Book Title: Kavyanushasanam
Author(s): Prashamrativijay
Publisher: Pravachan Prakashan Puna
Catalog link: https://jainqq.org/explore/009507/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIvijayamahodayasUrigraMthamAlA-16 zrIvijayamahodayasUrigraMthamAlA-16 zrImad-vAgbhaTTaviracitaM svopajJa-alaGkAratilakavyAkhyAsamalaGkRtaM granthanAma : kAvyAnuzAsanam punaHsampAdaka : munizrIprazamarativijayajI prakAzaka : pravacana prakAzana-pUnA kAvyAnuzAsanam AvRtti : prathamA mUlya : ru. 80-00 :8+176 : PRAVACHAN PRAKASHAN, 2005 * sampAdakaH zivadatta zarmA + vAsudeva zarmA (prAptisthAna punaHsampAdakaH tapAgacchAdhirAja pUjyAcAryadevazrImad vijayarAmacandrasUrIndrANAM ziSyANuH prazamarativijayaH pUnA : pravacana prakAzana, 488, ravivAra peTha, pUnA-411002, phona : 020-24453044, 30922069 mo. 9890055310 ahamadAbAda : sarasvatI pustaka bhaMDAra, hAthIkhAnA, ratanapola, ahamadAbAda 380001, phona : 25356692 azokabhAI ghelAbhAI zAha, 201, oesIsa, aMkura skUla sAme, pAlaDI, ahamadAbAda-7 phona : 079-26633085 mo. 9327007579 muMbaI hindI graMtha kAryAlaya, hIrAbAga, sI. pI. TeMka, muMbaI-40004, phona : 23826739, 20622600 Website - www.hindibooks.8m.com Jain and Indology@yahoogroups.com Email : manish.modi@bol.mtnl.in akSarAMkana : virati grAphiksa, ahamadAbAda, phona : 079-22681814 * lAbhArthI * zrI cintAmaNI pArzvanAtha mahArAja jaina zve. ma. saMgha pArasanAtha lena, nAsika Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakIya punaHsaMpAdana zrImahodayasUrijI graMthamALAnuM soLamuM puSpa ApanA hAthamAM che. kAvyAnuzAsanam. kalikAlasarvajJazrI hemacaMdrasUrijI mahArAjAe raceluM kAvyAnuzAsanam alaga che ane tenuM prakAzana amo A pUrve karI cUkyA che. A kAvyAnuzAsanamU-nA kartA che zrIvAbhaTTa, jJAnabhaMDAranAM lIsTamAM A pustaka hotuM nathI to kabATomAM hoya ja kyAMthI ? varaso pahelAM chapAyeluM. jUnAM bhaMDAromAM sacavAyuM hoya to maLI Ave. e vaLI hAthamAM lo to pAnAM baTakI jAya tenuM jUnuM. A tenuM punaHprakAzana che. tapAgacchAdhirAja pUjyapAda AcArya bhagavaMta zrImad vijayarAmacaMdra sUrIzvarajI mahArAjAnA vidvAnu ziSyaratno pravacanakAra baMdhubelaDI pU. munirAjazrI vairAgyarativijayajI ma., pU. munirAjazrI prazamarativijayajI ma. dvArA saMpAdita saMskRta prAkRta graMthone comerathI aDhaLaka AvakAra maLe che teno amone AnaMda che. pU. sAdhvIjIzrI prazamanidhizrIjI ma. e A graMthanAM prUphacekIMgamAM khUba sahAya karI che. parama zraddhaya gacchAdhipati pUjyapAda AcArya bhagavaMta zrImad vijaya hemabhUSaNasUrIzvarajI mahArAjAnI preraNAthI zrI ciMtAmaNI pArzvanAtha mahArAja jaina zve. mU. saMgha, pArasanAtha lena, nAsika saMghe A graMthanAM prakAzanano lAbha lIdho che. prAcIna graMtha navesarathI saMghasamakSa mUkavAno AnaMda ane gauravanI anubhUti Ape che. bhAratIya sAhityazAstranA prakAMDa vidvAna zrI durgAprasAda dvivedIe jaina sAhitya graMthonI noMdha A rIte lIdhI che : jainasya AcAryahamacandrasya svopajJAlaGkAracUDAmaNivRttisahitaM kAvyAnuzAsanam / jainasya vAgbhaTasya kAvyAnuzAsanam / jainasya vAgbhaTasya vaagbhttaataddIra: 1 AmAM vAbhaTTanAM kAvyAnuzAsana mATe teo lakhe che ke vApaTIyuM kAvyAnuzAsanaM prAcInazailIkam / sAmAnya rIte kAvyanI samajaNa ApatA graMtho badhA eka sarakhA ja hovAnuM mAnIne, je hAthamAM Ave te graMtha vAMcI levAno abhigama raheto hoya che. kAvyanI samajaNa ApanArA graMthonI paraMparA paNa che ane tenA saMpradAyo paNa che. + mukhyatve alaMkAronI samajaNa ApatA graMthonI paraMparA bhAmahanA kAvyAlaMkAra thI 23 thAya che te kAvyAdarza, candrAloka, kuvalayAnanda jevA aneka graMtho dvArA cAlatI rahI che. + dhvanyAto, vof% nIravata, vivivAra jevA graMthoe potapotAnA saMpradAya pravartAvyA. AnaMdavardhanano dhvanisaMpradAya sauthI vadhu prasiddha banyo che. + nATyazAstra, nATyakrSaNa jevA graMthoe dezyakAvyarUpa nATakanI saMpUrNa carcA karI che. - pravacana prakAzana Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ + vyapravAza, sAhityarvana, rasaTdhara jevA Akara graMthomAM kAvyanAM tamAma pAsAnI chaNAvaTa thaI che. dhvanisaMpradAyanA svIkArarUpe A graMthomAM zabda zaktivicAra karavAmAM Ave che. dArzanika kakSAnI A durUha carcA navyazailI gaNAya che. vAbhaTTanAM kAvyAnuzAsanamAM provIna zaitI hovAno matalaba kevaLa eTalo ja che ke emAM zabdazaktinI carcAne sthAna maLyuM nathI. bAkI kAvyatattvanuM sarvAgINa vizleSaNa AmAM che. banArasanI lokapriya banelI vyiAnA sirIjhamAM tettALIsamA kramAMke A kAvyAnuzAsananI bIjI AvRtti chapAI hatI. tenuM punaHsaMpAdana karIne A graMthane navesarathI prakAzita karavAmAM Avyo che. punaHsaMpAdanamAM je navA umerA che te A mujaba. (1) jUnI AvRttimAM A graMtha 68 pAnAmAM pUro thaI gayo hato. A AvRttimAM 164 pAnAM A ja graMthe rokyA che. AvuM zI rIte banyuM ? (2) jUnI AvRttimAM hastalikhita pratanI jema graMtha ane uddharaNa satata cAlyAM karatAM hatAM. A AvRttimAM uddharaNone svataMtra peregrApha maLyA che. (3) jUnI AvRttimAM graMtha ane uddharaNanA TAipa eka sarakhA hatA. A AvRttimAM uddharaNone Bold TAipamAM chApyAM (6) Page 108thI 119 para zabdacitranI AkRtio mUkI che te jUnI AvRttimAM sadaMtara nathI. (7) Page 165thI 174 sudhI uddharaNono akArAdikrama che je jUnI AvRttimAM nathI. A punaHsaMpAdanamAM hajI ATaluM khUTe che. (1) dareka uddharaNonAM mULasthAno zodhIne tenI noMdha karavI. (2) uddharaNomAM AvatuM pAThAMtaraNa sudhArI levuM. dA.ta. vavat punthaLe unana nina niti pratapata: | AmAM nina-nI jagyAe ziva hovuM joIe. bhartuharinA zabdo che. (3) kvacit azuddhi jovA maLe che te hastalikhita prato dvArA sudhAravI. samayAbhAve te thaI zakyuM nathI. chatAM jeTaluM kAma thayuM che te paNa A graMthane vAMcavAmAM upayogI banaze. eka gRhastha vyakti Avo suMdara graMtha banAve che te keTalI moTI vAta che ? kAvyano rasAsvAda ane kAvyanI racanA karavAmAM A graMthano abhyAsa khUba upakAraka nIvaDaze te nakkI. caitra suda 13 prazamarativijaya vi. saM. 2062 valasADa (4) jUnI AvRttimAM mULa sUtro sAthe saMkhyAMka hatA nahIM. A AvRttimAM adhyAya dITha saMkhyAMka mUkyA che. (5) jUnI AvRttinI chapAI AMkho mATe AkarSaka ke ArAmadAyaka nahotI. A AvRttimAM e mude chapAIne Adhunika rUpa maLyuM che. Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anukrama prathamo'dhyAyaH dvitIyo'dhyAyaH tRtIyo'dhyAyaH caturtho'dhyAyaH paJcamo'dhyAyaH pariziSTam uddhRtapadAnAmakArAdikramaH 1 42 73 105 133 165 Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvyAnuzAsanam prathamo'dhyAyaH praNipatya prabhuM nAbhisambhavaM bhaktinirbharaH / vivRNomi svayamahaM nijaM kAvyAnuzAsanam // granthArambhe ziSTasamayaparipAlanAyAbhidheyasambandhaprayojanapratipAdanAya ca kaunteya-kula-kamala-vikAsanaika-bhAskarasya dustaratara-samastazAstrApArapArAvAra-gahanamadhyAvagAhanA-mandamandarasya vilasatkalikAla-ke likamalinI-kulamUlonmUlana-mattamataGgajasya sakalalipibhASAvizeSasammukhInazemuSI-matimukhara-mukhI(mUkI)kRtAzeSavizeSajJasya nikhilakavikulAmAna-sanmAnadAna-samupAjitojjhitavitata-kIrtilatA-vyAptAkhaNDabrahmANDamaNDapasya duSTakarmASTaka - gADha-karahATaviTapi-protpATanapaTiSThaparameSThipRSTha-zrImadariSTanemi-caraNakamalamadhukarasya durdharatara-dharmadhurAdharaNaikabandhura-dhurandharasyA'gaNya-puNya-lAvaNya-paNyApaNika-nipuNa-gaNikAgaNekSaNa-pratikSaNanipIyamAna-sarvAGgasaubhAgyApratimarUpa-saMpatparAjitaratipatipratipanna-sevAsarvasva-svayaMsiddha-kArmaNakarmAtiparavaza-ramaNIyaramaNIgaNasya sakalajanacetazcamatkArita-medapATa viSayapratiSThita-zrImatpArzvajinayAtrAmahotsavasamudbhatAbhu tayazaHprasarapUritAzeSabhuvanAbhogasya kAritAmarapuraparispadhi zrI rAhaDapurasatiSThApitasupratiSThahimagiri-zikharAnukAriramaNIyazubhrAbhraMlihazrImannemijinavarAgArottuGgazRGgotsaGga-saGgatasauvarNadhvajAgralambamAna-kiGkiNIjhaNatkAra-vitrAsitaravirathaturaGgamasyA'mandamandarAyamAna-yAnapAtrazatasahasra-mathyamAnamahAbdhimadhya-samullasallakSmIlakSitavakSaHsthalasya nijabhujayugalopArjitAjitavittajAta-janitana loTaka-purapratiSThitatribhuvanAdbhuta-zrInAbhisambhavajinasadanaprAgbhAganirmApita-dvAviMzati devagRhikAmaNDalasya nijAgrajavara zrIrAhaDapAdapaGkajAvicalabhakti-guNAvagaNitalakSmaNasya sakalasImantinI-sImantaratnAyamAna-sugRhIta-nAmadheyazrIman-mahAdevI-kukSi-zuktizauktikeyasya zrI makkalapA-bhidhAnapradhAnadugdhodadhi-samudbhUtAdbhuta-nityoditanistandra candrasya vasundharAvadhUhRdayahArasya zrImannemi-kumArasya nandano vinirmitAnekanavyabhavyanATakacchando'laGkAramahAkAvya-pramukhamahAprabandhabandhuro'pAratarazAstrasAgarasamuttaraNatIrthAyamAnazemuSI-samabhyastasamastAnavadyavidyAvinodakandalitasakalakalAkalApasampadudbhaTo mahAkaviH zrI vAgbhaTo'bhISTadevatAnamaskArapUrvamupakramate / yathA sarvArdhamAgadhI sarvabhASAsu pariNAminIm / sarvapAM sarvato vAcaM sArvajJI praNidadhmahe // 1 // vilokyAnekazAstrANi nijabuddhiprakarSataH / viduSAM harSapoSAya vacmi kAvyAnuzAsanam // 2 // tadyathA kAvyaM pramodAyA'narthaparihArAya vyavahArajJAnAya trivargaphalalAbhAya kAntAtulyatayopadezAya kIrtaye ca // 1 // caturacetazcamatkArakAri kaveH karma kAvyam / tacca kaveH zrotuzca sudhAnisyandasundaraM pramodamutpAdayati, bANamayUrAdInAmiva rogA dhanartha nihanti, heyopAdeyavivecanAdvyavahArakauzalyaM janayati, tattvAvabodhadvAreNa nRpAdiparitoSaNena zRGgArarasaprAdhAnyena ca puruSArthatrayaphalamAkalayati, kAnteva sarasatApAdanena sammukhIkRtya 'rAmAdivadvartitavyaM na rAvaNAdivat' ityupadizati / ayaM khalu samayo mahAkavInAm // vayaM tu kIrtimevaikAM kAvyahetutayA manyAmahe / yataHtAvatpramodaH sulabho lAbhAdinApi, anarthaparihAraH prakArAntareNApi, Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamo'dhyAyaH vyavahArajJAnaM cANakyAdinItizAstrebhyo'pi devagurucaraNaparicaraNatapazcaraNakaraNAdinA vividhavyavasAyakarmabhiH priyAsaMlApAdibhizca trivargaphalasiddhiH, kAntAtulyatayopadezazca kAdAcitkaH syAt / ataH kIrtirevaikA kAvyahetuH / anyathA kathamanekakAlAtikrAntAH kSitipatayaH pratyakSA iva zAstreSu prapaJcyamAnAH pratibhAnti, kAlidAsaprabhRtayo mahAkavayazcAdyayAvat sahRdayahRdayahAratAmanuharanti, kiM taiH kimapyamarasadanAdikaM kRtaM na syAt / yadAhaamarasadanAdibhyo bhUtA na kIrtiranazvarI bhavati yadasau saMpuSTA'pi praNazyati tatkSaye / tadalamamalaM kAvyaM kartuM yateta samAhito jagati sakale vyAsAdInAM vilokya paraM yazaH // vyutpattyabhyAsasaMskRtA pratibhA'sya hetuH // 2 // pratibhA navanavollekhazAlinI prajJA / sA ca jJAnAvaraNIyAdikarmakSayopahetukA gaNadharAdInAmiva sahajA, devatAparitoSauSadhAdihetukA kAlidAsAdInAmivaupAdhikI / etAmapi vayaM karmakSayahetukAmeva manyAmahe / pratibhaiva ca kavInAM kAvyakaraNakAraNam / vyutpattyabhyAsau tasyA eva saMskArakArakau na tu kAvyahetU / dRzyete hi pratibhAhInasya viphalau vyutpattyabhyAsau / vyutpatti vyAcaSTe loke sthAvarajaGgamarUpe tatsvarUpe ca lakSaNapramANasAhityacchando'laGkArazrutismRtipurANetihAsAgamanATyAbhidhAnakoSakAmArthayogAdizAstreSu ca nipuNatA vyutpattiH // 3 // lokazcaturdazarajjvAtmakaM jagat / taccaikadvitricatuHsaptacaturdazaikaviMzatisaGkhyAmatairanekadhA bhavati / tatra caikaM yathA 'yadAjJayA skhalitamidaM na laGghate 4 nijaM nijaM jagadavadhiM kadAcana / tayoH samaprakaTitadaNDacaNDayoH kimantaraM narapatidharmarAjayoH // dve yathA 'ruNaddhi rodasI cAsya yAvatkIrtiranazvarI / tAvatkilAyamadhyAsta suntatI vaibudhaM padam // ' trINi yathA ' sa vaH pAtu jinaH kRtsnamIkSate yaH pratikSaNam / rUpairanantairekaikajantorvyAptaM jagattrayam // ' sapta yathA 'saMstambhinI pRthunitambataTairdharitryAH saMvAhinI jalamucAM calaketuhastaiH / harSasya saptabhuvanaprathitorukIrte: prAsAdapaGktiriyamucchikharA vibhAti // ' caturdaza yathA 'nyAyyasvabhAvasamupArjitavittajAtA nirmApitAdijinamandirakandajanmA / zrIrAhaDasya bhuvanAni caturdazApi saMrohati sma vitatA khalu kIrtivalliH // ' ekaviMzatirityapare kAvyAnuzAsanam 'harahAsaharAvAsaharahAranibhaprabhAH / kIrtayastava limpantu bhuvanAnyekaviMzatim // ' tatra lokatritayApekSayA bhUriyaM madhyamo lokaH / tatra yoSidvalayAkRtayaH kramazo dviguNadviguNavistArA asaGkhyAtA Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvyAnuzAsanam prathamo'dhyAyaH dvIpasamudrAH / kavisamayazcAyam'jambUdvIpaH sarvamadhye tatazca plakSo nAmnA zAlmalo'ntaH kramo'ntaH / krauJcaH zAkaH puSkarazcetyathaiSAM bAhyA bAhyA saMsthitimaNDalIbhiH // ' lAvaNo rasamayaH surodakaH sArpiSo dadhijalaH payaHpayAH / svAduvArirudadhizca saptamastAnparItya ta ime vyavasthitAH // tatra caika eva samudra iti kecit'dvIpAnyaSTAdazAni kSitirapi navabhirvistRtA svAGgakhaNDai rekAmbhodhidigantaprasRmarasalilaH prAjyametatsurAjyam / kasminnavyAjakelivyatikaravijayopArjite vIracarye paryAptaM me na dAtustadidamiti dhiyA vedhase yazcakopa / ' traya ityanye'kAntizrIhIdhRtimatimukhA yoSito'nena tAvat pArve nyastAH kimu tadadhunA durbhagA'haM karomi / kaunteyendostaditi suciraM cintayitveva seA prolladhyAbdhitritayamagamat kIrtikAntA parastAt / catvAra ityapare'bhrAntaM caturjaladhisImni mayA pRthivyAmIdRgna devabhavanaM na ca maNDapazrIH / astItyamutra phalake prabhurAhaDasya kIrtirmahAbhyudayinI likhati prazastim / ' saptetyapare'sAvaSTambhanizumbhanirbharanamadbhagolani:pIDana nyaJcatkarparakUrmakampavilasadbrahmANDabhANDasthiti / pAtAlapratimallagallavivaraprakSiptasaptArNavaM vande vanditanIlakaNThapariSadvyaktaddhi vaH krIDitam // ' 'trimekhalaH svarNamayo vizAlasthAlavartulaH / jambUdvIpasya madhye'sti merurAdyo mahIbhRtAm // ' tadapekSayA dakSiNato bhArataM varSamidam / asya nava khaNDAnItyeke'mRditvA do:kaNDUM samarabhuvi vairikSitibhujA bhujAdaNDe dadhuH kati na navakhaNDAM vasumatIm / yadevaM sAmrAjye vijayini vitRSNena manasA yazo yogIzAnAM pibasi nRpa tatkasya sadRzam / SaT khaNDAnItyapare'SaTkhaNDakhaNDAjagatImaNDalAkhaNDalo'bhavat / bhUbhartA bharato nAma nAbhinandananandanaH // ' tasmizca bharatakSetre'vindhyazca pAriyAtrazca zaktimAnakSaparvataH / mAhendrasahyamalayAH saptaite kulaparvatAH // ' tatra vindhyAdayaH prasiddhavRttAntA eva / malayAstu catvAraH / tatra prathamo yathA'elAlavaGgalavalIkakkolaM jAtimaricajanmapadam / nayanAnandanacandanapAdapasadanaM sa tatra nagaH // ' dvitIyo yathA'tasmin vidrumabhUruhaH pratipadaM vezeSu muktAphalaM ratnAnAM khanayaH punAti ca muniH zrRGgANi kumbhodbhavaH / Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamo'dhyAyaH kArpUrAstaravaH sphuTanti vikaTaiH kaNThIravANAM vai ryasyAbhAti taTeSu mauktikanidhiH sA tAmraparNI sarit // ' tRtIyo yathA-- vilAsabhUmirdevAnAM nRNAM rogAspadaM muneH / sadA puSpaphalArAmaramyasAnuH sa parvataH // ' caturtho yathA ' sA tatra cAmIkararatnacitraiH prAsAdamAlAvalabhIviTaGkaiH / dvArArgalAbaddhasurezvarAGkA laGketi yA rAvaNarAjadhAnI // pravartate kokilanAdahetuH puSpaprasUH paJcamajanmadAyI tebhyazcaturbhyo'pi vasantamitramudaGmukho dakSiNamAtarizvA // ' pUrvAparayoH samudrayorhimavadvindhyayozcAntaramAryAvartaH / tasmi~zcAturvarNya cAturAzramyaM ca tanmUlazca sadAcAraH / tatratyo vyavahAraH prAyeNa kavInAm / tatra vArANasyAH purataH pUrvadezaH / yatrAGga-kaliGga-kosala-tosalotkalamagadha mudgaraka videha-nepAla- pauDhU-prAgjyotiSika tAmraliptakamaladala-mallartaka-subrahmabrahmottaraprabhRtayo janapadAH / bRhadgRha-lohitagiricakora - dardura- nepAla- kAmarUpAdayaH parvatAH / zoNalohitau nadau / gaGgAkaratoyAkapizAdyAzca nadyaH / lavalIgranthiparNAgurudrAkSAkastUrikAdInAmutpAdaH / mAhiSmatyAH purato dakSiNApathaH / yatra mahArASTramAhiSmakAzmaka-vaidarbhakuntala - krathakaizika- sUrpAraka- kAJci- kerala- kAbera - murala- vAnavAsakasiMhala - coDa - daNDa- pANDya - vallava- gAGga - nAsikya - kauGkaNa- kollagirivellaraprabhRtayo janapadAH / vindhya-dakSiNa-pAda- mAhendra-malaya- mekalapAlAmaJjara- zrIsahya parvatAdayaH parvatAH / narmadA-tApI- payoSNI-godAvarIbhImarathI-veNI- jamburA - tuGgabhadrA tAmraparNyapalAvatI - rAvaNagaGgAdyA nadyaH / tadutpattirmalayotpattyA vyAkhyAtA / devasabhAyAH parataH pazcAddezaH / tatra devasabha - surASTra - dAseraka-travaNa kAvyAnuzAsanam bhRgu-kacchaka-kacchIyAnartArbuda - brAhmaNa - vAha - haya-yavanaprabhRtayo janapadAH / govardhana - girinagara- devasabhamAlyazikharArbudojjayanta zatruJjayAdayaH parvatAH / sarasvatI - zvabhravatI- vArtaghnI-mahI hiNDavAdyA nadyaH / karIra - pIla- guggulukharjUra-karabhAdInAmutpAdaH / 8 pRthUdakAtparata uttarApathaH / yatra zaka kekaya - kvANa - hUNa- vanAyujakamboja - bAhlIka- valhava - lampAka - kulUtakI - rataMgaNa-tuvAra- turuSka-barbaraharahUra - kuhakrasa - huDahaMsa mArgara- maTha karakaNDaprabhRtayo janapadAH / himAlayajAlandhara - kalindendrakIlacandrAcalAdayaH parvatAH / gaGgA-sindhu-sarasvatIzatadru-candra-bhAgA-yamunairAvatI- vitastA vipAzA- kuhU-devikAdyA nadyaH / sarala-devadAru-drAkSA-kuGkuma- camarAjina - sauvIrasroto'Jjana-saindhava-vaiDUryaturaGgaM - mANAmutpAdaH / teSAM madhye madhyadeza iti vyavahAraH / yadAha 'himavadvindhyayormadhyaM yatprAg vinazanAdapi / pratyageva prayAgAcca madhyadezaH sa kIrtitaH // ' tatra ye dezAH parvatAH sarito dravyANAmutpAdazca tatprasiddhisiddhamiti na nirdiSTam / 'dvIpAntarANAM ye dezAH parvatAH saritastathA / nAtiprayojyAH kavibhiriti gADhaM na cintitAH / ' vizasanaprayAgayorgaGgAyamunayozcAntaramantarvediH / tadapekSayA dizo vibhajeteti kecit / vayaM tu brUmastatrApi mahodayaM mUlamavadhIkRtya dizo vibhajeta / tAzca catastra ityeke / yathA 'putro raghustasya padaM prazAsti mahAkratorvizvajitaH prayoktA / caturdigAvarjanasaMbhRtAM yo mRtpAtrazeSAmakarodvibhUtim // ' aSTAvityanye / yathA 'ekaM jyotirdRzau dve trijagati gaditAnyabjajAsyaizcaturbhi Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamo'dhyAyaH bhUtAnAM paJcamaM yAnyalamRtuSu tathA SaTsu nAnAvidhAni / yuSmAkaM tAni saptatridazamuninutAnyaSTadigbhAJji bhAno yAnti prArU navatvaM daza dadatu zivaM dIdhitInAM zatAni // ' dazetyapare'dazarazmizatopamadyuti yazasA dikSu dazasvapi zrutam / dazapUrvarathaM samAkhyayA dazakaNThAriguruM vidurbudhAH // ' atra hi dezaparvatasariddizAM yaH kramastaM tathaiva badhnIyAt / nAnyathA / tatra prAcyAnAM zyAmo varNaH prAyeNa / yathA 'gaNDabhittiSu gauDInAM tamAladalakAntiSu / / vibhrAjante sma kApa'ryaH patravallyo vizeSataH // " dAkSiNAtyAnAM kRSNaH / yathA'idaM bhAsAM bharturdutakanakagolaH pratikRti kramAnmandajyotirgalati nabhaso bimbavalayam / athaiSa prAcInaH sarati muralIgallamalinastarucchAyAcanaH stabakita iva dhvAntavisaraH // ' pAzcAtyAnAM pANDuvarNaH / yathA'zAkhAsmeraM madhukavalanAkelilolekSaNAnAM bhRGgastrINAM bakulamukulaM kuntalIbhAvameti / kiM cedAnI yavanataruNIpANDugaNDasthalIbhyaH kAntiH stokaM racayati padaM nAgavallIdaleSu // ' udIcyAM gauraH / yathA'kRtvA nUpuramUkatAM caraNayoH saMyamya nIvImaNI nuhAmadhvanipaNDitAnparijane kiJcicca nidrAyati gaurI krudhyatu yAvadasti calitA tAvadvidhipreritaH / kAzmIrIkucakumbhavibhramadharaH zItAMzurabhyudgataH // ' kAvyAnuzAsanam madhyadezAnAM kRSNaH zyAmo gauro veti lokasvarUpamuktam / athAtaH zAstranaipuNyamudAhiyate / tatra lakSaNe naipuNaM yathA'kaNThalagnAH sadA strINAM khelanti iha khaGgIkAH / virAme na pravartante kadAcit sandhayo yathA // ' tarka: SaTprakAra:'jinaM sAMkhyaM zivaM bhATTa bauddhaM laukAyataM tathA / SaDetA dRSTayaH proktAH zeSAH pAkhaNDavRttayaH // ' jainaM yathA'nayAstava syAtpadalAJchanA ime rasopaviddhA iva lohadhAtavaH / bhavantyabhipretaphalA yatastato bhavantamAryAH praNatA hitaiSiNaH // ' sAMkhyIyo yathA'udAsitAraM nigRhItamAnasairgRhItamadhyAtmadRzA kathaJcana / bahirvikAraM prakRteH pRthagviduH purAtanaM tvAM puruSaM purAvidaH // ' zaivo yathA'kimIhaH kiM kAyaH sa khalu kimupAyastribhuvanaM kimAdhAro dhAtA sRjati kimupAdAna iti ca / atakyaizvarye tvayyanavasaraduHstho hatadhiyaH kutarko'yaM kAMzcinmukharayati mohAya jagataH // ' bhaTTAnAM yathA'vai-svargakAmaH kramataH kratUnAM tadagnihotraM juhuyAdvijanmA / ityAdi vedAntavido yadAhustvayi prasanne khalu tattu satyam // ' bauddhIyo yathA'nAtmA kazcidihAstIha pratyakSAnupalabdhitaH / vijJAnamAtramevaitajjagat kSaNavinazvaram // ' Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamo'dhyAyaH laukAyatIyo yathA 'piSTodakaguDAdibhyo madazaktiriva svayam / vayurvIvAyuvAribhyo bhUtAnAM tanucetanA // ' sAhityanaipuNaM mahAkAvyakathAkhyAyikAkhyAnakAdiparAmarzaH / chandonaipuNaM yathA 'sadyatisevitapAdaM varagaNadharamUrjitapravaravRttam / zrIvardhamAnamAdau jayadevaM bhaktito vande // ' alaGkAranaipuNaM yathA 'prasannAH kAntihAriNyo nAnAzleSavicakSaNAH / bhavanti kasyacit puNyairmukhe vAco gRhe striyaH // ' apauruSeyaM vacaH zrutiH / tannaipuNaM yathA 'nivezayAmAsitha helayoddhRtaM phaNAbhRtAM chAdanamekamokasaH / jagattrayaikasthapatistvamuccakairahIzvarastambhaziraHsu bhUtalam // ' zrutyarthasmaraNAt smRtiH 'bhavyAbhavyavilokilocanayugaM cetaH smRteH pAragaM dhammille zirasi sthite varatanormukhyA dvijAH sAkSiNaH / steyaM no mama kAliketi kucayordvandvaM pratijJAparaM hArAntaHsthitapadmarAgamiSataH phAlaM dadhau zuddhaye // ' yathA ca 'etasyA gaganazriyaH priyatarA nakSatramAlAmalA rAtrau kaNThamadhiSThitApyapahRtA prAcyA pratIcyAnviti / sauvarNa rajatasya golakamamuM dhattaH svabhAgyodayAt sUryAcandramasormiSeNa yugapat prAtaH svayaM zuddhaye // ' vedAkhyAnopanibandhanaM purANam 11 12 kAvyAnuzAsanam 'kiM kiM siMhastataH kiM narasadRzavapurdeva cittaM dhRtaH kiM naivaM kasko'tra jIvo drutamupanaya re devasamprApta eva / cApaM cApaM na khaDgaH kimiti hahahahA karkazatvaM nakhAnA mitthaM daityAdhinAthaM kharanakhakulizairjaghnivAn yaH sa vo'vyAt // ' purANapratibheda eva itihAsaH / tannaipuNaM yathA 'madaM navaizvaryapadena lambhitaM vimucya pUrvaH samayo vimRzyatAm / jagajjighatsAturakaNDapaddhatirnavAlinaivAhitatRptirantakaH // ' Agama AptavacanaM yathA 'prajApatiryaH pratimaM jijIviSuH zazAsa kRSyAdiSu karmasu prajAH / prabuddhatattvaH punaradbhutodayo mamatvato nirvivide vidAMvaraH // ' nATyanaipuNaM yathA 'kAryopakSepamAdau tanurapi racayaMstasya vistAramicchan bIjAnAM garbhitAnAM phalamatigahanaM mUDhamudbhedaya~zca kurvan buddhayA vimarza prasRtamapi punaH saMharan kAryajAtaM kartA vA nATakAnAmimamanubhavati klezamasmadvidho vA // ' abhidhAnakozo nAmamAlA / tato hi zabdanizcayaH // nanu prayuktameva prayujyate, anyathA'prayuktatvadoSAvakAzaH tatkiM nAmamAlayA / maivam / sAmAnyena prayuktAdarthAvagatirbhavati / yathA nIvizabdena jaghanavastragranthirucyate iti kasyacinnizcayaH, 'striyaH puruSasya vA' iti saMzaye 'nIvirAgranthanaM nAryA jaghanasthasya vAsasaH ' iti nAmamAlApadAvalokanAdeva nirNayo bhavati / kAmazAstre naipuNaM yathA Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamo'dhyAyaH 'sItkRtAni maNitaM karuNoktiH snigdhamugdhamalamarthavacAMsi / hArabhUSaNaravAzca ramaNyAH kAmasUtrapadatAmupajagmuH // ' arthazAstranaipuNaM yathA'matkRtyaiH kila nAma parvatasuto vyAptaH prakRSTAntara rudhuktAH svaniyogasAdhanavidhau siddhArthakAdyAzcarAH / kRtvA samprati kaitavena kalahaM mauryendunA rAkSasAd bhetsyAmi svavanena bhedakuzalenaiSa pratIpaM dviSaH // ' yogazAstranaipuNaM yathA'maitryAdicittaparikarmavido vidhAya klezapraNAzamiha labdhasabIjayogAH / khyAti ca sattvapuruSAnyatayA'dhigamya vAJchanti tAmapi samAdhivido niroddham // ' / AdizabdAjjyoti:zAstranaipuNaM yathA'krUragrahaH sa ketuzcandramasaM pUrNamaNDalamidAnIm / abhibhavitumicchati balAdrakSatyenaM tu budhayogaH // ' gajalakSaNanaipuNaM yathA'bhadrAtmanorduradhirohatanovizAlavaMzonnateH kRtazilImukhasaMgrahasya / yasyAnupaplutagateH paravAraNasya dAnAmbusekasubhagaH satataM karo'bhUt // ' azvalakSaNanaipuNaM yathAnirmAsaM mukhamaNDale parimitaM madhye laghu karNayoH skandhe bandhuramapramANasurabhi snigdhaM ca romodgame / pInaM pazcimapArzvayoH pRthutaraM pRSThe pradhAnaM jave rAjA vAjinamAruroha sakalairyuktaM prazastairguNaiH // kAvyAnuzAsanam ratnaparIkSAnaipuNaM yathA'jayati vijitAnyatejAH surAsurAdhIzasevitaH zrImAn / vimalastrAsavirahitastrilokacintAmaNirnemiH // ' dyUtazAstranaipuNaM yathA'yatrAneke kvacidapi gRhe tatra tiSThatyathaiko yatrApyekastadanu bahavastatra naiko'pi cAnte / itthaM neyau rajanidivasau tolayan dvAvivAkSau kAlaH kAlyA saha bahukala: krIDati prANizAraiH // ' dhanurvedanaipuNaM yathA'sa dakSiNApAGganiviSTamuSTiM natAMsamAkuJcitasavyapAdam / dadarza vakrIkRtacArucApaM prahartumabhyudyatamAtmayonim // ' evmnydpi| kAvyajJazikSayA parizIlanamabhyAsaH // 4 // kAvyaM kartuM vicArayituM ca ye jAnanti teSAM zikSayA pravRttirabhyAsaH / zikSAmAcakSatetatra kavisamaye satAmapi bhAvAnAM keSAJcidanibandhaH // 5 // tadyathA-mAlatyA vasante / yathA'mAlatIvimukhazcaitro vikAsI puSpasaMpadAm / AzcaryaM jAtihInasya kathaM sumanasaH priyAH // ' puSpaphalayozcandanadrume // 6 // anibandha iti vartate / yathA'sA chAyA sa ca sundaraH parimalaste komalA: pallavA bhrAtazcandanapAdapasya bahavaH santyeva kiM tairguNaiH / Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamo'dhyAyaH dRpyadduSTabhujaGgasaGgativazAdApAdamUlAgatairAnItaM phalamanyato'pi pathikaiH sAzaGkamAsvAdyate // ' phalasyAzokeSu // 7 // anibandha iti vartate / evamanyatrApi / 'kiM te namratayA kimunnatatayA kiM vA dhanacchAyayA kiM vA pallavalIlayA kimanayA cAzoka puSpazriyA / yattvanmUlaniSaNNakhinnapathikastomaH stuvannanvahaM na svAdUni mRdUni svAdati phalAnyAkaNThamutkaNThitaH // ' kRSNapakSe jyotsnAyAH // 8 // zuklapakSe tvandhakArasya // 9 // yathA 'parato na tattvacintA tadvantaH syurmukhasthaguNadoSaiH / eko hisitaH pakSaH kaumudyA tulyayA'pi kRSNo'nyaH // ' kundakuDmalAnAM kAmidantAnAM raktatvasya // 10 // yathA 'vyAkozakundakuDmalavimaladatIM yo vihAya rAjimatIm / muktyaGganAnurakto babhUva nemiH sa vaH pAyAt // ' kamalamukulAnAM haritatvasya // 11 // yathA 'uddaNDodarapuNDarIkamukulabhrAntispRzA daMSTrayA magnAM lAvaNasaindhave'mbhasi mahImudyacchato helayA / tatkAlAkuladaityadAnavakulairuttAlakolAhalaM zaurerAdivarAhalIlamavatAdabhraMlihAgraM vapuH // ' 15 16 priyaGgapuSpANAM pItatvasya // 12 // yathA 'priyaGguzyAmalAGgAbho mumukSudhyAnagocaraH / japArtiharaNAyAstu sa saJjJAno jinaH satAm // ' divA nIlotpalAdInAM vikAsasya // 13 // yathA 'kumudavanamapani zrImadambhojakhaNDaM tyajati madamulUkaH prItimA~zcakravAkaH / udayamahimarazmiryAti zItAMzurastaM hatavidhilalitAnAM vai vicitro vipAkaH // ' divA zephAlikAkusumAnAM vistraMsasya // 14 // yathA 'tvadviprayoge kiraNaistathograirdagdhAsmi kRtsnaM divasaM savitrA / itIva duHkhaM zazine gadantI zephAlikA roditi puSpabASpaiH // ' kvacidasatAmapi bhAvAnAM nibandhaH // 15 // tadyathA nadISu nIlotpalAdInAm // 16 // kAvyAnuzAsanam yathA 'zastaM payaH papuranenijurambarANi cakSurvisaMhRtavikAzibisaprasUnAH / sainyAH zriyAmanupabhoganirarthakatvamithyApravAdamasRjattvananimnagAnAm // ' jalAzayamAtre haMsAnAm // 17 // Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamo'dhyAyaH yathA 'asminneva latAgRhe tvamabhavastUnmArgadattekSaNaH sA haMsaiH kRtakautukA ciramabhUd godAvarIrodhasi / AyAntyA paridurmanAyitamiva tvAM vIkSya baddhastayA kAtaryAdaravindakuDmalanibho mugdhaH praNAmAJjaliH // ' parvatamAtre svarNaratnagajAnAM nibandhaH // 18 // yathA 'krAntaM rucA kAJcanavaprabhAjA navaprabhAjAlabhRtAM maNInAm / zritaM zilAzyAmalatAbhirAmaM latAbhirAmantritaSaTpadAbhiH // ' yathA ca 'nIlAzmarazmipaTalAni mahebhamuktasUtkArasIkaravisRJji taTAntareSu / Alokayanti saralIkRtakaNThanAlAH sAnandamambudadhiyA'tra mayUranAryaH // ' tamaso muSTigrAhyatvasya // 19 // yathA 'gacchantInAM ramaNavasatiM yoSitAM tatra naktaM ruddhAloke narapatipathe sUcibhedyaistamobhiH | saudAminyA kanakanikaSasnigdhayA darzayorvI toyotsarga stanitamukharo mA sma bhUrviklavAstAH // ' jyotsnAyAH kumbhopavAhyatvAdeH // 20 // yathA-- 'zaGkhadrAvitaketakodaradalasrotaH zriyaM bibhratI yeyaM mauktikadAmagumphanavidheryogyacchaviH prAgabhUt / 17 18. utsekyA kalazIbhiraJjalipuTairgrAhyA mRNAlAJjalaiH pAtavyA ca zazinyamugdhavibhave sA vartate candrikA // ' zivacandramaso bAlatvasya // 21 // yathA 'kapAlanetrAntaralabdhamArgaijrjyotiH prarohairuditaiH zirastaH / divApi niSThyUtamarIcibhArAM bAlasya lakSmIM glapayantamindoH // ' yazohAsyayoH zauklyasya // 22 // yathA kAvyAnuzAsanam 'karpUradrumagarbhadhUlidhavalaM yat ketakAnAM tviSaH zvetanA paribhUya candramahasA sArdhaM pratispardhate / tatpAkojjvalanAlikerasalilacchAyAvadAtaM yazaH prAleyAcalacUlikAsu bhavato gAyanti siddhAGganAH // ' yathA ca 'gatvA cordhvaM dazamukhabhujocchvAsitaprasthasaMdheH kailAsasya tridazavanitAdaparNasyAtithiH syAH / zrRGgocchrAyaiH kumudavizadairyo vitatya sthitaH khaM rAzIbhUtaH pratidizamiva tryambakasyATTahAsaH // ' ayazaH pApayoH kAryasya // 23 // yathA 'prasaranti kIrtayaste tava ca ca ripUNAmakIrtayo yugapat / kuvalayadalasaMvalitAH pratidizamiva mAlatImAlAH // ' yathA ca 'tamazcaye mahati nimajjataH sato janasya satpathagatidarzanaM dizat / Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvyAnuzAsanam prathamo'dhyAyaH digantaraprathitarathAzvasaJcaraH prabhAkaro bhavati narezvaraH sphuTam // ' krodhAnurAgayo raktatvasya // 24 // yathA'zititArakAnumititAmranayanamaruNIkRtaM krudhA / bANavadanamudadIpi bhiye jagataH sakIlamiva sUryamaNDalam // ' yathA'gAyannivAlivirutairnRtyanniva calaidalaiH / tvadguNairiva rakto'sau modate'zokapAdapaH // ' cakravAkAnAM nizi bhinnataTAzrayaNasya // 25 // yathA'iha hi kumudakoze pItamambhaH suzItaM kavalitamiha nAlaM kandalaM ceha dRSTam / iti sTati nizAyAM paryaTantI taTAnte sahacaraparimuktA cakravAkI varAkI // ' keSAJcinnaiyatyam // 26 // yathA'yasyottamAM mauktikakAmadhenurupatyakAmaJcati tAmraparNI / ratnezvaro ratnamahAnidhAnaM kumbhodbhavastaM malayaM punAti // ' malayagirAveva candanotpattiH // 29 // yathA'ye dezA malayopakaNThanilayAsteSvindhanaM candanaM tIropAntanivAsinAM jalanidhe ratnArjane nodyamaH / kAzmIraprativAsinAM bhuvi nRNAM nAtyAdara: kuGkame dUrasthasya mahArghatA paribhavaH saMvAsato jAyate // ' himagirAveva bhUrjajanma // 30 // yathA'tatsainikAH samAsAdya bhUrjazrastaritAM bhuvam / tuSArAdriviTaGkeSu mumucudigjayazramam // ' vasanta eva kokilarutam // 31 // yathA''mANaM muJcadha deha vallahajaNe diDhei taraGgattaraM tAruNNaM diahANi paJca daha vA pINatthaNathambhaNaM / itthaM koilamaJjusiJjaNamisA devassa paJcesuNo diNNA cittamahUsaveNa sahasA (bhuvaNe) ANNavva svvNksaa||' varSAsveva mayUrasya nRtyaM rutaM ca // 32 // yathA yathA samudreSveva makarAH // 27 // yathA'ratnAnAM nidhirityapAM nilaya ityatyuSNatRSNAjvara rasmAbhiH zrita eSa kelisadanaM lakSmIpriyasyeti ca / ko jAnAti yadasya yAsyati karakroDAntarasthaM paya stAmyanmInamadhIralolamakaraM vAtApitApI muniH // ' tAmrapAmeva mauktikAni // 28 // 1. karpUramajayA~ prathamajavanikAntare zloko'yam, 'mAnaM muJcata dadata vallabhajane dRSTi turaGgottarAM tAruNyaM divasAni paJca daza vA pInastanastambhanam / itthaM kokilama ziJjanavazAddevasya pacheSordattA cittamahotsavena sahasA (bhuvane) Ajaiva sarvaMkaSA // ' iti chAyA. Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamo'dhyAyaH 21 22 'jyotirlIlAvalayi galitaM yasya baha bhavAnI putrapremNA kuvalayadalatrApi karNe karoti / dhautApAGgaM harazazirucA pAvakaistaM mayUra pazcAdadrigrahaNagurubhirgajitairnartayethAH // ' avizeSoktau mANikyAnAM zoNataiva // 33 // yathA'vibhoH sabhAyAM bhAntyete ratnadIpAH prabhAbharaiH / kRtAlaktakapotazrIvibhramAsannavAridAH // ' puSpANAM zuklataiva // 34 // yathA'phaleSu susvAdutareSu satsu kravyArthinaM mAM mRgapRSThalagnam / jAne tadAnIM smitapuSpagucchacchalAdahAsIdvanavRkSavIthI // ' meghAnAM kRSNataiva // 35 // yathAlakSmIbhRto'mbhodhitaTAdhivAsAndrumAnasau nIradanIlabhAsaH / latAvadhUsaMprayujo'dhivelaM bahUkRtAnsvAniva pazyati sma // ' kRSNanIlaharitazyAmAnAm // 36 // aikyamiti (vakSyamANena ) sambandhaH // 37 // evamagre'pi // 38 // yathA'sajalajaladanIlA bhAti yasminvanAlI marakatamaNikRSNo yatra nemijinendraH / kAvyAnuzAsanam vikacakuvalayAlizyAmalaM yatsarombhaH pramadayati na kA~skAMstatpuraM rAhaDasya // ' pItaraktayoH // 39 // yathA'navakanakapizaGgaM vAsarANAM vidhAtuH kakubhi kulizapANe ti bhAsAM vitAnam / janitabhuvanadAhArambhamambhAMsi dagdhvA calitamiva mahAbdherurdhvamaurvAnalAciH // ' zuklagaurayoH // 40 // yathA'kailAsagauraM vRSamArurukSoH pAdArpaNAnugrahapUtapRSTham / avehi mAM kiGkaramaSTamUrteH kumbhodaraM nAma nikumbhamitram // ' raktagaurayoH // 41 // yathA'payasi salilarAzernaktamantarnimagnaM sphuTamanizamatApi jvAlayA vADavAgneH / yadayamidamidAnImaGgamudyaddadhAti jvalitakhadirakASThAGgAragauraM vivasvAn // ' candre zazamRgayoH // 42 // yathA'lakSmIkrIDAtaDAgaM ratidhavalagRhaM darpaNo digvadhUnAM puSpazyAmAlatAyAstribhuvanajayino manmathasyAtapatram / piNDIbhUtaM harasya smitamamRtasaritpuNDarIkaM zazAGko jyotsnApIyUSavApI jayati sitavRSastArakAgokulasya // ' Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamo'dhyAyaH kAvyAnuzAsanam yathA vA'kiM kAraNaM tu kavirAja mRgA yadete vyomotpatanti vilikhanti bhuvaM varAhAH / eke mRgAGkamRgamAdivarAhamanye deva tvadastracakitAH zrayituM svajAtim // ' kAmaketane makaramatsyayoH // 43 // yathA'bANAhavavyAhatazaMbhuzakterAsattimAsAdya janArdanasya / zarIriNA jaitrazareNa yatra niHzaGkamUSe makaradhvajena // ' yathA vA'strImudrAM jhaSaketanasya mahatI sarvArthasaMpatkarI ye mUDhAH pravihAya yAnti kudhiyo mithyA phalAnveSiNaH / te tenaiva nihatya nirdayataraM muNDIkRtA luJcitAH kecitpaJcazikhIkRtAzca jaTina: kApAlikAzcApare // ' samudrAtrinetrasamutpannayozcandrayoH // 44 // yathA'utpattirjaladhau tuSArazizirA kAntiH klamacchedinI vAso jahvasutAGgasaGgazucini sthANorjaTAjUTake / etasmi~stritaye tathApi na gataH sampUrNatAM candramAH puMsAM satyamidaM na janma na guNA nopAzrayaH saMpade // yathA ca'atrijAtasya yA mUrtiH zazinaH sajjanasya ca / kva sAvairAtrijAtasya tamaso durjanasya ca // ' dvAdazAnAmapyAdityAnAm // 45 // yathA'sAdricUrvInadIzA dizati daza dizo darzayan prAgdRzoryaH sAdRzyaM dRzyate no sa dazazatadRzi traidazeyasya dezo (?) / dIptAMzurvaH sa dizyAdazivayugadazAdarzitadvAdazAtmA saMzAstyazvA~zca yasyAzayavidatizayAIdasUkAzanAdyAH // ' kSIrakSArasamudrayoH // 43 // yathA'grAvANo maNayo harirjalacaro lakSmIH payomAnuSI muktaughAH sikatA: pravAlalatikAH zaivAlamambhaH sudhA / tIre talpamahIruhaH kimaparaM nAmnaiva ratnAkaro dUre karNarasAyanaM nikaTatastRSNApi no zAmyati // ' daityadAnavAsurANAm // 47 // tatra hiraNyAkSahiraNyakazipuprahlAdavirocanabalibANAdayo daityAH / vipracitisaMvaranamucipulomaprabhRtayo dAnavAH / balavRtracikSura(sta)vRSaparvAdayo'surAH / teSAmaikyam / yathA 'karoti kaMsAdimahIbhRtAM vadhAjjano mRgANAmiva yattava stavam / hare hiraNyAkSapuraHsarAsuradvipadviSaH pratyuta sA tiraskriyA // ' yathA ca'taM saMbarAsurazarAsanazalyasAra keyUraratnakiraNAruNabAhudaNDam / pInAMsalagnadayitAkucapatrabhaGgaM mInadhvajaM jitajagatritayaM jayet kaH // ' kAmasya mUrtatvAmUrtatvayoH // 48 // tatra mUrtatvasya yathA Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamo'dhyAyaH 'sa eSa bhuvanatrayaprathitasaMyamaH zaMkaro bibharti vapuSA'dhunA virahakAtaraH kAminIm / anena kila nirjitA vayamiti priyAyAH karaM kareNa paritADayaJjayati jAtahAsaH smaraH // ' 'amUrtatvasya yathA'tava saurUpyamAlokya jagajjanavilakSaNam / lajjayeva jagat svAminnanaGgo'naGgatAM gataH // ' cakSurAderekAnekavarNatvasya caikyam // 49 // tatra zuklatA yathA"jaM muktvA savaNaMtareNa taralA tikkhA kaDakkhacchaDA ziMgAthiTThiakeaaggimadaladdoNIsaricchacchaI / taM kappUraraseNa NaM dhavalido joNhAa NaM pahAvido muttANaM dhaNareNuNavva churido jAdo hmi etthaMtare // ' zyAmalatA yathA'tatprArthitaM javanavAjigatena rAjJA tUNImukhoddhRtazareNa vizIrNapaGkti / zyAmIcakAra vanamAkuladRSTipAtai teritotpaladalaprakarairivAmbhaH / ' kRSNatA yathA kAvyAnuzAsanam 'pAdanyAsakvaNitarasanAstatra lIlAvadhUta ratnacchAyAkhacitavalibhizcAmaraiH klAntahastA / vazyAstvatto nakhapadasukhAn prApya varSAgrabindU nAmokSyante tvayi madhukarazreNidIrghAn kaTAkSAn / ' raktatA yathA'vaktraM candro nayanayugalIpATalAmbhojayugmaM nAsAnAlaM dazanavasanaM phullabandhUkapuSpam / kaNThaH kambuH kucayugamatho hemakumbhau nitambau gaGgArodhazcaraNayugalaM vArijadvandvamasyAH // ' anekavarNatA yathA'tAmuttIrya vrajaparicitabhUlatAvibhramANAM pakSmotkSepAduparivilasatkRSNasAraprabhANAm / kundakSepAnugamadhukarazrImukhAmAtmabimbaM pAtrIkurvandazapuravadhUnetrakautUhalAnAm // ' kvacitpratibimbatayA kvacidAlekhyaprakhyatayA kvacittulyadehitulyatayA kvacitparapurapravezapratimatayA uttarottarotkarSeNa mahAkavikAvyAnAM chAyopajIvanaM pAdadvayatrayopajIvanam uktyupajIvanaM samasyApUraNapadaparivRttirarthazUnyAbhAsAdayazca zikSA // 50 // tatra yatrArthaH sa eva, vAkyAntaraviracanA tvanyA / tatpratibimbatulyam // 51 // 1. 'pauSpyAH paJca zarAH zarAsanamapi jyAzUnyamikSolatA, jetavyaM jagatAM trayaM sa ca punarjetApyanaGgaH kila / ityAzcaryaparamparAghaTanayA cetazcamatkArayan , vyApAraH sutarAM vicArapadavIvandhyo vidhirvandyatAm // ' ityapi pratyantare / 2. karpUramaJjayA~ prathamajavanikAyAM zloko'yaM vartate. 'yanmuktvA zravaNAntareNa taralA tIkSNA kaTAkSacchaTA zRGgAdhiSThitaketakAgnimadaladroNIsadRkSacchaviH / tatkarpUrarasena nanu dhavalito jyotsnayA nanu snApito muktAnAM dhanareNuneva churito jAto'smyatrAntare // ' iti cchAyA / yathA 'tejaH puSNAtu pAvo duritavijayinaH zAzvatAnandabIja saMkrAntaH saptaralyAM bhujagapatiphaNAcakraparyaGkabhAji / Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 27 kAvyAnuzAsanam ___ yatra kAvyasya jIvitavyaikyaM parikarabandhastu dUrAdevAnyaH, tatparapurapravezatulyam // 54 // yathA prathamo'dhyAyaH karmANyaSTau samantAt tribhuvanabhavanotsaGgitAnAM janAnAM yazchettuM tulyakAlaM vahati nijatanuM klRptasaptAnyarUpAm // ' atrArtha'pArzvaprabhuH phaNiphaNAmaNisaptakAntaH saMkrAntakAntavapurastu sa vaH zivAya / karmASTakaM sapadi hantumivAnatAnAM yaH klRptasaptavitatAnyavapurbibharti // ' kiyatApi bhedenaitasmAdyadbhinnamiva pratibhAsate tadAlekhyaprakhyam // 52 // yathA'jayati phaNIndraphaNAmaNisaMkrAntavapurjinaH pArzvaH / sarvamanekAntamidaM vastviha kathayanniveti bhavyAnAm // ' yatra viSayabhede'pi nitAntasAdRzyAdabhedapratItistattulyadehitulyam // 53 // yathA'pratidizamiha dolAndolanavyApRtAnAM kuvalayanayanAnAmAnanairullasadbhiH / vimalalavaNimAmbhazcandrikAM drAkkiraddhi navazazadharamAlAmAlinIvAbhavad dyauH // ' atrArthe'jinabhavanazikhAgranyastaparyastadoSasphuritarucirakumbhoddAmadIptipratAnaiH / pratisamayamihazrIrAhaDenAdhikaM dyau staruNataraNimAlAmAlinIva vyadhAyi // ' 'alaGkAraH zaGkAkaranarakapAlaM parijano vizIrNAGgo bhRGgI vasu ca vRSa eko bahuvayAH / avastheyaM sthANorapi bhavati sarvAmaraguro vidhau vakre mUrdhni sthitavati vayaM ke punaramI // ' yathA ca'pratikUlatAmupagate hi vidhau viphalatvameti bahusAdhanatA / avalambanAya dinabharturabhUnna patiSyata: karasahasramapi // ' padopajIvanaM yathA'dUrAkRSTazilImukhavyatikarAnno kiM kirAtAnimA nArAvyAvRtapItalohitamukhAn kiM vA palAzAnapi / pAnthAH kesariNaM na pazyata puro'pyenaM vasantaM vane mUDhA rakSata jIvitAni zaraNaM yAta priyAM devatAm // ' yathA ca'mA gAH pAntha priyAM muktvA dUrAkRSTazilImukham / sthitaM panthAnamAvRtya kiM kirAtaM na pazyasi // ' pAdopajIvanaM yathA'jAto mArge surabhikusumaH satphalo namrazAkha: sphItAbhogo bahulaviTapaH svAdutoyopagUDhaH / naivAtmArthaM vahati mahatI pAdapendraH zriyaM tA mApannArtiprazamanaphalAH saMpado hyuttamAnAm // ' yathA ca Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamo'dhyAyaH 'taM cedvAyau vahati saralaskandhasaMghaTTajanmA bAdhetolkAkSapitacamarIbAlabhAro davAgniH / arhasyenaM zamayitumalaM vAridhArAsahastra rApannArtiprazamanaphalAH saMpado hyuttamAnAm // ' AdizabdAtpAdatrayopajIvanamapi yujyate, paraM tatprakaTacauryamiti nopadiSTam / uktyupajIvanaM yathA 'kaivartakarkazakaragrahaNacyuto'pi jAle punarnipatitaH zapharo varAkaH / jAlAtpunarnigalito galito bakena vAme vidhau bata kuto vyasanAnnivRttiH // ' yathA ca 'chittvA pAzamapAsya kUTaracanAM bhaGktvA balAdvAgurAM prAnteSu jvaladagnijAlajaTilAnnirgatya dUraM vanAt / vyAdhAnAM zaragocarAdatijavenotplutya yAvanmRgaH kUpAntaH patitaH karotu viguNe kiMvA vidhau pauruSam // ' samasyApUraNaM tvanekadhA bhavati / pAdasamasyA yathA 'samudrAddhUlirutthitA' iti caturthaH pAdaH / atra kramazastrayaH pAdAH yathA 'agastihastavinyastanipItasakalAmbhasaH / adhaH phaNIndraphUtkAraiH samudrAddhUlirutthitA // ' pAdadvayasamasyA yathA 29 30 'stanAvAlokya tanvaGgyAH ziraH kampayate yuvA / ' iti pUrvArdham / ' tayorantarvinirmagnAM dRSTimutpATayanniva // ' ityuttarArdham / pAdatrayasamasyA yathA 'gatvA cordhvaM dazamukhabhujocchvAsitaprasthasandheH sadyaH kRttadviradadazanacchedagaurasya tasya / kailAsasyAdimajinapatiM prArthaye'straM vimuktyai yAcA moghA varamadhiguNe nAdhame labdhakAmA // ' iti meghadUtakAvyasya pAdatrayaM tRtIyapAdena saGkalitam / yathA ca 'channopAntaH pariNataphaladyotibhiH kAnanAmraiH pratyUSeSu sphuTitakamalAmodamaitrIkaSAyaH / yo'yaM nemeH sadanamacalaH prItaye yatra te syA cchIto vAyuH pariNamayitA kAnanodumbarANAm // ' pAdaparivRttiryathA-- 'vAgarthAviva saMpRktau vAgarthapratipattaye / jagataH pitarau vande pArvatIparamezvarau / ' tathA 'vANyarthAviva saMpRktau vANyarthapratipattaye / jagato mAtarau ( ? ) vande zarvANIzazizekharau // ' arthazUnyapadAbhyAso yathA kAvyAnuzAsanam 'AnandasandohapadAravinda kundendukundoditabinduvRndam / Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamo'dhyAyaH indindirAndolitamandamanda niSyandanindyanmakarandavandyam // " bavayorDalayoraikyam // 55 // yathA 'pRthukArtasvarapAtraM bhUSitaniH zeSaparijanaM devam / vilasatkareNugahanaM saMprati samamAvayoH sadanam // ' yathA ca 'nAlasyaprasaro jaDeSvapi kRtAvAsasya koze ruci rdaNDe karkazatA mukhe ca mRdutA mitre mahAn prazrayaH / AmUlaM kila saMgrahavyasanitA dveSazca doSAkare yasyaiSA sthitirambujasya vasatiryuktaiva tatra zriyaH // ' nAnusvAravisargau citrabhaGgAya // 56 // yathA 'candreDitaM caTulitasvaradhIzasAraratnAsanaM rabhasakalpitazokajAtam / pazyAmi pApatimirakSayakArakAyamalpetarAmalatapaHkacalopalocam // ' pApatimirakSayakArakAyaM pazyAmi iti hArabandhacitram // 31 kathaMbhUtam / candreDitaM candrastutam / punaH kathaMbhUtam / caTulitasvaradhIzasAraratnAsanaM kampitazakrotkRSTasiMhAsanam / rabhasakalpitazokajAtaM nirAkRtazokasamUham / punaH kathaMbhUtam / alpetarAmalatapaHkacalopalocaM kezApanodadarzakam // visarge yathA 32 'nityaM kunthvAdisattveSvahiMsraH kuMthvitisaMjJakaH / karirAjakarAkArakaro mAmavatAjjinaH / ' kAvyAnuzAsanam trizUlabandhacitraM subodham / zabdArthau nirdoSau saguNau prAyaH sAlaGkArau kAvyam // 57 // doSaguNAlaGkArANAmagre prapaJcyamAnatvAnnAtra vistaraH / prAya: sAlaGkArAviti niralaGkArayorapi zabdArthayoH kvacit kAvyatvakhyApanArtham / yathA 'zUnyaM vAsagRhaM vilokya zayanAdutthAya kiJcicchanai nidrAvyAjamupAgatasya suciraM nirvarNya patyurmukham / vistrabdhaM paricumbya jAtapulakAmAlokya gaNDasthalIM lajjAnamramukhI priyeNa hasatA bAlA ciraM cumbitA // ' tacca padyagadyamizrabhedaistridhA // 58 // tatra padyaM chandobandhaH / sa ca mahAkAvyAdiH / tatra prAyaH saMskRta - prAkRtApabhraMza-grAmyabhASAnibaddhabhinnAntyavRtta - sargA''zvAsaka-sandhyavaskandhakabandham, mukhapratimukha-garbha-vimarSa-nirvahaNarUpasandhipaJcakopetam, asaMkSiptagrantham, aviSamabandham, anativistIrNaparasparasambaddhasargam, AzIrna maskriyAvastu nirdezopakramayutam, vaktavyavastupratijJA tatprayojanopanyAsa- kaviprazaMsAsajjanadurjanacintAdivAkyopetam, duSkaracitrAdyekasargAGki tam, svAbhipretavastvaGkitasargAntam, caturvargaphalopetam, caturodAttanAyakam, prasiddhanAyakacaritam, naga - nAgara-sAgaratu Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 33 kAvyAnuzAsanam prathamo'dhyAyaH candrArkodayAsta-samagrodyAna-jalakeli-madhupAna-surata-mantradUtasainyAvAsa-prayANAji-nAyakAbhyudaya-vivAha-vipralambhAzramanadyAdivarNanopetaM mahAkAvyam // 59 // tatra saMskRtabhASAnibaddhasargabandhaM raghuvaMzAdi / prAkRtabhASAnibaddhAzvAsakabandhaM setubandhAdi / aprabhraMzabhASAnibaddhasaMdhibandhamabdhimathanAdi / grAmyabhASAnibaddhAvaskandhabandhaM bhImakAvyAdi / prAyograhaNAtsaMskRtabhASA-yAmapi kvacidAzvAsakabandho na duSyati, tathA AditaH samAptiparyantaM kutrApyekameva chando na duSyati / mukhasandhiryathA'atra bIjasamutpattirnAnArtharasasaMbhavA / 'kAvyazarIrAnugataM tanmukhaM paricakSate // ' pratimukhaM yathA'bIjasyodghATanaM yatra dRSTanaSTamiva kvacit / mukhanyastasya sarvatra tadvai pratimukhaM smRtam // ' garbho yathA'udbhedastasya bIjasya prAptiraprAptireva vA / punazcAnveSaNaM yatra sa garbha iti saMjJitaH // ' 'vimarSoM yathA'garbhanibhinnabIjArtho vilobhanakRto'pi vA / krodhavyasanajo vApi sa 'vimarSaH prakIrtitaH // ' nirvahaNaM yathA'samAnayanamarthAnAM mukhAdyAnAM sabIjinAm / nAnAbhAvottarANAM yadbhavennirvahaNaM tu tat // ' AzIrnamaskriyAvastunirdezopakramayutamiti / tatrAzIryathA candraprabhakAvye 'zriyaM kriyAdyasya surAgame naTatsurendranetrapratibimbalAJchitA / sabhA babhau ratnamayI mahotpalaiH kRtopahAreva sa vo'grajo jinaH // ' namaskAro yathA raghuvaMze'vAgarthAviva saMpRktau vAgarthapratipattaye / jagataH pitarau vande pArvatIparamezvarau // ' vastunirdezo yathA'zriyaH patiH zrImati zAsituM jaga jjagannivAso vasudevasadmani / vasan dadarzAvatarantamambarA ddhiraNyagarbhAGgabhuvaM muni hariH // ' vastupratijJAtatprayojanopakSepa(nyAsa) iti / yathA svopajJa RSabhadevacaritamahAkAvye 'yatpuSpadantamunisenamunIndramukhyaiH pUrvaiH kRtaM sukavibhistadahaM vidhitsuH / hAsyAya kasya nanu nAsti tathApi santaH zRNvantu kaJcana samApi suyuktisUktam // ' kaviprazaMsA cAtraiva / yathA 1. 'kAvye zarIrAnugatA' iti nATyazAstrasthapAThaH / 2. 'garbhAnnibhinna' iti nATyazAstre / 3. 'za iti smRtaH' nATA0. Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamo'dhyAyaH 'navyanavyakramAsAdyAnukSaNaM yasya sUktayaH / prabhavanti pramodAya kAlidAsaH sa satkaviH // ' sujanadurjanacintA yathA neminirvANe'guNapratItiH sujanAjjanasya doSeSvavajJA khalajalpiteSu / ataH sato nApyasato nivRttivizeSazAlI bhavati prayatnaH // ' duSkarasargA( citrA )dyaGkitaikasargatvamiti / yathA-zizupAlavadhe ekonaviMzatitamaH sargaH / svAbhipretavastvaGkitasargAntamiti / yathAzizupAlavadhaH thrayaGkaH, viSNujayo viSNvaGkaH, kirAtArjunIyaM lakSmyaGkam / caturvargaphalopetamiti / catvAro vargA dharmArthakAmalakSaNavyastAH samastA vA tatphalasaMyuktam / caturodAttanAyakamiti / yathA zizupAlavadhe viSNuH / neminirvANe nemiH / prasiddhanAyakacaritamiti / anena prakaraNAdivat svakalpitakathAvastuniSedhaH / naganagaretyAdi / tatra nagavarNanaM kirAtArjunIyakumArasambhavAdau / nagaravarNanaM zizupAlavadhaneminirvANAdau / arNavavarNanaM setubandhaneminirvANAdau / RtuvarNanaM raghuvaMzaharivaMza-zizupAlavadhAdau / candrodayAstasamayavarNanaM zizupAlavadhacandraprabhacaritAdau / udyAnajalakelimadhupAnavarNanaM neminirvANarAjImatIparityAgAdau / mantradUtasainyAvAsaprayANAjivarNanaM zizupAlavadhaviSNuvijayAdau / nAyakAbhyudayavarNanaM viSNuvijayaneminirvANAdau / vivAhavarNanaM kumArasambhavAdau / vipralambhavarNanaM rAjImatIparityAgAdau / AzramavarNanaM raghuvaMzAdau / nadI-varNanaM meghduutaadau| tatraikena chandasA muktakam / dvAbhyAM yugmaM sandAnitakaM ca / tribhirvizeSakam / caturbhiH kalApakam / dvAdazAntaiH kulakam // 60 // subodham / gadyamapAdaH padasaMtAnacchandorahito vAkyasaMdarbhaH // 1 // kAvyAnuzAsanam tatra nAyikAkhyAtasvavRttAntA bhAvyarthazaMsinI socchvAsA kanyakApahArasamAgamAbhyudayabhUSitA mitrAdimukhAkhyAtavRttAntA antarAntarApraviralapadyabandhA AkhyAyikA // 62 // tatreti / gadye / AkhyAyikA harSacaritAdiH / zeSaM subodham / gadyapadyamayaM mizram // 63 // tatra nATaka-prakaraNa-bhANa-prahasana-Dima-samavakArehA mRgotsRSTikAGka-vyAyoga-vIthI-rUpANyabhineyAni // 64 // tatreti / mizre / nATakAdIni dazarUpakANi / abhineyAni / teSAM ca 1 bharatamunimopadarzitalakSaNamupadizyate / yathA 'prakhyAtavastuviSayaM prakhyAtodAttanAyakaM caiva / rAjarSivaMzyacaritaM tathA ca divyAzrayopetam // nAnAvibhUtibhiryutamRddhivilAsAdibhirguNaizcApi / aGkapravezakADhyaM bhavati ca tannATakaM nAma // ' (prakaraNaM tu-) 'yatra kavirAtmazaktyA vastu zarIraM ca nAyakaM caiva / autpattikaM prakurute prakaraNamiti tadbudhairjeyam // yadanArSamanAhArya kAvyaM prakarotyabhUtaguNayuktam / utpannabIjavastu prakaraNamiti tadapi vijJeyam // yannATake mayoktaM vastu zarIraM ca vRttibhedAzca / tatprakaraNe'pi yojyaM salakSaNaM sarvasandhiSu tu // 1. nATyazAstre'STAdazAdhyAye / 2. 'yadanarthamapAhAya' 'yadanAyakahAryakAryam' iti nATyazAstre. 3. 'kurute prabhUta' nATya0. Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamo'dhyAyaH vipravaNiksacivAnAM purohitAmAtyasArthavAhAnAm / caritaM yannaikakRtaM tatprajJeyaM prakaraNaM nAma // nodAttanAyakakRtaM na divyacaritaM na rAjasambhogaH / bAhyajanasaMyutaM tatprajJeyaM prakaraNaM nAma // dAsaviTazreSThiyutaM vezastryupacArakAraNopetam / mandastrIkulacaritaM kAvyaM kAryaM 'prakaraNe tu // ' (bhANastu -) AtmAnubhUtazaMsI parazaMsanavarNanAprayuktazca / vividhAzrayo hi bhANo vijJeyastvekahAryazca // paravacanamAtmasaMsthaiH prativacanairuttarottaragrathitaiH / AkAzapuruSakathitairaGgavikArairabhinayecca // dhUrtaviTasaMprayojyo nAnAvasthAntarAtmakaizcaiva / ekAGko bahuceSTaH satataM kAryo budhairbhANaH // ' (prahasanaM tu) prahasanamapi vijJeyaM dvividhaM zuddhaM tathA ca saMkIrNam / vakSyAmi tayoryuktyA pRthakpRthaglakSaNavizeSam // bhagavattApasaviprairanyairapi hAsavAdasambaddham / kApuruSasaMprayuktaM parihAsAbhASaNaprAyam // avikRtabhASAcAraM vizeSabhAvopapannacaritamidam // niyatagativastuviSayaM zuddhaM jJeyaM prahasanaM tu // vezyAceTanapuMsakaviTadhUrtA bandhakI ca yatra syuH / anibhRtaveSaparicchadaceSTitakaraNaM ca saMkIrNam // ' 37 1. 'prayoge' nATya0 2 vizeSeSu' nATya0 3 dvividhA' nATya0.4. 'saMsthaM' nATya0. 5. 'padam 'nATya 0. 38 (Dimastu-) 'prakhyAtavastuviSayaH prakhyAtodAttanAyakazcaiva / SaDrasalakSaNayuktazcaturo vai DimaH kAryaH // zRGgArahAsyavarjyaM zeSairanyai rasaiH samAyuktaH / dIptarasakAvyayonirnAnAbhAvopasaMpannaH // nirghAtolkApAtairuparAgeNendusUryayoryuktaH / yuddhaniyuddhAdharSaNasaMsphoTakRtazca vijJeyaH // mAyendrajAlabahulo bahu suptotthAnayogayuktazca / devabhujagendrarAkSasayakSapizAcAvakIrNazca // SoDazanAyakabahulaH sAtvatyArabhaTivRttisampUrNaH 4 / kAryo DimaH prayatnAnnAnAzrayabhAvasaMyuktaH // samavakArastu 'devAsurabIjakRtaH prakhyAtodAttanAyakazcaiva / tryaGkastathA trikapaTastrividravaH syAt trizRGgAraH // dvAdazanAyakabahulo hyaSTAdazanAyikApramANazca // ' iti / ( IhAmRgastu - ) divyapuruSAzrayakRto divyastrIkAraNopagatayuddhaH / suvihitavastunibaddho vipratyayakAraNazcaiva // uddhatapuruSaprAyaH strIroSagrathitakAvyabandhazca / saMkSobhavidravakRtaH saMsphoTakRtastathA caiva // strIbhedanopaharaNAvamardanaprAptavastu zRGgAraH / IhAmRgastu kAryaH susamAhitakAvyabandhazca // kAvyAnuzAsanam 1. ' SaDvizallakSaNayukta' nATya0 2. 'kartavya: 'nATya0. 3. 'bahupuruSotthAnayuktaJca' nATya0. 4. 'saMpanna' nATya0. 5. 'caturaGkavibhUSitazcaiva' nATya0. Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamo'dhyAyaH yadyAyoge kAryaM ye puruSA vRttayo rasAzcaiva / IhAmRge'pi yat syAt kevalamatra striyo yogaH // ' (utsRSTikAGkastu-) 'vakSyAmyataHparamahaM lakSaNamutsRSTikAGkasya prakhyAtavastuviSayastvaprakhyAtaH kadAcideva syAt // divyapuruSaiviyuktaH zeSairanyairbhavetyumbhiH / karuNarasaprAyakRto nivRttayuddhoddhataprahArazca // strIparidevitabahulo nirdevitabhASitazcaiva // nAnAvyAkulaceSTaH sAtvatyArabhaTikaizikIhInaH // kAryaH kAvyavidhijJaiH satataM hyatsRSTikAGkastu // ' (vyAyogastu-) vyAyogastu vidhijJaiH kAryaH prakhyAtanAyakazarIraH / alpastrIjanayuktastvekAhakRtastathA caiva // bahavazca tatra puruSA vyAyacchante yathA samavakAre / na tu tatpramANayuktaH kAryastvekAGka evAyam / na ca divyanAyakakRtaH kAryo rAjarSinAyakanibaddhaH / yuddhaniyuddhAdharSaNasaMgharSakRtazca kartavyaH // evaMvidhastu kAryo vyAyogo dIptakAvyarasayoniH // (vIthI tu-) sarvarasalakSaNADhyA yuktA hyaGgaistrayodazabhiH / vIthI syAdekAGkA tathaikahAryA dvihAryA vA // ' (nATakabhedAnnATikA / ) yadAha kAvyAnuzAsanam 'prakaraNanATakabhedAdutpAdyaM vastu nAyakaM nRpatim / antaHpurasaMgItakakanyAmadhikRtya kartavyA // strIprAyo caturaGgA lalitAbhinayAtmakA suvihitAGgI / bahunRtyagItavAdyA ratisambhogAtmikA caiva / rAjopacArayuktA prasAdanakrodhadambhasaMyuktA / nAyakadevIdUtIsaparijanA nATikA jJeyA // ' evaM prakaraNabhedAt prakaraNikApi vijJeyA / saTTako'pi kaishciduktH| tadyathA'viSkambhakastvekarahito yastvekabhASayA bhavati / aprAkRtasaMskRtayA sa saTTako nATikApratimaH // ' geyaM vibhajate DombikA-bhANa-prasthAna-bhANikA-preraNa-ziGgaka-rAmAkrIDa-hallIsaka-zrIgadita-rAsaka-goSThIprabhRtIni geyAni // 65 // padArthAbhinayasvabhAvAni DombikAdIni geyAni rUpakANi cirantanairuktAni / tadyathA'channAnurAgagarbhAbhiruktibhiryatra bhUpateH / Avaya'te manaH sA tu masRNA DombikA matA // nRsiMhazUkarAdInAM varNanaM jalpayedyataH / nartakI tena bhANaH syAduddhatAGgapravartitaH / gajAdInAM gati tulyAM kRtvA prasavanaM tathA / alpaviddhaM sumasRNaM tat prasthAnaM pracakSate // bAlakIDAniyuddhAdi tathA zUkarasiMhajA / dhavalAdikRtA krIDA yatra sA bhANikA matA // Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamo'dhyAyaH hAsyaprAyaM preraNaM tu syAt prahelikayAnvitam / sakhyAH samakSaM patyuryaduddhRtaM nRttamucyate / masRNaM ca kvaciddhUrtacaritaM ziGgakastu saH / RtuvarNanasaMyuktaM rAmAkrIDaM tu bhASyate // maNDalena tu yannRttaM hallIsakamiti smRtam / ekasUtraM tu netA syAdgopastrINAM yathA hariH // yasminkulAGganA patyuH sakhyagre varNayedguNAn / upAlambhaM ca kurute geye zrIgaditaM tu tat // anekanartakIyojyaM citratAlalayAnvitam / AcatuH SaSThiyugalA drAsakaM masRNoddhate // goSThe yatra viharatazceSTitamiha kaiTabhadviSaH kiJcit / riSTAsurapramathanaprabhRti tadicchanti goSThIti // ' dhIraprazAntanAyakopetA gadyena padyena vA sarvabhASAnuviddhA 41 kathA // 66 // AkhyAyikAvanna svacaritavyAvarNako'pi tu dhIrazAnto nAyakaH / tasya tu vRttamanyena kavinA yatra varNyate sA kAcidgadyamayI kAdambarIvat / kAcitpadyamayI lIlAvatIvat / sarvabhASAnuviddhA saMskRtaprAkRtena mAgadhyA saurasainyA zacyA apabhraMzena vA racitA kathA || gadyapadyamayI sAGkA socchvAsA campUH // 68 // yAnyaGkAni svanAmnA paranAmnA vA karoti kaviH tairyuktA ucchAsanibaddhA campU: / yathA vAsavadattA damayantI vA // iti mahAkavizrIvAgbhaTTaviracitAyAmalaGkAratilakAbhidhAnasvopajJakAvyAnuzAsanavRttau prathamo'dhyAyaH / dvitIyo'dhyAyaH 'nirdoSau zabdArthoM kAvyam' ityuktam / tatra zabdadoSAnAhanirarthaka - nirlakSaNAzlIlAprayuktAsamarthAnucitArtha - zrutikaTu-kliSTAvimRSTavidheyAMza viruddhabuddhikRnneyArtha - nihatArthApratItagrAmya-saMdigdhAvAcakatvAni zabda - doSAH pade vAkye ca bhavanti // 1 // tatra prakRtAnupayogi nirarthakam // 2 // pade yathA 'utphullakamalakesaraparAgagauradyute mama hi gauri / abhivAJchitaM prasiddhyatu bhagavati yuSmatprasAdena // ' atra hi zabdo nirarthakaH / pAdaikadezo'pi padameva / tannirarthakatvamudAhriyate / yathA 'AdAvaJjanapuJjaliptavapuSAM zvAsAnilollAsitaprotsarpadvirahAnalena ca tataH santApitAnAM dRzAm / saMpratyeva niSekamazrapayasA devasya cetobhuvo bhallInAmiva pAnakarma kurute kAmaM kuraGgekSaNA // ' Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 43 kAvyAnuzAsanam dvitIyo'dhyAyaH atra kuraGgekSaNetyekavacanAt dRzAmiti bahuvacanaM nirarthakam / vAkye yathA'balyarikratvarI pAtAM sAmbuvyambughanopamau / / sadRzau kAkabakAbhyAM ca vai hi tu ca vai hi tu // ' zabdAnuzAsanacchando'nuzAsanAdilakSaNarahitaM nirlakSaNam // 4 // zabdAnuzAsanarahitaM padaM yathA mAghasya 'saMmUrcchaducchRGkhalazaGkhaniHsvanaH svanuprayAte paTahasya zAGgiNi / sattvAni ninye nitarAM mahAntyapi vyathAM dvayeSAmapi medinIbhRtAm // ' atra 'dvayeSAm' iti na prApnoti / dvayAnAmiti bhavati / kAlidAsasya yathA'dizi mandAyate tejo dakSiNasyAM kherapi / tasyAmeva raghoH pANDyAH pratApaM na vihire // ' atra pANDyA iti bahuvacane taddhitapratyayalope pANDava iti prApnoti / tathA'tenAbhighAtarabhasasya vikRSya pattrI vandyasya netravivare mahiSasya muktaH / nibhinnavigrahamazoNitaliptagAtrastaM pAtayAM prathamamAsa papAta pazcAt / atra pAtayAmAseti avyavadhAne prayogaH prApnoti / bhAraveryathA'unmajyacchaphara ivAmarApagAyA vegena pratimukhametya bANanadyAH / gANDIvI kanakazilAnibhaM bhujAbhyA mAjaghne viSamavilocanasya vakSaH // ' atra Ajaghne iti AtmanepadaM na prApnoti / hanteH svAGgakarmakatvAbhAvAt / trivikramasya yathA'sarita iva gAvaH pIvarodhasaH' / atra pIvarodhya iti prApnoti / zItAyA yathA'mA bhaiH zazAGka mama sIdhuni nAsti rAhuH khe rohiNi vasati kAtara kiM babhASe / prAyo vidagdhavanitA navasaMgameSu puMsAM manaH pracalatIti kimatra citram // ' atra mA bhaiSIriti prApnoti / vAkye yathA'pradattaM naiva yaiH svIyavibhavasphItamAnataH / tapo na tapitaM kiMcitteSAM janmasya kiM phalam // ' atra pradattasthAne prattamiti, svIyasthAne svakIyamiti, sphItasthAne sphAtiriti, tapitasthAne taptamiti, janmasyeti sthAne janmana iti prApnoti / chando'nuzAsanalakSaNarahitaM pade yathA'kuraGgAkSINAM gaNDatalaphalake svedavisaraH' iti zikhariNIchandasi SaSThe yatiryA niyatA sA nAsti / vAkye yathA'api pazyasi saudhamAzritAmaviralasumanomAlabhAriNIm' / atra vaitAlIyasamapAde SaDlaghavo nirantarA na syuH / Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 dvitIyo'dhyAyaH ayaM ca sarvaH prapaJcaH zrIvAgbhaTAbhidhAnasvopajJacchandonazAsane prapaJcita iti nAtrocyate // anukaraNe na doSaH // 5 // 'nRpAbhiSeke madavihvalAyA hastAccyuto hemaghaTo'balAyAH / sopAnapaGktyAM patitaH karoti Tha Tha Tha Tha Tha Tha Tha Tha Tha ThaM ThaH // ' vIDAvyaJjakamamaGgalavyaJjakaM jugupsAvyaJjakaM ceti tridhA'zlIlam // 6 // tatra trINyanukrameNa pade yathA'manISitAH santi gRhe'pi devatA stapaH kva vatse kva ca tAvakaM vapuH / padaM saheta bhramarasya pelavaM zirISapuSpaM na punaH patatriNaH // ' dagdhottIrNasuvarNavarNaruciracchAyaM vasAno'mbaraM bhAsvatkaustubhakAntikarburatarabhrAjiSNu vakSaHsthalam / zaGkha cakramasiM gadAmavirataM bibhraccaturbhiH karai rArUDho garuDaM navInajaladazyAmo hariH pAtu vaH // ' 'prAsAdAnAmupari valabhIjAlavAtAyaneSu bhrAntyAvRttaH pariNatasurAgandhasambhAragarbhaH / mAlyAmodI muhurupacitaH sphArakarpUravAso vAyuyUMnAmabhimatavadhUsannidhAnaM vyanakti // ' atra pelava-dagdha-vAyuzabdAH krameNa vrIDA'maGgalajugupsAvyaJjakAH / trINyapyanukrameNa vAkye yathA'bhUpaterupasarpantI kampanA vAmalocanA / tattatprahaNanotsAhavatI mohanamAdadhau // ' kAvyAnuzAsanam 'pitRvasatimahaM vrajAmi tAM saha parivArajanena yatra me / bhavati sapadi pAvakAnvaye hRdayamazeSitazokazalyakam // ' 'ye vimucyApi vAJchanti bhogAn jainavratasthitAH / chaditaM te samaznanti viSThAmapi kubuddhayaH // ' atropasarpaNaprahaNanamohanazabdAstathA pitRvasatipAvakAzeSitazalyazabdAzcharditaviSThAdizabdAzca vrIDA'maGgalajugupsAvyaJjakAH / / zAntavidUSakAdyuktau na doSaH // 7 // zAntoktau yathA'uttAnocchUnamaNDUkapATitodarasannibhe / kledini strIvraNe saktirakRmeH kasya jAyate // " evamanyadapi // kavibhiranAdRtatvAdaprayuktam // 8 // yathA'zIte coSNapaTI na cAgnizakaTI nApi dvitIyApaTI jIrNA parNakuTI na tandulapuTI bhUmau ca ghRSTA kaTI / vRtti rabhaTI priyA na gumuTI saukhyaM na caikA ghaTI bhUyAdbhUpa tava prasAdakaraTI bhaktuM mamApattaTI // ' atra gumuTIti dezyatvAdaprayuktam / yadAha'prakRtipratyayamUlA vyutpattiryasya nAsti dezyasya / tanmaDahAdi kathaJcinna rUDhiriti saMskRte racayet // ' vAkye yathA'dhatte tejobhirAdhikyaM daivato'yaM sahasraguH' / Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo'dhyAyaH atra daivatazabdaH puMliGge kathito'pyaprayuktaH / sahasragurityAditya ityapi aprayuktam // dezyAnAM prAkRtAdyuktau mugdhoktau ca na doSaH // 9 // tatra prAkRte yathA-- 'junhA Uriyako sakaMti dhavale savvaMgagaMdhukkaDe NivvigdhaM gharadIhiyAsu sarasaM beMbaMta omAsalam / AsAe isumaMjuguMjiyaravo tiMgichipANAsavaM ummillantadalAvalIpariMgaU caMdujjae chappaDa || ' atra tigichi makaranda iti dezyaH / mugdhoktau yathA 'deva svasti vayaM dvijAstata itaH snAnena niSkalmaSAH kAlindIsurasindhusaGgapayasi snAtuM samIhAmahe / tadyAcemahi saptaviSTapazucIbhAvaikatAnavrataM saMyacchasva yazaH sitAsitapayobhedAdviveko'stu naH // ' atra svastIti mugdhasyaiva brAhmaNasyoktau na doSaH || zleSe cAprayuktamapi prayoktavyaM na doSaH // 10 // yathA-- 'yena dhvastamanobhavena balijitkAyaH purAstrIkRto yazvovRttabhujaGgahAravalayo gaGgAM ca yo'dhArayat // yasyAhuH zazimacchiro hara iti stutyaM ca nAmA'marAH so'vyAdiSTabhujaGgahAravalayastvAM sarvado mAdhavaH // ' tadarthapratipAdanA'kSamamasamartham // 11 // tatpade yathA 'rAjendra bhavataH kIrtizcaturo hanti vAridhIn' / 47 48 atra hantIti padaM gamanArthe paThitamapi pratipAdanAyA'samartham / vAkye yathA 'nadyAM hatvA vastraM dhAvatIti' / atra hantizabdo vyAkhyAtaH / dhAvatIti zuddhyarthe paThitamapi tatpratipAdanAyA'samartham // anaucityena prayuktamanucitArtham // 12 // pade yathA 'yaH prApa nirvRtiM klezAnanubhUya bhavArNave / tasmai vizvaikamitrAya tridhA nAbhibhuve namaH // ' atra klezAnanubhUyeti jinapatiM pratyanucitam / vAkye yathA kAvyAnuzAsanam 'sA jayai kUDavaraDo siddhanariMdo dharAr3a sayalA / icchittaNarAyavaMse ekacchattaM kayaM jeNa // ' tacca nindAyAM protsAhane ca na duSTam // 13 // yathA 'caturasakhIjanavacanairativAhitavAsarA vinodena / nizi caNDAla ivAyaM mArayati viyoginIzcandraH // ' protsAhane yathA 'vizantu vRSNayaH sarve rudrA iva mahaujasaH // ' paruSavarNaM (yathA) zrutikaTu // 14 // pade yathA 'niyatikRtaniyamarahitAM hlAdaikamayImananyaparatantrAm / navarasarucirAM nirvRtimAdadhatI bhAratI kaverjayati // ' 1. nirmitim iti mUlapAThaH / Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo'dhyAyaH atra hrAdeti zrutikaTu / vAkye yathA'vyagrairagrayagrahendugrasanagurubharairno samagrairudagraiH pratyagrairISadugrairudayagirigato gogaNairgaurayannagAm / udgADhArcirvilInAmaranagaranagaM grAvagarbhAmivAhlA magre'gre yo vidhatte glapayatu gahanaM sa grahagrAmaNIrvaH // ' vIraraudrabIbhatseSu siMhAdivarNaneSu ca vizeSato guNaH // 15 // tatra vIraraudrabIbhatsAnAmudAharaNaM rasAdhyAye / siMhAdivarNane yathA 'mAtaGgAH ! kimu valgitaiH kimaphalairADambarairjambukAH sAraMgA ! mahiSA ! madaM tyajata re zUnyeSu zUrA na ke / kopATopasamudbhaTotkaTasaTAkoTeribhAreH zanaiH siMhadhvAnini huMkRte sphurati yattad garjitaM garjitam // ' vyavahitA'rthapratyayajanakaM kliSTam // 16 // pade yathA 'madhyesamudraM kakubhaH pizaGgIryA kurvatI kAJcanavaprabhAsA / turaGgakAntAmukhahavyavAhajvAleva bhittvA jalamullalAsa // ' vAkye yathA 'mAnasauka: patadyAnadevAsanavilocanaH / tamoripuvipakSAriH priyaM dizatu vo jinaH // ' jhagityarthArpakatve guNaH // 17 // 49 yathA-- 'etAvatA nanvanumeyazobhi kAJcIguNasthAnamaninditAyAH / AropitaM yagirizena pazcAdananyanArIkamanIyamaGkam // ' 50 atra kAJcIguNasthAnaM jaghanamiti prasiddham // yatra vidhAtumarhaH aMzo na prAdhAnyena parAmRSTastadavimRSTavidheyAMzam // 18 // tatpade yathA 'ssrastAM nitambAdavalambamAnAM punaH punaH kesarapuSpakAJcIm / nyAsIkRtAM sthAnavidA smareNa dvitIyamaurvImiva kArmukasya // ' atra maurvI dvitIyAmiveti yuktam / vAkye yathA 'zayyA zAdvalamAsanaM zuci zilA sadya drumANAmadhaH zItaM nirjharavAri pAnamazanaM kandAH sahAyA mRgAH / ityaprArthitasarvalabhyavibhave doSo'yameko vane duSprApAni yatparArthaghaTanAbaddhairvRthA sthIyate // ' atra zAdvalaM zayyeti vidhyanuvAdau / vidheyau yathA 'tvak tAravI nivasanaM mRgacarma zayyA gehaM guhA vipulapatrapuTA ghaTAzca / kAvyAnuzAsanam mUlaM dalaM ca kusumaM ca phalaM ca bhojyaM putrasya jAtamaTavIgRhamedhinaste // ' viparItArthapratibhAsakaM viruddhabuddhikRt // 19 // yathA 'caturmukhamukhAmbhojavanahaMsavadhUrmama / mAnase ramatAM nityaM sarvazuklA sarasvatI // ' atra mama vadhUriti viruddhAM buddhi janayati / Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo'dhyAyaH kAvyAnuzAsanam vAkye yathA'anuttamAnubhAvasya parairapi hitaujasaH / akAryasuhRdo'smAkamapUrvAzcittavRttayaH // ' atrApakRSTacchAditamakAryeSu mitrapUrvI yAsAM tA akIrtaya iti viruddhAM buddhimutpAdayati // lakSito'rtho yatra jJAyate tanneyArtham // 20 // pade yathA'navakumudavanazrIhAsakeliprasaGgA dadhikarucirazeSAmapyuSAM jAgaritvA / ayamaparadizo'Gke muJcati srastahasta: zizayiSuriva pANDumrlAnamAtmAnaminduH // ' atra hastazabdena karA lakSyante / tena ca kiraNA iti neyArthatvam / vAkye yathA'sapadi paGktivihaGgamanAmabhRttanayasaMvalitaM balazAlinA / vipulaparvatavarSizitaiH zaraiH plavagasainyamulUkajitA jitam // ' atra paGktivihaGgamanAmabhRddazarathaH / ulUka: kauzikastena cendrazabdo lakSyate / indrajitetyarthaH // ubhayArthavAcakamapyaprasiddhe'rthe prayuktaM nihatArtham // 21 // pade yathA'yAvakarasArdrapAdaprahArazoNitakacena dayitena / mugdhA sAdhvasataralA vilokya parirabhya cumbitA sahasA // ' atra zoNitazabdo rudhire prasiddhaH / vAkye yathAsAyakasahAyabAhormakaradhvajaniyamitakSamAdhipateH / abjarucibhAsvaraste bhAtitatarAmavanipaH zlokaH // ' sAyakazabda khaDgaparyAyaH zare prasiddhaH / makaradhvajazabdo jaladhiparyAyaH kandarpa prasiddhaH / kSamAzabdo bhUparyAyaH kSAntau prasiddhaH / abjazabdazcandraparyAyaH padye prasiddhaH / zlokazabda: kIrtiparyAyo'nuSThubhi prasiddhaH / / apratItamAgamAdeva prasiddham // 22 // pade yathA'bhAnti dharmagajAlAnastambhavibhramakAriNaH / catasRSvapi kASThAsu mAnastambhA mahocchyAH // ' atra mAnastambhazabdo jainAgame prasiddhaH / vAkye yathA'paJcANuvratAni guNAstrayaH zikSAvratAni ca / catvAri syurgRhasthAnAM zuddhasaMpatkayogataH // ' atrANuvratAdIni jainAgame prasiddhAni / asau tu svadarzanoktau vizeSato guNaH // grAmyamavidagdhajanoktiH // 23 // pade yathA'rAkAvibhAvarIkAntasaMkrAntadyuti te mukham / tapanIyazilAzobhA kaTizca harate manaH // ' atra kaTiriti grAmyam / vAkye yathA Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo'dhyAyaH 'tAmbUlabhRtagallo'yaM bhallaM jalpati mAnavaH / karoti khAdanaM pAnaM sadaiva tu yathA tathA // ' tacca vidUSakamugdhAdijalpite vizeSato ramyam // 24 // yathA 1 phullukkaraM kalamakUrasamaM varhati je siMduvAraviDavA maha vallahA / ye gAlidassa mahisIdahiNo saricchA te kiM ca muddhaviyaillapasUNapuMjA // ' anyArthapratibhAsanena [ yat ] saMzayakRttatsaMdigdham // 25 // pade yathA 'na saMyatastasya babhUva rakSitu visarjayedyaM sutajanmaharSitaH / RNAbhidhAnAtsvayameva kevalaM tadA pitRRNAM mumuce sa bandhanAt // ' atra 'saMyatazabdo baddhaparyAyaH, uta saMyamitaparyAyaH' iti saMdigdham / vAkye yathA 'surAlayollAsaparaH prAptaparyAptakampanaH / mArgaNapravaNo bhAsvadbhUtireSa vilokyatAm // ' atra surAlayakampanamArgaNabhUtizabdAH sandigdhAH / vakroktau guNaH / 1. 'puSpotkaraM kalamakUrasamaM vahanti ye sinduvAraviTapA mama vallabhAste / ye gAlitasya mahiSIdadhnaH sadRkSAste kiM ca mugdhavicakilaprasUnapuJjAH // ' 54 kAvyAnuzAsanam yathA 'abhidhAya tathA tadapriyaM zizupAlo'nuzaye paraM gataH / bhavato'bhimanAH samIhate saruSaH kartumupetya mAnanAm // ' atrAnuzayaH kopa:, pazcAttApazca / abhimanA nirbhIkamanAH, utkaNThitazca saruSaH saroSasya sa zizupAlo ruSo mAnanAmiti ca // iSTArthapratipAdanA'kSamamavAcakam // 26 // pade yathA 'jaGghAkANDorunAlo nakhakiraNalasatkesarAlIkarAlaH pratyagrAlaktakAbhAprasarakisalayo maJjumaJjIrahaMsaH / bharturnRtyAnukAre jayati nijatanusvacchalAvaNyavApI sambhUtAmbhojazobhAM vidadhadabhinavo daNDapAdo bhavAnyAH // ' atra dadhadityarthe vidadhadityavAcakam / vipUrvo hi dadhAtiH karotyarthe vartate / yadAha 'upasargeNa dhAtvartho balAdanyatra nIyate' yathA ca 'udgarjajjalakuJjarendrarabhasAsphAlAnubandhoddhataH sarvAH parvatakandarodarabhuvaH kurvan pratidhvAninIH / uccairuccarati dhvaniH zrutipathonmAthI yathA'yaM tathA prAyaH preGkhadasaMkhyazaGkhadhavalA veleyamAgacchati // ' atra dhvanizabdo gItAdau prasiddhaH / samudre tu garjitameva / Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo'dhyAyaH 55 kAvyAnuzAsanam yadAha'dhvanitaM mRdaGgAdiSu, garjitaM meghasamudrAdiSu, raNitaM valayAdiSu, kvaNitaM vINAdiSu, ziJjitaM nUpurAdiSu, maNitaM suratAdiSu, kUjitaM vihaGgAdiSu, bRMhitaM vAraNeSu, heSitaM hayeSu, AravaH paTaheSu, DhetkRtaM vRSabheSu, vo maNDUkeSu, nAdaH siMheSu, phUtkAra: sarpeSu, bUtkAra: kapiSu, ghUtkAro ghUkeSu, caTatkAro'gnisphuliGgeSu, kaTatkAro bhaGgeSu, sUtkAraH sAyakeSu, guJjAkAro bhRGgeSu, ghamaghamAravo gharghareSu, bhAGkAro bherISu, kekAravaH kalApiSu, sItkAra: kAminISu, jhaGkAraH kiGkiNISu, TaGkAro maurvISu, bhAtkAro jhallarISu, ghoSo nadIvIciSu prasiddho nAnyatra / ' tadyathA prasiddhaM tattathaiva baghnIyAt / anyathA tvavAcakatvadoSaH / vAkye yathA'vibhajante na ye bhUpamAlabhante na te zriyam / Avahante na te duHkhaM prasmaranti na ye priyAm // ' atra vipUrvo bhajivibhAge, na sevane / AGyUrvo labhivinAze, na prApaNe / AGyUrvo vahi: karotyarthe, na dhAraNe / prapUrvaH smarativismaraNe'rthe, na tu smaraNe iti // 'nyUnapadAdhika padokta padA'sthAnasthapada-patatprakarSasamAptapunarAttAvisarga-saMkIrNa-garbhitabhagnaprakramAnanvitArthAntaraikavAcakAbhavanmatayo yogAdayo vAkyadoSAH // 27 // tatravizleSe'zlIlatve kaSTatve ca sandhivairUpyaM visandhiH // 28 // vizleSe yathA'rAjan vibhAnti bhavatazcaritAni tAni indortutiM dadhati yAni rasAtalAntaH / dhIdorbale atitate ucitArthavRttI AtanvatI vijayasampadamatra bhAtaH // ' azlIlatve yathA'virecakamidaM nRttamAcAryAbhAsayojitam / cakAze panasaprAyaiH purISaNDamahAdrumaiH // ' atra virecakazepapurISazabdA azlIlAH / kaSTatve yathA'urvyasAvatra tarvAlImarvante cArvavasthitiH / nAbarju yujyate gantuM ziro namaya tanmanAk // ' avazya-vAcyasyA'nabhidhAne nyUnapadam // 29 // yathA 'anyeSu jantuSu rajastamasAvRteSu vizvasya dhAtari samaH paramezvare'pi / so'yaM prasiddhavibhavaH khalu cittajanmA mA lajjayA tava kathaJcidapahnutirbhUt // ' vizvasya dhAtarItyatra cazabdo yujyate / sa nAstIti nyUnapadatvam / 'paramezvare ca' iti tu pAThe yuktam / tathA'traiva 'mA lajjayA tava kathaJcidapahRtirbhUt' ityatra svAbhiprAyasyeti nyUnam // 1. "visaMdhi' iti pATha Adau truTito bhavet / Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo'dhyAyaH viklavAdyuktau na doSaH // 30 // yathA 'gADhAliGganavAmanIkRtakucaprodbhUtaromodgamA sAndrasneharasAtirekavigalacchrImannitambAmbarA / mA mA mAnada mAti mAmalamiti kSAmAkSarollApinI suptA kiM nu mRtA nu kiM manasi me lInA vilInA'thavA // ' tadvinA'pyarthAvagame'dhikapadam // 31 // 'dalatkandalabhAgbhUmiH sanavAmbudamambaram / vApyaH phullAmbujayujo jAtA dRSTiviSaM mama // ' atra bhajiH sazabdo yujizcAdhikaH / etadvinApyarthAvagateH / yathA ca 57 'bisakisalayacchedapAtheyavantaH ' / atra 'matvarthIyAdvaraM bahuvrIhiH ' iti matvarthIyo'dhikaH / pAtheyA iti tu yuktam // ekasya padasya dvistrirabhidhAnamuktapadam // 32 // 'naikaM padaM dviH prayuJjIta' iti kavisamayaH / 'sAmopAyanayaprapaJcapaTavaH prAyeNa ye bhIravaH zUrANAM vyavasAya eva hi paraM saMsiddhaye kAraNam / udgarjadvikaTATavIgajaghaTApIThaikasaMcUrNana vyApAraikarasasya santi vijaye siMhasya ke mantriNaH // ' zabdaH // lATAnuprAse gRhItamuktake vihitAnuvAde ca guNaH // 33 // tatra lATAnuprAse yathA 'colaH krodhaM payodhervizati nivizate randhramAndhro girINAM karNATa: paTTabandhaM bhajati na bhajate gurjaro nirbharANi / 58. kAvyAnuzAsanam cedirlIlAyate'sau kSitipatitilakaH kAnyakubjaH sakubjo bhoja tvattantramAtraprasararasabhayavyAkulo rAjalokaH // ' gRhItamuktake yathA 'jayati kSuNNatimirastimirAndhakavallabhaH / vallavI ( bhI ) kRtapUrvAza: pUrvAzAtilako raviH // ' vihitAnuvAde yathA 'nirdravyo hriyameti hIparigataH prabhrazyate tejasA nistejAH paribhUyate paribhavAnnirvedamAgacchati / nirviNNaH zucameti zokavikalo buddhyA paribhrazyate nirbuddhiH kSayametyaho vidhanatA sarvApadAmAspadam // ' asaMbaddhapadanyAso'sthAnapadam // 34 // yathA ' mA bhAGkSIrvibhramaM bhrUradharavidhuratA keyamasyAsyarAgaM prANe prANyeva nAyaM kalayasi kalahaM zraddhayA kiM trizUlam / ityudyatkopaketUnprakRtimavayavAnprApayantyeva devyA nyasto vo mUrdhni mukhyAnmarudasuhRdasUnsaMharannaGgiraMhaH // atra 'vaH' iti padaM 'mUrdhni' itipadasAnnidhyAdasthAne patitam / yathA ca 'sarabhasaparirambhArambhasaMrambhabhAjA yadadhinizamapAstaM vallabhenAGganAyAH / vasanamapi nizAnte neSyate tatpradAtuM rathacaraNavizAla zroNilolekSaNena // ' atra 'vasanam' iti padaM pUrvArdhamatikramyA'sthAne patitam / 1. timire'ndhakA andhAsteSAM vallabhaH / Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo'dhyAyaH 'nArdhe kiJcidasamAptam' iti kavisamayaH / tathA 'api nizAnte' ityatrApi 'nizAnte'pi' iti yuktam // AnupUrvyA hIyamAnaprakarSaM patatprakarSam // 35 // yathA'aviralavigalanmadajalakapolapAlInilInamadhupakulaH / udbhinnanavazmazruzreNiriva gaNAdhipo jayati // ' samApya punargRhItaM samAptapunarAttam // 36 // yathA'gAhANa rasA mahilANa vibbhamA kaipa( va )rANa vayaNAI / kassa na haraMti hiaaM bAlANa ya mammaNullAvA // ' [chAyAH 'gAthAnAM rasA mahilAnAM vibhramAH kavivarANAM vacanAni / kasya na haranti hRdayaM bAlAnAM ca manmanollApAH // '] atra 'bAlANa ya mammaNullAvA' iti padaM sandhitapucchaprAyaM na svadate // visargasyAbhAvo'visargatvam // 37 // yathA'dhIro vinIto nipuNo varAkAro nRpo'tra saH / yasya bhRtyA balosiktA bhaktA buddhipradAyinaH // ' atrotvena lopena ca visargAbhAvaH // vAkyAntarapadairanuviddhaM saMkIrNam // 38 // yathA'kAyaM khAyai chuhiu kkUraM vvalloi niTTharaM ruTTho / suNayaM giNhai kaNThe hakker3a anattiyaM thero // ' kAvyAnuzAsanam [chAyAH 'kAkaM khAdati kSipati kUraM bhASayati niSThuraM ruSTaH / zunakaM gRhNAti kaNThe AkArayati.......] atra 'kAkaM kSipati, kUraM khAdati, zvAnaM bhaSayati, naptAraM kaNThe gRhNAti' iti vaktumucitam // uktipratyuktau guNaH // 39 // yathA'ko'yaM nAtha jino bhavettava vazI uMhuM pratApI priye hu~huM tarhi vimuJca kAtaramate zauryAvalepakriyAm / moho'nena vinirjitaH prabhurasau tatkirAH ke vaya mityevaM ratikAmajalpaviSayaH so'yaM jinaH pAtu vaH // ' vAkyAntarAnupravezo garbhitam // 40 // yathA'mArge kardamadustare jalabhRte gartA( ? )zatairAkule khinne zAkaTike bhare'tinibhRte dUroddhare rodhasi / zabdenaitadahaM bravImi mahatA kRtvocchritAM tarjanI mIdRkSe viSame vihAya dhavalaM voDhuM kSamaH ko bharam // ' atra tRtIyaH pAdo'nya iva praviSTo lakSyate / prakramabhaGgo bhagnaprakramatvam // 40 // yathA'babhUva bhasmaiva kRtArAgaH kapAlamevAmalazekharazrIH / upAntabhAgeSu ca rocanAGkaH siMhAjinasyaiva dukUlabhAvaH // ' atra 'mRgendracarmaiva dukUlamasya' iti yuktam / yathA 1. 'buddhiprabhAnvitAH' iti kAvyapradIpe Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvyAnuzAsanam dvitIyo'dhyAyaH 'te himAlayamAmantrya punaH prApya ca zUlinam // siddhaM cAsmai nivedyArthaM tadvisRSTAH khamudyayuH // ' 'atra 'anena visRSTAH' iti yuktam / yathA ca'pAzcAtyabhAgamiha sAnuSu sanniSaNNAH pazyanti zAntamalasAndratarAMzujAlam / saMpUrNalabdhalalanAlalanopamAna mutsaGgasaGgihariNasya mRgAGkamUrteH // ' atra 'utsaGgasaGgatamRgasya mRgAGkamUrteH' iti yuktam / / aghaTamAnasambandho'nanvitam // 42 // yathA'prajJApuJjamayAjJAnarAdhAvedhasya kAraNam / dhArAyA viparItasya nUnaM na kSamate prabhuH // ' atra vaiparItyaM zabdakRtam, utA'rthakRtamityananvayaH / / dvayorapi vAkyayoH sambaddhamarthAntaraikavAcakam // 43 // yathA'udayamahimarazmiryAti zItAMzurastam / ' atra 'yAti' itipadamubhayatrApi saMbadhyate // yatra neSTasambandhapratipattistadabhavanmatayogam // 44 // yathA'cApAcAryastripuravijayI kArtikeyo vijeyaH zastravyastaH sadanamudadhirbhUriyaM hantakAraH / astyevaitatkimu kRtavatA reNukAkaNThabAdhAM baddhaspardhastava parazunA lajjate candrahAsaH // ' atra bhArgavasya nindA tAtparyam / kRtavateti parazau pratIyate / kRtavata iti tu yuktam // kaSTApuSTa-vyAhata-grAmyAzlIla-sAkAGkSa-sandigdhAkramapunaruktabhinnasahacara-viruddhavyaGgya-prasiddhiviruddha-vidyAviruddha-nirhetavo'rthadoSAH // 45 // tatraduravabodhaH kaSTaH // 46 // yathA'zUlaM tUlaM tu gADhaM prahara hara hRSIkeza kezo'pi vakra zcakreNAkAri kiM te paviravati na hi tvASTrazatrodhurASTram / pAkAkezo'bjanAlAnyanala na labhase bhAtumityAttadarpo jalpandevAndivauko ripuravadhi yayA sA'stu zAntyai zivA vaH // ' prakRtAnupayogyapuSTaH // 47 // yathA 'anaNuraNanmaNimekhalamavirataziJjAnamaJjamaJjIram / parisaraNamaruNacaraNe raNaraNakamakAraNaM kurute // ' atra varNasAvarNyameva, na vAcyavaicitryakaNikApi kAcidastItyapuSTArtham / / pUrvAparapratibandho vyAhatatvam // 48 // yathA'jagati jayinaste te bhAvA navendukalAdayaH prakRtisubhagAH santyevAnye mano madayanti ye / 1. "atra 'asmai' itIdamAprakramAt 'tadvisRSTAH' ityatrApi 'anena visRSTAH' ityeva vAcyam" iti kaavyprdiipe| Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvyAnuzAsanam dvitIyo'dhyAyaH mama tu yadiyaM jAtA loke vilocanacandrikA nayanaviSayaM janmanyekaH sa eva mahotsavaH // ' atra navendukalAdayo bhAvA yaM prati na kiJcidiva, sa evotkarSArthaM candrikAtvamAropayatIti vyAhatatvam // avidagdhajanocitaM grAmyam // 49 // yathA'chAdayitvA surAn puSpaiH puro dhAnyaM kSipAmyaham / ' vrIDAvyaJjako'zlIlaH // 50 // yathA'tasyAH praviSTA natanAbhirandhaM rarAja tanvI navaromarAjiH / nIvImatikramyasitetarasya tanmekhalAmadhyamaNerivArciH // ' atra madhyamaNizabdenAzlIlaM vyajyate // avazyavAcyArthahInaH sAkAGkSaH // 51 // yathA'athitve prakaTIkRte'pi na phalaprAptiH prabhoH pratyuta druhyandAzarathiviruddhacarito yuddhastayA kanyayA / utkarSaM ca parasya mAnayazasorvistraMsanaM cAtmanaH strIratnaM ca jagatpatirdazamukho devaH kathaM maSyate // ' atra strIratnaM parasyetyAkAjhyate // ubhayArthapratipattikRt sandigdham // 52 // yathA'mAtsaryamutsArya vicArya kAryamAryAH samaryAdamidaM vadantu / sevyA nitambAH kila bhUdharANAmuta smarasmeravilAsinInAm // ' atra kAraNAdyabhAve sandehaH // kramaparihArAdyakramaH // 53 // turaGga mAtaGgaM vA me prayaccha / rUpakaM viMzopakaM vA gRhANa / bhuktvA snAtvA ca devAnaJcati / sAhityaM lakSaNaM cAdhIte / zatenAdhikA viMzatiH / sacApaM bANamAdatte / vaizyAdayo varNAH // kAraNavyatirekeNa punarabhidhAnaM punaruktam // 54 // yathA'tadanvaye zuddhimati prasUtaH zuddhimattaraH / dilIpa iti rAjendurinduH kSIranidhAviva // ' anenduriti punaruktam // kAraNoktau tu guNaH // 55 // yathA'tava prasAdAt kusumAyudho'pi sahAyamekaM madhumeva labdhvA / kuryAM harasyApi pinAkapANedhairyacyuti ke mama dhanvino'nye // ' 1. "atra 'strIratnam' ityarthaH 'upekSitum' ityasyArthamAkAGkSati / anyathA 'kathaM mRSyate' ityanenAmarSArthakanAnvaya prasaGgaH / nahi strIratnamevAmarSaH, kintu tadupekSAyAm / na ca 'parasya' ityetadantarbhAvya tadanvayo'stviti vAcyam / tasya janitAnvayabodhatvena nirAkAGkSatvAt" ityAdi kaavyprdiipe| 1. 'surAlayollAsaparaH prAptaparyAptakampanaH / mArgaNapravaNo bhAsvadbhatireSa vilokyatAm // ' iti kAvyapradIpodAharaNameva yuktaM pratibhAti / Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo'dhyAyaH 66 atra 'ahaM kusumAyudhaH, harastu pinAkapANiH, tathApi dhairyacyuti kariSyAmi' iti vizeSoktau guNaH // ucitasahacAribhede bhinnasahacaratvam // 56 // yathA'zrutena buddhirvyasanena mUrkhatA priyeNa nArI salilena nimnagA / nizA zazAGkena dhRtiH samAdhinA nayena cAlaMkriyate narendratA // ' atra zrutabuddhyAdibhirutkRSTaiH saha vyasanamUrkhatvayonikRSTayoruktiH // viruddhArthapratibhAsakaM viruddhavyaGgyam // 57 // yathA 'stumaH kaM vAmAkSi kSaNamapi vinA yaM na ramase vilebhe kaH prANAn raNamakhamukhe yaM mRgayase / sulagne ko jAtaH zazimukhi yamAliGgasi balA ttapa:zrI: kasyaiSA madananagari dhyAyasi tu yam // ' atra tasyA anekakAmo'bhilASo dhvanyate // anyathA varNanAt prasiddhiviruddham // 58 // yathA'yenAmodini kesarasya mukule pItaM madhu svecchayA nItA yena nizA zazAGkadhavalA padmodare zAradI / bhrAntaM yena madapravAhamaline gaNDasthale dantinAM so'yaM bhRGgayuvA karIraviTape badhnAti tuSTiM kutaH // ' atra zazAGkodaye padmavikAzo'prasiddhaH / / kAvyAnuzAsanam zAstroktaviparyAse vidyAviruddhaH // 59 // yathA'mRgIdRzaH pallavarAgakomalo vibhAti dantavraNamuttarAdhare / ' atra vraNamadharAdhara eva kAmazAstre vihitaM nottarAdhare / / ahetUktau nirhetuH // 60 // yathA'cakrI cakrArapaGkti haripi ca harIndhUrjaTibUMrdhvajAntAnakSaM nakSatranAtho'ruNamapi varuNa: kUbarAgraM kuberaH / raMha: saMghaH surANAM jagadupakRtaye nityayuktasya yasya stauti prItiprasanno'nvahamahimaruceH so'vatAt syandano vaH // ' atra kimarthaM cakrI cakrArapaGktimeva stavItIti hetu!ktaH // lokaprasiddhau tu na doSaH // 61 // yathA'candraM gatA padmaguNAnna bhuGkte padmAzritA cAndramasImabhikhyAm / umAmukhaM tu pratipadya lolA dvisaMzrayAM prItimavApa lakSmIH // ' atra rAtrau padmasya saGkocaH / divA candramaso niSprabhatvaM ca loke prasiddham iti hetuM nApekSate / parivRttaniyamAniyamasAmAnyavizeSavidhyanuvAdAdaya kAvyaprakAzAdAyuktA api pUrvokteSvevAntarbhavantItyasmAbhirnoktAH / / doSAnabhidhAya guNAnAha kAnti-saukumArya-zleSArthavyakti-samAdhi-samataudAryamAdhuryojaH-prasAdA daza guNAH // 62 // tatra 1. 'madena' iti kAvyapradIpe / Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo'dhyAyaH laukikArthAnatikrameNaujjvalyaM kAntiH // 63 // 'sajalanibiDavastravyaktanimnonnatAbhiH parigatataTabhUmisnAnamAtrocchritAbhiH / rucirakanakakumbhazrImadAbhogatuGga stanavinihitahastasvastikAbhirvadhUbhiH // ' akAThinyaM saukumAryam // 64 // yathA yathA 'jinavaragRhe kaunteyasya pratikSaNadAkSaNaM caturataruNIgItairgItaiH samAhRtamAnasA / iha hi hariNI mandaM mandaM prayAti nabhaH pathe samajani mRgInetrA rAtristato'tigarIyasI // ' yatra padAni parasparasphUrtAnIva sa zleSaH // 65 // yathA 'jayanti bANAsuramaulilAlitA dazAsyacUDAmaNicakracumbinaH / surAsurAdhIzazikhAntazAyino bhavacchidastryambakapAdapAMsavaH // ' yatra sukhenA'rthapratItiH sA'rthavyakti: // 66 // yathA 'bAle tilakalekheyaM bhAle bhallIva rAjate / bhUlatAcApamAkRSya na vidmaH kaM haniSyati // anyasya dharmo yatrAnyatrAropyate sa samAdhiH // 67 // yathA 67 68 'ripuSu sahajatejaHpuJjalIlAyitaistai rajani janitakampastatsuto bhUmibhartA / pratinRpativadhUnAM pallavinyazrupUrai radhiviyadadhirUDhA kIrtivalliryadIyA // ' aviSamabandhatvaM samatA // 68 // yathA 'masRNacaraNapAtaM gamyatAM bhUH sadarbhA viracayati ca yAntaM mUrdhni dharmaH kaThoraH / taditi janakaputrI locanairazrupUrNaiH pathi pathikavadhUbhiH zikSitA vIkSitA ca // ' vikaTabandhatvamaudAryam // 69 // kAvyAnuzAsanam yathA 'vAcAlA kanakamayadhvajAgrasaGgi vyAlolasphuradurukiGkiNIninAdaiH / caityAlI jagati na kasya rAhaDasya preGkhantI bhavati manaH praharSaNIyam // ' yatrAnandamamandaM mano dravati, tanmAdhuryam / zrRGgArazAnta karuNeSu krameNAdhikya(ka)m // 70 // zrRGgAre yathA'priyatamAvadanenduvilokitai rasuhitaH kalakaNThayuvA navaH / pratimuhuH pratigatya nabhastalA dvalati yAti calatyatha yAtyatha // ' zAnte yathA Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo'dhyAyaH 'yaiH zAntarAgarucibhiH paramANubhistvaM nirmApitastribhuvanaikalalAmabhUtaH / tAvanta eva khalu te'pyaNavaH pRthivyAM yatte samAnamaparaM na hi rUpamasti // ' karuNe yathA'gRhiNI sacivaH sakhA mithaH priyazikSAlalite kalAvidhau / karuNAvimukhena mRtyunA haratA tvAM vada kiM na me hRtam // ' dIptiheturojaH / vIrabIbhatsaraudreSu krameNa vizeSato ramyam // 71 // tatra vIre yathA'zailottuGgataraGgavegagamanaprotkampamAnAvani stambakSobhitabhairavArNavabhavatkalpAntakAlabhramam / krodhAndhAH kharadUSaNatrizirasaH prAptAsta eva drutaM brUta brUta bhaTAH kva sa kva sa naraH zambUkajIvAharaH // ' bIbhatse yathA'utkRtyotkRtya kRttiM prathamamatha pRthUcchophabhUyAMsi mAMsA nyasasphikpRSThapiNDAdyavayavasulabhAnyugrapUtIni jagdhvA / AttasnAyvantranetrAt prakaTitadazana: pretaraGkaH karaGkA daGkasthAdasthisaMsthaM sthapuTagatamapi kravyamavyagramatti // ' raudre yathA'caJcaddhajabhramitacaNDagadAbhighAtasaJcUrNitoruyugalasya suyodhanasya / styAnAvabaddhaghanazoNitazoNazociruttaMsayiSyasi kacAMstava devi ! bhImaH / ' kAvyAnuzAsanam jhagityarthArpaNena cetovikAsajanakaH sarvarasaracanAtmakaH prasAdaH // 72 // yathA'paryAptapuSpastabakastanIbhyaH sphuratpravAloSThamanoharAbhyaH / latAvadhUbhyastaravo'pyavApurvinamrazAkhAbhujabandhanAni // ' iti / iti daNDi-vAmana-vAgbhaTAdipraNItA daza kAvyaguNAH / vayaM tu mAdhurseja:prasAdalakSaNAMstrIneva guNAn manyAmahe / zeSAsteSvevAntarbhavanti / tadyathA-mAdhurye kAntiH saukumArya ca, ojasi zleSaH samAdhirudAratA ca, prasAde'rthavyakti: samatA cAntarbhavati / yadAha'mAdhuyauMjaHprasAdAkhyAstrayaste na punardaza / kecidantarbhavantyeSu doSatyAgAt pare zritAH // anye bhajanti doSatvaM kutracinna tato daza // ' mAdhuryaguNopayuktA vaidarbhI rItiH / asyAM ca prAyeNa komalo bandho'samAsaH, TavargarahitA nijapaJcamAkrAntA vargAH, raNau husvAntaritau ca prayojyau // 72 // tatra komalabandho yathA'amuM puraH pazyasi devadAruM putrIkRto'sau vRSabhadhvajena / yo hemakumbhastananiHsRtAnAM skandasya mAtuH payasAM rasajJaH // ' asamAso yathA'amIbhiH saMsaktaistava kimu phalaM vArida ghaTe yadete'pekSante salilamavaTebhyo'pi taravaH / ayaM yukto vyaktaM nanu sukhayituM cAtakazizu rya eSa grISme'pi spRhayati na pAthastvadaparAt // ' Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 kAvyAnuzAsanam dvitIyo'dhyAyaH nijapaJcamAkAntA vargA yathA'ziJjAnamaJjamaJjIrAzcArukAJcanakAJcayaH / kaGkaNAGkabhujA bhAnti jitAnaGga tavAGganAH // ' husvAntaritau raNau yathA'dAruNaraNe raNantaM karidAraNakAraNaM kRpANaM te / ramaNakRte raNaraNakI pazyati ramaNIjano divyaH // ' 'TavargarahitAH' iti vacanATTavargo na kAryaH / yathA'akuNThotkaNThayA pUrNamAkaNThaM kalakaNThinAm / kambukaNThyAH kSaNaM kaNThe kuru kaNThArtimuddhara // ' ojoguNayuktA gauDIyA rItiH / asyAM ca bandhauddhatyaM samAsadairghyaM saMyuktavarNatvaM prathamatRtIyAkrAntau dvitIyacaturthoM yuktau rephazca kAryaH // 73 // prasAdaguNayuktA pAJcAlI / atra suzliSTo bandhaH prasiddhAni ca padAni // 74 // 'nijakaranikarasamRddhyA dhavalabhuvanAni pArvaNazazAGkaH / suciraM hanta na sahate hatavidhiriha susthiraM kimapi // ' etAzcopanAgarikA paruSA komaleti kecidAhuH / yadAha'mAdhuryavyaJjakaiH zabdairupanAgarikeSyate / ojaHprakAzakaistaistu paruSA komalA paraiH // keSAJcidetA vaidarbhIpramukhA rItayo matAH // ' iti mahAkavizrIvAgbhaTaviracitAyAmalaGkAratilakAbhidhAnasvopajJakAvyAnuzAsanavRttau doSaguNavivecano nAma dvitIyo'dhyAyaH / yathA 'daMSTrAlaH sphuTakundakuDmalazatairjihvAla ullAsibhiH kiM killidrumapallavaiH zitamukhaiH preGkhannakhaH kiMzukaiH / vallIjAlavizAlabAladhirasAvatrojjayantAcalo bandhUkoddhatalocana prakurute zArdUlavikrIDitam // ' yathA ca'mU muvRttakRttAviralagalagaladraktasaMsaktadhArA dhautezAJjiprasAdopanatajayajagajjAtamithyAmahimnAm / kailAsollAsanecchAvyatikarapizunotsarpidarpoddharANAM doSNAM caiSAmidaM tatphalamiha nagarIrakSaNe yatprayAsaH // ' Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyo'dhyAyaH alaGkArAH khalu dvividhAH / zabdAlaGkArA arthAlaGkArAzca // 1 // tatra tAvadarthamadhikRtya zabdaH pravartate'taH prathamamarthAlaGkArA evodAhiyante / tadyathA jAtyupamotprekSA-rUpaka-dIpakAnyokti-samAsoktyaprastutaprazaMsA-paryAyoktyatizayokti-sahoktyAkSepa-virodhArthAntaranyAsa-vyAjastuti-vyatireka-sasandehApahRti-parivRttyanumAna-smRti-bhrAnti-viSama-sama-samuccayAnyApara-parisaMkhyAkAraNamAlA-nidarzanaikAvalI-yathAsaMkhya-parikarodAtta-samAhita-vibhAvanAnyonya-mIlita-vizeSa-pUrva-hetu-sAra-sUkSmaleza-pratIpa-pihita-vyAghAtA'saGgatirahetu-zleSa-matottarobhayanyAsa-bhAva-paryAya-vyAjoktyadhika-pratyanIkAnanvayatadguNAtadguNa-saGkarA AzI:prabhRtayo'rthAlaGkArAH // 2 // tadyathA(tatra) yathAsthitavastusvarUpavarNanamagrAmyaM jAtiH / sA ca trastArbhakadInatiryagyuvatiprabhRtiSu vizeSato ramyA // 3 // kAvyAnuzAsanam tatra trastasvarUpaM yathA'grIvAbhaGgAbhirAmaM muhuranupatati syandane dattadRSTiH pazcArdhena praviSTaH zarapatanabhayAdbhUyasA pUrvakAyam / dabhairardhAvalIDaiH zramavitatamukhabhraMzibhiH kIrNavA pazyodagraplutatvAdviyati bahutaraM stokamurtyAM prayAti // ' arbhakasvarUpaM yathA'udayazikharizrRGgaprAGgaNeSveva riDa nsakamalamukhahAsaM vIkSitaH padminIbhiH / prasRtamRdukarAgraH zabdayantyA vayobhiH paripatati divo'Gke helayA bAlasUryaH // ' dInasvarUpaM yathA'bavilIbahalakAntiruco vicitrabhUrjatvacA racitacArudukUlalIlAH / guJjAphalagrathitahAralatAH sahelaM khelanti khelagatayo'tra vane zabaryaH // ' tiryaksvarUpaM yathA'medasvinaH sarabhasApagatAnabhIkAn bhaktvA parAnanaDuho muhurAhaveNa / Urjasvalena surabhImanuniHsapatnaM jagme jayoddharavizAlaviSANamukSNA // ' yoSitsvarUpaM yathA'uttAlatAlavicaladvalayAvalIkaM sadyaH sakhIjanavinirmitamaNDalIkam / gAyanti rAsakavidhAviha medapATanAryo'dhunApi tava nemikumAra kIrtim // ' Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyo'dhyAyaH kAvyAnuzAsanam tatpadavyAM padaM dhatte tulAM tenAdhirohati / tamanvetyanubadhnAti tacchIlaM tanniSedhati / tasya cAnukarotIti zabdAH sAdRzavastuni // ' samAso bahuvrIhiprabhRtiH / yathA-candravadanetyAdi / sA ca dharma-vastuviparyAsAnyonya-niyama-samuccayAtizayotprekSAdbhuta-moha-saMzaya-nirNayazleSa-samAna-prazaMsA-cikhyAsA-virodha-pratiSedha-caTutattvAkhyAna-sAdhAraNabhUtAsambhAvita-bahu-vikriyA-mAlA-vAkyArtha-prativastu-tulyayoga-heturasanopamAdibhedairanekadhA bhavati / tatprabandhastu 'daNDino draSTavyaH / iha tu granthagauravabhayAt prakRtAnupayogAcca nocyate // camatkAri sAmyamupamA / sA pratyayA'vyayatulyArthasamAptaizcaturdhA // 4 // camatkAri sahRdayahRdayahAri upamAnopameyayoH sAmyamupamA / yathA'gatyA vibhramamandayA pratipadaM yA rAjahaMsIyate yasyAH pUrNamRgAGkamaNDalamiva zrImat sadaivAnanam / yasyAzcAnukaroti netrayugalaM nIlotpalAni zriyA tAM kundAgradatIM tyajan jinapatI rAjImatIM pAtu vaH // ' camatkArIti vacanAt 'kukumbha iva mukham' ityAdau sAdRzyeSUpamA na kAryA / sA pratyayA'vyayatulyArthasamAsabhedaizcaturdhA bhavati / tatrApi vatkalpadezyadezIyaprabhRtayaH pratyayAH / avyayAni iva vA-yathAprabhRtIni / 'tulyArthAstulyasaGkAzA:(za )prakAza-pratirUpakAH / nIkAza-sadRksadRza-sadRkSa-nibhasannibhAH // pratipakSa-pratidvandvi-pratyanIka-virodhinaH / hAryanukArI-saMvAdi-sajAtIyAnuvAdinaH // pratibimba-praticchanda-svarUpa-sama-saprabhAH / salakSaNa-samAna-sAbhAH sapakSopamitopamAH // savarNatulitau zabdau prakhyau pratinidhI api / spardhate jayati dveSTi dRpyati pratigarjati // AkrozatyavajAnAti kadarthayati nindati / viDambayati sandhatte hasatIrNyatyasUyati // tasya puSNAti saubhAgyaM tasya kAnti vilumpati / tena sArdhaM vigRhNAti tasya kakSAM vigAhate // 1. 'ambhoruhamivAtAnaM mugdhe karatalaM tava / iti dharmopamA sAkSAttulyadharmapradarzanAt / / rAjIvamiva te vayaM netre nIlotpale iva / iti pratIyamAnaikadharmA vastUpamaiva sA // tavAnanamivonnidramaravindamabhUditi / sA prasiddhiviparyAsAdviparyAsopameSyate / / tvadAnanamivAmbhojamambhojamiva te mukham / ityanyonyopamA seyamanyonyotkarSazaMsinI / / tvanmukhaM kamalenaiva tulyaM nAnyena kenacit / ityanyasAmyavyAvRttiriya sA niyamopamA / pAM tAvattavAnveti mukhamanyacca tAdRzam / asti cedastu tatkArItyasAvaniyamopamA / / samuccayopamApyasti na kAntyaiva mukhaM tava / hAdanAkhyena cAnveti karmaNendumitIdRzI // tvayyeva tvanmukhaM dRSTaM dRzyate divi candramAH / iyatyeva bhidA nAnyetyasAvatizayopamA / mayyevAsyA mukhazrIrityalamindovikatthanaiH / padme'pi sA yadastyevetyAsAvutprekSitopamA / yadi kiJcidbhavetpadyaM subhra vibhrAntalocanam / tatte mukhazriyaM dhattAmityasAvaddhatopamA / zazItyuprekSya tanvaGgi tvanmukhaM tvanmukhAzayA / indumapyanudhAvAmItyeSA mohopamA matA // ki padmamantabhranteiti kiM te nIlekSaNaM mukham / mama dolAyate cittamitIyaM saMzayopamA / na padyasyendunigrAhyasyendulajjAkarI dyutiH / atastvanmukhamevendumityasau nirNayopamA // zizirAMzupratidvandvi zrImatsurabhigandhi ca / ambhojamiva te vakAmiti zleSopamA matA // sarUpazabdavAcyatvAtsA samAnopamA yathA / bAlevodyAnamAleyaM sAlakAnanazobhinI / padmaM bahurajacandraH kSayI tAbhyAM tavAnanam / samAnamapi sotsekamiti nindopamA matA // brahmaNo'pyudbhava padyazcandraH zambhuzirodhRtaH / tau tulyau tvanmukheneti sA prazaMsopameSyate // Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 77 78 tRtIyo'dhyAyaH 'liGgavacanavaiSamyaM hInAdhikyaM copamAdoSaH // 5 // tatra liGgavacanavaiSamyaM yathA'paramAteva niHsnehA: parakAryANIva zItalAH / saktavo bhakSitA rAjan zuddhAH kulavadhUrikha / ' hInAdhikyaM yathA'zunIyaM gRhadevIva pratyakSA pratibhAsate / khadyota iva sarvatra pratApazca virAjate // ' candreNa tvanmukhaM tulyamityAcikhyAsu me manaH / sa guNo vAstu doSo vetyAcikhyAsopamA viduH / / zatapatraM zaraccandrastvadAnanamiti trayam / parasparavirodhIti sA virodhopamA matA / / na jAtu zaktirindoste mukhena pratijitum / kalaGkino jaDasyeti pratiSedhopamaiva sA / / mRgekSaNALU te vayaM mRgeNaivAGkitaH zazI / tathApi sama evAsau notkarSIti caTUpamA / / na pAM mukhamevedaM bhRGgau tu cakSuSI ime / iti vispaSTasAdRzyAttatvAkhyAnopamaiva sA / / candrAravindayoH kAntimatikramya mukhaM tava / AtmanaivAbhavattulyamityasAdhAraNopamA / sarvapadyaprabhAsAraH samAhata iva kvacit / tvadAnanaM vinA bhAti tAmabhUtopamA viduH // candrabimbAdiva viSaM candanAdiva pAvakaH / paruSA vAgito vaktrAdityasaMbhAvitopamA / candanodakacandrAMzucandrakAntAdizItalaH / sparzastavetyatizayaM prathayantI bahUpamA / candrabimbAdivotkIrNaM padmagarbhAdivoddhatam / tava tanvani vadanamityasau vikriyopamA / pUSNyAtapa ivAhIva pUSA vyomnIva vAsaraH / vikramastvayyadhAlakSmImiti mAlopamAkamA / vAkyArthenaiva vAkyArthaH ko'pi yadhupamIyate / ekAnekevazabdatvAtsA vAkyArthopamA dvidhA / vastu kizidupanyasya vyasanAttatsadharmaNaH / sAmyapratItirastIti prativastUpamA yathA // adhikena samAhRtya hInamekakriyAvidhau / yadvadanti smRtA seyaM tulyayogopamA yathA // kAntyA candramasaM dhAmnA sUrya dhairyeNa cArNavam / rAjannanukaroSIti saiSA hetUpamA smRtA // " ityAdirItyA daNDigranthe vistaraH / (kAvyAdarza-) 1. 'na liGgavacane bhinne na nyUnAdhikatApi vA / upamA dUSaNAyAlaM yatrodvego na dhImatAm // ' iti daNDI / kAvyAnuzAsanam atyantasAdRzyAdasato'pi dharmasya kalpanamutprekSA // 6 // tAM ceva-manye-zaGke-dhruvamityAdibhiryotayeta // 7 // iva yathA'dizatu viratilAbhAnantaraM pArzvasarpa namivinamikRpANotsaGgadRzyAGgalakSmIH / trijagadapagatApatkartumAttAnyarUpadvaya iva bhagavAn vaH sampadaM nAbhisUnuH // ' manye yathA'nAbheyacaityasadane dizi dakSiNasyAM dvAviMzatiM vidadhatA jinamandirANi / manye nijAgrajavaraprabhurAhaDasya pUrNIkRto jagati yena yazaHzazAGkaH // ' zaGke yathA'viraktasaMdhyApuruSaM purastAdyathA rajaH pArthivamujjihIte / zaGke hanUmatkathitapravRttiH pratyudgato mAM bharataH sasainyaH // ' dhruvaM yathA'klamaM yayau kandukalIlayApi yA tayA munInAM caritaM vigAhyate / dhruvaM vapuH kAJcanapadyanirmitaM mRduprakRtyA ca surAra ? )meva ca // ' nUnaM yathA'yadaGanArUpasarUpatAyAH kaJcidguNaM bhedakamicchatIbhiH / ArAdhitoddhAmanurapsarobhi zcakre prajAH svAH sanimeSacihnAH // ' Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyo'dhyAyaH sAdRzyAdbhedenAropo rUpakam // 8 // sAdRzyAddhetorbhedena viSayaviSayiNonirdezenAropo'tathAbhUte'pi vastuni tathAtvenAdhyavasAyo rUpakam / sAdRzyAditi vacanAdAyughRtamityAdau kAryakAraNabhAvAdArope na rUpakam / bhedagrahaNAdabhedenArope'tizayoktireva, na rUpakam / taccaikAneka-mAlA-samasta-vyasta-khaNDAkhaNDa-yuktAyuktaviSama-vizeSa-heta-zleSopamA-vyatirekAkSepa-samAdhAna-rUpakatvApahnavarasanA-paramparitAdibhedairanekadhA / tatraikaviSayaM yathAvizvebhyo bhUrbhuvaHsvaHzatamakhamukuTazliSTamuktAmayUkha snAtAH zrInAbhisanoH kramanakhamaNayo maGgalAni kriyAsuH / yeSAmutsaGgavidyAM zucirucilaharItANDavADambarAyAM saMkrAmandugdhasindhoH smarati muhurasau yAminIkAminIzaH // ' anekaviSayam'kAmaM saMghaTiteSTakAntavibhave rAjattulAkoTike prottuGgastanayugmahemakalaze tatkAyadevAlaye / taM devaM vihitAvatAramacirAdAgatya sendrAH surAH sarve nemuranartiSurjaguragurvaitAlikatvaM puraH // ' evamanyadapi daNDyAdizAstrebhyo'bhyUhyam // Adimadhyavartinaikena jAtikriyAguNadravyarUpiNA padArthena yatrArthasaGgatistaddIpakam // 9 // jAtyA yathA'utsAhasaMpannamadIrghasUtriNaM kriyAvidhijJaM vyasaneSvasaktam / zUraM kRtajJaM dRDhasauhRdaM ca lakSmI: svayaM mArgati vAsahetoH // ' kiyayA yathA kAvyAnuzAsanam 'zAThyena mitraM kapaTena dharma paropatApena samRddhibhAvam / sukhena vidyAM paruSeNa nArI vAJchanti ye vyaktamapaNDitAste // ' guNena yathA'javo hi sapteH prathama vibhUSaNaM trapA'GganAyAH kRzatA tpsvinH| viprasya vidyaiva munerapi kSamA parAkramaH zastrabalopajIvinAm // ' dravyeNa yathA'viSNunA vikramasthena dAnavAnAM vibhUtayaH / kvApi nItAH kuto'pyAsannAnItA devatarddhayaH // ' asya ca kAraNamAlaikArthArthAvRttipadAvRttyubhayAvRttyAdayo bhedA bhavanti / tatra kArakadIpakaM yathA'ete melakakanyakApraNayinaH pAtAlamUlaspRzaH santrAsaM janayanti vindhyabhidurA vArA pravAhAH puraH / helonmUlitanartitapracalitavyAvartitaprerita tyaktasvIkRtanidbhutaprakaTitaprodbhUtatIradrumAH // ' ityuttarArdhe kArakadIpakaM yathA / evamanyadapi / upameyasyaivoktAvanyapratItiranyoktiH // 10 // yathA'nyagrodhe phalazAlini sphuTarasaM kiJcitphalaM pacyate bIjAnyaGkaragocarANi katicitsidyanti tasminnapi / ekasteSvapi kazcidaGkavaro badhnAti tAmunnati yAmadhvanyajanaH svamAtaramiva klAnticchide dhAvati // ' sA kvacinnindArUpA yathA'yattadgajitamUjitaM yadapi ca proddAmasaudAmanI Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyo'dhyAyaH dAmADambaramambare viracitaM yacconnataM dUrataH / teSAM paryavasAnamIdRzamidaM jAtaM yadambhodhara dvitrA: kRtrimarodanA zrutanavo muktAH payobindavaH // ' kvacit stutirUpA yathA 'kSutkSAmo'pi jarAkRzo'pi zithilaprANo'pi kaSTAM dazA mApanno'pi vipannadIdhitirapi prANeSu gacchatsvapi / mattebhendravizAlakumbhadalanavyApArabaddhaspRhaH kiM jIrNaM tRNamatti mAnamahatAmagresaraH kesarI // ' ubhayarUpA yathA 'niSkandAmaravindinIM sthapuTitoddezAM kazerusthalIm / jambAlAvilamambu kartumitarA sUte varAhI sutAn / daMSTrAyAM caturarNavormipaTalairAplAvitAyAmiyaM yasyA eva zizoH sthitA vasumatI sA putriNI pautriNI // ' upameyazleSoktau upamAnapratItiH samAsoktiH // 11 // 81 yathA 'upoDharAgeNa vilolatArakaM tathAgRhItaM zazinA nizAmukham / yathA samastaM timirAMzukaM tayA puro'pi rAgAdgalitaM na lakSitam // ' upameyasya kiJciduktAvaprastutaprazaMsA // 12 // yathA 'lAvaNyasindhuraparaiva hi keyamatra yatrApare kadalikANDamRNAladaNDAH / yatrotpalAni zazinA saha saMplavante unmajjati dviradakumbhataTI ca yatra // ' dhvanitAbhidhAnaM paryAyoktiH // 13 // kAvyAnuzAsanam vAcyAdivyatiriktasyArthasya pratItirdhvanitam / tasyAbhidhAnaM paryAyeNa samIhitArthoktiH paryAyoktiH / sA ca vAcye vidhirUpe kvacinniSedharUpA 82 yathA 'bhama dhammia vIsattho so suNaho ajja mArio deNa / golANaikacchaku MgavAsiNA dariasIMheNa // ' [chAyA: 'bhrama dhArmika vizrabdhaH sa zunako'dya mAritastena / godAnadIkacchanikuJjavAsinA dRptasiMhena // ] atra vizrabdho bhrameti vidhivAkye sAMprataM tatra saGketasthAnanikuJja siMhaH samAyAto'stIti tvayA tatra na gantavyamiti niSedhaH pratIyate // kvacinniSedhe vidhiryathA 'ekAkinI yadabalA taruNI tathAha masmingRhe gRhapatizca gato videzam / kiM yAcase tadiha vAsamiyaM varAkI zvazrUrmamAndhabadhirA nanu mUDha pAntha // ' atra vAsaM kiM yAcase samIhitakrIDAdikamapi kuruSveti vidhiH pratIyate // kvacidvidhau vidhyantaraM yathA 'madhyAhne'tikhare nidAghasamaye tApaM khau muJcati zIte kubjavaTe supatranicaye he pAntha vizrAmyatAm / ekAkI ca bhavAnahaM ca taruNI zUnyA prapA vartate lajjA me bhaNituM tvameva caturo jAnAsi kAlocitam // ' atra vizrAmyatAmiti vidhau mAmupabhuGkSveti vidhyantaraM pratIyate // kvacinniSedhe niSedhAntaraM yathA 'vayaM bAlye DimbhAMstaruNimani yUnaH pariNatA vapIpsAmo vRddhAnpariNayavidhistu sthitiriyam / Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 83 tRtIyo'dhyAyaH tvayA''rabdhaM janma kSapayitumayuktena vidhinA na no gotre putri kvacidapi satIlAJchanamabhUt // ' atra nAsmatkule satIkalaGko'bhUditi niSedhe naikabhartRtatparatayA tvayApi sthAtavyamiti niSedhaH pratIyate / / kvacidavidhiniSedhe vidhiryathA'zubhe vRddhaH ko'yaM gRhaparivRDhaH kiM tava pitA na me bhartA rAtrAvapagataganyacca badhiraH / huhuM9 zrAnto'haM zizayiSurihaivApavarake kva yAminyAM yAmi svapimi nanu nirdezamazake // ' atrAhaM tvadarthI atraiva sthAsyAmIti vidhiH pratIyate / kvacidapyavidhiniSedhe niSedho yathAcaMkabhaNiyAI katto katto addhachipichiyavvAiM / usasiyaMpi muNijjai chaillapure hayaggAme // ' atrAsmin vidagdhajanamaye grAme pracchannakAmukaM prati tvayA ratirna kartavyeti kayAcit kAM prati niSedhaH kriyate / / kvacidvidhiniSedhayovidhyantaraM yathA'AsannakuDuMgejjannAdeulebahunnadeulejjayANasaMkiNNe / theruttipai mA ruasu putti diNNAsi suggAme // ' atra mA rodI:, sugrAme dattAsIti vidhiniSedhayostvayA svairaM vartitavyamiti vidhyantaraM pratIyate / / kvacidvidhiniSedhayoniSedhAntaram / yathA'ucciNasu paDia kusumaM mA dhuna sehAliaM haliasunhe / esa avasANaviraso sasureNa suo valayasaddo // ' [chAyA:- uccinuSva patitAni kusumAni mA dhunu zekAlikA 84 kAvyAnuzAsanam halikasnuSe / eSo'vasAnavirasa: zvazureNa zruto valayazabdaH / ] atra patitaM kusumamuccinu mA zephAlikAM dhunIhIti vidhiniSedhayorabhidhAne sakhi, cauryarate prasaktayA tvayA valayazabdo na kartavya iti niSedhAntaraM pratIyate // kvacidvidhAvanubhayaM yathA'dvAropAntanirantare mayi tayA saundaryasArazriyA prollAsyoruyugaM parasparasamAsaktaM samAsAditam / AnItaM purataH ziroM'zukamadha:klRpte cale locane / vAcAM tacca(tra) nivAritaM viva( prasa )raNaM socite dolate // ' atra tayaitatkRtamiti vidhau sAnurAgiNIveti na pratIyate / kvacinniSedhe'nubhayaM yathA'ni:zeSacyutacandanaM stanataTaM pronmuktarAgo'dharo netre dUramanaJjane pulakitA tanvI tatheyaM tanuH / mithyAvAdinI dUti ! bAndhavajanasyAjJAtapIDAgamA vApI snAtumito gatAsi na punastasyAdhamasyAntikam // ' atra tvaM tasyAntikaM na gatAsIti niSedhe pratIyamAne'pi sa tvathA matpriyaH kAmita iti vyajyate // kvacidvidhiniSedhayoranubhayaM yathA'canda tuma na gaNijjasi jAva imo bahalapattalachAo / gAmassa tilaabhUo sahai vaDo kiNhaparakuvva // ' [chAyAH 'candra tvaM na gaNyase yAvadeSa bahalapatracchAyaH / grAmasya tilakabhUtaH zobhate vaTa........] candra tvaM na gaNyase yAvadeSa vaTa: zobhate iti vidhiniSedhayoruktavanenApi vaTena cauryaratAdigopanaM bhavatIti vyajyate / / Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyo'dhyAyaH kvacidavidhiniSedhe tUbhayaM yathA'atyuccAH paritaH sphuranti girayaH sphArAstathAmbhodhaya stAnetAnapi bibhratI kimapi na klAntAsi tubhyaM namaH / AzcaryeNa muhurmuhuH stutimiti prastaumi yAvaddhava stAvadvibhradimAM smRtastava bhujo vAcastato mudritAH // ' evamAdibhedairdhvanitoktirbhavati / paraM granthagauravabhayAdasmAbhirnodAhiyate / sa prapaJcastvA nandavardhanAdadhagantavyaH / atyuktiratizayoktiH // 14 // yathA'tvaddAritAritaruNIzvasitAnalena saMmUcchitormiSu mahodadhiSu kSitIzAH / antarlulagiriparasparazrRGgasaGgaghorAsvairmurariporapayAti nidrA // ' yathA ca'ubhau yadi vyomni pRthakpravAhAvAkAzagaGgApayasaH patetAm / tenopamIyeta tamAlanIlamAmuktamuktAlatamasya vakSaH // ' sahabhAvakathanaM sahoktiH // 15 // yathA'saha diasanisAi~ dIharA sAsadaNDA saha maNivalaehiM bAhadhArA galaMti / tuha suhaa vioe tIi uvviggarIe saha a taNuladAe dubbalA jIvidAsA // ' [chAyAH saha divasanizAbhirdIrghAH zvAsadaNDAH saha maNivalayairbASpadhArA galanti / kAvyAnuzAsanam tava subhaga viyoge tasyA udvegazIlAyAH saha ca tanulatAyA durbalA jIvitAzA // '] pratiSedhapuraHsaroktirAkSepaH // 16 // yatroktau kasyacidupamAnAdervastunaH pratiSedhaH pratIyate sa AkSepaH / yathA 'tadvaktraM yadi mudritA zazikalA taccetsmitaM kA sudhA sA dRSTiryadi hAritaM kuvalayaistAzcegiro dhiGmadhu / sA cet kAntiratantrameva kanakaM kiM vA bahu brUmahe yatsatyaM punaruktavastuvirasaH sRSTikramo vedhasaH // ' yathA ca'e ehi ki pi kIevi kae Nikkiva bhaNAmi alamahavA / aviAriakajjAraMbhaAriNI marau Na bhaNissaM // ' [chAyA:-aye ehi kimapi kasyA api kRte niSkRpa ! bhnnaamylmthvaa| avicAritakAryArambhakAriNI mriyatAM na bhaNiSye // ] ayaM ca bhUta-bhaviSyadvartamAna-dharma-kAraNa-kAryAnujJA-prabhutvAnAdarAzIrvacana-paruSasAcivya-paravazopAya-roSAnuzayArthAntarapratiSedhAdibhedairanekadhA bhavati / tasya ca nAtra vistaraH // avirodhe'pi virodhapratItivirodhaH / sAkSAdvirodhe tu kAvyatvAsaMbhavAt // 17 // yathA'dizAmalIkAlakabhaGgatAM gata strayIvadhUkarNatamAlapallavaH / cakAra yasyAdhvaradhUmasaMcayo malImasaH zuklataraM nijaM yazaH // ' Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyo'dhyAyaH yathA ca 'brahmaNyo'pi brahmavittApahArI strIyukto'pi prAyazo viprayuktaH / sadveSo'pi dveSanirmuktacittaH ko vA tAdRg dRzyate zrUyate vA // ' vizeSasya sAmAnyena samarthanamarthAntaranyAsaH // 17 // sAdharmyeNa vaidharmyeNa ca // 18 // tatra sAdharmyeNa yathA 'adhikucataTaM pauSyaM dAma zrutI kisalAcite visavalayitau pANI zroNIlatA rasanAJcitA / tadapi ca tanorlakSmIrasyAH sphuratyapadaM girAM prakRtisubhage pAtre veSo ya eva sa eva vA // ' vaidharmyeNa yathA 'aho hi me bahvaparAddhamAyuSA yadapriyaM vAcyamidaM mayedRzam / ta eva dhanyAH suhRdAM parAbhavaM jagatyadRSTvaiva hi ye kSayaM gatAH // ' 87 ayaM ca zleSAviddha-vizvavyApivizeSasthavirodhavada-yuktakAriyuktA yuktAdibhedairanekadhA bhavati / tatra zleSAviddho yathA 'divAkarAdrakSati yo guhAsu lInaM divAbhItamivAndhakAram / kSudre'pi nUnaM zaraNaM prapanne mamatvamuccaiH zirasAM satIva // ' stutau nindA nindAyAM stutiryatra paryavasIyate sA vyAja stutiH // 19 // 88 kAvyAnuzAsanam stutau nindA yathA 'he helAjitabodhisattva vacasAM kiM vistaraistoyadhe nAsti tvatsadRzaH paraH parahitAdhAne gRhItavrataH / tRSyatpAnthajanopakAraghaTanAvaimukhyalabdhAyazobhAraprodvahane karoSi kRpayA sAhAyakaM yanmaroH / / ' nindAyAM stutiryathA 'kIrtistava kAlapAtmajendo bhramatitarAM bhuvanaM samagrametat / aparajanavilakSaNaM tavedaM naupacchandasakA vayaM bhavAmaH // ' yathA ca 'asmAkaM paramandirasya caritaM vaktuM na yuktaM bhavet svAmI tvaM kathayAmi tena bhavataH kiJcit priyAdUSaNam / svAmin rAma kRtastvayA raNagRhe pANigrahaH sAdaraM yasyAH sAsilatA parasya hRdaye dRSTA luThantI mayA // ' sAmyasya bhedakAraNasya coktau yadddvayorbhedakAraNaM sa vyatirekaH // 20 // yatra sAmyasya sAdRzyasyoktAvanuktau vA bhedakAraNasya ca dharmasyoktAvanuktau vA yadddvayorupamAnopameyayorbhedakAraNaM sa vyatirekaH / tatra sAdRzyabhedayoruktau yathA 'raktastvaM navapallavairahamapi zlAghyaiH priyAyA guNai stvAmAyAnti zilImukhAH smaradhanurmuktAH sakhe mAmapi / kAntApAdatalAhatistava mude tadvanmamApyAvayoH sarvaM tulyamazoka kevalamahaM dhAtrA sazokaH kRtaH // ' sa ca sadRza-svajAti - ekAneka- zleSAkSepahetubhedairanekadhA bhavati // 21 // Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyo'dhyAyaH tatra sadRzavyatireko yathA'tvanmukhaM puNDarIkaM ca phulle surabhigandhinI / bhramabhramaramambhoja loladRSTimukhaM tu te // ' 'vidyuttvantaM lalitavanitAH sendracApaM sacitrA saGgItAya prahatamurajAH snigdhagambhIraghoSam / antastoyaM maNimayabhuvastuGgamabhraMlihAgrAH prAsAdAstvAM tulayitumalaM yatra taistairvizeSaiH // ' svajAtivyatireko yathA'asambhRtaM maNDanamaGgayaSTeranAsavAkhyaM karaNaM madasya / kAmasya puSpavyatiriktamastraM bAlyAtparaM sA'tha vayaH prapede // ' sAdRzyAt pratipattuH saMzayaH sasandehaH / sa ca kevalo nirNayAntazca // 22 // tatra kevalo yathA'asyAH sargavidhau prajApatirabhUccandro nu kAntipradaH zrRGgAraikarasaH svayaM tu madano mAso nu puSpAkaraH / vedAbhyAsajaDaH kathaM nu viSayavyAvRttakautUhalo nirmAtuM prabhavenmanoharamidaM rUpaM purANo muniH // ' nirNayagarbho yathA'ayaM mArtaNDaH kiM sa khalu turagaiH saptabhiritaH kRzAnuH kiM sarvAH prasarati dizo naiSa niyatam / kRtAntaH kiM sAkSAnmahiSavahano'sAviti ciraM samAlokyAjau tvAM vidadhati vikalpAnpratibhaTAH // ' nirNayAnto dvidhAhetoruktAvanuktau ca / kAvyAnuzAsanam tatra hetoruktau yathA'kiM nandI kiM murAri: kimu ratiramaNaH kiM haraH kiM kuberaH kiM vA vidyAdharo'sau kimuta surapatiH kiM nalaH kiM kumAraH / nAyaM nAyaM na cAyaM na khalu na hi na vA nApi nAsau na caiSa krIDAM kartuM pravRttastvayamiha hi hale bhUpatirbhojadevaH // ' prakRtasya sadRzenApalApo'pahRtiH // 23 // yathA'bAle naite payodAH surapatikariNo nAvakAH (?) karNapUrAH, saudAmanyo'pi naitAH kanakamayamidaM bhUSaNaM vAraNAnAm / naitattoyaM nabhastaH patati madajalaM vAridhArAvadhUtaM tatki mugdhe vRthA tvaM malinayasi mukhaM prAvRDityazrupAtaiH // ' samenAsamena vA vyatyayaH parivRttiH // 24 // nikRSTenotkRSTena vastunA vyatyayo vyatihAraH parivRttiH / yathA'latAnAmetAsAmuditakusumAnAM marudayaM nijaM lAsyaM dattvA zrayati bahuzo gandhamasamam / latAstvadhvanyAnAmahaha dRzamAdAya sahasA dadatyAdhivyAdhibhramiruditamohavyatikaram // ' hetorarthapratipattiranumAnam // 25 // yathA'sAnujJamAgamiSyannUnaM patito'si pAdayostasyAH / kathamanyathA lalATe yAvakarasatilakapaGktiriyam // ' sadRzadarzanAt pUrvArthasmaraNaM smRtiH // 26 // yathA Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyo'dhyAyaH 'tasyAstIre racitazikhara: pezalairindranIlaiH krIDAzailaH kanakakadalIveSTanaprekSaNIyaH / madgehinyAH priya iti sakhe ! cetasA kAtareNa prekSyopAntasphuritataDitaM tvAM tameva smarAmi // ' yathA ca'api turagasamIpAdutpatantaM mayUraM na sa rucirakalApaM bANalakSyIcakAra / sapadi gatamanaskazcitramAlyAnukIrNe rativigalitabandhe kezapAze priyAyAH // ' mithyAjJAnaM bhrAntiH // 27 // kAvyAnuzAsanam 'kva cAyaM bhUbhAgaH kva ca gaganametad vyavahitaM tathApyambhorAzivikasati sitAMzoH samudaye / vRthA pratyAsattiH kimu kimapi mRSyaM tadaparaM yadatyantaM bhAvAn ghaTayati vidUrAnapi mithaH // ' yatra na kevalaM kAryasyAsiddhiH kiM tu pratyutAnarthazca tadapi viSamam // 29 // yathA yathA'vRkSazreNIchannasamastAntaramArge ramyodyAne kAlapasUno bhavadIye / meghabhrAntyA bhAnukaraughAdarzino( ? )mI kekAyante mattamayUrAstatabarhAH // ' yathA vA'panthAnamAzu vijahIhi purA stanau te pazyan pratidviradakumbhavizaGkicetAH / stamberamaH pariNinaM surasAvupaiti zrRGgairagadyata sasambhramamevamekA // ' asambhAvitasambandhaH kAryAbhAve'narthazca viSamam // 28 // yatrAsambhAvitasyAghaTamAnasyArthasya sambandhaH kriyate, tadviSamam / 'praNayakupitAM dRSTvA devIM sasaMbhramavismita stribhuvanagururbhItyA sadyaH praNAmaparo bhavAn / namitaziraso gaGgAloke tayA caraNAhatAvavatu bhavatastryakSasyaitadvilakSamavasthitam // ' aucityenotkRSTApakRSTayoryogaH samam // 30 // utkRSTayoryathA'zazinamupagateyaM kaumudI meghamuktaM jalanidhimanurUpaM jajhukanyA'vatIrNA / iti samaguNayogaprItayastatra paurAH zravaNakaTu nRpANAmekavAkyaM vivavuH // ' nikRSTayoryathA'na khalu vayamamuSya dAnayogyA pibati ca pAti ca yAsako rahastvAm / vrajaviTapamamuM dadasva tasyai bhavatu yataH sadRzozcirAya yogaH // ' hetorhetvantarasya kArye kAryAntarasyAbhidhAnaM samuccayaH // 31 // yathA yathA Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvyAnuzAsanam tRtIyo'dhyAyaH 'paurajuvANo gAmo mahumAso jovvaNaM pai ThUro / sAhINA juNNasurA asahI mA hou kiM marau // ' [chAyAH 'pracurayuvA grAmo madhumAso yauvanaM patiH sthaviraH / svAdhInA jIrNasurA asatI mA bhavatu kiM mriyatAm // '] yathA ca - 'sphuradaddhRtarUpamutpratApajvalanaM tvAM sRjatA'navadyavidyam / vidhinA sasRje navo manobhUrbhuvi satyaM savitA bRhaspatizca // ' anekeSAmekatra nibandhastvanyaH // 32 // yathA'mAhiSaM dadhi sazarkaraM payaH kAlidAsakavitA navaM vayaH / zAradendurabalA ca komalA svargazeSamupabhuJjate janAH // ' guNakriyAyAM yugapadabhidhAnamaparaH // 33 // yathA'alasalulitamugdhasnigdhanispandamandai radhikavikasadantarvismayasmeratAraH / hRdayamazaraNaM me pakSmalAkSyAH kaTAkSa rapahRtamapaviddhaM pItamunmUlitaM ca // ' pRSTamapRSTaM vA yadanyavyavacchedaparatayocyate sA parisaGkhyA // 34 // yathA'jitendriyatvaM vinayasya kAraNaM guNaprakarSoM vinayAdavApyate / guNaprakarSeNa jano'nurajyate janAnurAgaprabhavA hi sampadaH // ' prastutArthaprasiddhayai nidarzanaM dRSTAntaH / sAdharyeNa vaidhahNa ca // 36 // yathA'mahIbhRtaH putravato'pi dRSTistasminnapatye na jagAma tRptim / anantapuSpasya madhorhi cUte dvirephamAlAH savizeSasaGgAH // ' yathA ca'navAhave sAhasakarmanarmaNaH pANi kRpANAntikamAninISataH / bhaTAH pareSAM vizarArutAmagurdadhatyavAte sthiratAM hi pAMsavaH // ' pUrvapUrvArthaniSThAnAmarthAnAmuttarottaraM vidhiniSedhAbhyAM viracanaikAvalI // 37 // yathA'purANi yasyAM savarAGganAni varAGganA rUpatiraskRtAGgyaH / rUpaM samunmIlitasadvilAsa mastraM vilAsaH kusumAyudhasya // yathA ca'na tajjalaM yanna sucArupaGkajaM na paGkajaM tadyadalInaSaTpadam / na SaTpado'sau kalaguJjito na yo na guJjitaM tanna jahAra yanmanaH // ' yathA'kauTilyaM kacanicaye karacaraNAdharadaleSu rAgaste / kAThinyaM kucayugale taralatvaM nayanayorvasati // ' pUrvasyottaramuttaraM prati hetutve kAraNamAlA // 35 // Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvyAnuzAsanam tRtIyo'dhyAyaH uddezakrameNArthAnAM pratinirdezo yathAsaMkhyam // 38 // yathA'mRgamInasajjanAnAM tRNajalasantoSavihitavRttInAm / lubdhakadhIvarapizunA niSkAraNavairiNo jagati // ' sAbhiprAyavizeSaNairbhaktiH parikaraH // 39 // yathA'valmIkaH kimutoddhRto giririyat kasya spRzedAzayaM trailokyaM tapasA jitaM yadi mado doSNAM kimetAvatA / sarvaM sAdhvatha (saM) ruNaddhi virahakSAmasya rAmasya cettvahantAGkitavAlikakSarudhiraklinnAgrapuDaM zaram // ' vastusampattyA mahadupalakSaNena ca varNanamudAttam // 40 // yathA'uccIyante'sya vezmanyavi...rahite yatnataH zrotriyANAM yatra zyAmAkabIjAnyapi caTakavadhUcaJcakoTicyutAni / yasmindAtaryakasmAccaTulabahukarAkRSTahArAvacUlabhraSTAstatraiva dRSTA yuvatibhiralasaM cUrNitA mauktikaughAH // ' yathA'muktAH kelivisUtrahAragalitAH sammArjanIbhirhatAH prAtaH prAGgaNasImni mantharacaladvAlAz2ilAkSAruNAH / dUrAddADimabIjazaGkitadhiyaH karSanti kelIzukA yadvidvadbhavaneSu bhojanRpatestvattyAgalIlAyitam // ' mahadupalakSaNaM yathA 'tadidamaraNyaM yasmindazarathavacanAnupAlanavyasanI / nivasanbAhusahAyazcakAra rakSaHkSayaM rAmaH' kAryamArabhamANasya daivAdupAyasaMpattiH samIhitam // 41 // yathA'manasvinI vallabhavezma gantumutkaNThitA yAvadabhUnnizAyAm / tAvannavAmbhodharadhIranAdaprabodhitaH saudhazikhI cukUja // " kAraNabhAve'pi kAryopakSepo vibhAvanA // 42 // yathA'anAhUtasahAyastvaM tvamakAraNavatsalaH / anabhyarthitasAdhustvaM tvamasambandhabAndhavaH // ' yathA ca'vanecarANAM vanitAsakhAnAM darIgRhotsaGganiSaktabhAsaH / bhavanti yatrauSadhayo rajanyAmatailapUrAH suratapradIpAH // ' yatra kriyayA parasparaM kAryakAritvaM tadanyonyam // 43 // yathA'kaNThasya tasyAH stanabandhurasya muktAkalApasya ca nistulasya / anyonyazobhAjananAdbabhUva sAdhAraNo bhUSaNabhUSyabhAvaH // ' nityenAgantunA vA'pareNa harSakopAdi yatra tiraskriyate tanmIlitam // 44 // nityena yathA'tiryakprekSitatarale susnigdhe ca svabhAvatastasyAH / anurAgo nayanayuge sannapi kenopalakSyeta // ' Agantukena yathA 1. 'ruktiH' iti kaavyprdiipe| Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyo'dhyAyaH 'madirAmadabharapATalakapolatalalocaneSu vadaneSu / kopo manasvinInAM na lakSyate kAmibhiH prabhavan // ' prasiddhAdhAraM vinA'pyAdheyAvasthAna vizeSaH // 45 // yathA'divamapyupayAtAnAmAkalpamanalpaguNagaNA yeSAm / ramayanti jaganti giraH kathamiva kavayo na te vandyAH // ' arvAcInasyArthasya pRthagabhidhAnaM pUrvam // 46 // 'yathA'hRdayamadhiSThitamAdau mAlatyAH kusumacApabANena / caramaM ramaNIvallabha locanaviSayaM tvayA bhajatA // ' kAryakAraNayorabhedo hetuH // 47 // kAvyAnuzAsanam iGgitAkAralakSye'rthe sUkSmam // 49 // yathA'adyApi tanmanasi samprati vartate me rAtrau mayi kSutavati kSitipAlaputryA / jIveti maGgalavacaH parihatya kopAtkarNe kRtaM kanakapatramanAlapantyA / ' kAryato guNadoSaviparyayo lezaH // 50 // tatra guNasya doSIbhAvo yathA'dvitraiH pANisaroruhaM tricaturairdhammillamAlyasrajaH kaNThAnmauktikamAlikAstadanu ca kSiptAH padaiH paJcaSaiH / hitvA bhAraparamparAmiti javAttvaddarzanotkaNThitA tanvaGgI nirupAyamadhvani muhuH zroNIbharaM nindati // ' doSasya guNIbhAvo yathA'santaH saccaritodayavyasaninaH prAdurbhavadyantraNAH sarvatraiva parApavAdacakitAstiSThantyaho duSkaram / avyutpannamatiH kRtena na satA naivAsatA vyAkulo yuktAyuktavivekazUnyahRdayo dhanyo janaH prAkRtaH // ' nindAsamatA vopamAnenopameyasya bhaGgyA stutirvA pratIpam // 51 // nindA yathA'vadanamidaM samamindoH sundaramapi te kathaM ciraM na bhavet / malinayati yatkapolau locanasalilaM hi kajjalavat // ' yathA 'aviralakamalavikAsaH sakalAlimadazca kokilAnandaH / ramyo'yameti saMprati lokotkaNThAkaraH kAlaH // ' samudAyAdutkRSTotkRSTanirdhAraNaM sAram // 48 // yathA'saMsAre mAnuSyaM sAraM mAnuSyake ca kaulInyam / kaulInye dharmitvaM dharmitve cApi sadayatvam / ' 1. kAvyapradIpe tu kAryakAraNayoH paurvAparyaviparyayarUpAtizayoktyudAharaNatvamaGgIkRtam / 2. "nanvevamatra kAryakAraNabhAvAlaMkRtiprapaJcanaprasaGgena hetvalaGkAro'pi lakSaNArhaH / uktazcArya bhaTTodbhaTTena-'hetumatA saha hetorabhidhAnamabhedato hetuH' iti / tatki na lakSita:-iti cet 'AyughRtam' ityAdirUpasyAsya vaicitryAbhAvenAlaGkAratvasyaivAbhAvAt // " ityAdi kAraNamAlAlaGkAraprakaraNe kAvyapradIpe draSTavyam / samatA yathA Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 kAvyAnuzAsanam yathA tRtIyo'dhyAyaH 'garvamasaMvAhyamimaM locanayugalena vahasi kiM bhadre / santIdRzAni dizi dizi saraHsu nanu nIlanalinAni // ' ekatrAdhAre yatrAdheyadvayasyaikenaikaM pidhIyate tatpihitam // 52 // yathA'anantaratnaprabhavasya yasya himaM na saubhAgyavilopi jAtam / eko'pi doSo guNasannipAte nimajjatIndoH kiraNeSvivAGkaH // ' ekena kRtakAryamapareNa tathaivAnyathA vidhIyate sa vyAghAta: // 53 // yathA'dRzA dagdhaM manasijaM jIvayanti dRzaiva yAH / virUpAkSasya jayinIstAH stuve vAmalocanAH // ' yatra kAryakAraNayoryugapadbhinnadezatayopalambhaH sA asaGgatiH // 54 // yathA'anayA jaghanApAyabhayamantharayA tayA / anyato'pi vrajantyA me hRdaye nihitaM padam // ' vikArahetAvapyavikRtirahetuH // 55 // 'udayamayate diGmAlinyaM nirAkurutetarAM nayati nidhanaM nidrAmudrAM pravartayati zriyam / racayatitarAM svairAcArapravartanakartanaM bata bata lasattejaHpuJjo vibhAti vibhAkaraH // ' atraikasminpakSe vibhAkaro nAma rAjA / prakRtamutkSipya vaktA yadanyathA manyate tanmatam // 57 // yathA'yadetatkanyAnAmurasi taruNIsaGgasamaye kRtodbhedaM kiJcitpulakamidamAhuH kila janAH / matistveSA'smAkaM kucayugataTIcumbakazilAsamAvezAkRSTasmarazarazalAkotkara iva // ' uttaravacanazravaNAt praznonnayanamuttarottaram // 58 // yathA'gataM tirazcInamanUrusAratheH prasiddhamUrdhvajvalanaM havirbhujaH / patatyadho dhAma visAri sarvataH kimetadityAkulamIkSitaM janaiH // ' sAmAnyaM sAmAnyena yat samarthyate sa ubhayanyAsaH // 59 // yathA'ApatsamuddharaNadhIradhiyaH pareSAM jAtA mahatyapi kule na bhavanti sarve / vindhyATavISu viralAH khalu pAdapAste ye dantidantamuzalollikhitaM sahante // ' yatra pratIyamAno'rtho vAcyopayogI sa bhAvaH // 60 // yathA 'nidrAnivRttAvudite dhuratne sakhIjane dvArapadaM parApte / zlathIkRtAzleSarase bhujaGge cacAla nAliGganato natAGgI / ' vizeSoktiriti kaavyprkaashH| ekasmin vAkye'nekArthatA zleSaH // 56 // yathA Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 101 tRtIyo'dhyAyaH 'grAmataruNaM taruNyA navavaJjalamaJjarIsanAthakaram / pazyantyA bhavati muhurnitarAM malinA mukhacchAyA // ' ekamanekasmin krameNa bhavati sa paryAyaH // 61 // 102 kAvyAnuzAsanam 'cakreNa viSNoH kRtazIrSazeSaH prahartumicchannapi nAsya zaktaH / rAhuH samAnAkhyatayaiva vadhyAn tamomiSaH san bhajati sma cakrAn // ' ekasyaivopamAnopameyatve'nanvayaH // 65 // yathA yathA 'gaganaM gaganAkAraM sAgara: sAgaropamaH / rAmarAvaNayoryuddhaM rAmarAvaNayoriva // ' yatra vastu svaguNamutsRjyA'nyaguNayogAttadguNatAmeti sa tadguNaH // 66 // yathA 'tenAmaravadhUhastasadayAlUnapallavAH / abhijJAchedayAtAnAM kriyante nandanadrumAH // ' udbhUtavastunazchadmanA nigRhanaM vyAjoktiH // 61 // yathA'zailendrapratipAdyamAnagirijAhastopagUDhollasadromAJcAdivisaMsthulAkhilavidhivyAyAmabhaGgAkulaH / hA zaityaM tuhinAcalasya karayorityUcivAn sasmitaM zailAAntaHpuramAtRmaNDalagaNairdRSTo'vatAdvaH zivaH // ' AdhArAdAdheyasyA( dheyAdAdhArasya vA )dhikye'dhikam // 63 // tatrAdhArAdAdheyasyAdhikyaM yathA'yugAntakAlapratisaMhRtAtmano jaganti yasyAM savikAzamAsata / tanau mamustatra na kaiTabhadviSastapodhanAbhyAgamasambhavA mudaH // ' AdheyAdAdhArasyAdhikyaM yathA'navendunA tannabhasopameyaM zAvaikasiMhena ca kAnanena / raghoH kulaM kuDmalapuSkareNa toyena cAprauDhanarendramAsIt // ' pratipakSabAdhA'zaktau tadIyatiraskAre pratyanIkam // 64 // 'vibhinnavarNA garuDAgrajena sUryasya rathyAH paritaH sphurantyA / ratnaiH punaryatra rucA rucaM svAmAninyire vaMzakarIranIlaiH // ' tatsaMzliSTamapi vastu yadguNaM nAzrayati so'tadguNaH // 67 // yathA'sajjaNasaMgeNa vidujjaNassa kasusimAnaosaraI / sasimaNDalamabbhaparihiuhi kisa Nuvviya kuraMgo // ' svAtantryeNAGgatvena saMzayenaikapadyena vA alaGkArANAmekatrAvasthAnaM saGkaraH // 68 // tatra parasparanirApekSyaM svAtantryaM yathA'madhurayA madhubodhitamAdhavI madhusamRddhisamedhitamedhayA / madhukarAGganayA muhuruddhatadhvanibhRtA nibhRtAkSaramujjage // ' atra yamakAnuprAsayoH zabdAlaGkArayoH saGkaraH / yathA Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyo'dhyAyaH 'limpatIva tamo'GgAni varSatIvAJjanaM nabhaH / asatpuruSaseveva dRSTirniSphalatAM gatA // ' atrotprekSopamayoH // yathA 'hutahutAzanamarmaracUrNatAM dadhurivAmravaNasya rajaHkaNAH / nipatitAH paritaH pathikavrajAnupari te parite purato bhRzam // ' atra yamakotprekSayoH zabdA (rthA ) laGkArayoH / upakArakatvamaGgatvam / yathA 'haririva balibandhakarastrizaktiyuktaH pinAkapANiriva / kamalAzrayazca vidhiriva jayati zrImUlarAjanRpaH // ' atra zleSa upamAyA aGgam / saMzaya ekatarasyAnirNayaH / yathA 'nayanAnandadAyIndorbimbametat prasIdati / adhunApi niruddhAzamavizIrNamidaM tamaH // ' atra mukhena sahAbhedAropAt kimatizayoktiH / kimetaditi mukhaM nirdizya indusamAropaNAt rUpakam / kiM mukhanairmalyaprastAve'nyoktiH / athaitayoH samuccayavivakSAyAM dIpakam / kiM pradoSavarNane vizeSaNasAmyAt samAsoktiH / kiM madanoddIpakakAlo vartata iti paryAyoktirityanekAlaGkArasaMzayaH / ekasmin pade'rthazabdAlaGkArayoranupraveza aikapadyam / yathA 'prathamamaruNacchAyastAvattataH kanakaprabha 103 stadanu virahottAmyattanvIkapolataladyutiH / 104 udayati tato dhvAntadhvaMsakSamaH kSaNadAmukhe sarasabisinIkandacchedacchavirmRgalAJchanaH // ' atra jAtyanuprAsayoH // iSTArthasyA''zaMsanamAzIH // 68 // yathA 'ajastraM yasyoccaiH sphuradurubhujastambhazikharaH sthito mugdhasnigdhAM jananicayarociH kacacayaH / prazastiprAgalbhyaM vahati madamohArivijaye zriyaM vaH sa zrImAn prathamajinanAthaH prathayatu // ' kAvyAnuzAsanam iti mahAkavizrIvAgbhaTaviracitAyAmalaGkAratilakAbhidhAnasvopajJakAvyAnuzAsanavRttau arthAlaGkAranirUpaNo nAma tRtIyo'dhyAyaH / Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtho'dhyAyaH arthAlaGkArAnuktvA zabdAlaGkArAnAha citra - zleSAnuprAsa - vakrokti-yukti-yamaka- punaruktavadAbhAsAH SaT zabdAlaGkArAH // 1 // krameNa lakSayati AkAra - gati - svara - vyaJjana-sthAna- niyama- cyuta-guptAdibhedairanekadhA citram / bandhasya khaDga- dhanurbANa - musala - zUlazakti-hala-cchatra-padma-muraja-cakra- svastikAdyAkArasAdRzyAdAkAracitram // 2 // tatra khaDgabandho yathA 'bhavyAnAM paramAnandakandodbhedaghanAghanaH natAmaraziroratnavivardhitanakhaprabhaH // ' 'bhavAbdhiparapArAntaprApaNapotasannibhaH / bhartA vimalatIrtheza kuru me nirmalaM manaH // ' dhanurbandho yathA-- 'anantajJAnasantAnanidhyAtabhuvanatrayaH / yatIndrasevyacaraNaH zriye'nantajino'stu vaH // ' bANabandho yathA 106 'mukhenducandrikApUraratAmaracakorakaH / karotu dharmo nirmAraH suralokanataH zriyam // ' musalabandho yathA 'sadAzAntirjagannAthaH zriyaM zAntiM tanotu naH / natazAntazacInAthaH kRtazAntyarcano hi saH // ' zUlabandho yathA 'nityaM kunthvAdisattveSvahiMstra: kunthvitisaMjJakaH / karirAjakarAkArakaro mAmavatAjjinaH // ' zaktibandho yathA 'padaM zriyAmarAbhikhyo bhitkamarirjinaH paraH / radanacchedadhAmomo modAyAstu zivapradaH // ' kAvyAnuzAsanam asya vyAkhyA arAbhikhyo'rAbhidhAno jino modAyA'stu / kathaMbhUtaH bhitkamaribhinatIti bhit bhedakaH / kasya / kamariH karmarUpazatroH punaH kathaMbhUtaH / radanaccheda-dhAmomaH radanacchedadhAmA karikalabhadantacchedadhavalA umA kIrtiryasya sa tAdRzaH / zeSaM saMbodhanam / halabandho yathA 'zriyaM vitanutAM mallisakhA jinamatallikA / kAmaM kundavibhodAraradAMzuhatatAmasaH // ' jinamatallikA jinapradhAnaM tamasAM samUhastAmasam // chatrabandho yathA 'zriye zrIsuvrato devaH zrito munibhirastu vaH / narAmaranamanmaulilihyamAnakramo jinaH // ' padmabandho yathA Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtho'dhyAyaH 'enazchinattu na inaH sunayena punaH punaH / dhyAnajJAnadhanasthAnaH svanamirdhvanadanaH svanaH // ' tiSThantyasminniti sthAnaH / adhikaraNe'trAnapratyayaH / dhyAnajJAnadhanasthAnaH zabdAyamAnazakaTasvanaH / atra kavinA''tmazaktyatizayAt gomUtrikA citramapyantarbhAvitam / murajabandho yathA 'neminAtha jinAvighnaM zaminAM tanu nAvibha / bhavinA nuta nAgazrIstvAM vinAtha ghanAgasAm // ' vyAkhyA he neminAtha jina zaminAmavighnaM vighnAbhAvaM tanu / kathambhUtaH / nAvibha na niHprabha api tu saprabha / tathA bhavinA saMsAriNA nuta / bhavineti jAtAvekavacanam / tathA tvAM vinA ghanAgasAM ghanapapAnAM puruSANAM na agazrIrbhavati / na gacchatIti agA avinazvaretyarthaH / ayamabhiprAya:- sapApA api puruSAstvAM sevamAnAH pApamukteragazriyaM labhante / kavinAmAGkita ya kabandho yathA 'sarva kRntatu kalmaSaM sa bhavato vAgbhasitAsauhRdaH sadrItizcitavizvapArzvabhavahRtkUTAsthiro'marmahA / 107 nirmAraH paravAridaprabhatanuryasya sphuTA hArabhA bhAtkIrtiH sakale sadAvanitale dattezahAsaprabhA // ' vyAkhyA - bhavaM harantIti bhavahajjinaH / pArvAbhidhAno / bhavahat pArzvajina ityarthaH / sati zobhanA rItiryasya sa sadrItiH / zritaM vizvaM jagadyasya sa zritavizvaH / sadrItizcAsau zritavizvazca sadrItizritavizvaH / sa cAsau pArzvabhavahacca sadrItizritapArzvabhavahat bhavataH sarvaM kalmaSaM kRntatu chintu / kathambhUtaH / kUTasthiraH / kUTaM girizrRGgaM tadvatsthiro nizcalaH / punaH kathambhUtaH / amarmahA / na marmANi hantIti amarmahA / nirmArI niSkandarpaH / paravAridaprabhA zyAmavarNA tanuryasya / punaH kathambhUtaH / vAgbhatsitAsauhRdaH / 108 (1) khaDgabandha prApaNa po ta sanni na rU me nimaM (la) tI theM za ku pra F E F F FO na kAvyAnuzAsanam vA bdhi para pA rA nta FF EYF bhavyAnAM paramAnanda kandobhedaghanAghanaH / ntAmaraziroratnavivardhitanakhaprabhaH // bhavAbdhiparapArAntaprApaNapetsannibhaH / bhartA vimalatIrtheza kuru me nirmalaM manaH // Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtho'dhyAyaH (2) dhanurbandha : vaH stu 5 no jinta na ' ye zri Naraca vya se ndra tI ntajJAnasantAnenidhyAta bhuvanatra anantajJAnasantananidhyAtabhuvanatrayaH / yatIndrasevyacaraNaH zriye'nantajino'stu vaH / 109 110 (3) vANavandha ka ko catA ma pU karotu dharmonimAM ? su lokanatazriyam mukhenducandrikApUraratAmaracakorakaH / karotu dharmo nirmAraH suralokanataH zriyam // kAvyAnuzAsanam Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtho'dhyAyaH (4) musalabandhaH dA 54 15 b zA nti ja yu nA zA nti te te zri tha yaM nA ta no sa tu hi no caM nya zA ta naH kR cI za nta zA ta sadAzAntirjagannAthaH zriyaM zAnti tanetu naH / natazAntazacInAthaH kRtazAntyarcano hi saH // 111 112 (5) zUlabandhaH jarA ri na jji tA ni rA kA ra nityaM kundhvAdi sattveSva-hiMsra kudhvitisaMjJakaH / karirAjakarAkArakaro mAmavatAjjinaH // kAvyAnuzAsanam Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 113 114 kAvyAnuzAsanam caturtho'dhyAyaH (6) zaktibandha : (7) halabandha: (kA) makuMdavibhodA nacche dadhAmo dAyA stuzivapra llimAMnutaviyaM sakhAjitamatalli ta ha dAM EFE padaM TiyAmarabhikhyo bhitkamAreniH paraH / radanacchedadhAmomo modAyA'stu zivapradaH / / zriya vitanutAM mallisakhA jitamallikA / kAma kundavibhodAraratAMzuhatatAmsaH // Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 115 116 kAvyAnuzAsanam caturtho'dhyAyaH (8) chatravandha : (9) padmabandha : hA mAna | ra ma rA naji mo kra sthA CUL pu jJA pu enazchinattu na ina sunayena punaH punaH / dhyAnajJAna dhanasthAna svanamirdhvananaH svanaH || gomUtrikA : e na chi na tu na i na su na ye na pu na pu na dhyA na jA na dha na sthA na sva na mi dhva na na sva na zriye zrI svrato devaH zrito munibhirastu vaH / narAmaranamanmauli lihyamAnakramo jinaH // Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtho'dhyAyaH (10) murajabandha : ne za bha minA minAM ta vinA 7 vinA thaji thagha ta nAvi nA 'vi. nA ga nAga neminAtha jinAvighnaM zamitaM tanu nAvibha / bhavinAnuta nAgazrI stvAM vinAtha ghanAgasAm // bha naM. zrI sAma 117 118 (11) cakrabandha : pra sa kIrti Gho buka meM yaha 4 za se (7) 40 150 1F 1 18 sa rvaM kR ba. a to vA rabha si sau ha ho da ka le kAvyAnuzAsanam hte F @ kalA leta sarvaM kRntatu kalmaSaM sa bhavato vAgmatsitAsauhadaH sagItizritavizvapArzvabhagavat kUTasthito'marmahA / nirmAraH paravAridaprabhatanuryasya sphuya hArabhA bhAtkIrtiH sakale sadAvanitale dattezahAsaprabhA // 12 K Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtho'dhyAyaH (12) svastikabandha : sarvatobhadram vA kA kA ni ni vA kA kA hi vA de sva sva za gatapratyAgatam vA ra sA rA kA ri nA se ya zre sva vA kA ni hi kA sva re bha bha vya bha vya re Nian bha sva sva ni ni nA dhA (pra) bho thI 3 jo Na kA kA prasIda sa sadAvIra prabhI dhIra rajombuda prati mAM dadasva zreyaH pradhAnAyaya sadyazaH // pA bhI tA dhA dAvI ra ti mA T ga ri va ni sva bha vya vya T ga va ri kA yi hi kA sva sva kA re bha bha re kA kA bhI NA dhA tA kA hi yi rA ra seM ri 119 vA kA ni ni kA vA de sa vA nA kA 120 kAvyAnuzAsanam vAcA vacanenApi bhatsitaM nirAkRtamasauhRdamavAtsalyaM yena / yasya pArzvajinasya sphuTA prakaTA hAraprabhA kIrtirabhAt / kathambhUtA sakale'vanitale danezahAsaprabhA Izasya hA prabhA dhavalitetyarthaH / sA dattA yayA sA tathoktA / svastikaMbandho yathA-- 'prasIda sa sadA vIra prabho dhIra rajombuda / prati mAM dadasva zreyaH pradhAnAyaya sadyazaH // ' he vIra sa prasiddha / seti vIrasya vizeSaNam / prasIda / kathambhUta / rajombuda | tathA mAM prati zreyo dadasva pradhAna uttama / tathA sAza Ayaya prApaya / 'aya gatau' / ayamAnaM prayukte Ayayati / AdizabdAdaSTAra-dvAdazAra-cakra saptaca krika- gomUtrikA - nandyAvartabhRGgAyAmabhRtIni utsazanAmAnyUAni // gaticitraM sarvatobhadra gatapratyAgata gomUtrikArthabhrama rathapada turaMgapada-gajapadAdibhedairanekathA bhavati // 3 // tatra sarvatobhadraM yathA 'devAkAnini kAvAde vAhikAsvasvakAhi vA / kAkArebhabhare kAkA nisvabhavyavyabhasvani // kirAtArjunIya (15.25) vAraNAgagabhIrA sA sArAbhIgagaNAkhA / kAritArivadhA senA nAsedhA varitArikA // ' (zizupAlavadha 19.44) evamanyadapi // hrasvAdisvaraniyamo svaracitram // 4 // yathA 'jaya madanagajanamana varakamalabhagatamana / gatajanana madamaraNa bhava bhayaganarazaraNa // ' atra sarvatra hrasvo'kAraH / evaM hrasvenekArAdinA dIrgheNAkArAdinA Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 kAvyAnuzAsanam vAcA vacanenApi bhatsitaM nirAkRtamasauhRdamavAtsalyaM yena / yasya pArzvajinasya sphuTA prakaTA hAraprabhA kItirabhAt / kathambhUtA sakale'vanitale dattezahAsaprabhA Izasya hAsaprabhA dhavalitetyarthaH / sA dattA yayA sA tathoktA / svastikabandho yathA'prasIda sa sadA vIra prabho dhIra rajombuda / prati mAM dadasva zreyaH pradhAnAyaya sadyazaH // ' he vIra sa prasiddha / seti vIrasya vizeSaNam / prasIda / kathambhUta / rajombada / tathA mAM prati zreyo dadasva / pradhAna uttama / tathA sadyaza Ayaya prApaya / 'aya gatau' / ayamAnaM prayukte Ayayati / AdizabdAdaSTAra-dvAdazAra-cakrasaptacakrika-gomUtrikA-nandyAvartabhRGgAra-cAmara-ghaNTAprabhRtIni tatsadRzanAmAnyUhyAni // gaticitraM sarvatobhadra-gatapratyAgata-gomUtrikAdhabhrama-rathapadaturagapada-gajapadAdibhedairanekadhA bhavati // 3 // tatra sarvatobhadraM yathA'devAkAnini kAvAde vAhikAsvasvakAhi vA / kAkArebhabhare kAkA nisvabhavyavyabhasvani // kirAtArjunIya (15.25) vAraNAgagabhIrA sA sArAbhIgagaNAravA / kAritArivadhA senA nAsedhA varitArikA // ' (zizupAlavadha 19.44) evamanyadapi // husvAdisvaraniyamo svaracitram // 4 // yathA'jaya madanagajanamana varakamalabhagatamana / gatajanana madamaraNa bhava bhayaganarazaraNa // ' atra sarvatra husvo'kAraH / evaM hrasvenekArAdinA dIrgheNAkArAdinA Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtho'dhyAyaH 121 dvivyAdisvaraizcodAhAryam // ekadvivyAdivyaJjananiyamo vyaJjanacitram // 5 // ekavyaJjanaM yathA'kikAMkukuM kakekAGka kekikaukaikakaH kakaH / kakukI kaH kakA kAkaH kakcAkukuka kAM kakuH // ' dvivyaJjanacitraM yathA'dUrAdAradarodAra dUrodaradurAduraH / daradI dadguradarA dAraM dAraM darairadAn // ' evaM tryAdivyaJjanacitram udAhAryam // kaNThatAlumUrdhadantauSThAdisthAnaniyamaH sthAnacitram // 6 // yathA'sUnusUnuditisUnuM ninyuryudbhUmimubbhitum / sthitimUtvuH zrutirnIti-smRtI iSu rujIdRzI // ' akaNThyo'yam / 'AsAdya sAtvato bANaM prANati kRSNasarpavat / tatpRSTo tArathopasthaM mohApannopatatparaH // ' atAlavyo'yam / 'bhaumasUnuM samAyAntaM samAyAntaM mahAbhujaH / abhyagacchadvAsudevo vAsudevo madhuM yathA // ' amUrdhanyaH / 'ubhayoH zararAjIbhirarAjIbhizcamUkayoH / arkAzuzrI: parAbhAji parAbhAji ca khAjire // ' adantyaH / 122 kAvyAnuzAsanam 'nAcAlIt sAtyakiH zauryAt sa tena nihatastathA / giriH kararadAghAtaiH kariNA kIrtaye'tra kim // ' nirauSThyaH // mAtrAbindurvarNAdibhedaizcyutamanekadhA // 7 // tatra mAtrAcyutakaM yathA'bhUtiyojitabhartavyaH kRpaNAkrAntamaNDalaH / mahApadazubhAvAsaH tvatsamaH kupatiH kutaH // ' atra kRpaNeti AkArasya cyutiH / binducyutakaM yathA'sahasA nalinI tArAzAritA gaganAvaniH / zobhate bhUmipAlAnAM sabhA ca vibudhAzritA // ' saha haMsena vartate shNsaa| varNacyutakaM yathA'parahitatatparo duritavAraharo bhagavAnbhayanAzako jagati vIra iti suravanditaH prathitazAntiralaM madanApahaH zivasukhaM zivodbhavo bhavakSayanAzako jagati vIra iti prabhavaH zriyAM narasuravanditaH prathitazAntiralaM vRSabho jayI jino madamadanApahaH zivasukhaM tanutAM bhavatAM muhurmuhuH // ' atra siddhicchandasi neminAthastutiH / atra cAntaravRttam'parahitatatparo duritavAraharo bhagavA bhavabhayanAzako jagati vIra iti / Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 123 caturtho'dhyAyaH suravanditaH prathitazAntiralaM madanApahaH zivasukhaM tanutAm / ' atra pramitAkSare chandasi zrIvIranAthastutiH / 'duritavAraharo bhagavAzivo jagati vIra iti prabhavaH zriyAH / prathitazAntiralaM vRSabho jayI zivasukhaM tanutAM bhavatAM muhuH // ' atra drutavilambitacchandasi vRSabhanAthastutiH // guptakaM kriyAkArakasambandhaviSayatvena caturdhA // 8 // tatra kiyAguptakam'pratyakSe'pi parokSe'pi yena vIryaM mahIbhRtAm / tasya devaturuSkasya ke guNagrahaNe vayam // ' atra pratyakSe'pIti kiyaa| kArakaguptakaM yathA'kenemau durvidagdhena hRdaye vinivezitau / pibataste zarAveNa vAri kalArazItalam // ' atra zarAviti karmaNo guptatvam / sambandhaguptakaM yathA'na mayA gorasAbhijJaM cetaH kasmAt prakupyasi / asthAnaruditairebhI ratnamAlohitekSaNe // ' atra na me agorasAbhijJamiti sambandhaguptakam / pAdaguptakaM yathA'ghuviyadgAminI tArasaMrAvavihatazrutiH / hemeSu mAlA zuzubhe / ' atra 'vidyutAmiva saMhatiH' iti caturthapAdasya guptatvam / AdizabdAt praznottara-prahelikA-durvacakAdayo'pi bhavanti / paraM kaSTakAvyatvAt 124 kAvyAnuzAsanam krIDAmAtraphalatvAnnAtra prapaJcitAH || paroktasya zleSeNa kAkvA vA'nyathoktirvakroktiH // 9 // tatra zleSavakroktidvidhA bhaGgazleSeNAbhaGgazleSeNa ca / tatra bhaGgazleSaNa yathA ''sadvAH preyasi dIyatAM priyatama dvAraM kima( mu)cchAdyate satkaM sundari yAcitaM kathaya me kiM kasya satkaM priya / zrInAbheyajinasya 'majjanajalaM kastvaM janaH kiM jalaM dampatyairiti jalpitaM jinapateH snAnotsave pAtu vaH // ' abhaGgazleSe yathA'ko'yaM dvAri, hariH, prayAApavanaM zAkhAmRgasyAtra kiM, kRSNo'haM dayite, bibhemi nitarAM kRSNAdahaM vAnarAt / kAnte'haM madhusUdano, vraja latAM tAmeva madhvanvitA mitthaM niviSayIkRto dayitayA hIto hariH pAtu vaH // ' yathA ca'bhartuH pArvati nAma kIrtaya na cettvAM tADayiSyAmyahaM krIDAbjena ziveti satyamanaghe kiM te zrRgAlaH patiH / no sthANuH kimu kIlako nahi pazusvAmI tu goptA gardA dolAkhelanakarmaNIti vijayAgauryogiraH pAntu vaH // ' 1. vyajanaparasyaikasyAnekasya vA samAnavyaJjanasyoccAraNe zravaNayorvizeSAbhAvasya 'dIDo yuDaci' iti sUtrabhASyasammatatvena jaladvArArthakatA / 2. 'sukhazIrSajaleSu kam' iti medinIto jalArthakazabdasya sukhArthatvamapi / 3. snAnajalamityabhiprAyavato majjanajalazabdasya 'mama janasya jalam' ityabhiprAyeNa praznaH / Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 125 caturtho'dhyAyaH bhinnakaNTho dhvaniH kAkuH / tadvakroktiryathA'lAkSAgRhAnalaviSAnnasabhApravezaiH prANeSu vittanicayeSu ca naH prahRtya / AkRSya pANDavavadhUparidhAnakezAn svasthA bhavanti mayi jIvati dhArtarASTrAH // ' yathA ca'api caNDAnilodbhUtataraGgasya mahodadheH / zakyeta prasaro roddhaM nAnuraktasya cetasaH // ' adUrAntaritA''vRttiranuprAsazchekavRttilATabhedena tridhA // 10 // AvRttiH punaH punarnibandhaH / arthAdvarNAnAM padAnAM vA / sara[?]rasAdyanugataH prakRSTo nyAso'nuprAsaH // sa ca tridhA bhavatItyAhasakRdvarNAvRttizchekAnuprAsaH // 11 // varNAvRttiriti samastaM padam / yatraikasya yathA'tato'ruNaparisyandamandIkRtavapuH zazI / darto kAmaparikSAmakAminIgallapANDutAm // ' anekavarNAnAM yathA'nirAnandaH kaunde madhuni vidhuro bAlabakule na sAle sAlambo lavamapi lavaGge na ramate / priyaGgo! saGgaM racayati na cUte vicarati smaraeNlakSmIlIlAkamalamadhupAnaM madhukaraH // ' asakRd vRttyanuprAsaH // 12 // 126 kAvyAnuzAsanam varNAvRttirityanuvartate / yathA varNasya'vAcATA kaTapUtanAcaTupaTuH kApaTyakoTI puTI vispaSTA nRtanATikAnaTabhaTI lAmpaTyasATATavI / vyAcaSTe prakaTaM janAzrutipuTI taTTIkate vo mucA sATope bhuvi nAbhibhAvakabhaTe maTyatra vartinyapi // ' anekasya yatA'svacchandocchaladacchakacchakuharacchAtetarAmbucchaTAmUrchanmohamaharSiharSavihitasnAnAhnikAlAya vaH / bhidyAdudyadudAradardaradarI dIrghAdaridradrumadrohodrekamayormimeduramadA mandAkinI mandatAm // ' sakRdasakRdvA padAvRttibaTAnAm // 13 // atrApi padAvRttiriti samastaM padam / tena padasya padAnAM vA sakRd asakRdvA AvRttiATAnAM priyatvAllATAnuprAsaH / padasya yathA 'nizAkarakarasmarairguNairguNavatAM mataiH / jane janayati prIti prItyAnatanRpo nRpaH // ' asakRdyathA'samyaG niSedhya caturazcaturo'pyupAyAnjitvopabhujya ca bhuvaM caturabdhikAJcIm / vidyAcatuSTayavinItamatirjitAtmA kASThAmavApa puruSArthacatuSTaye yaH // ' anekasyAsakRdyathA'vastrAyante nadInAM sitakusumadharAH zakrasaGkAza kAzA: kAzAbhA bhAnti tAsAM navapulinataTe strInadIhaMsahaMsAH / haMsAbhAmbhodamuktaH sphuradamalavapurmedinIcandra candrazcandrAGkaH zAradaste jayakRdupanato vidviSAM kAlakAlaH // ' Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 127 128 kAvyAnuzAsanam caturtho'dhyAyaH padAtmakatvAdvAkyasya tasyAvyA(pyA)vRttiryathA'tvamekazcetasi na cettapobhistadalaM nRNAm // ' ekenAnekasyArthasya yugapaduktiH zleSo bhaGgAbhaGgAbhyAM dvidhA // 14 // ekena padena vAkyena vA anekasya dvayostryAdInAM vA arthAnAmabhidhAnaM zliSyanti zabdA atreti zleSaH / hariprabhRtayaH zabdA anekArthAbhidhAyinaH santItyAha yugapad ekasmin prayoge / sa ca bhaGgAbhaGgAbhyAM dvidhA / bhaGgazleSo'bhaGgazleSazca / tatra khaNDanAdbhaGgazleSaH / sa varNa-liGgavacana-vibhaktipratyaya-pada-bhASA-bhedairanekadhA bhavati / tatra varNazleSo yathA 'pratikUlatAmupagate hi vidhau viphalatvameti bahusAdhanatA / avalambanAya dinabharturabhUnna patiSyataH karasahasramapi // ' atra vidhividhuzceti ikArokArayorvarNayoH zleSaH / 'liGgazleSo yathA'bhaktiprahavilokanapraNayinI nIlotpalaspadhinI dhyAnAlambanatAM samAdhinistai te hitaprAptaye / lAvaNyasya mahAnidhI rasikatAM lakSmIhazostanvatI yuSmAkaM kurutAM bhavArtizamanaM netre tanurvA hareH // ' vacanazleSo yathA prAjyaprabhAvaH prabhavo dharmasyAstarajastamAH / dadatAM nirvRtAtmAna Adyo'nye'pi mudaM jinAH' / atraikapakSe ekavacanam / dvitIyapakSe bahuvacanam / syAdInAM tyAdInAM ca bhaGgAdvibhaktizleSo yathA'viSaM nijagale yena 'cakre na bhujagaprabhuH / 'deheyenAGgajodagdho( ? )jAyA ca sa jayatyajaH // ' prakRtizleSo yathA'vihitApara ci)tirmahIyasAM dviSatAmAhitasAdhvaso balaiH / bhava sAnucarastvamuccakai mahatAmapyupari kSamAbhRtAm // ' atrApacitiriti cAyezcinotezca rUpam / pratyayazleSo yathA'yena dhvastamanobhavena balijitkAyaH purAstrIkRtaH / atra astrIkRta: strIkRtazceti ccIGIpratyaye zleSaH / padazleSo yathA''jananItimuditamanasA nityaM susvAminA kRtAnandA / sA nagarI nagatanayA gaurIva manoharA bhAti // ' saMskRtaprAkRtamAgadhapizAcasUrasenApabhraMzabhASANAM saGkare bhASAzleSaH / tatra saMskRtaprAkRtayoryathA'sarale sAhasarAgaM parihara rambhoru muJca saMrambham / virahaM virahAyAsaM soDhuM tava cittamasahaM me // ' saMskRtamAgadhayoryathA'zUlaM zalantuzaM vA vizantu zabalA vazaM vizaGkA vA / azamadazaM duHzIlA dizanti kAle khalA azivam // ' 1. 'liGgavacanayoH zleSo yathA-' iti kaavyprdiipe| 2. 'prAjyaprabhAH, vaH, nirvRtAtmA naH' ityapi padacchedaH / 1. 'cake' iti kRdhAtoliTi cakrazabdAtsaptamyAM ca samAnam / 2. 'dehe' iti dahadhAtoliTi, dehazabdasya saptamyAM ca / 3. damayantIkathAstho'yaM zlokaH / Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtho'dhyAyaH saMskRtapaizAcikayoryathA-- 'campakakalikAkomalakAntikapolA'tha dIpikAnaGgI / icchati gajapatigamanA capalAyatalocanA lapitum // ' saMskRtasUrasenyoryathA-- 'adharadalaM te taruNA madirAmadamadhuravANi sAmodam / sAdhu pibantu supIvarapariNAhipayodharAmbhe // ' saMskRtApabhraMzayoryathA-- 'krIDanti prasaranti madhu kamalapraNayi lihanti / bhramarA mitra suvibhramA mattA bhUri rasanti // ' SaNNAmapi bhASANAM yogo yathA - 'alolakamale citte lalAma kamalAlaye / pAhi caNDi mahAmohabhaMgabhImabalAmale // ' akhaNDitabhedairabhaGgazleSaH // 15 // yathA 'kiM tatrAsti nirantaraM na bhavataH saGgaH kuraGgIdRzAM kiM vA tatra tathA payodharapariSvaGgo'pi nAhlAdakaH / yanmAmatra vihAya nirvRtimanA nAthojjayantaM gataH pAyAdvo'bhihitaH sa bhojasutayA devaH zivAnandanaH // ' tulyaM zrutikramAkSarAvRttiryamakam // 16 // tacca zloka zlokArdhapAdabhAgabhedairanekadhA // 17 // tatra zlokayamakaM mahAyamakaM yathA'sattvArambharato'vazyamavalambitatAravam / sarvadAraNamAnaiSI dAvAnalasamasthitaH // ' 129 130 asAveva pRthagarthatayA 'dviH parAvartanIyaH / ardhAvRttyA ardhayamakaM samudgakaM yathA 'nanAma loko vidamAnavena mahI na cAritramudAradhIram' / idamardhaM pRthagarthatayA dviH `parAvartanIyam // pAdayamakaM mukhaM sandaMza AvRttigarbhasandaSTakapucchapaGktiparivRttiyugmakabhedairnavadhA // 18 // tatra prathamadvitIyayoH pAdayorAvRttyA mukhayamakaM yathA 'cakraM dahatAraM cakranda hatAram / khaDgena tavAjau rAjannarinArI // ' prathamatRtIyayorAvRttyA sandaMzaH // 19 // kAvyAnuzAsanam yathA-- 'sAraM gavayasAnnidhyarAjatkAnanamagrataH / sAraGgavayasAnnidhyadAruNaM zikhare gireH // ' prathamacaturthayorAvRttyA sandezaH // 20 // yathA AvRtti: 'AsannadevA nararAjarAjiruccaistaTAnAmiyamatra nAdrau / krIDAkRto yatra digantanAgA Asannade vAnararAjarAjiH // ' dvitIyatRtIyayorAvRttyA garbhaH // 21 // yathA 1. sa tvAraM bharato 'vazyamabalaM vitatAravam / sarvadA raNamAnaiSIdAvAnalasamasthitaH // ' iti kAvyapradIpe rudrayalaGkAre ca sphuTaH / 2. 'na nAmalo kovidamAnavenamahIna cAritramudAradhIram' iti rudraTAlaGkAre / Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtho'dhyAyaH 'yo rAjyamAsAdya bhavatyacintaH samudratArambharataH sadaiva / samudratAraM bharataH sa daivapramANamArabhya payasyudAste // ' dvitIyacaturthayorAvRttyA sandaSTakam // 22 // yathA 'amaranagarasmerAkSINAM prapaJcayati sphurat suratarucaye kurvANAnAM balakSamaraMhasAm / iha saha surairAyAntInAM nareza nage'nvahaM suratarucaye kurvANAnAM balakSamaraMhasAm // ' tRtIyacaturthayorAvRttyA puccham // 23 // yathA'uttuGgamAtaGgakulAkulo yo vyajeSTa zatrUn samare sadaiva / sa sAramAnIya mahAricakraM saMsAramAnI yamahAricakram // ' caturNAmapi parasparAvRttyA paGktiH // 24 // yathA'"rambhArAmA kuru bakakamalA rambhArAmAkurubakakamalA / rambhArAmAkurubakakamalA rambhArAmAkurubakakamalA / ' prathamacaturthayodvitIyatRtIyayorAvRttyA parivRttiH // 25 // 132 kAvyAnuzAsanam ''mudA ratAsau ramaNI yatA yAM smarasyado'laM kurutena voDhA / smarasyado'laMkurute'navoDhAmudAratAsau ramaNIyatAyAm // ' prathamadvitIyayostRtIyacaturthayorAvRttiryugmakam // 26 // yathA'vibhAti rAmAparamAraNasya vibhA'tirAmA paramA raNasya / sadaivatejorjitarAjamAnA sadaiva tejo'rjitarAjamAnA // ' pAdabhAgayamakAni anayaiva rItyA'nekadhA bhavanti / tAni ca kAvyahRdayazaGkatvAnnoktAni / / bhinnarUpANAM zabdAnAmekArthateva punaruktavadAbhAsaH // 27 // yathA'sa tvaM samyak samunmIlya hRdi bhAsi virAjase / dviSAmarINAM tvaM senAM vAhinImudakampayaH // ' iti zrIvAgbhaTaviracitAyAmalaGkAratilakAbhidhAnasvopajJakAvyAnuzAsanavRttau zabdAlaGkAravivecanazcaturtho'dhyAyaH / yathA 1. 'smerAkSINAM' iti zobhanam / 2-3. 'mAsIya' iti pATha AsIt / tathApi rudraTAlaGkArastho'yaM pATha: sAdhIyAndhRtaH / 4. asya zlokasyArtho'navagataH / 1. rudraTAlaGkArastho'yaM zlokaH / 2. saptamyantatvena doSAbhAvaH / 3. arINAmiti senAvizeSaNam / Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamo'dhyAyaH doSamuktaM guNayuktamalaGkArabhUSitaM zabdArtharUpamuktaM kAvyazarIram / paraM tattvaprANizarIramiva nirAtmakaM na pratibhAsate / ataH kAvyasya prANabhUtAn rasAnAha / yadAha 'yAminIvendunA muktA nArIva ramaNaM vinA / lakSmIriva Rte tyAgAnna vANI bhAti nIrasA // ' yathA ca'sAdhupAke'pyanAsvAdyaM bhojyaM nirlavaNaM yathA / tathaiva nIrasaM kAvyamiti brUmo rasAn (khalu) kramAt // ' tatra vibhAvAnubhAvairvyabhicAribhizcAbhivyaktA rati-hAsazoka-krodhotsAha-bhaya-jugupsA-vismaya-zamAH sthAyino bhAvAH, krameNa zrRGgArahAsyakaruNaraudravIrabhayAnakabIbhatsAdbhutazAntA nava rasA bhavanti // 1 // parasparamAsthAbandhAtmikA ratiH / hAsazcetovikAsaH / vaidhuryaM zokaH / tIkSNatvaM krodhaH / saMrambho vaiklavyam / bhayaM saGkocaH / jugupsA cittavistAraH / [Azcarya] vismayaH / tRSNAkSayaH zamaH // atha krameNa rasAMllakSayati strIpuMsayoH parasparAvalokana-mAlyartu-harmya-pura-zaila-nadIcandropavanodyAna-dIrghikA-jalakrIDA-vilepanAdivibhAvA 134 kAvyAnuzAsanam jugupsAlasyaugrya-varjasarvavyabhicAribhAvA ratiH / sthAyIbhAvazcarvaNIyatAM gataH zrRGgAraH // 2 // 'strIpuMsayoH' iti vacanAt samaviSayagrAmasamayayoH sthirAnurAgayoH saMprayogasukhaiSiNodUMnoH strIpurUSayoryA parasparaM ratiH sa eva zrRGgAraH / devagurumuniputrAdiviSayA tu ratiranubhAva eva, na punaH zrRGgAraH / tatra devaviSayA yathA 'no muktyai spRhayAmi nAtha vibhavaiH kAryaM na sAMsArikaiH kiM tvAyojya karau punaH punaridaM tvAmIzamabhyarthaye / svapne jAgaraNe sthitau vicalane duHkhe sukhe mandire kAntAre nizi vAsare ca satataM bhaktirmamAstu tvayi // ' evamanyadapi / ye cAsyAnugatAH kaTAkSa-bhujakSepaprabhRtayo'nubhAvAsteSAmagre prapaJcyamAnatvAnnAtra vistaraH // sa ca sambhogavipralambhAbhyAM dvidhA // 3 // tatra sambhogamAha ekAntasukhamayo dhRtyAdivyabhicArI romAJca-kheda-kampAzrumocana-mekhalAskhalana-dhvasita-sAdhvasa-kezabandha-vastrasaMyamanAbharaNAdi-mAlyAdisamyagnivezana-vicitrekSaNa-cATuprabhRtivAcikakAyikavyApArAbhAvaH parasparAliGganacumbanAvalokanAdyanantabhedaH saMyuktayoH sambhogaH // 4 // yathA'vaktrenduH smitamAtanodadhigate dRSTI vilAsazriyaM bAhU kaNTakakorakANyabibhRtAM prAptaM giro gauravam / Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 135 136 kAvyAnuzAsanam paJcamo'dhyAyaH kiM nAGgAni tavAtitheyamasRjansvasvApato yAcitaM saMprApte mayi naitadujjhati kucadvandvaM punaH spardhatAm // ' atha vipralambhamAha autsukya-mada-glAni-nidrA-supta-prabodha-cintAyAsAzrama-nirveda-maraNonmAda-jaDatA-vyAdhi-svapnApasmArAdivyabhicArI saMtApa-jAgara-kArya-pralApa-kSAma-netravacovakratA-dIna-saJcaraNAnukAra-lekhalekhanavAcana-svabhAvanihnavavArtAprazna-snehanivedana-sAtvikAnubhavana-zItaprayogasevanamaraNodyama-sandezadAnAdyanubhAvo viyuktayorvipralambhaH // 5 // sa cAbhilASamAnapravAsabhedAd dvidhA // 6 // daivAt( pitRmAtRsvAmi )pAravazyAdabhilASavipralambho dvidhA // 7 // tatra daivAdyathA'nagaraparighadIdhau~ bAhudaNDau mamaito vijitakanakakumbhA sA ca tasyAH kucazrIH / tava zizirasamIrazcaiSa nIhArasAra stritayamapi sametaM durlabhaM rAvaNena / ' pitRmAtRpAravazyAdyathA'jvalatu gagane rAtrau rAtrAvakhaNDakalaH zazI dahatu madanaH kiM vA mRtyoH pareNa vidhAsyati / mama tu dayitaH zlAghyastAto jananyamalAnvayA kulamamalinaM na tvevAyaM jano na ca jIvitam // ' svAmipAravazyAdyathA'smaranavanadIpUreNoDhA muhurgurusetubhi ryadapi vidhRtA duHkhaM tiSThatyapUrNamanorathA / tadapi likhitaprakhyairaGgairmuhurmuhurunmukhA nayananalinInAlAnItaM pibanti rasaM priyAH // ' mAnaH praNayabhAbhyAM dvidhA // 7 // tatra praNayabhaGgAdyathA'gataprAyA rAtriH kRzatanuzazI zIryata iva pradIpo'yaM nidrAvazamupagato ghUrNita iva / praNAmAntaH kopastadapi na jahAsi krudhamaho stanapratyAsattyA hRdayamapi te caNDi kaThinam // ' IrSNayA yathA'saMdhyAM yatpraNipatya lokapurato baddhAJjaliryAcase dhatte yacca nadIM vilajjazirasA taccApi soDhaM mayA / zrIryAtA'mbudhimanthane yadi hariM kasmAdviSaM bhakSitaM mA strIlampaTa mAM spRzetyabhihato gauryA hara: pAtu vaH // ' kAryAcchApAdevAtpAravazyAcca pravAsaH // 8 // kAryAdyathA'yAte dvAravatIM tadA madhuripau taddattasa( jha )mpAnatAM kAlindItaTarUDhavaJjulalatAmAliGgya sotkaNThayA / tadgItaM gurubASpagadgadagalattArasvaraM rAdhayA yenAntarjalacAribhirjalacarairapyuktamutkUjitam // ' zApAdyathA 1. 'nAgAni' iti pAThaH / 2. 'tridhA' iti tUcitam / Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 137 paJcamo'dhyAyaH 'zApAnto me bhujagazayanAdutthite zArgapANau zeSAnmAsAn gamaya caturo locane mIlayitvA / pazcAdAvAM virahagaNitaM taM tamAtmAbhilASaM nirvekSyAvaH pariNatazaraccandrikAsu kSapAsu // ' daivAdyathA'ApRSTAsi vyathayati mano durbalA vAsarazrI rehyAliGga kSapaya rajanImekikA cakravAki / nAnyAsakto na khalu kupito nAnurAgacyuto vA daivAsaktastadiha bhavatImasvatantrastyajAmi // ' pAravazyAdyathA'udyatpremNi prathamavayasi prAvRSi prAptavatyAM skandhAvAraM jigamiSurayaM matpriyo mAM vihAya / seyaM jAtA jagati sakale suprasiddhA janokti ragragrAsanasanasamaye makSikAsannipAtaH // ' atha hAsyarasamAha vikRtaveSAdivibhAvo nAsauSTha-kapola-syandana-dRSTivyAkozanApakuJcana-svedAsyarAga-pArzvagrahaNAdyanubhAvo nidrAvahittha-tandrA-trapAlasyAdivyabhicArI hAsAbhidhAnasthAyibhAvazcarvaNIyatAM gato hAsyarasatAM yAti // 9 // sa cottamAnAM smitarUpaH, madhyamAnAM vihasitarUpaH, adhamAnAmapahasitarUpo bhavati // 10 // tatra smitamISadvihasitakapolaM sauSThavopetadRSTibhAvamaprekSyamANadazanaM bhavati // 11 // vihasitaM punarAkuJcitAkSikapolamISadudbhUtamukharAgaM 138 kAvyAnuzAsanam bhavati // 12 // apahasitaM tvasthAnahasitaM sAzrukaNAkrAntanetramutkampitAMsazirovibhAgaM bhavati // 13 // tatra sAmAnyahAsodAharaNam'trastaH samastajanahAsakaraM kareNo stAvatsvaraH prakharamullamAMcakAra (?) / yAvaccalAMsanavilolanitambabimba vitrastavastramavarodhavadhUH papAta // ' atha karuNamAha iSTaviyogA'niSTasaM[ prayogavibhAvo daivopAlambhaniHzvAsa-tAnava-mukhazleSa-svarabhedAzrupAta-vaivarNya-pralayastambha[ vai]kampa-bhUluThana-vilApa-gAtrAMzAdyazrubhAva-nirvedaglAni-cintautsukya-moha-zrama-trAsa-viSAda-dainya-vyAdhijaDatonmAdApasmArAlasya-maraNaprabhRti-du:khamayavyabhicArI cittavaidhuryalakSaNaH zokAbhidhAnaH sthAyibhAvazcarvaNIyatAM gataH karuNarasatAM yAti // 14 // yathA'hA mAtastvaritAsi kutra kimidaM hA deva tAH kvAziSo dhik prANAn patito'zanirhatavahastvaneSu' dagdhe dRzau / itthaM ghargharamadhyaruddhakaruNAH paurAGganAnAM girazcitrasthAnapi rodayanti zatadhA kurvanti bhittIrapi // ' atha raudramAha 1. kAvyaprakAze tu 'steGgeSu' ityupalabhyate / Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamo'dhyAyaH 139 hArApahAra-dezajAtyabhijana-vidyAkarmanindAsatyavacanasvabhRtyAvikSepopahAsavAkyAbhASyadrohamAtsaryAdivibhAvo nayanarAga-bhRkuTIkaruNa-(rNa )dantauSThapIDana-gaNDasphuraNa-hastAgraniHzeSatADana-pATana-pIDana-praharaNAharaNa-zastrasampAtarudhirAkarSaNacchedanAdyanubhAva augyAvegotsAha-vibodhAnarthacApalAdivyabhicArI krodhAbhidhAnaH sthAyIbhAvazcarvaNIyatAM gato raudrarasatAmApnoti // 15 // yathA'utkRtyotkRtya garbhAnapi zakalayataH kSatrasantAnaroSAt kAmaM triHsaptakRtvo jagati vizasataH sarvato rAjavaMzAn / piGgya(?) tadraktapUrNahRdasavanamahAnandamandAyamAnakrodhAgneH sarvato me na khalu na viditaH sarvabhUtaiH svabhAvaH // ' atha vIramAha pratinAyakavartinamavinaya-sammohAdhyavasAya-bala-zaktipratApa-prabhAva-vikramAdhikSepAdivibhAvaH sthairyaudArya-dhairyagAmbhIrya-zaurya-vizAradAdyanubhAvo dhRti-smRtyaugraya-garvAmarSAmAvega-harSAdi-vyabhicArI utsAhAbhidhAnaH sthAyibhAvazcarvaNIyatAM gato vIrarasatAM yAti // 16 // sa ca tridhA / dAnavIro dharmavIro yuddhavIrazca / tatra dAnavIrA balijImUtavAhanAdayaH / tadyathA'svasti svAgatamarthyahaM vada vibho kiM dIyatAM medinI kA (kiM) mAtrA mama vikramatrayamidaM dattaM gRhItaM mayA / 140 kAvyAnuzAsanam mA dehItyuzanAha kiM harirayaM pAtraM kimasmAt para mityevaM balinAcito makhamukhe pAyAt sa vo vAmanaH // ' yathA ca'zirAmukhaiH syandata eva raktamadyApi dehe mama mAMsamasti / tRpti na pazyAmi tavaiva tAvatA kiM bhakSaNAttvaM virato garutman // ' dharmavIrAH zrIpArzvamahAvIraprabhRtayaH / 'dantakSatAni karajaizca vipATitAni prodbhinnasAndrapulake bhavataH zarIre / dattAni raktamanasA mRgarAjavadhvA jAtaspRhairmunibhirapyavalokitAni // ' yathA ca'zaThakamaThavimuktAgrAvasaGghAtaghAta vyathitamapi mano na dhyAnato yasya netuH / acaladacalatulyaM vizvavizvaikadhIraH sa dizatu zivamIzaH pArzvanAtho jino vaH // ' yuddhavIrA rAmAdayo mantavyAH // atha bhayAnakamAhapizAcAdivikRtasvarazravaNa-tadavalokana-svajanavadhabandhAdidarzana-zUnyagRhAraNya-tamaAdivibhAvaH karakampacaladRSTinirIkSaNa-karaspanda-zuSkauSTha-kaNTha-mukhavaivarNyasvarabhedAdyanubhAvaH zaGkApasmAra-maraNa-trAsa-cApalAvegadainyamohAdivyabhicArI strInIcAnAM svAbhAvikabhayAbhidhAnaH sthAyibhAvazcarvaNIyatAM prApto bhayAnako rasaH // 17 // yathA Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamo'dhyAyaH 141 'jAtA''kasmikavismayaiH kimidamityAkarNyamAnaH suraiH sadyaH stambhitakarNatAlacalanAddigdantinaH kampayan / jantUnAM janitajvaraH sa mRgayAkolAhalaH ko'pyabhUd yenedaM sphuTatIva nirbharabhRtaM brahmANDabhANDodaram // ' atha bIbhatsamAha ahRdyAnAmuddhAntavaNa-pUti-kRmi-kITAdInAM darzanazravaNAdivibhAvo'GgasaGkoca-hallAsa-nAsAmukhavikUNanAcchAdananiSThIvanAdyanubhAvo'pasmAra-raudya-moha-gadAdivyabhicArI jugupsAbhidhAnaH sthAyibhAvazcarvaNIyatAM gato bIbhatsatAmApnoti // 18 // yathA'annaprotabRhatkapAlanalakakrUrakkaNatkaGkaNaprAyaprekhitabhUribhUSaNaravairAghoSayatyambaram / pItaccharditaraktakardamaghanaprAgbhAraghorollasadvyAlolastanabhArabhairavavapurdoddhataM dhAvati // ' tathAdbhutamAha divyadarzanepsitamanorathAvAptyupadhUtadevakulAdigamanasabhAvimAnamAyendrajAlAtizAyizalyakarmAdivibhAvo nayanavistArAnimeSaprekSaNa-romAJcAzru-sveda-sAdhuvAdadAnAhokAra-celAGgalibhramaNAdyanubhAvo harSa-vega-jaDatAdivyabhicArI vismayAbhidhAnaH sthAyibhAvazcarvaNIyatAM gato'dbhutarasatAmApnoti // 19 // yathA'pAdAGgaSThanipIDitAmaragirItruTyattaTIvibhramadbhUgolAtibharAsahAhinivahAzyAmAsyaniryabRhat / 142 kAvyAnuzAsanam niHzvAsocchalitAbdhivArilaharIvibhraSTatArAvaliH pAyAdvo jinavIrazaizavavayovyApAralIlArasaH // ' yathA ca'yatrA_lihabhUribhUdharaziro'gre hi skhalatsyandano devo'pi bumaNiH prayAti mahatA kaSTena tArAdhvanA / bADhaM zaizavamakSimIlanakalAmAtreNa saMladhyatAM yAtrA kAlapanandanena vidadhe zrIpArzvanAthaprabhoH // ' atha zAnta: vairAgya-saMsArabhIrutA-tattvajJAna-vItarAgacaraNaparicaraNaparamezvarAnugrahAdivibhAvo yamaniyamAdhyAtmazAstracintanAdyanubhAvo dhRtismRti(nizceSTa )matyAdivyabhicArI zamAbhidhAnaH sthAyibhAvazcarvaNIyatAM gataH zAntarasatAM yAti // 20 // yathA'aho vA hAre vA kusumazayane vA dRSadi vA maNau vA loSThe vA balavati ripau vA suhRdi vA / tuNe vA straiNe vA mama samadRzo yAnti divasA: kadA puNye'raNye jina jina jineti pralapataH // ' vibhAvairanubhAvairvyabhicAribhizcAbhivyaktA ityuktam / tatra vyabhicAriNo brUte dhRti-smRti-mati-vrIDA-jADya-viSAda-mada-vyAdhinidrA-suptautsukyAvahitthAzaGkAcApalAlasya-harSa-gaugrayaprabodha-glAni-dainya-zramonmAda-moha-cintAmarSa-trAsApasmAra 1. ceSTAhAneranubhAvatvena rasagaGgAdhare nirmItatvAdatrAsya pATha prakSiptaH pratIyate / Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 kAvyAnuzAsanam paJcamo'dhyAyaH 143 nirvedAvega-vitarkAsUyAmRtayaH zAnti-sthityudaya-prazamasabalatvadharmANastrayastriMzadvayabhicAriNaH // 21 // ___ tatra dhRtiH saMtoSaH / smRtiH smaraNam / matirarthanizcayaH / vrIDA cittasaGkocaH / jADyamApratItiH / viSAdo mana:pIDA / mada AnandasammohasambhedaH / vyAdhirmanastApaH / nidrA manaHsammIlanam / saptaM nidrAyA gADhAvasthA / autsukyaM kAlAkSamatvam / avahitthA''kAraguptiH / zA'niSTotprekSA / cApalaM ceto'navasthAnam / AlasyaM puruSArtheSvanAdaraH / haSazcata:prasAdaH / garvaM parAvajJA / atyugratA caNDatA / prabodho vinidratvam / glAnirbalApacayaH / dainyamanaujasyam / zramaH khedaH / unmAdazcittasya viplvH| moho mUDhatvam / cintA dhyAnam / amarSaH praticikIrSA / trAsazcittacamatkAraH / apasmAra AvezaH / nirvedaH svAvamAnanam / AvegaH sambhramaH / vitarkaH saMbhAvanA / asUyA akSamA / mRtimriymaanntaa| ete ca zAnti-sthityudaya-prazama-zabalatvadharmANaH / tatra nidrAyAH sthiti(zAnti)ryathA'pratyagronmeSajihvAkSaNamanabhimukhI ratnadIpaprabhANAmAtmavyApAragurvIjanitajalalavAkSambhaNaiH svAGgabhaGgaiH / nAgAka(eM)moktumicchoH zayanaguruphaNAcakravAlopadhAnaM nidrAcchedAbhitAmrA ciramavatu harerdRSTirAkekarA vaH // ' sthitiyathA'lIneva pratibimbiteva likhitevotkIrNarUpeva ca pratyupteva ca vajralepaghaTitevAntarnikhAteva ca / sA nazcetasi kIliteva vizikhaizcetobhuvaH paJcabhizcintAsantatitantujAlanibiDasyUteva lagnA priyA // ' atra vitarkasya sthitiH / udayo yathA 'kRtagurutarahAracchedamAliGgya pattau parizithilitagAtre gantumApRcchyamAne / vigalitanavamuktAsthUlabASpAmbubindustanayugamabalAyAstatkSaNAdroditIva // ' atra viSAdasyodaya / sandhiryathA'ekenAkSNA pravitataruSA pATalenAstasaMsthaM pazyatyakSNA svajalalulitenApareNa svakAntam / ahnazchede dayitavirahAzaGkinI cakravAkI dvau saMkIrNau racayati rasau nartakIva pragalbhA // ' atra roSadainyayoH sandhiH / zabalatA yathA'kvAkArya zazalakSmaNaH kva ca kulaM bhUyo'pi dRzyeta sA doSANAM prazamAya naH zrutamaho kope'pi kAntaM mukham / kiM vakSyantyapakalmaSAH kRtadhiyaH svaje'pi sA durlabhA cetaH svAsthyamupaihi kaH khalu jano dhanyo dhuraM dhAsyati / ' atra vitakautsukyamatismaraNazaGkAdainyadhRticintAnAM zabalatvam / evamanyeSvapi vyabhicAriSUdAhAryam || atha sAtvikAnAhastambhaH svedo'tha romAJcaH svarabhaGgazca vepathuH / vaivAzrupralApAzca ityaSTau sAttvikAH smRtAH // 22 // 1. atra 'kvAkAryam' iti vitarkaH, 'bhUyo'pi' ityautsukyam, 'doSANAm' iti matiH, 'kope'pi' iti smRti:, "kiM vakSyati' iti zaGkA, 'svapne'pi' iti dainyam, 'cetaH svAsthyam' iti dhRtiH, 'kaH khalu' iti cintA, sphuTaM pUrvapUrvopamardaina pratIyamAnA zabalatA camatkArabhUmi:' iti kAvyapradIpe spaSTamuktam / Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamo'dhyAyaH yathA 'vAraMvAraM tirayati sudhAvudgato bASpapUrastatsaGkalpopahitajaDimastambhamabhyeti gAtram / sadyaH khidyannayanaviratotkampalolAGgalIkaH pANirlekhAvidhiSu nitarAM vartate kiM karomi // ' atrAzru - stambha - sveda-vepathurUpAzcatvAraH sAttvikabhAvAH / 'sarvAGgINavisAribhUripulakodbhedatruTatkaJcakAH svAkUtaM gurubASpagadgadagirA sakhyai girantyo muhuH / prAptavyaH kathameSa vallabha iti mlAyanmukhAstvAmamUH zrImadvAgbhaTa vIkSya citralikhitaprakhyA mRgAkSyo'bhavan // ' atra romAJca svarabheda-vaivarNya pralApAzcatvAraH sAttvikabhAvAH / evaM ca nava sthAyinastrayastriMzadvyabhicAriNo'STau sAttvikA iti paJcAzad bhAvA babhUvuH // athaitAnabhidhAya tadAbhAsAnAha 145 tatra vRkSAdiSvanaucityenAropyamANau rasabhAvau rasabhAvAbhAsatAM bhajataH // 23 // yathA 'madhurdvirephaH kusumaikapAtre papau priyAM svAmanuvartamAnaH / zrRGgeNa saMsparzanimIlitAkSIM mRgImakaNDUyata kRSNasAraH // ' anaucityena yathA 'tadvaktraM yadi mudritA zazikathA taccet smitaM kA sudhA sA dRSTiryadi hAritaM kuvalayaistAzcegiro dhiGmadhu / sA cet kAntiratantrameva kanakaM kiM vA bahu brUmahe yatsatyaM punaruktavastuvimukhaH sargakramo vedhasaH // ' 146 atrAnurAgavimukhAyAM sItAyAM rAvaNasyoktiH / AdizabdAccandrAdInAM yathA 'aGgulIbhiriva kezasaJcayaM sannirudhya timiraM marIcibhiH / kuDmalIkRtasarojalocanaM cumbatIva rajanImukhaM zazI // ' asminnudAharaNadvaye sambhogazRGgArarasAbhAsaH / evamanye'pi rasAbhAsA bhAvAbhAsAzcodAhartavyAH // kAvyAnuzAsanam atha rasAnabhidhAya doSAnAha svazabdokti-vibhAvAdiprAtikUlya - prakRtivyatyayavibhAvAnubhAvaklezavyakti punaH punardIptyakANDaprathanAkANDAcchedAGgAtivistarAGgyananusandhAnAnaGgAbhidhAnA daza rasadoSAH // 24 // rasasthAyivyabhicAriNAM svazabdena vAcyatvaM svazabdoktiH // 25 // tatra rasAnAM svazabdopAdAnaM yathA 'zRGgArI girijAnane sakaruNo ratyAM pravIraH smare bIbhatso'sthibhirutphaNI ca bhayakRnmUrtyAdbhutastuGgayA / raudro dakSavimardane ca hasakRnnagnaH prazAntazcirAditthaM sarvarasAtmakaH pazupatirbhUyAt satAM bhUtaye // ' sthAyinAM yathA 'rUpanirjitakandarpe nayanAnandadAyini / abhUttasyA ratiH kApi priye cATuvidhAyini // ' atra ratizabdAH / vyabhicAriNAM yathA Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamo'dhyAyaH 'savrIDA dayitAnane sakaruNA mAtaGgacarmAmbare satrAsA bhujage savismayarasA candre'mRtasyandini / serSyA jahnusutA'valokanavidhau dInA kapAlodare pArvatyA navasaGgamapraNayinI dRSTiH zivAyAstu vaH // ' atra vrIDAdayaH / kvacit saJcAriNAM na doSaH // 26 // yathA 'autsukyena kRtatvarA sahabhuvA vyAvartamAnA hiyA taistairbandhuvadhUjanasya vacanairnItAbhimukhyaM punaH / dRSTavAgre varamAttasAdhvasarasA gaurI nave saGgame saMrohatpulakA hareNa hasatA'' zliSTA zivAyastu vaH // ' atra autsukyazabda iva tadanubhAvo na tathA pratItikRt // yatra vibhAvAnubhAvAdayaH pratikUlA ( sta? )dvibhAvAdiprAtikUlyam // 27 // yathA 'tyajata mAnavalambata vigrahairna punareti gataM caturaM vayaH / parabhRtAbhiritIvamudIrite smaramate ramate sma vadhUjanaH // ' atra 'na punareti caturaM vayaH' iti padamanityatAM prakAzayan zAntasya vibhAvatAM yAti zRGgArasya nopayogi / yathA 147 'pracchannakAmukaM dRSTvA gurUNAM madhyato vadhUH / vimucya sarvavyAsaGgaM vanAya kurute spRhAm // ' atra sakalavyAsaGgavimocanavanaspRhe zAntasyAnubhAvau // 148 kAvyAnuzAsanam parasparabAdhyabAdhakabhAve pRthakpRthagAzraye anyarasairantaritatve'Ggatve ca na doSaH ||28|| tatra parasparabAdhyatvaM yathA 'snigdhazyAmalakAntiliptaviyato velladbalAkA ghanA vAtAH sIkariNaH payodasuhRdAmAnandakekAH kalAH / kAmaM santu dRDhaM kaThorahRdayo rAmo'smi sarvaM sahe vaidehI tu kathaM bhaviSyati hahA hA devi dhIrA bhava // ' atra dhairyApasmArau parasparabAdhyabAdhakabhAvenopanibaddhau vipralambharasopa kArAya / 'snAyuvyAsanibaddhakIkasatanuM nRtyantamAlokya mAM cAmuNDA karatAlakuTTitalayaM vRtte vivAhotsave / mudrAmapadya yadvihasitaM citraM samaM zambhunA tenAdyApi mayi prabhuH sa jagatAmAste prasAdonmukhaH // ' atra bIbhatsahAsyarasayorbhinnAzrayatvena nibaddhayorna doSaH / anyarasaira (na) ntaritatve yathA 'bhUreNudigdhAnnavapArijAtamAlArajovAsitabAhumadhyAH / gADhaM zivAbhiH parirabhyamANAnsurAGganAzliSTabhujAntarAlAH // sazoNitaiH kravyabhujAM sphuradbhiH pakSaiH khagAnAmupavIjyamAnAn / saMvIjitAzcandanavArisekasugandhibhiH kalpalatAdukUlaiH // vimAnaparyaGkatale niSaNNAH kutUhalAviSTatayA tadAnIm / nirdizyamAnA lalanAGgulIrbhirvIrAH svadehAn patitAnapazyan // ' atra bIbhatsa zrRGgArayorantare vIrA iti padena vIrarasanivezAnna doSaH / aGgatve ca yathA 'koNatkiJcidupAgato'pi rabhasAdAkRSya kezeSvalaM nItvA mohanamandiraM dayitayA hAreNa baddhavA dRDham / Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 paJcamo'dhyAyaH ___ 149 bhUyo yAsyasi tadgRhAniti muhuH kaNThArdharuddhAkSaraM jalpantyazruvaNAllakhena( ? )sukRtI kazcidrahastADyate // ' atra kezAkarSaNabandhanatADanAdayo raudrAnubhAvA api rUpakabalAdAropitAH zrRGgArasyAGgatvaM bhajanti // prakRtInAmanyathAtvena kalAdyaucityaparihAreNa ca nibandhanaM prakRtivyatyayaH // 29 // tatra prakRtayo'nekadhA bhavanti-tadyathA / tatra divyA mAH pAtAlIyAH // 30 // tathA divyamartyA divyapAtAlIyA martyapAtAlIyA divyamartyapAtAlIyA ca // 31 // divyA yathA'smRtvAyaM nijavAravAsagatayA vINAsamaM tumbarorudgItaM nalakUbarasya virahAdutkaJculaM rambhayA / tenairAvaNakarNacApalamuSA zakro'pi nidrAM jahadbhUyaH kArita eva hAsini zacIvako dRzAM vibhramam // ' mA yathA'nikSipyotkSipya yatnAdraviNamiha muhurmA sma saMklezayastvaM pRthvI svaM ca prakAmaM zrRNuta hitamidaM sAvadhAnaM dhanezAH / naiveyaM zAzvatI zrIH prabhavati bhuvane kasyacittena sadyaH zikSadhvaM rAhaDasya prasabhamabhinavAM tyAgadharmAdilIlAm // ' pAtAlIyA yathA'karkoTa koTikRtvaH praNamati puratastakSake dehi cakSuH sajjaH sevAJjaliste kapilakulakayoH stauti ca svastikastvAm / kAvyAnuzAsanam padmaH sauSa bhakteravalagati punaH kambalo'yaM valo'yaM sotsarpaH sarparAjo vrajatu nijagRhaM preSyatAM zaGkhapAlaH // ' divyamA yathA'bahirdhvaje'pi sati satyapi dantavaktre premopadhAnamavadhUya pinAkapANiH / hastena nityadhRtavAsukikaGkaNena prAjJaH priyaH spRzati bhArgavameva pRSThe // ' divyapAtAlIyA yathA'bhasmAGgarAgadhavalIkRtasarvagAtrau yaH kaNThadeze varapannagAvRtaH (?) / candreNa bhAsurajaTAmukuTasthitena zambhurdadAtu niyataM tava suprabhAtam // ' martyapAtAlIyA yathA'AstAM svastikalakSma vakSasi tanau no lakSitaH kaJcako jihve jalpata eva me na gaNite dvedhA pravRtte mukhAt / titrastIvaviSAgnidhUmapaTalavyAjihyaratnadviSo naitA duHsahazokasUtkRtamarutsphItAH phaNAH pazyasi // ' divyamartyapAtAlIyA yathA'AstIko'sti muniH savismayakRtaH pArikSitIyAn mukhAn trAvA( ? )lakSakalakSmaNaH phaNabhRtAM vaMzasya zakrasya ca / udvelanmalayAdricandanalatAsvAndolanaprakameyasyAdyApi savibhramaM phaNivadhUvRndairyazo gIyate // ' tathA dhIrodAttadhIroddhatadhIralalitadhIraprazAntA vIraraudrazRGgArarasapradhAnAzcatvAro nAyakAH // 32 // Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 151 152 kAvyAnuzAsanam paJcamo'dhyAyaH tatra dhIrodAttA rAmAdayaH // 33 // dhIroddhatA bhImasenAdayaH // 34 // dhIralalitA nalAdayaH // 35 // dhIraprazAntA jImUtavAhanAdayaH // 36 // tatra dhIralalitazcaturdhA bhavati // 37 // anukUlaH zaTho dhRSTo dakSiNazca // 38 // tatra sthirapremA ekasyAM rato'nukUlaH // 39 // yathA'asmAkaM sakhi vAsasI na rucire graiveyakaM nojjvalaM no vakrA gatiruddhataM na hasitaM naivAsti kazcinmadaH / kiM tvanye'pi janA vadanti subhago'pyasyAH priyo nAnyato dRSTiM nikSipatIti vizvamiyatA manyAmahe duHsthitam // ' priyamAcakSANo'pi vipriyaM yaH kurute sa zaThaH // 40 // yathA'dRSTvaikAsanasaGgate priyatame pazcAdupetyAdarAdekasyA nayane nimIlya vihitakrIDAnubandhacchalaH / ISadvakritakandharaH sapulakaH premollasanmAnasAmantaresalasatkapolaphalakAM dhUrto'parAM cumbati // ' kRtadoSo'pi niHzaGko dhRSTaH // 41 // yathA'lAkSAlakSma lalATapaTTamabhitaH keyUramudrAgataM vakre kajjalakAlimA nayanayostAmbUlarAgo'paraH / dRSTvA kopavidhAyimaNDanamidaM prAtazciraM preyase lIlAtAmarasodare mRgadRzaH zvAsaH samApti gataH // ' anyacitto'pi yaH pUrvasyAM saukhyabhayapremAdi na tyajati sa dakSiNaH // 42 // yathA'saivAsya praNatistadeva vacanaM tA eva kelikriyA bhItiH saiva tadeva narmamadhuraM pUrvAnurAgocitam / kAntasya priyakAriNI tu bhavatI taM vakti doSAvilaM kiM syAditthamaharnizaM sakhi mano dolAyate cintayA // ' buddhyutsAha-smRti-prajJA-zauyaudArya-gAmbhIrya-dhairya-sthairyamAdhurya-kalAkuzalatva-vinItatva-kulInatva-nIrogitvazucitvAbhimAnitva-yoSidabhimatatva-priyaMvadatva-janAnurAgitva-vAgmitva-mahAvaMzajatva-tejasvitva-dRDhatva-tattvazAstrajJatvAgrAmyatva-zRGgAritva-subhagatvAdayo nAyakaguNAH // 43 // vyasanI pApakRdanyAyI lubdhaH stabdhaH krodhI dhIroddhatazca pratinAyaka: yathA rAmasya rAvaNaH / yudhiSThirasya duryodhanaH / tripRSThasya hayagrIvaH / viSNorjarAsandhaH / nAyakasya ca narmasaciva-pIThamarda-viTa-vidUSakA anucarAH // 44 // tatra kupitastrIprasAdako narmasacivaH // 45 // nAyakaguNayuktastadanucaraH pIThamardaH // 46 // ekavidyo viTaH // 47 // Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 153 154 kAvyAnuzAsanam paJcamo'dhyAyaH krIDanakaprAyo vidUSakaH // 48 // nAyikA tridhA-svakIyA parakIyA sAmAnyA ca // 49 // tatra devagurusamakSamUDhA ArjavamArdavasatyazaucAdyupetautsukyA mugdhA-madhyA-prauDhAbhedena tridhA svakIyA // 50 // tatra mugdhA yathA'apaharati yadAsyaM cumbanaM zliSyamANAvalati ca zayanIye kampate ca prakAmam / vadati ca yadalakSyaM kiMciduktApi bhUyo ramayati sutarAM sA cittamantanavoDhA // ' udbhidyamAnanavayauvanA madhyA // 51 // yathA'tarantIvAGgAni skhaladamalalAvaNyajaladhau prathimnaH prAgalbhyaM stanajaghanamunmudrayati ca / dRzorlIlArambhAH sphuTamapavadante saralatAmaho sAraGgAkSyAstaruNimani gADhaM paricayaH // ' vayaHkalAkauzalyaparipUrNA prauDhA // 52 // yathA'nitambo mandatvaM janayati gurutvAd drutagatau mahattvAdudvRttaH stanakalazabhAraH zramayati / vikAzinyA kAntyA prakaTayati rUpaM mukhazazI mamAGgAnImAni prasabhamabhisAre hi ripavaH // ' etAzca dhIrAdhIrAdibhedenAnekadhA bhavanti / paramatra granthagauravabhayAnnocyante (yathA) // parakIyA parastrI kanyA ca // 53 // parastrI yathA'dRSTiM he prativezini kSaNamihApyasmadgRhe dAsyasi prAyeNAsya zizoH pitA na virasA: kaupIrapa: pAsyati / ekAkinyapi yAmi tadvaramitaH strotastamAlAkulaM nIrandhrAH 'punarAlikhantu jaraThacchedA nalagranthayaH // ' kanyA yathA'dRSTiH zaizavamaNDanA pratikalaM prAgalbhyamabhyasyati pUrvAkAramurastathApi kucayoH zobhA navAmIhate / no dhatte gurutAM tathApyupacitA....nitambasthalaM tanvyAH svIkRtamanmathaM vijayate nekapeyaM vayaH // ' kalAkalApakuzalA vaizikAcAracaturA dhUrtA vittaikabaddhacittA saguNanirguNayoH sAdhAraNI gaNikA sAmAnyA // 54 // yathA'gADhAliGganapIDitastanataTa svidyatkapolasthalaM saMdaSTAdharamutkalIkRtalasaddhAntorugalasthalam / cATuprAyavaco vicitramaNitaM ghAtai rutaizcAGkitaM vezyAnAM dhRtidhAma puSpadhanuSaH prApnoti dhanyo ratam // ' etasyAzca liGginaH pracchannakAmukAH paNDakAH sukhaprAptavittA mUrkhAH pitRvittagarvitAzcAbhigamyAH // 55 // sarvAsAmapi yoSitAM pravrajitA dhAtreyikA hInastrI dAsI ca dUtyo bhavanti // 56 // 1. 'satvara' iti / 2. 'tanumA' iti sAhityadarpaNe / Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamo'dhyAyaH svAdhInapatikA proSitabhartRkA kalahAntaritA vAsakasajjA virahotkaNThitA vipralabdhA abhisArikA khaNDitA ceti strINAmaSTAvavasthAH // 57 // yasyAH saubhAgyabaddhaH patiH pAzrvaM na muJcati sA svAdhInapatikA // 58 // yathA 'likhati kucayoH patraM kaNThe niyojayati jaM tilakamalake kurvan gaNDAdudasyati kuntalAn / iti caTuzatairvAraMvAraM vapuH paritaH spRzan virahavidhuro nAsyAH pAzrvaM vimuJcati vallabhaH // ' kenApi kAraNavazena yasyAH patirdezAntaraM gataH sA proSitabhartRkA // 59 // yathA'zvAsA bASpajalaM gira: sakaruNA mArge ca netrArpaNaM kenedaM na kRtaM priyasya virahe kasyAsavo nirgatAH / sakhyevaM yadi tena nAsmi kalitA pAnthaH kathaM proSitaH prANA: saMprati me kalaGkamalinAstiSThantu vA yAntu vA // ' mAnakalahena nirgate bhartari tatsaGgamasukhenAntaritA kalahAntaritA // 10 // yathA'ucchvAsA vadanaM dahanti hRdayaM nirmUlamunmathyate nidrA naiva na dRzyate priyamukhaM naktaM dinaM rudyate / aGgaM zoSamupaiti pAdapatitaH preyAMstathA( tho )pekSitaH sakhyaH kaM guNamAkalayya dayite mAnaM vayaM kAritAH // ' 156 kAvyAnuzAsanam ___ ucite vAsake praguNIkRtasarvopakaraNA vAsakasajjA // 6 // yathA'kastUrI parimardaya priyasakhi zrIkhaNDamatrAnaya mAlAM gumpha vidhehi kelizayanaM sajjaM pradIpaM kuru / sampratyeSyati vallabho mama gRhe snehaikapAtraM yataH prAcInAcalakAnanAni bhajate devastamIvallabhaH // ' cirayati preyasi viraheNAkulitA virahotkaNThitA // 62 // yathA'kiM ruddhaH priyayA kayAcidathavA sakhyA mamodvejitaH kiM vA kAraNagauravaM kimapi yannAdyAgato vallabhaH / ityAlocya mRgIdRzA karatale saMsthApya vaktrAmbujaM dIrghaM niHzvasitaM ciraM ca ruditaM kSiptAzca puSpasrajaH // ' kenApi kAraNena saGketamanAgatena priyeNa vaJcitA vipralabdhA // 63 // yathA'yatsaGketagRhaM priyeNa kathitaM saMprekSya dUtI svayaM tacchUnyaM suciraM niSevya sudRzA pazcAcca bhagnAzayA / sthAnopAsanasUcanAya vigalatsAndrAJjanairazrubhibhUmAvakSaramAlikeva racitA dIrgha rudantyA zanaiH // ' yA smarArtA kAntaM svayamabhisarati tamabhisArayati vA sAbhisArikA // 4 // 1. 'vinyasya' iti sAhityadarpaNe / Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamo'dhyAyaH yathA 'nizA vA vRSTirvA timiramatha vA garjiratha vA taDidvA paGko vAbhinavasaritAM zreNiratha vA / yatheSTaM ceSTantAM yadi na dayitaH premavimukhaH pradIpaH snehADhyo na khalu zalabhaughairviramati // ' anyatra bhartari trirAtramuSite khaNDitA // 65 // yadAha 'nidrAkaSAyamukulIkRtatAmranetro nArInakhavraNavizeSavicitritAGgaH / yasyAH kuto'pi gRhameti patiH prabhAte sA khaNDiteti kathitA kavibhiH purANaiH // ' yathA 'navanakhapadamaGgaM gopayasyaMzukena sthagayasi muhuroSThaM pANinA dantadaSTam / pratidizamaparastrIsaGgazaMsI visarpannavaparimalagandhaH kena zakyo varItum // ' IrSyAyAH prati kAraNaM sapatnI nAyikA // 66 // 157 yathA rukmiNyA satyabhAmA, vAsavadattAyAH sAgarikA, gauryA gaGgA ca / yoSidguNAnAM ca lIlAdInAM granthagauravabhayAnnAtra vistaraH // atha daza kAmAvasthA Aha abhilASa - cintA - smRti-guNakIrtanodvega-pralAponmAdavyAdhi- jaDatAmaraNAkhyA dazAvasthAH / strIpuMsayoH parasparamAlokanAlApAdinA anukrameNa bhavanti // 67 // atha kAlAdyaucityamAha kAvyAnuzAsanam tatrA'nAdyantaH suSamaduH SamAdidvAdazAracakraparivartanena kAlo mantavyaH // 68 // 158 sa ca kASThAdibhedabhinnaH // 69 // tadyathA - paJcadaza nimeSAH kASThA // 70 // triMzat kASThAH kalA // 71 // paJcadaza kalAH ghaTikA // 72 // dvighaTiko muhUrtaH // 73 // triMzanmuhUrto'horAtraH // 74 // tatra caitrAzvayujormeSatulAsaMkrAntau samarAtrindivam // 75 // caitrAt paraM mauhUrtikI dinavRddhirnizAhAnizca // 76 // mAsaH parAvadhiH // 77 // tataH paraM mauhUrtikIrdivasahAnirnizAvRddhiH // 79 // azvayujaH parataH punastadeva viparItam / paJcadazAhorAtra: pakSaH // 80 // kRSNazuklapakSadvayarUpo mAsaH // 82 // dvAbhyAM dvAbhyAM mAsAbhyAmRtuH // 83 // SaDbhirmAsairayanam // 84 // tacca varSAdi dakSiNAyanam // 85 // zizirAdyaM tUttarAyaNam // 86 // 1. bahuvacanAntamidam tena mAsatrayamityarthaH / Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamo'dhyAyaH dvayayanaH saMvatsaraH // 87 // sa ca caitrAdiriti daivajJAH // 88 // zrAvaNAdiriti lokayAtrAvidaH // 89 // 159 tatra zrAvaNa bhAdrapadazca varSAH / atra ca zallakI- zIla-zilindhrayUthI - lAGgalI - kuTaja -dambasarjArjuna - ketakIprabhRtInAM puSpodgamaH / indragopacakora-cAtaka-kuraGga-darduroraga- zikhaNDi-madgu-kaGkaprabhRtInAM madaH / tathA balAkAsu garbhAdAnam / vaMzAGkurANAmavRddhiH / rajaH prazamaH / nRpayAtrAnivRttiH / nIlIdalazyAmalA vanabhUmiH / vArAsArakSAlanato girINAM ramyatvam / nadInAM jalapUrai rodhobhedaH / yaticAranivRttiH / kAminIjanAvalokitakAntamArgatvaM svasthAnaM prati calitapAnthasArthatvam / jaladanikurumbAndhakAritanabhastalatvam / vidyududyotAdyotamAnadiGmukhatvam / ghanagarjitAdvaiDUryabhUmiSu ratnakandalodbhedaH / kAminIbhiH sahodyAnayAtrA harmyazikharAgrazayyA / mRganAbhigarbhacatuHsamavilepanam / kRSIvalakuTumbinInikurambarAsakADambaro dUrvASTamI parvotsavazca varNanIyaH / tathA dagdhorvarAgandhabandhurghanatuSArakaNavAhI kadambakusumAmodamAMsalaH pAzcAtyapaurastya uttaro vAyuH / Azvinazca kArtikazca zarat / atra ca kurara-dvirepha-kAraNDava- kAdambakakhaJjarITa-cakravAka-sArasa krauJca-vRSabha-kumbhi-kamaTha-bakoTa-zapharaprabhRtInAM madodbhedaH / padma-kumudotpala-kAra- bandhUka- bANAsana-kuGkuma-zephAlikAsaptacchada-kAzabhANDIra-saugandhikamAlatInAM kusumodbhedaH / tathA mayUrANAM madApanodaH haMsayUthAgamanam / agastyodayAtyayaH / prasAdaH / muktAzuktigarbhAdhAnam / taruzRGgatyAgo nabhaH prasattiH / suravIthIdarzanam / zubhrAbhrakhaNDamaNDitamasva (nabhazca) ramaNDalaM dhavalatamacandrikAvabhAsamAnanizAmukhatvam / mahAnavamyAM nikhilAstrapUjotsavaH / vAjibhaTadvIpAnAM nIrAjanavidhiH / nRpANAM yAtrodyamaH / mArgeSu paGkazoSaH / bhAskarakarANAM duHsahatvam / mAdhavaprabodhaH / kedAreSu zAlipAko gopIgItayazca / paripAkApannairvArukagandhodgamaH / jarattrapusIphalasaundaryaM kRSIvalagehAjireSu caladvalayAvalIvAcAlabhujalatollAsita kAvyAnuzAsanam muzalocchalitakalamazAliNi(ni)Na (?) kagandhabandhuratvaM nadIpUraprAcuryApagamazca varNanIyaH / vAyuzcAtrAniyatadikkaH / mArgazIrSa pauSazca hemantaH / atra ca kunda macakunda - lavalI - phalinIrodhra- punnAgAnAM puSpodgamaH / bhramara- sarpa - mayUrAdijIvAnAM madApanodaH / kAminInAM kuGkuma-sitthuka - gandhatailAdyupacAraH / sarSapakandalavarAhavandhraprabhRtizAkaprAcuryam / daghnAM saMnaddharasatA / kAminIkucAnAM kavoSNatA / koSNAmbhasA snAnavidhiH / durbhagANAmapi gADhatarAGgapariSvaGgaH / vyAghrINAM prasUtiH / nadIpulineSu godhUmayavAdidhAnyodgamaH / saraH kUpapayasAM kavoSNatA / dhAnyaparipAkapezalA bahirbhUmayaH / lavaNAnAM pAkaH / pattrIprabhRtijantuyAtrodyamahAnirvaizvAnarapriyatvam / karkandhUnAgaraGgaphalAnAM pAkodrekaH / puNDraikSukhaNDAnAM rasaparipUti ( ? ) mandiragarbhazayyA / uttuGga-tara- pIvarapayodharabandhuramadhurasundarI - bhujapaJjarAntarasevanaM ca varNanIyam / vAyuzcAtrodIcyaH pAzcAtyo vA varNanIyaH / 160 mAghaH phAlgunazca ziziraH / atra sarvaM hemantavadvarNanIyam / vizeSatazca mAtaGgahariNa-varAha-mahiSANAmutkarSaH kuGkuma- gandhatailAdisAdhyaH pracaNDo marut / vicitra-suratopabhogayogyAzca yAminyaH / dandahyamAna - kAlAgarudhUpadhUmastomeSu spRhA / suratasammarda-nipItazItAnAM pAdaprAntapuJjIkRtatalapaTAnAM yUnAM zayanAvasthAnam / candaneSvaruciH payasAmatizAyi zaityam / tuhinAnalayordAhAtmakatvenAbhedaH / durbhagAsubhagayorAliGganena vizeSaH / zazibhAskarayoH zaityena samatA / marubaka-kundeSveva puSpasthitiH siddhArthayaSTisUcInAM paripAkapezalatvam / audIcyapavamAna - styAnI bhUtapAnIyapaTalAntaranilInadInamInAsu nAlAvazeSanalinIvano dInamadhukarajhaGkArasaMkAramukharitadiGmaNDalAsu vApISvanAdaraH / karISAgnisamIpazayitadayitakuTumbakatvaM ca varNanIyam / caitra vaizAkha vasantaH / atra ca zuka-sArikA harIta- madhuvrata- dAtyUhapuMskokilAdInAM madaH / sahakAra - karNikAra - kAJcanAra- kovidAra- sinduvArarohItaka-ketaka-kirAta-madhUkamocAmAdhavIdamanakAJjana- kurabaka tilakA Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamo'dhyAyaH 161 zokabakulaguvAkavicakilanAlikera-hintAla-pATalIkiMzuka-khajUra-tADatADI-prabhRtidrumANAmudbhedaH / tatra pratyudyAnamAndolakakrIDA puSpAvacayo madhupAna smarapUjAprakamo gaurIcaritagAnaM campakapuSpAbharaNAni pratyamaramandiraM yAtrotsavo (vyAtyu)cArucandanAGgarAgo dhautadhavalavasanasevanaM jagajjanajigISumakaradhvajamahArAja-vijayayAtrA-DiNDimAyamAna-kokilakula-kalakalakalodyAnarAmaNIyakaM varNanIyam / vAyuzcAtra karikalabhadazanodbhidyamAna-candanadrumAmodamedurastaralita-keralI-dhammillabandho nAgavallIvellanapaTurmAninI mAnatuGgamataGgajaH paJcamaprapaJcavipaJcanAcaturo dAkSiNAtyaH / / jyeSThASADhau grISmaH / atra hi navamAlikA-kAzikA-zirISa-kAJcana ketakI-dhAtakI-khajUra-jambu-panasa-priyAla-pUgIphala-nArikelaprabhRtInAM puSpaphalodbhedaH / karabha-sarabha-rAsabha-prabhRtInAM madodbhedaH / nadIsara:kUpAdiSu nirambhastvam / saktudhAnairvAruSu pAnakeSu ratiH / pAnthapUrNAH prapAH / prAtaH sAyaM ca vahamAnamArgatvam / kAyamAneSu mAdhyAhnikI nidrA / divasAvasAne snAnavidhiH / rAtrizeSe suratakrIDA / candanAdizItaladravyasevA / nizAsu candrakaraniSevaNam / uttuGgasaudhazRGgAgravinirmite vizAlavAtAyanavivaraviharamANajagatprANanirvApyamANagharmatvam / sahakArabhaGgAsvAdaH / tAlavRndajanitodabindu-vRSTisara:sthalasthAyisthUlamuktAphala-hAraprAyAbharaNatvam / jlaayopvn-jlkriiddaa-paattlaapriml-bhlitshiitljlopbhogo vividhavicakilastraja ekadezopaviSTavaiNikavipaJcyamAnavasanta dhvanizravaNaM sazarkarAghRtadugdhapAnaM malayajarasadigdhoddharapayodharamadhura-vadhUvividhavidhAyamAnanidhuvanavidhividhIyamAna-dhUtaghanadharmatvaM varNanIyam / tathA pacyanta iva bhUtAni, kampanta iva toyAni, tapyanta iva pAMsavaH, AdhmAyanta iva parvatAH, sevanto mRgadRSTikAkIrNA vanabhUmiH, sarvatovahadaraghaTTaghaTIyantra-cItkAramukharIkriyamANamadhyAnyudyAnAni, karavIrakarapuSpiNI sthalabhUmiH cIrInAdavanto vanAntAH / dAdhikAbhyavahAraH / paGkAntanuMThanAvyagraM kolakulam / romantha-mantharamukhamahiSImaNDalamathyamAnapAnIyasthAnam / lolajjihvAH samagrazvApada-sandohAH / pakSiNAmaMsadezaprakarSoM varNanIyaH / vAyuzcAtra taruNatarataraNikiraNasaMparkakarkazaH 162 kAvyAnuzAsanam zarkarAkaNavAhI aGgAraprakaraM kiranniva kutUhalakaNAn varSanti vAtisAritajagajjantujAtadAhaDambaro naiRto'niyatAdikSipo vA (?) varNanIyaH / vasuravasthazca // RtoH sandhiH // 10 // zaizavaM prauDhiranuvRttizca // 11 // tatra ziziravasantayoH sandhiryathA'biMbaDhe mayaNaM naditi vahalo no gandhatillAyarA veNIyo virayaM tiliMti na tahA aMgaMmi kuppAsayaM / jaMbAlA muhu kuMkumaM mivayaNe viTuMti DillAyarA saMmatte ziziraM viNijjiya balA patto vasaMtassa u // ' vasantasya zaizavaM tathA'garbhagranthiSu vIrudhAM sumanaso madhyeGkaraM pallavAzchAyAmAtraparigrahaH pikavadhUkaNThodare paJcamaH / kiM ca trINi jaganti jiSNudivasaidvivaimanojanmano devasyApi cirepsitaM yadi bhavedabhyAsavazyaM dhanuH // ' prauDhiryathA'saMpiNDIkRtajIrNajIrakakaNAzreNizriyaH kezarAn sannaddhaM parito nirantaradaladroNInivezastribhiH / prItabhrAntamadhuvratI calapitastaM ca stibhIsaGkaTe gandhagrAhyamabAhyavRtti valati krIDAvane ketakam // ' varSAsu grISmaliGgAnuvRttiryathA'khaM vaste kalaviGkakaNThamalinaM kAdambinIkambalaM carcA pArayatIva da1rakulaM kolAhalairunmadam / gandhaM muJcati siktalAjasadRzaM varSeNa dagdhA sthalI durlakSyo'pi vibhAvyate kamalinIhAsena bhAsAM patiH // ' Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 paJcamo'dhyAyaH idamanyacca yadyathoktaM kavisamayaprasiddhaM tattathaiva nibadhnIyAt / anyathA tu prakRtivyatyayo nAma doSaH // vibhAvAnubhAvayoH klezena yatra vyaktirbhavati sA vibhAvAnubhAvaklezavyaktiH // 12 // yathA'pariharati rati matiM lunIte skhalatitarAM parivartate ca bhUyaH / / iti bata viSamA dazAsya dehaM paribhavAnte prasabhaM kimatra kurmaH // ' atra ratiparihArAdInAmanubhAvAdInAM karuNAdAvapi saMbhavAt kAminIrUpo vibhAvo yatnapratipAdyaH / yathA ca 'karpUradhUlidhavaladyutidUradhauta diGmaNDale zizirarociSi tasya yUnaH / lIlAziroM'zukanivezavizeSaktRpti ya'ktastanonnatirabhUnnayanAvanau sA // ' atroddIpanAlambanarUpAH zrRGgArayogyAbhibhavA anubhAvA paryavasAyinaH sthitA iti kaSTakalpanA // atiprasaGgena vyAvarNanaM punaH punardIptiH // 13 // yathA bAlarAmAyaNe unmattadazAnane'Gke(?) punaH punazcaya'mANo vipralambho rasa upabhuktamAlyavacca vairasyamAkalayati / / akANDe vistaro'kANDaprathanam // 14 // yathA karpUramaJjaryAM drumadohadadAnAdivyAvarNanam / / asamayatyAgo'kANDacchedaH // 15 // yathA vIracarite dvitIyAGke rAghavabhArgavayoH paramakASThAdhirUDhe vIrarase kaGkaNamocanAya gacchAmIti rasAntareNa rasacchedaH / / kAvyAnuzAsanam aGgasyApradhAnasyAtivistareNa varNanamaGgAtivistaraH // 16 // yathA kAdambaryA rUpavilAsetyAdinA mahAvipralambhabIje'pyupakSipte tadanupayoginISu aTavIzabarezAzramamuninagarInRpAdivarNanAsvetima(?)prasaGgAbhinivezAH / yathA ca zizupAlavadhe utkSiptapratidvandvivijayabIjena vIrarasAnubandhe'pi pravartamAne, tadanyazrRGgArAGgabhUtartuvanavihAra-puSpAvacaya-jalakelimadhupAna-suratacandrodayAdi-prabhAtAdivarNanAyAse'tyantAsaktiH // pradhAnasyAGgino'nubandhe'GgyananusandhAnam // 17 // yathA ratnAvalyAM caturthe'Gke bAbhravyAgamanena sAgarikAyA vismRtiH / / anaGgasya rasAnupakArakasya varNanamanaGgAbhidhAnam // 98 // yathA karpUramaJjaryA nAyikayA svAminA ca vasantavarNanamAdRtya bandivarNane tasya rAjJaH prazaMsanam // iti mahAkavizrIvAgbhaTaviracitAyAmalaGkAratilakAbhidhAno(?)laGkAraH / / navyAnekamahAprabandharacanAcAturyavisphUrjitasphArodArayaza:pracArasatatavyAkIrNavizvatrayaH / zrImannemikumArasUnurakhilaprajJAlucUDAmaNiH kAvyAnAmanuzAsanaM varamidaM cakre kavirvAgbhaTaH // Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvyAnuzAsanam pariziSTam uddhRtapadAnAmakArAdikramaH 87 akuNTho agastihastavinya ajasraM atra bIja atrijAtasya yA athitve prakaTI adyApi adharadalaM adhi ananta anaNuraNanmaNi anantara anayA anAhUta anekanartakIyojyaM anuttamAnu antraprota anyeSu jantuSu anye apaharati yadAsyaM api caNDA api pazyasi api turaNa abhidhAya tathA amara amarasadanA amIbhiH amuM puraH ayaM mArtaNDaH alasaluli alola alaGkAraH zaGkA avikRta aviralavigalanmadajala avirala asmAkaM asmAkaM asminneva asyAH asambhRtaM aho hi ahI vA aGgalIbhiriva Akroza AtmAnubhUta AdAvaJjana Anandasandoha ApatsamuddharaNa ApRSTAsi Asanna AsannadevA idaM bhAsAM bhartu iha hi kumuda ucciNasu uccIyante'sya utkRtyotkRtya utpattirjaladhau utphullakamala utsAhasampanna uttAnocchUna uttAlatAla uttuGga udayamahima udayamayate udayazikhari udgarjajjala uddhatapuruSaprAyaH unmajyacchaphara udyatpremNi udAsitAraM nigRhIta uddaNDodara upasargeNa dhAtvarthoM upoDharAgeNa udbhedastasya ubhau yadi uLasAvatra e ehi kiM ekAkinI yada ekaM jyotirdazau / etasyA gagana etAvatA nanva ete melaka enazchinattu elAlavaGga evaMvidhastu karkoTa kaNThalagnAH sadA kaNThasya tasyAH kapAlanetrAntara karpUradhUli karpUdumagarbha karoti kaMsAdi kastUrI klamaM yayau kva cAyaM krAntaM rucA kAJcanavaprabhAjA kAntizrI kAmaM saMghaTiteSTa kAryaH kAvya kAryaH kAvyavidhi kAryopakSepa kAyaM khAyai chuhiu kikAMkukuM kimIhaH kiM kAyaH kiM kiM siMhastataH kiM kiM te namratayA ki nandI kiM murAriH ki ruddhaH kiM kAraNaM tu kiM tatrAsti kIrtistava kumudavanamapatri kuraGgAkSINAM 137 AstI AstAM autsukyena 70 / Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTam 144 kRtaguru kRtvA nUpuramUkatAM kenemau durvidagdhena kailAsagauraM vRSamAru kaivartakarkazakara koNatki ko'yaM ko'yaM nAtha jino kauTilyaM kIDanti prasaranti krUragrahaH sa khaM vaste gaganaM gacchantInAM gajAdInAM gati gatvA covaM gataprAyA kAvyAnuzAsanam tAmuttIrya vrajaparicita te himAlayamAmantrya tejaH puSNAtu pAryo tenAbhidhAtara tenAmara teSAM paryava tiryaprekSi tulyArthA trasta: trimekhalaH dagdhottIrNasuvarNa dantakSatAni dalatkandala dazarazmizato 18 168 jinavaragahe jinaM sAMkhyaM zivaM junhA Uriyako jvalatu jyotirlIlA jaM muktvA jaGghAkANDorunAlA jambUdvIpaH sarva tatsainikAH tatprArthitaM java tato'ruNa tamazcaye mahati tadidamaraNyaM tadanvaye tadvaktraM tadvaktraM yadi tarantIvAGgAni tava prasAdAt tava saurUpyamA tasya tasyAstIre tasmin vidruma tvadAritAri tvadviprayoge tvak tAravI tvamekazcetasi tvanmukhaM puNDarIkaM tyajata taM cedvAyau vahati taM saMbarAsuraza tAmbUlabhRta 64 145 guNapratItiH gRhiNI goSThe yatra caturasakhIjana caturmukhamukhAmbhoja cakrI cakAra cakreNa cakaM daha cApAcAryastri colaH krodhaM caMkabhaNiyAI caJcadbhuja candreDitaM caTu candraM gatA canda tumana campakakalikA ucchvAsA channAnurAgaga channopAntaH pariNataphala chAdayitvA chittvA pAzamapAsya kUTa jagati jayinasta jananIti jayati phaNIndra jayati jayati kSuNNati jayanti javo hi sapteH jAtA jAto mArge surabhi jitendriyatvaM daMSTrAlaH gatyA vibhrama gatvA covaM dazamukha gaNDabhittiSu garbhanirminnabI garbhagranthiSu garvamasaMvAhyamimaM gADhAliGganapIDita gADhAliGganavAmanI gAhANa rasA gAyannivAli grAmataruNaM grAvANo maNayo grIvAbhaGgA dAruNaraNe dAsaviTa dvAdazanAyaka deva svasti vaya devAkAnini devAsurabIjakRtaH divamapyu divAkarA divyapuruSA divyapuruSaiviyuktaH 154 dizatu 127 89 147 dizAmalI dizi mandAyate duritavAraharA dUrAkRSTazilImukha dRzA 28 94 Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 kAvyAnuzAsanam pariziSTam dRSTvaikA dRSTi he dRSTiH zaizava dvAropAntanirantara 151 154 prasaranti kIrtayaste prasIda prajJApuja dviraiH Uc0mUGC nAtmA kazci niSkandAmara nidrA nidrAkaSAya nijakara nirghAtolkA ni:zeSacyutacandana nikSipyA nirmAsaM mukha nirAnandaH nizAkaraka nizA vA nityaM kunthvA(mbhyA?) nityaM nivezayAmAsitha nidravyo hiyameti nIlAzmarazmi nIvirA 125 126 dvIpAnyaSTA dvIpAntarANAM dhuviyadgAminI dhatte tejobhirAdhikyaM dhIro vinIto dhUrtaviTasaMpra na khalu na ca divya na tajjalaM na mayA na saMyatastasya nagara nanAma loko nayanA nayAstava navakumudavana navakanakapizaGgaM navanakha navAhave navendunA navyanavyakramA 118 parato na paramAteva parahitatatparo pariharati rati paJcANuvratAni pAdanyAsakvaNi pAdAGguSTha pArzvaprabhuH phaNi pAzcAtyabhAga pitRvasati piSTodakaguDAdi putro raghustasya purANi prakaraNanATaka prakRtamutkSipya prakRtipratyayamUlA praNayakupitA prakhyAtavastu prakhyAtavastu pracchannaM prajApatiryaH pratimaM jijI pratikUlatAmupagate pratipakSa pratibimba pratikUla pratyakSepi pratya prathama pradattaM naiva pravartate kokilanA prasannAH kAnti prahasanamapi prAjyaprabhAva: prAsAdAnAmupari priyaGgapuSpANAM priyatamA pRthukArtasvarapAtraM phaleSu susvAdutareSu phullukaraM babhUva bhasmaiva balyarikratvarI bahavazca tatra puruSA bAvalIbahala bAlakrIDA bANAhavavyA bAle tilaka bAle naite bIjasyodghATanaM bisakisa bibuddhe mayaNa brahmaNyo'pi bhagavattApa bhadrAtmano 3. 00 nanaM neminAtha no muktyai nodAttanAyaka nRpAbhiSeke nRsiMhazUkarAdInA nyagrodhe phalazAlini paurajuvANA 101 bhartuH navyA ovvv nyAyyasvabhAva nAbheyacaitya nAlasyaprasaro nAnAvibhUtibhiryuta panthAnamAzu payasi salila paryAptapuSpa paravacanamAtma bhasmA bhavA bhavyAnAM bhavyAbhavya bhakti Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTam bhAnti dharmagajA bhUpaterupa bhUreNudi bhrAntaM catu madaM navaizvaryapadena madirA madhurayA madhupha madhyesamudraM kakubhaH madhyAhne'tikhare manasvinI manISitAH maNDalena tu masRNaM ca masRNacaraNa matkRtyaiH kila mahIbhRtaH mA gAH pAntha mA bhaiH mA bhAGkSI mArge kardama mAtaGgAH ! kimu mAtsarvamumA mAnasauka: mAdhurvI madhuma mANaM muJcadha mAyendrajAlabahulo mAhiSaM dadhi mAlatI maitryAdici 52 45 148 5 mudA ratAsau mRditvA do: 12 97 102 145 49 82 96 45 41 41 68 13 94 28 44 58 60 49 64 49 70 72 20 mRgamIna mRgIdRzaH pallava mUrNa 38 93 14 13 muktA: mudhedu yadanArthamanAhAryaM yadAjJayA yadetatkanyA yasminkulAGganA yatrAneke yatpuSpadantamuni yatra kavirAtma yatrAbhraMliha yadaGganArUpa yadvayAyoge kArya yasyottamAM mauktika yAte dvAravatIM yAminI yAvakarasArdrapAda ye dezA malayopa ye vimucyApi yena dhvastamano yena yenAmodini yannATake yo rAjya yugAnta yaH prApa nirvRti 171 95 66 71 132 6 95 118 36 3 100 41. 14 34 36 142 156 78 39 20 136 133 51 20 46 47 128 65 36 131 101 48 172 yaiH zAnta raktastvaM ratnAnAM nidhiri rAkAvibhAvarI rAjan vibhAnti rAjendra bhavataH rAjopacArayuktA ruNaddhi rUpanirjita rambhArAmA latAnAmetAsA lakSmIkrIDAtaDAgaM lakSmIbhRto'mbhodhi lAvaNo lAvaNyasindhu lAkSA lAkSAlakSma likhati limpatIva lIneva vandra vaktraM candro nayana vadanamidaM vanecarANAM vayaM bAlye valmIka: vastrAyate vakSyAmyataH vyagraiyagraha vyAkoza vyAyogastu vidhi 69 88 19 52 56 48 40 4 146 131 90 22 21 5 81 125 151 155 103 143 134 26 98 96 82 95 126 39 49 15 39 vAgarthAviva sampRktau vAgarthAviva vAcAlA vAcATA vANyarthAviva saMpRktau vAraMvAraM vezyAceTanapuMsaka vaisvargakAmaH kramataH vaisvargakAmaH kramataH vindhyazca vidyutvantaM vipravaNiksaci vibhajante na ya vibhAti vibhinnavarNA vibhoH sabhAyAM vimAna viraktasaMdhyA virecakamidaM vilAsabhUmide vizantu vRSNayaH vizvebhyo bhUrbhuva viSNunA viSkambhakastvekarahito viSaM nijagala vihitApara zreNI zaThakamaTha zayyA zAdvala kAvyAnuzAsanam zazinamupagateyaM zastaM payaH 30 34 68 126 30 145 37 10 10 6 89 37 55 132 102 21 148 78 56 7 48 79 80 40 128 128 91 140 50 92 16 Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 174 kAvyAnuzAsanam zAkhAsmeraM zAThyena mitraM zApAnto ziJjAna zititArakA zirAmukhaiH zIte coSNapaTI sAraM gavaya sAvaSTAbha sItkRtAni maNitaM surAlayollAsaparaH saivAsya sauvarNa rajatasya 19 zunIyaM sadyati samAnayanamarthAnAM samAso samyaG niSedhya saha diasani sarita iva savarNa satvA sapadi paGkti sarabhasapari sarale sarvarasalakSaNADhyA sarva sarvAGgINa savrIDA sazoNitaiH stanAvAlokya stumaH kaM snAyuvyA snigdha smaranavanadI saMstambhi saMdhyA santaH saMpiNDI saMmUrcchaducchRddha saMsAra saMzaya sA jayai sA chAyA saca sA tatra cAmI sAdricUrvInadIzA sAdhu sAnujJamAga sAmopAya sAyakasahAyabAho zUnyaM vAsagRha zubhe vRddhaH ko'yaM zUlaM tUlaM tu zUlaM zailenda zailottuGga zRGgArahAsya zRGgArI zaGkhadrAvita zrutena buddhi zriyaH patiH zriyaM kriyAdyasya zriyaM harikhi hA mAta hAsyaprAyaM preraNaM himavadvindhya he helAjita hutahutAza hRdaya 52 / kSutkSAmo'pi zvAsA smRtvAyaM SaTkhaNDa SoDazanAyakabahula: sajalajala sajalani sa eSa bhuvanatraya sa dakSiNA sa vaH pAtu sadAzAnti sadvAH preyasi sphuradadbhuta syAH praviSTA srastAM nitambA svasti svacchando strIparidevita strIprAyo caturaGgA strIbhedanopaharaNA 118 124 / strImudrA