayojakatA, sambandhibhedena bhutvopcaarH| ____ iti smvaayH| [a. TI.] saMyogavyavacchedAya nityapadam / AtmAdivyudAsAya sambandhapadam / saMyoge sattAyA vartamAnatvAttato nivRttyasambhavAttadvilakSaNasamavAyasiddhiH / asmadAdipratyakSaH samavAya iti mataM vyudasyati samavAya iti / ghaTAdisaMyogavyudAsIya paramANusambandhatvAdityuktam / lakSaNAMzabhUtaM nityatvaM sAdhayati sa nitya iti / asamavete prAgabhAve vyabhicAro mA bhUditi sattve satItyuktam / ghaTAdau vyabhicAravAraNArtham asamavetatvapadam / samavAyasyaikatvamabhimataM sAdhayati vivaadmiti| devadattasamavAyapratyayAdanye samavAyapratyayAH pakSaH / khakhasamavAyapratyayAbhinnaviSayatvena siddhasAdhanatAvyudAsAya devadattapadam / ghaTAdipratyaye vyabhicAravAraNAya samavAyapratyayatvAdityuktam / iti pramANamaJjarITippaNe'dvayAraNyayogiviracite samavAyapadArthaH / [vA. TI.] nirUpite sambandhini sambandhaM nirUpayati nitya iti / saMyoganirAkaraNAya nitya iti / AkAzanirAkaraNAya sambandha iti / satteti / vizeSAdivyAvRttatvena siddhasAdhanatAparihArAya sambandhAditi / yatassambandhAdyAvRttassambandhassamavAya iti / na ca tAdAtmyenArthAntaratA, viruddhayostAdAtmyAsambhavAditi / ghaTapaTasambandhanivRttaye paramANupadam / samavAyAnityatve AkAzaparimANAderasambaddhasyaivAvasthAnaM syAt / tacca siddhAntaviruddhamiti nityatvaM sAdhayati sa nitya iti| sambandhatvAdevAsya prAptamanekatvaM vArayati vivAdamApannA iti| devadattasamavAyapratyayAdanyassamavAyapratyayaH / vivAdapadazabdArthe ghaTAdipratyayanivAraNAya samavAyeti / bhedapratyayastu rUpAdivyacakabhedanimitta iti jJeyam / iti smvaayH| 1 viSayatvAbhAvAdvAdhazceti ca. 2 vAraNAyeti ca. 3 pratyayeti nAsti ca pustake. 4 yatheti ca. 5 padArtha iti ca. 6 vyAvarteti ja, Ta. 7 vyavacchedAyeti ja, Ta. 8 TippaNaka iti Ta. Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nirUpaNam] TIkAtrayopetA (abhAvalakSaNaM tadvibhAgazca ) bhaavnissedho'bhaavH| sa dvedhaa-jnyo'jnyshc| prathamaH prdhvNsH| uttaro dvedhA-vinAzI anyathA ceti / AdyaH prAgabhAvaH / uttaro dvedhA-samAnAdhikaraNaniSedhaH anyathA ceti / pUrva itretraabhaavH| uttro'tyntaabhaavH| nAtra prAbhAkaraM prati pramANamabhidhAnIyam / nidrAmaraNanirvANAGgIkArAt / dhiSaNAnirvANaM hi nidraa| upanibandhakAdRSTakSayAt kalevaraviyogo maraNam / nikhilAtmavizeSaguNavilayo nirvANam / atha kathayasi tvam-pratiyogini jJAyamAne kevalAdhikaraNopalambha eva nidreti cet-'maivaM vocaH; vikalpAnupapatteH / dRzyasya pratiyogino vijJAnaM kiM suptasya ? kiMvA yasya kasyacit ? Aye vikalpe suptaH pratibuddhassyAt / na dvitIyaH, paranaragatasaMvitteH paraMnareNa pratyakSeNa jJAtumazakyatvAt / parasya yathAkathaJcit tatra jJAnamastIti cet-na; paramANuguNAnAM yathAkathazcidavagatAnAM niSedhaprasaGgAt / tsmaadbhaavo'nggiikrtvyH| [ba. TI.] bhAveti / yadyapi paryAyeNa na lakSaNam , anyathA ghaTaH kalaza ityAdhuktyA nivRttassyAt / bhAvapadavaiyarthyazca, tathApyabhAvatvamakhaNDameva lakSaNam / anyastu niSpratiyogiko bhAvo na sambhavatIti sUcayituM bhAvapadaM dattamityAha / pare tvabhAvaniSedhe ghaTAdAvativyApti vArayituM bhaavetyuktmityaahuH| samAnAdhikaraNeti / samAnAdhikaraNajAtIya niSedha ityarthaH / sAjAtyantu abhAva vibhAjakopAdhinA / tenAvRttipadArthAnyonyAbhAvasya nAsaGgrahaH / ayamayaM na bhavatItyAdipratItyA viSayIkriyamANa iti vaarthH| anyathA ceti / svavRtyavacchedena svavyadhikaraNa ityarthaH / tena kAlabhedena ghaTasamAnAdhikaraNasya ghaTAtyantAbhAvasya nAsaGgraha iti bhAvaH / na ca prAgabhAvadhvaMsayorativyAptiH, pratiyogikAle vartamAnatve satIti vizeSaNAt / anye tu saMsargAbhAvamAdAyApyakhaNDA evetyAhuH / na cAkAzAtyantAbhAvAdyasaGgrahaH, tasya vRttyasiddheriti vAcyam / tasyApi tAdRzavyadhikaraNajAtIyatvAt / dhiSaNeti / prahArA(dha di)prayojyabudhyabhAve nidrAsuSuptirvyavahriyata iti bhAvaH / yadvA suSuptiH purItatideze manaso'vasthAnam / evaJca jJAnAbhAvAtsuSuptirbhinaiveti bodhyam / tathA ca dhiSaNAnirvANasamApanaM suSuptirityartho bodhyaH / na tu jJAnAbhAvaH kevalAdhikaraNamevetyata Aha upanivandhaketi / upanibandhakatvaM zarIrAdinA saha sambandharUpatvaM zarIrAdijanakatvaM vA / kSayo dhvaMsarUpo'bhAvaH svIkRtaH / kalevarasya vilayo dhvaMsa eva khiikRtH| . sAmAnAdhikaraNyeti kha. 2 hIti nAti ga gha, pustakayoH. 3 kathaM dRzye iti mu. 4 maivamavoca iti mu. 5 zyapratiyogina iti ka. 6 padamidaM nAsti kha, gha pustakayoH 7 prabuddha iti ka, kha, pa. parataravRttIti mu. 9 paratareNeti mu. 10 bhAvatvAdayo'pIti ca.11 samaye itica. IRTAITHILI Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANamaJjarI 104 [abhAvayadi jIvanadhvaMso maraNaM tadApyabhAvasvIkAraH / kRSNAdizarIraviyogo'pi maraNaM sthAdataH paJcamyantam / skhnisstthaadRssttkssyaadityrthH| tena na jIvAdRSTakSayaprayojyabhagavakalevaradhvaMso maraNamiti bodhyam / apare tu-upanibandhakAdRSTakSaya eva maraNamiti nijagaduH / nanu so'pyadhikaraNAtmetyata Aha nikhileti / yatkiJcidvizeSaguNavRtteH saMsAritAdazAyAM vartamAnatvenAtivyAptiM vArayituM nikhiletyuktam / rUpAdidhvaMsasya muktitvaM vArayitum Atmeti / AtmamanassaMyogAdidhvaMsasya muktitvApattyA manaHpravRtterapi muktatvApAtaM vArayituM vizeSeti / guNAbhAvamAtraM na muktirityata uktam vilaya iti / dhvaMsa ityarthaH / idantu paramatasiddhaM lakSaNamiti kRtvA doSo neha vicAryate / na cAyaM vilayo'dhikaraNAtmA, mukterajanyatvApAtenApuruSArthatvApAtAt / pararahasyamuddhATayati atheti / dRzya ityanena pratiyoginaH prAmANikatvamAnaM sUcayitum , yadvA yogyAbhAvasya yogyatAnihAya dRzya ityuktam / pratiyogiviziSTasyAdhikaraNasyAbhAvatvaM vArayituM kevaleti nijagade / pratiyogyajJAnadazAyAmabhAvavyavahAraM vArayituM jJAyamAna ityuktam / adhikaraNasvarUpasattAdazAyAmabhAvavyavahArAtiprasaktivAraNAya upalambha ityuktam / adhikaraNetyuparaJjakam / yadvA aprakRtAdhikaraNe'bhAvavyavahAraM vArayitum adhikaraNapadaM prakRtAdhikaraNaparam / supta iti / tathA ca nidrAbhaGgaprasaGga iti nigarvaH / pratiyogijJAne saMti jJAnAbhAvAditi / parasyeti / liGgAdinetyarthaH / tathA ca pratiyogijJAnaghaTitAdhikaraNopalambharUpo bhAvaH pratyakSo na syAditi bhAvaH / pratiyoginopratyakSatve pratiyogilaiGgikajJAnAdinA bhAvavyavahAre'tiprasaktimAha neti / vastutastu-abhAvamantareNa kaivalyameva nirUpayituM na zakyamityanyatra prapaJcaH / [a. TI. niSpratiyogikaniSedhAsambhavAt bhAvaniSedha ityuktam / vinAzI praagbhaavH| anyathA nityaH / samAnAdhikaraNo'yaM na bhavatIti niSedhaH / nanu prAbhAkarA abhAvaM na manvata, tAn prati pramANaM vAcyam, tatrAha-nAtreti / nidrAdyaGgIkAre kathamabhAvAGgIkAra ityata Aha dhiSaNetyAdi / dhiSaNA buddhiH / nirvANaM pradhvaMsaH / upanibandhakaM dehArambhakam / ekadezenAtmavizeSaguNavilayaH saMsAradazAyAmapyastIti nikhilapadam / tadIyaM rahasyamutthApayati atheti / jJAyamAne smaryamANe duHkhA~diviziSTAdhikaraNopalambhe duHkhAbhAvavyavahAraprasaGgavAraNArtha kevalapadam / tasmaryamANe'pi pratiyoginyabhAvavyavahAraH prasaktastatrAha-(atheti ?) / pratiyogini jJAyamAna ityuktaM tarkabalena dUSayati maivaM voca iti / yadi suptasya pratiyogivijJAnaM tarhi sa svapne'pi prabuddhassyAdato nAdyaH kalpaH / dhiSaNAnirvANaM hi nidrA / tatassA pratiyogibhUtA buddhiH, sA ca parasya pratyakSA na bhavati / tathApi yathAkathaJcijjJAyata iti zaGkate parasyeti / yathAkathaJciliGgenetyarthaH / tathApyadhikaraNa 1 svIkRta iti ca. 2 kSayAdi iti ca. 3 Aditi nAsti ca pustake. 4 itaH padacatuSTayaM nAsti ca pustake. 5bhAvAbhAvAditi cha. 6 viSaya iti Ta. 7duHkhAviziSTeti Ta. 8 uktamiti nAsti Ta pustake. Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TIkAtrayopetA nirUpaNam ] 105 syApratyakSatvAtpratiyogiviSayalaiGgikajJAnamAtreNa tanniSedhavyavahAre'tiprasaGga ityAha neti / abhAvAnaGgIkAre kevalazabdArtha eva durnirUpa iti na liGgenApi kevalAdhikaraNopalambha iti bhAvaH / nigamayati tasmAditi / [vA. TI] pratiyogibhAvanirUpaNAnantaramabhAvaM nirUpayati bhAveti / abhAvaniSedhe'tivyAvyAptiparihArAya bhAveti / samAnAdhikaraNaniSedho nAma tAdAtmyaniSedhaH / dhiSaNAnirvANaM cAkSuSAdijJAnAbhAvaH / upanibandhakaM dehapramANAdisambandhaghaTakam / kalevaravilayo nAma dehasya prANAderviyogaH / kiyadvizeSaguNavilayaH saMsAradazAyAmapyastIti nikhiletyuktam / pramANayogye budhyAdAvanubhUyamAne AtmamAtropalambha eva nidrAdiriti khayameva tanmatamAzaGkate atheti / pariharati maivamiti / vijJAnamityatra pratyakSaM vivakSitamAnumAnikaM vA ? tatrAdyaM dvidhA vikalpya dUSayati Adya ityAdinA / dvitIyaM zaGkate atheti / AnumAnikajJAnamAtreNAdhikaraNAvagatau tanniSedhe'tiprasaGga iti dUSayati neti / paramANuSviti zeSaH / upasaMharati tasmAditi / * ( mokSe pramANam ) tatrApi mokSe pramANam - AtmA kadAcidazeSavizeSaguNazUnyaH, anityavizeSaguNatvAt, pArthiva paramANuvaditi / nAkAze vyabhicAraH, tasyApi tathA sAdhanAt / iti tArkikacakracUDAmaNi sarvadevaviracitAyAM . pramANamaJjaryAm abhAvapadArthassamAptaH / // iti pramANamaJjarI samAptA // [ba.TI.] svAbhimate mokSe pramANamAha Atmeti / jalaparamANau vyabhicAravAraNAya vizeSeti / vizeSapadArthasya dhvaMso nAstyeva / vizeSapadena dharmavizeSagrahaNe jalaparamANau vyabhicAraH, tatrApi saMyogAdInAM sattvAt / vizeSapadenaiva vizeSaguNagrahaNe phalato na vizeSaH / bAdhavAraNAya kadAciditi / parimANAderadhvaMsAt bAdhavAraNAya vizeSeti / yatkizcidvizeSaguNadhvaMsenArthAntaravAraNAya azeSeti / AtmA saMsAryAtmA | guNapadAdAne'zeSasya dharmavizeSasya parimANAdeH dhvaMsAsambhavAdbAdhassyAttadarthaM guNapadam / yadyapi pArthivaparamANurna dRSTAntaH, pakSasamatvAt, tathApyanumAnAntare tAtparyamavagamanIyam / tatheti / AkAzasya pakSasamatvAt uktarUpasAdhyavatvasAdhanAdityarthaH / na hi pakSe pakSame vA vyabhicAra iti bhAvaH / vastutastu hetumattayA nizcite sAdhyavattayA sandigdhena 1 durjeya iti Ta. 2 tatra mokSe iti mu; tatrApi mokSapramANamiti gha. 3 guNavazAditi kha, guNavatvAditi ga, gha. 4 iti tArkikasarvadevasUriNeti ka, kha; iti zrImattArkikacUDAmaNisarvadeveti ga, iti tArkikasarvadevasUri praNIteti gha. 5 padamidaM nAsti ca pustake. pramANa0 14 Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ abhAva sandigdhavyabhicAraH / vyAptigraheNAnumitereva tadvirahe tata evAnumitivirahAt na tAdRzaH sandigdhavyabhicAro doSaH, kintu sAdhyAbhAvavattayA nizcite hetumattayA sandigdhe sandigdhavyabhicAro doSa iti paryAlocanIyamiti / yanmizrabalabhadreNa niraTaGkIha kiJcana / tacchodhayantu sudhiyassArAsAravivecakAH || iti zrIviSNudAsa tripAThitanUjamAdhvIputramizrazrIbalabhadrakRtA pramANamaJjarITIkA samAptA // 106 pramANamaJjarI * [a. TI.] svAbhimate nirvANe pramANamAha tatrApIti / bAdhanyudAsArthaM kadAcitpadam / jalAdiparamANuSu vyabhicAravAraNArtham anityavizeSaguNatvAdityuktam / pAke pArthivaparamANUnAmuktasAdhyavatvam / athavA krameNa sarvamuktyaGgIkArAdatyantoccheda eva, pArthivANu - vizeSaguNAnAM punaH prANibhogArthaM sRSTyanArambhAt / AkAze'naikAntikatvamAzaGkayAha, nAkAza iti / sapakSatvAnna vyabhicAra ityarthaH / pramANamaJjarIvyAkhyA samAsena vinirmitA / saMvidAraNyatuSTyarthamadvayAraNyayoginA // iti pramANamaJjarITippaNe'dvayAraNyayogiviracite'bhAvapadArthassamAptaH / [vA. TI] nanu mokSakharUpe vAdinAM vipratipatterevaMvidha eva mokSa ityetasminnarthe kiM pramANamata Aha ttreti| tasminnityarthaH / nAnyasminmAnamityapi sUcitam / siddhasAdhana parihArAya anityeti / tatra cAgamaH- "azarIraM vAva santaM na priyApriye spRzataH" iti / AkAze vyabhicAramAzaGkya pariharati nAkAza iti / sapakSatvAditi bhAvaH / zAke bANagajatricandragaNite varSe subhAnau zume deze ghADapadAGkite dhRtavati zrIpadmanAbhe vibhau / lakSmIzAGghri......tulasIkRSNAGgabhUtanoyAkhyAkovida bhaTTavAmana imAM lakSmIpatiprItaye // TIkeyaM na bhavetprItyai matsaragrastacetasAm / tathApi sujanAnandadAyinI kalpatAM ciram // iti vAmanabhaTTaviracitAyAM pramANAmaJjarITIkAyAM abhAvapadArthassamAptaH / // samApto'yaM granthaH // : padamidaM nAsti ca pustake. 2 punaH prANImi nAti 8 pustake, 3 padmamidaM nAkhi Ta pustake. Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjasthAna purAtana granthamAlA 'saMskRta-prAkRta' sAhitya zreNike antargata jo grantha presomeM chapa rahe haiM unakI nAmAvali 1tripurAbhAratI laghustava-kartA siddhasArasvata laghupaNDita / 2 bAlazikSA vyAkaraNa-kartA Thakkura sNgraamsiNh| 3 karuNAmRtaprapA-kartA mahAkavi Thakkura somezvara deva / 4 padArtharatnamaJjUSA-kartA paM. kRSNamizra / 5 zakunapradIpa-kartA paM. laavnnyshrmaa| 6 uktiratnAkara-kartA paM. sAdhusundara gaNI / 7 prAkRtAnanda (prAkRta vyAkaraNa)-kartA paM. raghunAtha kavi / 8 IzvaravilAsakAvya-kartA paM. kRSNabhaTTa / 9 maharSikulavaibhava-kartA paM. madhusUdana ojhA vidyAvAcaspati / 10 cakrapANivijayakAvya-kartA paM. lakSmIdhara bhtttt| 11 kAvyaprakAzasaMketako bhaTTa someshvr| 12 pramANamaJjarI (vRttitrayopetA)- mUlakatA sarvadevAcArya / 13 vRttidIpikA-kartA mauni kRSNabhaTTa / 14 tarkasaMgraha phakkikA-kartA paM. kSamAkalyANa gnnii| 15 rAjavinoda kAvya-kartA kavi udyraaj| 16 yaMtrarAjaracanA-kartA mahArAjA savAI jayasiMha / 17 kArakasaMbandhodyota- kartA paM. rbhsnndii| 18 zRMgArahArAvali-kartA zrIharSakavi 19 kRSNagItikAvyAnikartA kavi somnaath| 20 nRttasaMgraha-ajJAtakavikartRka / 21 nRtyaratnakozakartA rAjAdhirAja kuMbhakarNadeva / 22 nandopAkhyAna-ajJAtavidvatkartRka / 23 cAndravyAkaraNa-kartA mahAvaiyyAkaraNa candragomI / 24 zabdaratnapradIpaajJAtakartRka / 25 ratnakoza ajJAtakartRka / 26 kavikaustubha-kartA paM. raghunAtha manohara / 27 maNiparIkSAdi-prakaraNa ajJAtakartRka / 28 sAmudrakam-ajJAtanAmakartRka / 29 zatakatrayam - kartA bhartRhari (dhanasArakRta vyAkhyAyukta) 30 vsntvilaas-ajnyaatkrtk| 'rAjasthAnI-hindI' sAhitya zreNimeM prakAzita honevAle granthoMkI nAmAvali 1 kAnhaDa de prabandha-kartA jAlora nivAsI kavi padmanAbha / 2 gorA bAdala padamiNI caupaI-kartA kavi hemaratana / 3 vasantavilAsa phaagu| 4 kurmavaMza yazaprakAza apara nAma lAvArAsA-kartA kaviyA gopAladAna / 5 kyAma khAM rAsA-kartA muslima kavi jAna / 6 bAMkIdAsarI khyAta / 7 muMhatA naiNasIrI khyAta / 8 rAThoDa vazarI utpatti / 9 khIMcI gaMgeva nIMbAvataro dopaharo. rAjAna rAutaro vAtavaNAva Adi rAjasthAnI varNanAtmaka rcnaa| 10 dADhAlA ekala giDarI vAta / ityaadi| prAptisthAna-saMcAlaka rAjasthAna purAtattva mandira, jayapura (rAjasthAna)