Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
કથીર અને કંચન
મિત્રાનંદવિજયજી મહારાજ
| Ho -
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
નમો નમઃ શ્રી ગુરુ પ્રેમ સૂરયે પૂ. પં. શ્રી પદ્મવિજ્યજી ગણિવર જૈનગ્રંથમાળા
પુષ્પ-૧૦
કથીર અને કંચન
:લેખક: પૂ. પંન્યાસપ્રવર શ્રી ભાનવિજયજી ગણિવરના શિષ્યરત્ન પૂ. પંન્યાસપ્રવર શ્રી વિજયજી ગણિવર સુશિષ્ય પૂ. મુનિરાજ શ્રી મિત્રાનંદ વિજયજી મહારાજ ૫ વ્ર પ્રકાશ ન – બોરસદ
es
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
; પ્રકાશકઃ
(૧) પૂ. પંન્યાસશ્રી પદ્મવિજયજી ગણિવર જૈન ગ્રંથમાળા
Clo શા. ચંપકલાલ ચતુરદાસ કાશીપુરા, બારસદ
(૨)
(૩)
શા. ખીપીનચંદ્ર શાંતિલાલ Cl૦ ૨૭૦૮, જળકુકડી બીલ્ડીગ નીશાપેાળનાકે, રીલીફરોડ
અમદાવાદ
શા. અમૃતલાલ નાગરદાસ
ન્યાયમંદિર, મરચીપેાળ રતનપાળ–અમદાવાદ
: પ્રાપ્તિસ્થાન :
(૧) સેવંતીલાલ વી. જૈન (ર) સરસ્વતી પુસ્તકભ’ડાર ૨૦,મહાજન ગલી, ૧ લે માળે C૦ ૫. ભુરાલાલ કાળીદાસ ઝવેરી બજાર, સુબઈ ૨ રતનપાળ, હાથીખાના
અમદાવાદ
(૩) નરેન્દ્ર એસ. શાહ, એમ. કેામ. એલ. એલ. બી. દસ્તૂર મેનશન, આપેાઝીટ ટ્રાઈ યે ગલ ગાર્ડન, મીરજાપુર ચાર રસ્તા, અમદાવાદ-૧
: સુદ્રક ઃ કાન્તિલાલ ડાહ્યાભાઈ પટેલ. મ ગલ મુદ્રણાલય રતનપાળ, અમદાવાદ.
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરમપૂજય સિદ્ધાંતમહેાધિ ક્રમશાસ્રરહસ્યવેદી સુવિશાલગચ્છાધિપતિ-સંયમયાગતામૂર્તિ શાસનશિરવાજ પરમગુરુદેવ સ્વ. આચાર્યદેવ
શ્રીમદ્ વિજયપ્રેમસૂરીશ્વરજી મહારાજ સાહેબ
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
: વિષય દર્શન :
વિષય ભાગ ત્યાગ અને પ્રતિજ્ઞા ધર્મ. જીવનનું અમૃત. અહિંસાને પયગામ: મંત્ર રસાયણ, ભક્તિ રસાયણ. પ્રભુભક્તિના સાધનો.. દુખમય સંસાર , ધર્મનાયક શ્રી તીર્થંકરદેવે જેનશાસનને મહામંગલકારી તપે. તીર્થયાત્રા. સફળતાના પાન. જ્ઞાનદીપ. ધર્મામૃત. વિનાશના ચાર માગે. માધુકરી મનનમધુ શુભ-અશુભકર્મનાં ફળ
૧૧૪ ૧૨૪ ૧૩૫
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકાશકીય જૈનપુરી-અમદાવાદ શેખના પાડામાં વસતા ધર્માત્મા દલાલ કલ્યાણભાઈ મણિભાઈ રાવના
ધર્મનિષ્ઠ સુપુત્રો મનુભાઈ,શૈલેશભાઈ, ચંદ્રકાંતભાઈ, અરવિંદભાઈ અને જિતેન્દ્રભાઈની ઈચ્છાથી તેઓના પૂ. પિતાશ્રીના પુણ્ય સ્મરણાર્થે ચિંતન સભર લેખેથી સમદ્ધ આ કથીર અને કંચન'નું પ્રકાશન કરવામાં આવ્યું છે. મનુભાઈ આદિ પિતાના પિતાશ્રીની શ્રાવકકુળને શેભે તેવી સુંદર જિનભક્તિ,ગુરુપપાસના અડગ ધર્મશ્રદ્ધા, ધર્મશ્રવણ મહાન પવિત્ર સાત ક્ષેત્રનું પોષણ, તેમજતીર્થયાત્રાદિધર્મકાર્યોના વારસાને તથા સાદાઈ સરળતા પરગજુ સ્વભાવ વગેરે સદગુણને જાળવે, પામે અને એમાં વૃદ્ધિ કરે એજ અભિલાષા
લિ. પદ્મપ્રકાશનના કાર્યવાહકે શા. રસિકલાલ રામચંદ શા. વિનોદચંદ્ર શાંતિલાલ. શા. ચંપલાલ ચતુરદાસ. શા, બીપીનચંદ્ર શાંતિલાલ.
દશવષય નવા મેમ્બરે રૂ. પ0 શા. વાડીલાલ ચુનીલાલ
માંડવીની પળ, અમદાવાદ રૂ. ૫૧) શા. ભેગીલાલ કેશવજી
કણબીવાડ, ચાંચડની શેરી, ભાવનગર સં. ૨૦૨૮ મૌન એકાદશી. આવૃત્તિ ૧, નકલ ૧૨૫૦
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરમપૂજ્ય ગચ્છાધિપતિ આચાર્યદેવ શ્રીમદ્ વિજય મેમસૂરીશ્વરજી મહારાજના પટ્ટધરરત્ન
પરમ શારીનપ્રભાવક વ્યાખ્યાન-વાચરપતિ
આચાર્ય દેવ.
શ્રીમદ્ વિજયરામચંદ સુરીશ્વરજી મહારાજ
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રવચન સુધા
પરમપૂજય પરમશાસનપ્રભાવક વ્યાખ્યાનવાચસ્પતિ આથાભગવત શ્રીમદ્ વિજ્ય રામચંદ્ર સૂરીશ્વરજી મહારાજના જિનાજ્ઞાસારગભિ ત પ્રવચનોમાંથી કરાંગઉપર અમૃત જેવી અદ્ભુત અસર કરતા વચના ઘણા કલ્યાણાથી આત્માઓની માગણીથી અહિં રજી કરાય છે.
સં. શા. રસિકલાલ રામચંદ્ર (૧)જગતમાં ત્રણ દયાપાત્ર છે. સુખી,દુઃખી અને પાપી.તમને વધારે દયા કેાની આવે ? સુખીને તા તમે બધા હાથ જોડી છે. પાપીને તમે ગણતા નથી. તમને દયા દુઃખની આવે. જ્ઞાનીને સુખીની દયા આવે છે.
(૨) સંસાર કેવા? કવચિત્ મુખ બાકી માટે ભાગે દુ:ખ. સુખ પણ કેશુ ? માટેભાગે દુઃખનુ કાણુ.
(૩) દુઃખમાં સુખની આશા અને સુખમાં પાગલતા એ સ સારી માહાંધ જીવતું લક્ષણ છે. આવા જીવા ધમ માટે લાયક નથી.
(૪) મીને કર્યાં જવું છે?' એના વિચાર કર્યાં વિના જીવન ની શરુઆત કરે એ ભણેલો પણ અભણુ છે. (૫) જે ભણેલાને મરણુ યાદ ન ઢાય, પુણ્યપાપના વિવેક ન હાય, પુણ્ય કરતા આનંă ન હાય, પાપ કરતા ક`પારી નહાય એ ભણેલાને જ્ઞાની કહેવાય કે અજ્ઞાની!
(૬) લક્ષ્મીની માઁ ઉતરવા અને આરભાર્દિકને ઘટાડવા શ્રાવક વારવાર તીથ યાત્રા કરે.
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૭) ધન અને ભોગની જેણે જગતમાં પ્રતિષ્ઠા ઉભી કરી
એણે જગતને સત્યાનાશના માર્ગે વાળ્યું છે. (૮) ધનથી ધર્મ નથી થતે પણ ધમથી ધર્મ થાય છે.
ધમી ધનને ધર્મનું સાધન બનાવે એથી ધન એ કાંઈ
ધર્મનું સાધન ન કહેવાય ધન તે પરિંગ્રેહજ કહેવાય. (૯) સંસાર ભૂડે, મોક્ષ સારે અને ધર્મ મોક્ષ મેળવવા
કરવાને છે આ ત્રણ વાત કહેવા માટે જ સઘળા શાસ્ત્રો
રચાયા છે. • (૧૦) આજે ભીખ માગવાને પ્રવાહ ચાલે છે. સારા સારા
માણસ પાસે પૈસા હોવા છતાં સારા કામ માટે ભીખ માગવા
નીકળે છે. માગતા પુરું ન થયું એટલે હવે નાટકો કરી * મેળવતા થયા છે. લખપતિ બ્રાહ્મણ લોટ માગવા નીકળે
તેમ આજના શ્રીમંતને માગવા નીકળતા શરમ નથી. (૧૧) સર્વજ્ઞ સિવાય સંસારને કેઈ ઓળખાવી શકે નહિ.
એ ન હોત તે તમે અને અમે બને આંધળા જ હતા. બલિહારી એ શ્રીતિર્થંકરદેવોની કે જેમણે સંસારની ક્રૂરતા એાળખાવી ઘેર અંધકારમાં પ્રકાશને
દીવો પ્રગટાવ્યો. (૧૨) દુઃખ આવી પડે તે આનંદ પામતા શીખો! તાકાત
હોય તો આવેલા સુખને છેડો !! ન છૂટે તો પાગલની માફક નહીં જ ભોગવવાનો નિર્ણય કરે !! સુખ માટે
ચાલોત્યાંસુધી કેઈખરાબ કામ નહિ કરું તે નિશ્ચય કરો. (૧૩) પુણ્યથી મળેલા સુખમાં લહેર કરવી એટલે પોતાના
હાથે જ દુર્ગતિ ઊભી કરવી.
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૪) કેઈનું મારે ન જઈએ મારું સૌના કામમાં આવે તેવી
ભાવના એજ સાચી ઉદારતા. (૧૫) સંસારમાં સુખી કેશુ? પહેલા નંબરે સાધુ સુખી
પછી દેશવિરતિવર શ્રાવક સુખી પછી સમક્તિી
સુખી અને તે પછી માગનુસારી સુખી. (૧૬) અનીતિથી મળતું ન ઈછે તે માર્ગાનુસારી
નીતિથી મળેલું સુખ પણ ભુંડું લાગે તે સમક્તિી. , , , થોડું થોડું છેડવા માંડે એ શ્રાવક.
છે કે , સંપૂર્ણ છેડે તે સાધુ. (૧૭) દુઃખ આપનારા કર્મોની ઉદીરણ કરવી. સુખ આપનારા કર્મોને ફેંકી દેવા અને પાપ કરાવનાર કર્મો ઉપર ચકી મૂવી એનું નામ ધમ. (૧૮) કર્મ આપણને ધારે ત્યારે રેવરાવે અને ધારે ત્યારે હસાવે? કર્મ વરાવવા માગેને ન રોઈએ એવી શક્તિ મેળવવા માટે ધર્મ છે. (૧૯) દુનીયાના સુખોના માગણ પાસે સુખ ઉભું રહે? અને
એ ટેસથી માગે એની પાસે રહે? વાસુદેવ ટેસથી સુખ માગે છે. એ સુખ માગે ત્યારે સમક્તિ જાય પણ એ માગનારની ધર્મસાધના કેવી! ઉંચી. ધર્મથી સુખ મળે એમાં કઈ વિરોધ ન કરી શકે પણ તમારા
ધર્મથી સુખ મળશે કે કેમ એ સવાલ છે. (૨૦) કષ્ટ વિના ધર્મ નથી. પણ ધર્મ માટે વેઠવું પડતું દુઃખ સંસારના સુખ માટે જીએ વેઠેલા દુઃખ કરતા અનંતમા ભાગેય નથી.
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૧) હમણાં આપણા બધાની ઈચ્છા શું ? ‘દુઃખ ન જોઈએ.”
કારણ આપણે કાંઈ પાપ કર્યા નથી, કરતા નથી એમજ ને ? આપણે રાગને ઢષને -ક્રોધ-માન-માયા-લેભને
પાપ માનીયે? (૨૨)પ્ર. ધર્મ કરનારના પાપનું નિવારણ ધરમ કરે ને ?
ઉ. ગાઢ પાપને ઉદય હેય તે ન ય કરે ! (૨૩) પ્રારાગ કરવાથી તે અમને સુખને અનુભવ થાય છે ?
ઉ. થાય. પુષ્યને ઉદય છે માટે થાય ઘણા રાગવાળા રુવે છે. એ સુખને અનુભવ રાગ જન્ય નથી પુણ્યના
ઉદયનું ફળ છે. (૨૪)પ્ર. પ્રતિકૂળતા તે ધમને પણ આવે છે? ઉ. પાપનાં
ઉદયે આવે પણ એને એની તકલીફ નથી. એ વેઠવા બેઠો છે, એને એમાં લહેર છે. દુઃખ કાઢવામાં બધી
મુશ્કેલી છે. દુઃખ વેઠવામાં નથી. (૨૫)આપણે ત્યાં કઈ ધર્મ એ નથી. જેનાથી નિર્જરા
ન થાય, પુણ્યને બંધ ન પડે. પણ સુખ માટે પુણ્યની
ઈચ્છા અને એનાથી મળતું સુખ મહાભુંડું છે. (ર૬)દુનિયાનું કોઈ પણ સુખ મળે પુણ્યથી મેળવવાની ઈચ્છા,
મેળવવાની મહેનત એ પાપ ગવાય પુણ્યથી ભેગવવાની ઈચ્છા પાપ. સચવાય પુણ્યથી સાચવવાની ઈચ્છા એ પાપ છે. પુણ્યથી મળેલું સુખ ફેંકી દેવા જેવું એમ
બોલતા ખચકાય તે હકીકતમાં સાધું નથી. (૨૭)સુખની ઇચ્છાથી કરાયેલે, અમૃત જેવો ધર્મ પણ ઝેર
બની જાય.
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
અમારા ધર્મશીલ પૂ. પિતાશ્રી
જ
છે
જ
છે.
શા. કલ્યાણભાઈ મણીભાઈ રાવ જમ : તા. ૨૩-૧-૧૯૦૩ | મૃત્યુ : તા૧૫-૭-૭૧ જેઓશ્રીના લૌકિક લોકોત્તર અગણિત ઉપકારની પુણ્યસ્મૃતિમાં આ “કથીર અને કંચન’ ગ્રંથ તેઓશ્રીના પાવન કરકમલમાં
અર્પણ કરી કંઈક કૃતાર્થતા અનુભવીયે છીયે.
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભોગ.......ત્યાગ અને પ્રતિજ્ઞા ધર્મ
ભેગની મીઠાશ આપણે ચાખી છે. ભેગ આપણને ગમે છે.
રજી દે ભેગને અભ્યાસ આપણને ભેગ તરફ ખેંચે છે. ભેગની વાસનામાં આપણે ગળાબૂડ ડૂખ્યા છીએ. પણ શાલિભદ્ર જેવું ભેગનું વિશિષ્ટ પુણ્ય આપણી પાસે નથી. તેથી ભેગ માટે આપણે ફાંફાં મારીએ છીએ. અથાગ પ્રયત્ન બાદ મામુલી પુણ્યથી મામુલી ભેગા આપણને મળે છે. એ તુચ્છ ભેગોને ક્ષણિક આનંદ માણી લઈને ભેગની ભૂખ ખૂબ વધારીએ છીએ. એ તુછ ભેગમાં આસક્ત બની પુણ્ય ખતમ કરીએ છીએ, અને આ જન્મમાંથી રવાના થઈ એવી ગતિ અને જાતિમાં જઈએ છીએ કે જ્યાં ભેગની ભૂખ આપણને પારાવાર પડે છે. જ્યારે ભેગ અને ભેગની સામગ્રી આપનાર પુણ્ય ત્યાં ખતમ થયેલું હોય છે.
આ છે આપણુ ભેગ ભૂખ્યા જીવનની કરૂણ ઘટમાળ. ત્યાગની મીઠાશ આપણે ચાખી નથી. ત્યાગ આપણને ગમતું નથી. ત્યાગને અભ્યાસ આપણે પાડો નથી,
પાપ, ભાગ, કે સુખને ત્યાગ કરવા આપણે યાર નથી. માટે જ જીવનમાં કઈ પ્રતિજ્ઞા લેવાની વાત માવે ત્યાં પીછેહઠ કરીએ છીએ.
માણસ ભેગની ભૂખ સંતોષવા, સુખની સામગ્રી મેળવવા
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
કે પિતાનું ઈષ્ટ–ધાયું સિદ્ધ કરવા કપરામાં કપરી મહેનત મજૂરી કરે છે. પરંતુ એને કેઈ વ્રતપાલનની ધર્માનુષ્ઠાન સેવવાની કે પાપત્યાગની પ્રતિજ્ઞા લેવાનું કહે તે ભડકી ઊઠે છે. એક બે નહિ પણ સત્તર બહાના કાઢી છટકવા મથે છે. પ્રતિજ્ઞાના અઢળક પુણ્યલા અચૂક મળવાના છે, છતાં વર્તમાનમાં સુખ છોડવું પડે અને દુઃખ વેઠવું પડે એવું કાંઈ જ કરવા એ તૈયાર નથી.
ઘણુ કહે છે કે નિયમ વિના પાળીશું પણ એવું મને બળ છે કયાં? ખરેખર તે એમાં નિયમને ભંગ થવાના ડર કરતાં મનની નિર્બળતા જ કામ કરે છે. સંસારની હરકેઈ પ્રવૃત્તિમાં નિડરપણે આગળ ધપનાર માણસ નિયમના - ભંગને ડર બતાવે એ કેવળ બચાવ જ છે ને? પાપને પાપ સમજીને અથવા ધર્મને ધર્મ સમજીને પ્રતિજ્ઞા લીધા પછી પ્રતિજ્ઞાભંગને ડર અડગપણે પ્રતિજ્ઞા પાળવામાં સહાયક બને છે.
વ્યાપાર કરતી વખતે ખોટ જશે તે છોકરીને પરણુ-વતાં એને રંડાપો આવશે તો ? બંગલે બાંધતાં, ધરતીકંપથી પડી જશે તે ? લગ્ન કરતી વખતે સ્ત્રી મરી જશે ને લગ્નને ખર્ચ માથે પડશે તે સ્ટીમર કે પ્લેનમાં બેસતાં સ્ટીમર ડૂબી જશે તે પ્લેન તૂટી પડશે તે ? રેલવેમાં બેસતાં અકસ્માત થશે તે ? ઓપરેશન કરાવતાં મરી જઈશ તે આ ડર માણસ કદી રાખતું નથી. નજર સામે વિપરીત પરિણામે જેવા છતાં, સાંભળવા છતાં લાભની આશ થી સાહસ ખેડે જાય છે.
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભગવાન મહાવીરદેવના એક મહત્ત્વના સિદ્ધાંત છે કે જીવનમાં પાપ ન કા તાય પ્રતિજ્ઞા-૫ ચક્ખાણ પૂર્ણાંક પાપાને તિલાંજલિ ન આપે, ત્યાં સુધી, પાપની જડ ઊખડતી નથી. સથા પાપના ત્યાગ થતા નથી. અવિરતિ નામનું પાપ ઊભુ` જ રહે છે. જરૂર પડે પાપ કરી લેવાની ‘અપેક્ષા’ મનમાંથી ખસતી નથી.
૧ * પ્રતિજ્ઞા વિના થતા પાપના કે વસ્તુનો ત્યાગ એ ધમ સ્વરૂપ બનતા નથી.
પ્રતિજ્ઞા વિના ધર્માનુષ્ઠાનમાં સ્થિરતા કે રસ જામતા
૨ નથી.
૩ * પ્રતિજ્ઞા વિના મનની નિળતા દૂર થતી નથી. અન સત્ત્વશાળી બનતું નથી.
૪. આજે દેશના વડા પ્રધાનાને પણ સાગ વિવિધ કરવા પડે છે.
૫ * જે પરમ પુરુષે!ની ધીરતા સામે મેરુ લાજે તેવા શ્રી તીર્થંકર–ગણુધરદેવે પણ પ્રતિજ્ઞાપૂર્વક પાપના ત્યાગ કરે છે અને કર્માંની કાતિલ જંજીરા તેાડી આત્માને પરમાત્મ સ્વરૂપ બનાવવા ઘેારાતિઘોર અભિગ્રહે। જાવજજીવ પાળે છે.
- * ઉપદેશપદમાં ભગવાન હરિભદ્રસૂરિ મહારાજા લખે છે કે-મુમુક્ષુ આત્માએ એક ક્ષણ પણ અભિગ્રહ વિનાનું જીવન જીવી શકતા નથી.
19 * આપણી શકિત અને સંચાગ મુજબ પ્રતિજ્ઞા-નિયમ લેવાનુ` શાઅવિધાન છે. એ રીતે પ્રતિજ્ઞાના મગલમાગે ઢગ
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભરવાથી પાપના દ્વાર બંધ થાય છે. કર્મને ક્ષય ચાલુ થાય છે. મન-વચન કાયાની પુણ્યશક્તિનો વિકાસ થાય છે. ભગ વૃત્તિનાં ઉછાળા શમે છે. મનના સંકલ્પવિકોને બ્રેક લાગેછે. આપણને અનુભવ છે કે પચ્ચખાણ કરવાથી ભૂખની અસર જણાતી નથી. ખાવાપીવાના વિચારોના દ્વાર બંધ થાય છે. ૮ ક બહારગામ જતાં પહેલાં તમે નેટિસ ન આપે તે મ્યુનિસિપાલિટિનું, ઈલેકટ્રીકનું તથા નળ વગેરેનું બીલ ભરવું પડે છે. એ સાધનને ઉપયોગ નથી કર્યો તોય ભરવું પડે છે. ઘરને કબજે ન લેંપ ત્યાં સુધી ઘરનું ભાડું ભરવું પડે છે. નાણાનું વ્યાજ ભરવું પડે છે. ભાગીદારીમાંથી છુટા ન થાવ ત્યાં સુધી વેપાર ધંધામાં નફે નુકશાની ભોગવવી પડે છે. તેમ પાપ ન કરો, વસ્તુને ભેગવટે ન કરે, દોષ નસે તેય પફખાણ દ્વારા પાપ, ભેગને કે દેષને નેટીસ ન આપે અર્થાત્ એને ત્યાગ ન કરો ત્યાં સુધી પાપ લાગે છે. ફરી યાદ રાખી લે કે એ “અવિરતિ” નામનું પાપ છે. પાપની અપેક્ષારૂપ પાપ છે. એ જ પાપની જડ છે. પાપનું મૂળ છે. મૂળ સાબૂત હોય ત્યાં સુધી ફરી ઝાડ ઊગવાની શકયતા છે. તેમ અવિરતિરૂપ મૂળીયું આવતું હોય ત્યાં સુધી પાપનું વૃક્ષ ઉગવાને સંભવ છે. માટે આ મેંઘેરા માનવ જ મને પામીને પાપનું મૂળ ઉખેડી નાખવાને પુરૂષાર્થ કરે.
અનંત ઉપકારી શ્રી જિનેશ્વર દેવના શાસનમાં પચ્ચક્ખાણું પૂર્વક પાપના ત્યાગમાં, ભેગના ત્યાગમાં, ભેગની અપેક્ષાના ત્યાગમાં, દેના ત્યાગમાં ધર્મ કહે છે
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
“મન્યાના અમીર, અને ન મળ્યા ફકીર,
ન મળી નારી, તેથી રહ્યા બ્રહાચારી.'
આવી ફકીરી કે બ્રહ્મચર્યને ધર્મ કહી શકાય નહિ. વસ્તુને અભાવ કે ભગવટાનો અભાવ જે ત્યાગ ગણાતા હેય, તે ભિખારી ધનમાલ મીલકતને ત્યાગી ગણાવો જોઈએ. મીલમજૂરે આદિ ઘી દૂધ જેવા પામતા નથી, એને ઘી દૂધના તથા વિષયના ત્યાગી કહેવા જોઈએ. મૂંગા માણસને મૌનધારી અથવા અસત્યના ત્યાગી કહેવા જાઈએ. ઠુંઠા માણસને અહિંસક. પાંગળાને દિક્પરિમાણ વ્રત વાળા, નપુંસકને બ્રહ્મચારી, ટાઈફોડ, સંગ્રહણી કે ડાયાબીટી સના દદીઓને મેવા મીઠાઈના ત્યાગી, મુસાફરો એક ટંક ખાવા પામે છે એમને એકાસણું કરનારા, રીસાઈને ન ખાનારને તથા દેવતાઓને ઉપવાસવાળા, નાટક સિનેમા જોઈને સવારે ૧૦ વાગે ઊઠનારને પારસીના પચ્ચકખાણવાળા કહેવા જોઈએ. પણ કેઈ બુદ્ધિમાન આ વાત કબૂલ નહિ રાખે.
રાજગૃહીના કઠિયારા પાસે કશું ન હતું પણ પ્રતિજ્ઞા પૂર્વક જીવનભર માટે પાપને, ભેગની અપેક્ષાને ત્યાગ કરી શ્રી સુધર્મગણધર પાસે સાધુપણું પામ્યા, તે અવસરે અગ્નિ, પાણી અને સ્ત્રીના સ્પર્શને ત્યાગ કરનારને ત્રણ કેડ સેનૈયા મળવાના હતા. છતાં રાજગૃહી નગરમાંથી કેઈ બચે તૈયાર ન થયા. અહિં જ પ્રતિજ્ઞા ધર્મની કિંમત સમજાય છે.
પ્રતિજ્ઞા પ્રકારે ? ૧. સાત્વિક પ્રતિજ્ઞા ૨. વ્યવહારિક પ્રતિજ્ઞા
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩. આસુરી પ્રતિજ્ઞા ૪. ઐરભાવવાળી પ્રતિજ્ઞા
(૧) સાતિવક પ્રતિજ્ઞાઓ આત્મા માટે ખૂબ જ હિતકારી બને છે. આવી પ્રતિજ્ઞાઓ સાક્ષાત્ યા પરંપરાએ વિરતિ ધર્મ સાથે સંબંધ ધરાવે છે. આદરપૂર્વક આવી પ્રતિજ્ઞાઓને સ્વીકાર અને પાલન અદ્દભુત લાભે આપે છે.
આત્માને શુદ્ધિના માર્ગે ન લઈ જનારી અને પરંપરાએ ત્યાગ વૈરાગ્યને નહિ પિષનારી એવી પ્રતિજ્ઞાઓ પરિણામે ભયંકર હોય છે, તેથી એની વિશિષ્ટ જ્ઞાની મહાપુરુષે કશી જ કિંમત આંકતા નથી.
પ્રતિજ્ઞા ધર્મને મનની સાથે ગાઢ સંબંધ છે, નાનીશી પ્રતિજ્ઞા પણ મન વગરને પ્રાણ લઈ શક્તા નથી. મનવાળા પ્રાણ માટે પણ મને બળ વિના પ્રતિજ્ઞાને સ્વીકાર અશક્ય છે. એકેન્દ્રિયથી માંડીને અસંજ્ઞી પંચેન્દ્રિય સુધીના અનંતાનંત પ્રાણીઓ મન વગરના છે. રાસી લાખ યોનિઓમાં દેવતા, નારકી તિર્યંચે અને મનુષ્ય સંજ્ઞી એટલે કે મનવાળી ગણાય છે, પણ તેમાં (૧) નારકીઓ પરાધીનપણે દુખથી રીબાતા હોવાથી તેઓ પ્રતિજ્ઞાના અધિકારી નથી (૨) દેવતાઓ નિરંતર દિવ્ય સુખમાં મશગુલ હેવાથી પચ્ચકખાણ (પ્રતિજ્ઞા) કરી શકતા નથી. કાદવમાં ખૂચેલે હાથી કિનારે દેખાવા છતાં, બહાર નીકળવાની ઈચ્છા હોવા છતાં નીકળી શકતા નથી તેમ દેવતાઓ પણ સુખરૂપી કાદવમાં ગળાખુડ ડુબી ગયા છે, પ્રતિજ્ઞાના રહસ્ય અને તેના ઉત્તમ ફળો જાણવા છતાં તેને સ્વીકાર તેમજ પાલન માટે તેઓ
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
એને
જ સાત્ત્વિક પતિ
આત્મ
સર્વથા અસમર્થ હોય છે. (૩) તિરે પણ લગભગ વિવેકશૂન્ય હોવાથી પ્રાયઃ પ્રતિજ્ઞાને સારી રીતે સમજી, સ્વીકારીને તેનું પાલન કરી શકતા નથી. છતાં એકાન્ત નથી. કેઈક તિર્યંચ વિશેષ નિમિત્ત પામી પ્રતિજ્ઞાઓમાં સફળતા મેળવે છે. છતાં તેઓ માટે એ રાજમાર્ગ તે નથી જ,
; (૪) માત્ર મનુષ્ય જ સાવિક પ્રતિજ્ઞાઓનું માહાભ્ય સમજવાના, એને ગ્રહણ કરવાના અને તેનું પાલન કરી આત્મશુદ્ધિ કરવાના અને તે દ્વારા જીવનને સર્વોચ્ચ સ્થિતિએ પહોંચાડવા માટે અધિકારી છે. માનવને સાત્વિક પ્રતિજ્ઞાઓ માટે અણમોલ તક છે. પણ આજે માનવ જડ વસ્તુઓના મેહમાં એ ફક્યા છે, સુંઝાયે છે કે જેથી સાત્ત્વિક પ્રતિજ્ઞાઓનું માહાસ્ય એ સમજી શકતે નથી. જીવન ઘડતરમાં પ્રતિજ્ઞાઓ કેટલી મહત્વની છે, તે પીછાણી શકતો નથી, માત્ર ક્ષણિક પદાર્થોની પ્રાપ્તિ માટે આંધળી દોટ મૂકી દોડી રહ્યો છે પણ ખરેખર તે એ એ ખાડા તરફ઼ પસી રહ્યો છે.
સંસારમાં સર્વાઈનું એકાન્ત હિત કરનારી સાત્વિક પ્રતિજ્ઞાઓ છે એને સમજવાની, સ્વીકારવાની અને તેમાં અણીશુદ્ધ પાર ઉતરવાની તક કેઈ વિરલ આત્માને પ્રાપ્ત થાય છે. સાત્વિક પ્રતિજ્ઞાએ મને મન લેવા કરતાં, દેવગુરુ અને સંઘની સમક્ષ લેવી જોઈએ. તે રીતે લીધેલી પ્રતિજ્ઞાઓ એષિકાધિક ફળ આપે છે. દેઢ માર પાળી શકાય છે.
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
કર્તવ્યહીન માણસ, માણસ ગણતે નથી મનુષ્ય તે પોતાના કર્તવ્ય તરફ ધ્યાન આપવું જ જોઈએ માત્ર વાતે કરવાથી, બીજાના મોઢા સામે જોઈને બેસી રહેવાથી, પ્રમાદથી કે પ્રતિકૂળ સંગેના બહાના કાઢવાથી કાર્ય સિદ્ધ થતું નથી.
આહારાદિ પાશવી સંજ્ઞાઓથી ભરચક પાશવી જીવનમાંથી દિવ્ય આધ્યાત્મિક જીવનમાં આવવા માટે વિતરાગદેવના દર્શન-પૂજાની, સમતા–સામાયિકની પાવન પ્રતિક્રમણની જિનવાણી શ્રવણની, સાત વ્યસનના ત્યાગની રાત્રિભજનના પરિહારની, અભક્ષ્યભક્ષણ-અપયપાન- અગમ્યગમનના નિષેધની, તીર્થયાત્રાની, મંગળકારી મહામંત્ર નવકારના જાપની, શ્રાવકધમની, સાધુધર્મની, દાનશીલ અને તપ ધર્મની પ્રતિજ્ઞાઓની જરૂર છે. એ શાસવિહિત તમામ સાત્વિક પ્રતિજ્ઞાઓ સમજવી જોઈએ, લેવી જોઈએ, અને સિંહની જેમ પાળવી જોઈએ. જે પ્રતિજ્ઞાઓ લેવાથી આપણને સહેજ પણ મુશ્કેલી ન હોય, અને લાભની સીમા ન હોય, જે પ્રતિજ્ઞાઓમાં અણજાણી આફતેમાંથી અચૂક બચી જવાતું હોય, જે પ્રતિજ્ઞાઓમાં પરમપુરુષ અરિહંતની આજ્ઞાના પાલનને મહાન લાભ મળતે હેય, શારીરિક, માનસિક અને આત્મિક સ્વસ્થતા અનુભવાતી હોય એવી પ્રતિજ્ઞાઓ ગ્રહણ કરવામાં શા માટે મંદ ઉત્સાહવાળા બનવું જોઈએ?
પ્રથમ પકડાયેલાં માછલાને નહિ માની નાનીશી
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રતિજ્ઞા કરનાર હરિબળ મચ્છીમાર તે જ ભવમાં મોટી અદ્ધિ સમૃદ્ધિ પામી અનેક રમણીઓને વલલભ થાય છે. માંસ ભક્ષણ નહિ કરવાની પ્રતિજ્ઞા કરનાર દામનક ગરીબ હોવા છતાં અકસ્માત ધન, કન્યા, રાજસન્માન સર્વ કાંઈ પ્રાપ્ત કરે છે, છ માસ આયંબિલની તપશ્ચર્યા કરવાની પ્રતિજ્ઞા કરનાર ધમ્મિલને તેજ ભવમાં અનેક વિદ્યાધર રમણુંઓ, સુખ, સૌભાગ્ય, બુદ્ધિ, બળ અને રાજસમૃદ્ધિ આવી મળે છે. અનાથીમુનિ અને નમિ રાજર્ષિને રોગ મટે તે સંયમ લેવાની દઢ પ્રતિજ્ઞા કરવાથી તત્કાળ અશાતા વેદનીય કર્મ ખપી જાય છે. અને અસહા દાહવર પણ શમી જાય છે. કારણ કે પ્રતિજ્ઞાથી આત્માના પાપ ખપ વાની અને પુણ્યબંધની ક્રિયા તરત ચાલું થઈ જાય છે. આપણે પ્રતિજ્ઞામાં થતી ઘેડી તકલીફને યાદ રાખીએ છીએ, પણ પરિણામે થતા મહાન લાભને જોઈ શકતા નથી. કુંભારના માથાની ટાલ જોવાની પ્રતિજ્ઞા કરનાર શ્રેષ્ઠિપુત્ર કમલને અઢળક સોના મહોર મળી. પ્રતિજ્ઞાના પ્રભાવે વંકચૂલ ચોર ચાર ચાર વાર મરણત આપત્તિમાંથી બએ. ગુર્જરેશ્વર કુમારપાળે ઉચ્ચ કેટિની પ્રતિજ્ઞા ઓનું પાલન કરવામાં કદી પીઠ બતાવી નથી. સાત્વિક પ્રતિજ્ઞાઓના પાલન ખાતર જૈનાચાર્યોએ, જન રાજવીઓએ પ્રાણના પણ બલિદાન આપ્યા છે. સાત્વિક પ્રતિજ્ઞાઓ તે ખરેખર માનવીને જીવાડનારી સંજીવની છે.
છે.
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીવનનું અમૃત :
"
સમાધિમય જીવન અને સમાધિપૂર્ણ મૃત્યુ એ એક મહાન સિદ્ધિ છે. એ જો પ્રાપ્ત ન થાય તે દેવાને પણ દુર્લભ ગણાતા આ માનવ જન્મની ફુટી ક્રેાડી જેટલી કે કડવી ખદામ જેટલી પણ કિંમત ન આંકી શકાય.
એક કવિરાજ કહે છે:-~-~~
मरण मंगलं यत्र सफलं तत्र जीवनम् ।
જેનુ' મૃત્યુ મગલમય એનું જ જીવન સફ્ળ, મગળમય મૃત્યુ એટલે સમાધિમચ મૃત્યુ.એ મનુષ્યના સફળ જીવનની પારાશીશી છે. પાલૌકિક જીવનની મંગલમયતાનું માપક યંત્ર પણ એ જ છે.
સમાધિ મળે મરવું એ જૈન શાસનને પામેલા સર્વ સમ્યગ્દષ્ટિ જીવના પરમ મનારથ હાય છે, તેમ છતાં કેઈ વિલજીવા જ સમાધિમય જીવન અને સમાધિમય મૃત્યુની સિદ્ધિ મેળવી શકે છે.
‘ચુલ્ય વાચાં રમ્યા ' આ ઉકિત અનુસાર યુદ્ધની વાત કરવી અને સાંભળવી ખૂબ ગમે પણ જો સાચે સાચ રણમેદાને ઝઝુમવાના અવસર આવે તે એ ટેસથી વાત કરનાર અને સાંભળનારના હાજા ગગડી જાય. સમાધિમરણની વાત પણ એવી જ છે. એ વાત કરવી અને સાંભળવી મીઠી લાગે પણ મરણની વેદના વખત્તે સમાધિ જાળવવી દુષ્કર બની
.
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
h જાયછે. મૃત્યુ સમયે સમાધિ તા જ પ્રાપ્ત થઈ શકે જે જીવન ધમિય જીવાયુ' હૈાય.
અનામિકાળથી આત્માએ સ’સારમાં જન્મ મરણ કરી રહ્યા છે. દુ:ખ, અશાંતિ અને અસમાધિનું કારણ શું છે. તે અજ્ઞાન જીવા સમજી શક્તા નથી. તેથી જ વિષય કષાયની પરિણતિ કેળવી જીવન અને મૃત્યુ બન્નેને અસમાધિમય અનાવી મૂકે છે. માત્માની માલીકીમાં સુખ શાંતિ અને સમાધિના અખૂટ ભડારા છે પણ ક્રમ સત્તાએ એના પર રીસીવર (અમલદાર) મૂકયા છે. તેથી આત્મા છતી આત્મસ પત્તીએ બેહાલ દશા અનુભવી રહ્યો છે. જન્મ મરણ રાગ, શેક, વિયેાગ આદિની ઐસીતમ પીઢાનેા ભેગ અન્યેા છે. હવે આત્માએ આ દુર્લ`ભ માનવભવમાં જાગૃત અની અઢળક આત્મસંપત્તિને પિછાની; આત્માના વીટા પાવર વાપરી કમ સત્તાના રીસીવરને ફગાવી દીધા વિના છૂટકો નથી.
મૃત્યુ સમયે સમતા અને સમાધિને બદલે કલેશ, સતાપ, હાયવેાય અને મૃત્યુને ડર જ હોય તે પરલાક અચૂક ખગડે. ભવાની પરપરા ખગડે. દીર્ઘકાળ સુધી ક્રુતિના દુ:ખામાં આત્મા રીબાયા જ કરે. સમાધિભાવને મહાપુરુષોએ મહાત્સવ કહ્યો. મૃત્યુના અનંત દુઃખ વખતે સુંદર સમાધિ ભાવને પ્રાપ્ત કરવા જીવનભર સુવિશુદ્ધ ધર્મની આરાધના અનિવાય બની જાય છે. જગતના તમામ પદાર્થો ચિત્તને અસમાધિ ભાવ તરફ ખેંચી જાય છે.
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચિત્તને પરમ સમાધિ આપવાનું અને જાલિમ કર્મસત્તાને હઠાવવાનું મંગલ કાર્ય એક માત્ર ધર્મ જ કરે છે પણ ક્ષણિક સુખના મેહમાં મશગૂલ જીવને ધર્મની આ મંગલમયતા સમજાતી નથી. એવા જીવનું મૃત્યુ મહોત્સવરૂપ કયાંથી બની શકે? - જ્ઞાની અજ્ઞાની સહુ કોઈને જીવનમાં સંકુલેશ-અશાંતિના પ્રસંગે ઉપસ્થિત થાય છે. તેવા સમયે સમાધિ અખંડ રહે તે માટે તેમજ જીવનની જાજમ સંકેલતી વખતે અંતિમ આરાધનાના શકય સર્વ પ્રયત્ન આવશ્યક છે. હવા, પાણી, ખેરાક, કે જીવનની બીજી જરૂરીઆત કરતા પણ આવશ્યક છે. તે પ્રયત્નરૂપે ઉપકારી મહાપુરૂષોએ ઉત્તમવિચારે, ભાવનાઓ અને સ્વાધ્યાયાગની અમૂલ્ય ભેટ આપણી સામે ધરી છે એ વિચારો ભાવનાઓ અને સ્વાધ્યાયાગ ચિત્તને સંકલેશ મુક્ત કરી સુંદર સમાધિ અર્પે છે. વિષય કષાયની પરિણતિને ખાળવા, કર્મસત્તને હઠાવવા, ધર્મને પરમમંગલ સમજવા અને અખૂટ, અતૂટ સમાધિ ભાવને પ્રાપ્ત કરવા ધર્મશાસ્ત્રોને સ્વાધ્યાય અત્યાગી સામગ્રી પૂરી પાડે છે હંમેશ છેડા પણ સ્વાધ્યાયને, વાંચન, મનન અને તત્વચિંતનને કાર્યક્રમ ફીક્સ રાખવું જોઈએ. સ્વાધ્યાયને રસ ચાખે નથી ત્યાં સુધી જ આપણું મન બેચેની
વ્યાકુળતા અને વ્યગ્રતા અનુભવે છે. મનના એ ત્રિદેષને ટાળવા માટે સ્વાધ્યાય રામબાણ ઔષધ છે. એ સ્વાધ્યાય પાંચ પ્રકારે છે.
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩
(૧) વાંચનાઃ શાસ્ત્રો ભણવા ભણાવવા. ગુરૂમહારાજ પાસે સમ્યજ્ઞાન લેવું.
(૨) પૃચ્છના ૪ વાંચતા ભણતા જીવાદિ તત્વે વિષે શંકા પડે તે ગુરૂમહારાજને કે અધિક જ્ઞાનીને વિનયપૂર્વક પૂછીને સમાધાન મેળવવું.
(૩) પરાવર્તનઃ ભણી ગયેલા સૂત્રાદિનું પુનરાવર્તન કરવું (રીવીઝન કરવું તે)
(૪) અનુપ્રેક્ષાઃ પિતે ભણી ગયેલા વિવિધ સૂત્રો, વિષયેના જ્ઞાનનું રહસ્ય પામવા એના પર ઉંડુ ચિંતન, મનન કરવું.
(૫) ધર્મસ્થા : ધર્મકથા કરવી. ધર્મોપદેશ આપવો. ધાર્મિક ચર્ચા, વાર્તાલાપ કરો.
આ પાંચ પ્રકારના સ્વાધ્યાયથી થતા મહાન લાભ આપણે પ્રભુ મહાવીરદેવ તથા તેઓશ્રીના પ્રથમ શિષ્ય શ્રી ગૌતમ ગણધરના વાર્તાલાપ-સંવાદ ઉપરથી જાણી લઈએ.
શ્રી ગૌતમ ગણધર ભગવન્! સ્વાધ્યાયથી શું શું લાભ થાય છે?
પ્રભુ મહાવીર દેવર ગૌતમ! સ્વાધ્યાયથી જ્ઞાન ગુણને રોકનાર જ્ઞાનાવરણીય કર્મને ક્ષય થાય છે.
શ્રી ગૌતમ ગણધર : પ્રભુ! વાંચના સ્વાધ્યાયથી જીવને શું લાભ થાય છે?
પ્રભુ મહાવીર દેવ ઃ ગૌતમ! વાંચના સ્વાધ્યાયથી જ્ઞાનાવરણકર્મની નિર્જરદેશથી ક્ષય થાય છે એથી ધર્મ
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
તીર્થનું આલંબન પ્રાપ્ત થાય છે. એથી મહાકર્મ નિર્જરા અને એથી મોક્ષપદની પ્રાપ્તિ થાય છે.
શ્રી ગૌતમ ગણધરઃ પ્રભુ! પૃચ્છા સ્વાધ્યાય-પ્રશ્નો પૂછવાથી શું લાભ થાય છે?
પ્રભુ મહાવીર દેવ ઃ ગૌતમ! પૃચ્છા સ્વાધ્યાયથી તત્વને નિર્ણય થવાથી સૂત્ર અને અર્થ સ્પષ્ટ થાય છે. સૂત્રાર્થનું રહસ્ય પ્રાપ્ત થાય છે. એથી કાંક્ષા મેહનીય કર્મ નાશ પામે છે. એટલે કે દર્શનમોહનીયના ઉદયે સમતિના અતિચાર રૂપ અન્યાન્ય દર્શનની થતી કાંક્ષાઅભિલાષાને નાશ થાય છે.
શ્રી ગૌતમ ગણધરઃ પ્રભુ! પરાવર્તના સ્વાધ્યાયથી જીવને શું લાભ થાય છે?
પ્રભુ મહાવીર દેવઃ ગૌતમ! સૂવાર્થનું પરાવર્તન કક્ષાથી વ્યંજનલબ્ધિ ઉત્પન્ન થાય છે. (જ્ઞાનાચાર પૈકીના વ્યંજનાચારના પાલનથી પ્રાપ્ત થતી ઉચ્ચાર શુદ્ધિ તે વ્યંજલધિ હોવી જોઈએ.)
શ્રી ગૌતમ ગણધરઃ પ્રભુ! અનુપ્રેક્ષા સ્વાધ્યાયથી જીવ શું લાભ મેળવે છે !
પ્રભુ મહાવીર દેવઃ ગૌતમ! જીવ આયુષ્ય સિવાચના સાત કમેં મજબૂત બંધવાળા હોય તે શિથિલ અંધવાળા કરે, દીર્ઘકાળની સ્થિતિવાળા હોય તે અલ્પ સ્થિતિવાળા કરે, તીવ્ર રસવાળા હેાય તે મંદ રસવાળા કરે, અધિક પ્રદેશવાળા હોય તે એાછા પ્રદેશવાળા કરે.
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
આયુષ્ય કર્મ બાંધે અથવા ન પણ બાંધે, અશાતા વેદનીય કર્મ ન બાંધે અને અંતે ચાર ગતિરૂપ આ અનાદિ સંસારથી તરી જાય.
શ્રી ગૌતમ ગણધર પ્રભુ! ધર્મકથા સ્વાધ્યાયથી જીવ શું લાભ મેળવે છે?
પ્રભુ મહાવીર દેવઃ ગૌતમ! ધર્મકથાથી જીવ જૈનશાસનની પ્રભાવના કરે છે. અને ભાવિમાં કલ્યાણ થાય એવા શુભ કર્મ ઉપજે છે. આ ધર્મકથા સ્વાધ્યાયથી અજ્ઞાન અને રોદ્રધ્યાનનો નાશ થાય છે. તેમજ કયારેય સંકલેશ–અશાંતિ થતી નથી.
બને મહાપુરૂષોના આ સંવાદથી આપણને સચોટ પણે લાગે છે કે પાંચ પ્રકારને સ્વાધ્યાય સાચે જ જીવનનું અમૃત છે. અહિંનશ આ અમૃતનું સેવન કરી આપણે વિષય કષાયને રસ નીચેની ચિત્તને સમાધિમય બનાવીએ.
પદ્મ સૌરભ કિં. ૧-૨૫ આ પ્રકાશન મુક્તિની મંગલસાધનાના માર્ગે પ્રયાણ કરનાર મુમુક્ષુ આત્માઓને માર્ગમાં સહાયક બને તેવું ભવ્ય પાથેય પીરસે છે. વિનય, વૈરાગ્ય, સતેષ જ્ઞાન, તપ, પર્યુષણ, પ્રસંગરંગ, મનન મધુ, ધર્મામૃત તેમજ નમસ્કાર મહામત્ર ઉપરના ૯ મનનીય લે સ્વાધ્યાયની અપૂર્વ રસલહાણ કરાવે તેવા છે. આરાધક વર્ગને આરાધનામાં જાગૃતિને સંદેશ સુણાવી જાય છે. આ છે .
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
અહિસાને પયગામ
આપણા ધર્મતીર્થકરોએ, ત્રાષિમહર્ષિઓએ અથાગ પ્રયત્ન લાખો કરોડો વર્ષોથી અહિંસા ધર્મના ઉંડા પાયા નાખ્યા છે. એ પાયામાં આજે સુરંગે ચંપાઈ રહી છે. એ પાયા હચમચી રહ્યા છે.
ધન વૈભવમાં, રંગરાગમાં, ભોગવિલાસમાં, સુખ માની હિંસાના માર્ગે દોડતા માનવ સામે એ મહાપુરૂષોએ પડકાર કર્યો છે જેથી જાઓ!” સુખ કે શાંતિ વૈભવમાં, વિલાસમાં કે રંગરાગમાં નથી, માટે નર્યા વૈભવને વિસ્તા રવામાં, વિલાસને વિકસાવવામાં, રંગરાગને રચવામાં હિંસાના ઘેર માર્ગે જશે તે અવનીતિની ઉંડી ગર્તામાં પટકાશે. | સર્વના સર્વ પ્રકારના સુખ માટે, શાંતિ માટે મહાપુરૂષોએ વિશ્વને ઉચ્ચ વિચાર આપ્યાં. એમાંથી અહિંસા, સત્ય, દાન વગેરે સદાચારે ઉદ્દભવ્યા અને વ્યાપક રીતે એ વિચાર અને આચારમય જીવન આર્યપ્રજા જીવતી આવી. પારસી, ખ્રીસ્તી, મુસ્લિમ ધર્મોએ પણ આ વિચારને અપનાવ્યા. આજે પણ બાઈબલ-કુરાન વગેરેમાં અહિંસા, સત્ય દાનને જ પયગામ છે.
વિજ્ઞાનની એ માનવનું એ વિચાર ધન લૂંટયું એથી માનવ “વૈભવમાં, વિલાસમાં અને રંગરાગમાં જ સુખ છે એ પાશવ વિચારને ભેગ બન્યું. એના આચારમાં અનીતિએ સ્થાન લીધું. હિંસા-ઘેર હિંસાએ સ્થાન લીધું. આજ આપણે હિંસાને પ્રચાર કરી શકીએ છીએ. સરકાર
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
e
સામે પડકાર ફેંકી શકીએ છીએ એમાં પ્રજાના સાથ મળે છે. લેાકમાનસમાંથી અહિંસાનું મૂલ્ય સાવ ભૂલાયું નથી પણ આજની નવી શૈક્ષણિક પદ્ધતિમાં એક્કે એકથી હિંસાના આંક–ઘડીયા ભણાવાય છે. એવી પ્રજા આગળ, એ નવી પ્રજાના હિંસાત્મક ચેાજના આના બ્યુગલે આગળ આપણા હુસાવિરાધની કે અહિંસા પરમે। ધમની પીપુડીના અવાજ પહાંચશે કે કેમ ?
પૂર્વકાળમાં મા મને ભ્ પા” ભણાવતુ, પછી સુધારા થયા. મા મને ચા પા' અને હવે મા મને ઈંડાના રસ પા” ના પાઠો આવવાને વાર નહિ હાય. આજની સ્કૂલ, કાલેજેમાં દેડકા, વઢ્ઢા, અળસિયાં, કુતરાં, વાંદરા, માછલી વગેરે નિર્દોષ પ્રાણીઓ ઉપર ક્રૂર અખતરા થાય છે અને ઠેઠ ત્યારથી મુઠ્ઠા થયેલા હૈયાવાળા માનવસમાજમાં હિં‘સાવિરાધનુ શું મૂલ્ય ? જ્યાં માનસિક હિંસા પણ મહાપાપ મનાતું હતું. કોઈનુ દિલ દુભવવુ એ પણ હિંસા ગણાતી હતી તે દેશની પ્રજા. ઉઘાડે છે!ગે હિંસાના Rsિચકારા કૃત્યો કરતાં અચકાતી નથી. દેશની ઉન્નતિના નામે રાજ્ય પણ હિંસાને આશ્રય આપી રહ્યુ છે. જ્યાં વાડ ચીભડાં ગળે ત્યાં ફરિયાદ કેને કરવી ?’ હવે આપણે શુ' કરવું ? રાદણાં રડવાથી કાંઈ વળે તેમ છે? આપણું કર્તવ્ય એજ છે કે મહાપુરૂષાએ આત્મકલ્યાણુ માટે, સુખ માટે, શાંતિ માટે પ્રજાને લાખ વર્ષ પૂર્વે જે વિચાર આપ્યા, આચારા ચીંધ્યા, તેના પેાલાદી પાયાની એક કાંકરી ન ખસે તે માટે આપણે સૌએ આપણા અંગત
૩. ક. ૨
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
豆と
જીવનથી પહેલ કરી એ વિચાર અષ્ટ બપો જીવવાની છેક રાખવી.
અને એ આચારા
વે
અપ્રિય છે.
વે હું તેવા ખીજા જીવે. માત્ર માનવે જ નહિ. પ્રભુી માત્ર જેમ અને સુખ પ્રિય છે દુઃખ અપ્રિય છે. તેમ પ્રાણી માત્રને સુખ જ પ્રિય છે દુ:ખ આ વિચારમાં અહિં સાનેા, સત્યને, દાનના સદાચારના પાયા છે. જેમ જેમ ઉપસક્ત વિચાર દઢ બનતા જાય છેÀમ તેમ વ્યકિત, સમાજ, દેશ અને વિશ્વ અહિંસામય, સત્યમય....... અનતુ' જાય છે,
સઘળા ચ
*
જેમ હુ. ભૂખ્યા, તસ્યા કેવા વિના રહી શકતા નથી તેમ બીજા જીવને ભૂખ, તરસ, ટાઢ વગેરેની પીડા નાડુ થતી હાય? માટે ભૂખ્યાને અન્ન આપા, તરસ્યાને પાણી આપા, વસ્ત્ર વિનાનાને વજ્ર આપેા. ભયભીતને અભય આપે. આ વિચાર જન્મે છે.
આ જ વિચારમાથી અનુક'પાદાન જન્મે છે. આ જ વિચાર જેમ જેમ સૂક્ષ્મ સૂક્ષ્મતાનું મૌલિક રૂપ ધારણ કરે છે તેમ એમાંથી સુપાત્રદાન, મહાદાન અને ઉચ્ચકેટિનું અભયદાન જન્મે છે.
એક નાનામાં નાના જીવના પ્રાણની રક્ષા ખાતર મહાપુરૂષોએ દેહના બલીદાન આપ્યા. છે. એની પાછળ જે વિચારનું પરિબળ હતુ, તે જ વિચારને પૂરોશમાં આપણે વહેવડાવીએ.
સદાચાર કે દુરાચારનું ઉદ્ભવ સ્થાન સદ્વિચાર અને અસદ્દવિચાર સિવાય બીજી કાંઈ નથી.
17
•
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
મંત્ર સાયણુ :
વિશ્વોદ્ધારક પ્રભુ મહાવીરદેવ અને તેઓશ્રીના વિનયસડાર શિષ્યરત્ન ગૌતમ ગણધરના એક અતિ મહત્વને વાર્તાલાપ આ લેખમાં રજુ થાય છે.
'
· શ્રીમહાનિશીથત્ર † એક મહિમાવંતું માગમશાસ્ત્ર છે. ગૂઢ અને ગભીર રહસ્યેાથી ભરેલું છે. એ આગમશાસ્ર નાશ પામશે ત્યારે સૂર્ય, ચંદ્ર, ગ્રહ, નક્ષત્ર અને તાસનું તેજ સાત દિવસ સુધી ઝાંખું પડશે,
શ્રી નમસ્કાર મહામંત્ર અને તેના વિધિયુક્ત જાપની અગ્યતા માટે શ્રીઉપધાનતપની કેવી અગત્યતા છે તે અન તઉપકારી પ્રભુ મહાવીરદેવ અને લબ્ધિનિધાન શ્રી ગૌતમ ગણધર ભગવંતના લેાકેાત્તર વાર્તાલાપમાંથી મહુ સરસ રીતે અને સત્તાવાર આપણને જાણવા મળે છે. સમજ વગર ઉપધાનતપની ટીકા કરનારાઓ માટે આ શાસ્રવચને દીવાદાંડીરૂપ છે અને શ્રી ઉપધાન તનુ કઠોર અનુષ્ઠાન જેને માટે છે તે શ્રીનવકારમત્રના સ્વાધ્યાય જાપ અને યાનના મહત્ત્વને પ્રકાશિત કરતી સચ લાઈટ સમાન છે
*→
૧૯
જુએ–અનંતજ્ઞાની પ્રભુ મહાવીરદેવ શુ' ક્માવે છે ? હૈ ગૌતમ ! ઉપધાનતપની આરાધના વિના જે કાઈ સુપ્રશસ્ત એવુ સમ્યજ્ઞાન ભણે છે—ભણાવે છે અને ઉપધાનતપની આરાધના વિના ભણનાર–ભણાવનારની અનુએના કરે છે તે મહાભાગ્યહીન પાપી જીવે સુપ્રશસ્તજ્ઞાનની માટી આશાતના કરે છે!
-
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રશ્ન: હે ભગવન! જે એમ છે કે શું પચ મંગલનું (નવકારનું) ઉપધાન કરવું જોઈએ?
ઉત્તરઃ હે ગૌતમ! પ્રથમ જ્ઞાન થાય છે તે પછી દયાના ભાવ જાગે છે
(અહીં જીવ અજીવ વગેરે તત્વોનું જ્ઞાન થયા પછી વ્યાની લાગણે જાગૃત થાય છે એમ સમજવું)
1 જ દયાથી જગતમાં રહેલા સર્વ જીવ–પ્રાણ-ભૂત અને સત્વ પ્રત્યે આત્મસમદર્શીપણું આવે છે. અર્થાત જગતના સર્વ જી મારા આત્મા સમાન છે. એવી બુદ્ધિ સ્થિર થાય છે. મારા આત્માને જેમ સુખ પ્રિય છે અને સુખ અપ્રિય છે, તેમ જગતના સર્વ જી, પ્રાણીઓ, બતે અને સને પણ સુખ પ્રિય છે અને દુઃખ અપ્રિય છે. એવી આત્મતુલ્યતાની દષ્ટિ દયાથી પ્રાપ્ત થાય છે, | (શાસ્ત્રકારોએ પંચેન્દ્રિયને જીવ કહ્યા છે વિલેન્દ્રિયને પ્રાણુ કંસ્થા છે વનસ્પતિકાયને ભૂત શબ્દથી ઉલ્લેખ કર્યો છે અને બાકી રહેલી જીવ રાશિને સત્વ તરીકે સંબોધી છે.)
£ જ જગતનાં સર્વ જીવ-પ્રાણ-ભૂત-સત્વ પ્રત્યે આત્મસમાન ભાવ પ્રકટ થવાથી તે જીને સ્પર્શ કરવા રૂપ તે સંઘટ્ટન, સંતાપ પમાડવા રૂપ પરિતાપ, વિશેષ પીડા રૂપ લિામણું અને અંગે પાંગના નાશરૂપ–હેરાન કરવા રૂપ ઉપદ્રાવણ વગેરે દ્વારા દુઃખ આપવાને કે ભય પમાડવાને ત્યાગ થાય છે # સર્વ જીવેને દુખ ઉત્પન્ન
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
કરવાને અને ભય પમાડવાને ત્યાગ કરવાથી અનાશ્રવ થાય છે–આશ્રવ અટકી જાય છે જ અનાશ્રવ થવાથી આશ્રવના દ્વાર બંધ છે એટલે કે સંવર થાય છે. એક સંવરથી ઈન્દ્રિયેને નિગ્રહ (દમ) અને કષાયને ઉપશમ (શમ) થાય છે કે દમ અને શમથી શત્રુમિત્ર પ્રત્યે સમભાવ પ્રગટે છે. * શત્રુ-મિત્ર પ્રત્યે સમભાવ આવવાથી રાગદ્વષ થતા નથી. અર્થાત્ મધ્યસ્થ ભાવ આવે છે. જે મધ્યસ્થ ભાવના એગે ક્રોધ-માન-માયા-લે થતા નથી. | (અહિં અનંતાનુબંધી કોધાદિ કષાયને અભાવ થાય છે એમ સમજવું).
- આ અનંતાનુબંધી ક્રોધમાન-માયા-લેજ જવાથી અકષાયપણું પ્રગટે છે. અકષાયભાવના ચગે સમ્યકત્વ ગુણ પ્રાપ્ત થાય છે એથી જીવાદિ પદાર્થોનું વિશિષ્ટ રીતે જ્ઞાન થાય છે એટલે કે અનુભવ જ્ઞાન થાય છે. '
(પૂર્વે શાસ્ત્ર દ્વારા છવ-અજીવ વગેરેને ભેદ પ્રભેદ વગેરે બાબતેનું સામાન્ય રીતે જ્ઞાન થયું હતું. આ ભૂમિકામાં સમ્યકત્વથી સંસ્કારિત થયેલી બુદ્ધિની પ્રતિભા દ્વારા ઉત્પન્ન થયેલું પ્રતિભઅનુભવ જ્ઞાન થાય છે એમ સમજવું)
. જીવાદિનું પ્રતિભ-અનુભવ જ્ઞાન થવાથી સર્વત્ર વૈષયિક પદાર્થોમાં નિસંગ-(અનાસકત) ભાવ પ્રગટે છે જ વષયિક પદાર્થો પ્રત્યેના નિર્મમભાવથી અજ્ઞાન–મહ અને મિથ્યાત્વને લય થાય છે. | (અહીં સૂક્ષ્મ વિવેકના બાધક અજ્ઞાનાદિને નાશ થાય એમ સમજવું.
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨ અજ્ઞાન મેહ અને મિથ્યાત્વના ભયથી કિ ગુણ પ્રગટે છે
. (વિક પણ એક પ્રકારનું જ્ઞાન જ છે. જેમાં સંશય કે વિપયયને એક લેશ પણ ન હોય.)
* આવા વિશદ વિવેકથી હેય ઉપાદેય વસ્તુઓની વિચારણામાં એકાતે લક્ષ બંધાય છે. હેય-ઉપાદેય વસ્તુની વિચારણામાં ચિત્ત એકાગ્ર બને છે. હેય-ઉપાદેયની વિચારણામાં ચિત્ત એકાગ્ર થવાથી અહિતને ત્યાગ અને હિતકારી આચરણમાં અત્યંત ઉધમ થાય છે. તેથી પરમાર્થ–પવિત્ર અને ઉત્તમ એવા ક્ષમાદિ દસ પ્રકારના અહિંસા લક્ષણ ધર્મનું આચરણ કરવામાં તેમ જ કરાવવામાં જ ચિત્ત આસક્ત-હીન બને છે. તેથી સર્વોત્તમ ક્ષમા, સર્વોત્તમ મૃદુતા, સર્વોત્તમ સરળતા, બાહા અત્યંતર બાર, પ્રકારને અત્યંત ઘેર, વીર, ઉગ્ર અને કષ્ટમય તપ આચરવામાં સર્વશ્રેષ્ઠ રમણતા આવે છે. -
સત્તમ એવા સત્તર પ્રકારના પરિપૂર્ણ સંયમાઠાનના પાલનમાં જ લક્ષ બંધાય છે સાસ કોટિના સત્યનું ભાષણ-ઉચ્ચારણ થાય છે કે જેમાં છ કાયના જનું હિત સમાયેલું છે (સત્ય તેને જ કહી શકાય કે જેમાથી છ એ કાયના જીનું પરમ હિત–રક્ષણ થતું હેય) અને શક્તિ ગાયા વિના કાયિક માનસિક વીય–ઉત્સાહ, આત્મિક પુરૂષાર્થ તેમ જ પાકેમ ફેરવી સર્વોત્તમ સથાય, ઇયાન મિબળ જળથી પકર્મરૂપ મળનો લેપ ધોવાય છે.
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩.
પૂર્વે જ્ઞાનવા લેખ કર્યો છે. માં સામાન્ય પ્રથમ કક્ષાના સમજવા, અહીં સક્ષમ કાઢીને ધ્યાન સમજવાના છે. દસ પ્રકારના યતિધમ માન છે.)
ધર્મ
વિશેષ જ્ઞાન સ્વાધ્યાય અને આ આમાં શૌચ
સર્વોત્તમ અ’િચનપણું, પરિગ્રહતા પ્રાપ્ત થાય છે.
સર્વાંત્તમ પરમપવિત્ર અÀાન્ય સર્વ મલિન ભાવે થી અપૃષ્ટ (પ્રાચયના પાલનથી કેહને સુંદર બંનાવવાની ઇચ્છા વગેરે વગેરે) હેાત્રાના કારણે સુવિશુદ્ધ, સર્વેથી રહિત એવી નવતિથી શૈભવ, અઢાર મારના પરિણામ ત્યાજયસ્થાનના, ત્યાથી મનેહરુ અને દુર એવા બ્રહ્મ
:
'}¢
ચય મતનું' ધારણ થાય છે. મા
ગૌતમ ! એકાંતિક-આત્યંતિક પરમ શાશ્વત-ધ્રુવ નિરંતર અને સત્તમ સુખના ઈચ્છનાર સૌથી પહેલા આદર પૂર્ણાંક સામાયિકથી માંડીને કબિ દુસાર સુધીનુ દ્વાદશાંગ શ્રુત કાલગ્રહણ, આય ખિલત વગેરે શાસ્ત્રાત વિધિ અને ઉપધાન પૂર્વક હિંસાદિ પાપસ્થાનકાનુ ત્રિવિધે ત્રિવિધ પચ્ચક્ખાણ કરીને વર-બિંદું–માત્રા
વ્ય જનપદ અને અક્ષરાથો અન્યન-પરિપૂર્ણ, પદોને છૂટા પાડીને, ઉદાત્તા િપ્રકાર વડે સુસ્પષ્ટ વ[ચ્ચારના ક્રમપૂવ ક પૂર્વાનુપૂર્વી અને અનાનુપૂર્વી વડે અત્યત શુદ્ધરીતે જ્ઞાન દાતા ગુરૂ ભગવતી અપલાપ કર્યા વિના એકાગ્રતા પુર્વક ભણવુ જાણવુ જોઈ એ.
'
હું ગૌતમ ! તે દ્વાદશાંગ શ્રુતજ્ઞાન અનંત–અપાર અને સુવિસ્તૃત એવા દેલ્લા સ્વયં ભૂરમણ સમુદ્રની જેમ કષ્ટથી
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪
અવગાહન કરી શકાય એવું છે. તેમજ સર્વ સુખાનુ પરમ કારણ-શ્રેષ્ઠ કારણ છે. કાઈ પણ આત્મા ઈષ્ટ દેવતાને નમસ્કાર કર્યા વિનાસકલ સુખના કારણુ રૂપ તે શ્રુતજ્ઞાનના પાર પામી શકતા નથી. શ્રુતજ્ઞાનના પાર પામવા માટે ઈષ્ટદેવતાના નમસ્કારની સહાય લેવી જ પડે છે.
હું ગૌતમ! ૫'ચમ ગલ નમસ્કાર એ જ ઈષ્ટ દેવતાને નમસ્કાર છે પણ બીજો નથી. તેથી અવશ્ય પાંચમ’ગલનું' વિનયેાપધાન કરવુ જ જોઈએ.
શાસ્રસાગરને પાર પામવાનું કાય. એક ભગીરથ કાય છે. કારી બુદ્ધિના બળથી એ કાર્યની સિદ્ધિ થતી નથી. કારી બુદ્ધિથી વિદ્વત્તા આવશે વાદ વિવાદનુ પાંડિત્ય ઝળકશે પણ આત્મજ્ઞાનની દિન્ય જ્યાત પ્રગટાવવા પરમતત્ત્વની સહાયં જોઈશે. ઈષ્ટદેવને નમ્યા વિના કદી કોઈ શાસ્ત્રના રહસ્યને પામી શકયુ નથી, નમસ્કાર મહામંત્રમાં ઈષ્ટદેવ અરિહંતને નમસ્કાર છે. એ નમસ્કાર મહામત્રના જાપ-ધ્યાનથી શાસ્ત્રના અગમ અગેાચર ભાવેના પ્રકાશ પથરાય છે. એ નમસ્કાર મહામ ત્ર ગણવાનો પાત્રતા ઉપધાનતપનું વહન કરવાથી પ્રાપ્ત થાય છે. શ્રી ઉપધાનતપની ટીકા કરનારી વગ ભગવાન મહાવીરદેવતા વચના કાને ધરે અને જાણે અજાણે થતાં શાસનદ્રોહથી ખસે,
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫
ભક્તિ રસાયણ: શું આપું પરમેશ્વર?
એ પરમાત્મા ! મારે તને કંઈક આપવું છે. તે મને ઘણું આપ્યું છે. અમૂલ્ય આપ્યું છે. અનુપમ આપ્યું છે. બીજું કઈ જ ન આપી શકે તેવું આપ્યું છે. તે અખૂટ વાત્સલ્ય આપ્યું. અમાપ કરૂણા વરસાવી. મોક્ષને મહામાર્ગ આપે. પાત્રતા આપી. પવિત્રતા આપી. પુણ્ય આપ્યું. ત્યાગ આપે. વરાગ્ય આવ્યે સમ્યગૂદષ્ટિ આપી.
. " તેં આપ્યા જ કર્યું છે. એના બદલામાં મેં હજી -તને કાંઈ જ આપ્યું નથી. ' '
શું આપું પરમેશ્વર આપને? આ રંક પાસે શું છે આપવા જેવું! આપ રત્નજડિત સિંહાસન પર બેસે છે. સુવર્ણના કમળ પર ચાલે છે. ત્રણ ભુવનની રીદ્ધિ આપના ચરણ ચૂમે છે. ' હે પરમવિભવના સ્વામી ! શું નથી આપની પાસે કે જે આપીને હું કૃતાર્થ થાઉં? - હા, કૃપાનાથ ! યાદ આવ્યુંમને એક એવી ચીજ, મહત્વની ચીજ છે જે આપની પાસે નથી. મારી પાસે છે. બસ ! એ આપી દઉં અને કૃતજ્ઞ બનું. . . - પ્રભુ! આપની પાસે એક મન નથી મારી પાસે એ છે. આપના અનંત-અગણિત ઉપકારનો બદલો
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
વાળવા આ મેંઘેરા માનવ જન્મમાં સમર્થ બન્યો છું લાયક બને છે તે મારું મન આપના ચરણે સુપ્રત કરી, લીન બનાવી હું કૃતાર્થ થાઉં છું. * * - હે શરણ્ય ! કૃપા કરી સ્વીકારે મારા મનને ! કામ સુદ્ધ ગએ હારી. .. " - હે વીઝ ! આશ્ચર્યની વાત છે કે આપનાથી કા સુભટોળ્યુભટે હારી ગયે. સારૂં ય વિશ્વ જે કામની વિપ્રતિબર આશાને આધીન છે. શું સુર કે શું અસુર? શું શંકર કે શું બ્રહ્મા? વિષ્ણુ કે શું કૃણી જગત જેમને ભગવાન માનીને પૂજે છે તે સહુને કામે પિતાના દાસ બનાવ્યા. પણ, , , ,
' હે અરિહંત કમાલ કરી તમે. એ વિશ્વ વિજેતા કામને શરા કામસુભટને આપે ચકચૂર, કરી નાખે. હતાશ–પરાસ્ત કરી નાંખ્યા. - - - -
હા, વાત સાચી છે. પાણીથી આગ બુઝાઈ જાય છે, પણ મહાસાગરમાં જ્યારે વડવાનલ પ્રગટે છે ત્યારે એ વડવાનલ પાણીને સ્વાહ કરી જાય છે. આપે પણ એ જ રીત અજમાવી લાગે છે.
- ઈશ્ન વિષથની રીત અને અનિષ્ટ વિષયની અતિ રૂ૫ પાણીને અબળીને મજયા : .
બારામભુ માટે જ તુ હાનિ ! તુ જ એક વરિયાળી ધાતુ છે જ હાચાર છેos ,
.*
* *
છે
,
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
સબરસ--ભક્તિ રસ. | ભજન બધી રીતે લહેજતદાર બન્યું હોય પણ એમાં માત્ર એક મીઠું (સબરસ) ન નાખ્યું હોય તે ભાવે ખરૂં? ના, તદ્દન નિરસ લાગે, કાળો, મેંમાં મૂકતાં જ શું શું થઈ જાય.
. . એમ જીવનમાં બધું મેળવ્યું પણ શ્રી અરિહંત દેવી ભક્તિને રસ ન ભળે તે જીવનનો રસ અનુભવાય ખરો? એ દેવાધિદેવની ભક્તિને સબરસ ભેળ અને પછી જુ-જીવન સમર બને છે કે નહિ? જીવનમાંથી નિરસંતા દૂર ભાગે છે કે નહિ ? . . *
* અરિહર પરમાત્માની ભક્તિની ગૌરવગાથા ઈતિહાસના પાને સુવર્ણાક્ષરે લખાઈ છે પાપ ગણાતા રાવણે અરિહંત તેમ ભક્તિથી અરિહંતપદ પ્રાપ્ત કર્યું. જંગલમાં એકલી અટૂલી પડી ગયેલી મહાસતી દમયંતીએ સાત સાત વર્ષ જંગલની ગુફામાં પ્રભુભકિતની ધૂન મચાવીને શીલની સુરક્ષાનું બળ મેળવ્યું. દેવેન્દ્રો, નરેન્દ્રો, મહર્ષિ અમે ચોગીજનોએ અનુપમ ભકિત ક્યી છે વીતરાગ અરિહંતની. અંજબ શક્તિ છે અરિહંતની ભકિતમાં. મો-- ચ્ચાર થતું જાય ને સર્પનું ઝેર ઉતરવા માંડે તેમ પ્રભુભકિતમાં તાકાત છે આત્મામાંથી પાપના ઝેર ની એવી નાંખવાની. રોગીને જેટલી ઔષધની જરૂર એથી અધિક જરૂર કરેગથી ભયંકર રીતે પીડાતાં આપણને ભકિતરસાયણનો છે.
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮
આકાશને જેમ કેઈ છેડે નથી તેમ અરિહંતની ભકિતના લાભને કઈ અંત નથી. સીમા નથી. મંગળ મળજો!
એ આ રંકના ઉદ્ધારક જિનદેવ! બીજા દેવને મહિમા હશે જગતમાં પણ તારા મહિમાની કઈ વાત થાય એવી નથી. અચિત્ય છે એ મહિમા. ન કલ્પી શકાય એ જ તે !!
- પ્રભુ ! એ ન પૂછશે કે કે અચિત્ય ! શું આ હું સમજયા વિના જ કહું છું પ્રભુ !
લાખો કલ્પવૃક્ષ જે, ન આપી શકે તે આપના ચરણોની સેવા આપી જાય છે. લાખ કલ્પવૃક્ષે આપી આપીને શું આપે તે હું કલ્પી શકું છું. પણ દેવાધિદેવ! આપના ચરણેની સેવા શું શું આપે તે હું કલ્પી શકતો નથી.
તારક! આપના ચરણોની સેવા વગર માગે આપવાનું બધું જ આપી દેશે. પરંતુ મારે માગવાને હક છે તેટલું તે માંગી લઉં !
વિભુ ! વિઘભર્યા સંસારમાં જકડા છું માટે એટલું માંગું છું કે આપની કૃપાથી મને મંગળની પ્રાપ્તિ થજે.
મને અરિહંત મંગળ મળજે.
, છ
સાધુ જિનધર્મ
, ,
છે
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
રત્નાકર અને વીતરાગ - ઓ ર નાકર તારી પાસે રને અખૂટ ખજાને છે. એમાંથી એકાદ રત્ન મને આપે તે તારે શી ખેટ. પડવાની હતી?
' અરે માનવ ! આજ સુધી ઘણું માન મારી ગોદમાં પડેલા રત્ન લઈ ગયા છે. મેં કયાં કદી કોઈ ને ના પાડી છે ? પૂર્વકાળના માનવ મરજીવાઓએ મારી ગોદમાં પડેલા રને લેવા માટે મહાસાત્વિકતા વાપરી છે, ઘણા સાહસો ખેડયા છે. તારે પણ તે સાત્વિકતા. અને સાહસ કરવા પડશે.
એ રીતે તું એકાદું રત્ન મેળવીશ તે તારી ઘણી વિપત્તિને અંત આવશે.
એ વિશ્વવંદ્ય વીતરાગ ! - તારા ખજાનામાં અનંત ગુણરત્ન ભર્યા છે. એમાંથી માત્ર એક જ ગુણરતન માંગું છું. દેવ ! એમાં તું શું આટલે બધા વિચાર કરે છે?
અરે ભકત ! (ત્રીજી વ્યકિત) પ્રભુને ભંડાર તે સહુ કોઈ માટે ખુલ્લે જ છે.
છે એમાંનું એક જ ગુણરત્ન તને મળી જાય તે તું ન્યાલ થઈ જાય.
-
, ' અરે ભકત ! પ્રભુ તો વીતરાગ છે. તેઓની આપવાની રીત ન્યારી છે. એ રીતે તું લઈ લે. એ માટે તારે. ભારે પરાક્રમ કરવું પડશે. સાગરના તળીચેથી ર.
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
80
મેળવનાર મરજીવા કરતાં ય તારે વધારે સાહસ ખેડવુ પડશે.
તે સધરેલા દુનિયાના ધન ઢાંકરાનેા ભાર ફેંકી દેવા પડશે તા જ પ્રભુના જીવન સાગરમાં તું ડૂબકી મારી શકીશ અને એમાંથી ઝળહુળતા ગુણરત્ના મેળવી શકીશ પ્રભુના જીવન સાગરમાં ડુબકી મારીશ કે તુરત જ એ રત્ના તને દેખાશે. એની માઠુકતા એવી છે કે જોયા પછી તું એ રત્ના લીધા વિના રહી નહીં શકે.
પણ આ ભકત ! આ દુનિયાની વીતરાગના જીવન સાગરમાં ડુમકી મારવાનું ;તારામાં ? એ પૌરુષ તારામાં પ્રગટશે ખરૂ ? અખના.......... આ દેવ !
તારામાં લાડીલા ભકતાના અનુભવ છે કે · હૃદય સાંગરમાં જયારે ભકિતની ભરતી ચઢે છે ત્યારે અંગે અંગમાં પ્રક ́પ છૂટ છે; રમે રામમાં ઉલ્લાસની ઉમિ ઉઠે છે. અને પ્રાણ પ'ખેરા આત્માનઢના ઉચ્ચ શિખરે પર વિહરે છે. ભકિતભરી હૃદયલાગણી બુદ્ધિના ગજથી શું માપી શકાય ? પણ એ ભકિત ભકત અને ભગવાન વચ્ચેની ભેદરેખાને ભેદતી દેખાય છે.
માયા મૂકી પૌરુષ છે
નાથ 1 ભકતાની એ ભક્તિ આપને એ ભકતાના હૃદય સિ'હાસન પર બિરાજમાન કરે છે. આપનો ભકિતના ભિખારી એ ભકતાના જીવન સફળ દેખાય છે.
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
કક્કા
બ્રિાણિકે હું પણ તારા પ્રત્યેની આવી જ કોઈ શકિતથી મારા જીવનને સફળ કરવા ઝંખુ છું. 3 “મન હું પ્રભુતુજ ધ્યાનમાં. ” -
- હે દેવાધિદેવી યુગયુગાંતથી કાન અને કામીનીના સ્થાનમાં નિષ્ણાત બનેલું મારું મન હવે તારા ક્રયાનમાં મુગ્ધ બન્યું છે. મારા એ મનને હવે તારી જ એક મહિથી લાગી છે.
સંસારની દડમજલમાં અનંત અનંત કાળ વિ. ત્યાં મેં મહિને શરૂ ખૂબ પી. પીધા જ કર્યો એને ન ચઢો. એ નશામાં પાણીના પૂરની જેમ કાળને અનંત પ્રવાહ કયાં વહી ગયો. તેની મને ખબર ન પડી.
: એકેન્દ્રિય,બેઈન્દ્રિય,તેઈન્દ્રિય અને ચઉરિન્દ્રિયના ભામાં અસંખ્ય અનંતકાળ મે શેર અજ્ઞાન--અધકામાં પસાર કર્યો જ હવે એ કેઈ સુંદર પુણદય પ્રગટ છે કે હું પંચેન્દ્રિયપણું પામ્યો. તેમાં નિર્મળ મન સાથે ધ્યાનગરમાં તારી પ્રાપ્તિ થઈ.
અને એ વીતરાગ! તારા તત્વસુધારસનું પાન મળ્યું એથી તે અંતરની–અંતરની મેહમૂઢતા અને ભ્રમણએ તરત વિદાય
ખરેખર હેનાથી તારી કૃપાદ્રષ્ટિ મારા ઉપર થઈ લાગે છે. કારણ મારામાં બહિરાહ્મદશાના ત્યાગનું ખમીર પ્રગટ્ય હું અંતરાત્મદશા પાયે નશ્વર કાયાને જ આત્મા માની લેવાની ભયંકર ભૂલ સુધરી. કાયાની આળપંપાળ મકી હું આત્મા– ભિમુખ બન્યા..
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
" મારા અંતરાત્માએ તારા પરમાત્માસ્વરૂપનું દર્શન કર્યું તારી અજબ જ્ઞાનદશા નિહાળી.તારા એ સહામણા જ્ઞાનયોગની મને લગની લાગી આત્માને જલકમલની જેમ સંસારમાં નિલેપ. રાખવાની તાકાત તારા એ અદ્દભૂત જ્ઞાનયોગમાં છે.
એ કૈવલ્યલક્ષમીના કંતા એ કૃપાનિધિ! જગત આખું ઘૂમી વળે. પણ તારા જે જ્ઞાનદિવાકર, ગુણરત્નાકર બીજે ન મળે.
હે અશરણશરણ! હે નિરાગી હે નિરંજન! હે પવિત્ર પરમાતમ! તારા ચરણોમાં નમી એક જ માગું છું–નય અને પ્રમાણથી યુક્ત તારી ભવનિસ્તારિણું આજ્ઞા મળજે. તારા વચનની આરાધના મળજે.
ધર્મનું મૂળ તારું વચન છે. અને એની આરાધના એ જ
ભાગ્યના ખેલ કિં. ૧-૨૫ ૧. રતનના અજવાળાં ૨, ભવસાગરના તરનારા અને ત્યાગધર્મનાં તાળાં આ ત્રણ રસમય વાર્તાઓનું આ પુસ્તક હાથમાં લીધા પછી મૂકવું ગમતું નથી.
પદ્મ પરિમલ કિ. ૧-૫૦ પૂ. ગુરુદેવ પંન્યાસ પ્રવર શ્રી પદ્મવિજયજી ગણિવરુ શ્રીએ સાધુ ભગવંતે પર લખેલા પત્રને સંચય આ પુસ્તકમાં છે. પુસ્તકના શબ્દ શબ્દ ચિતન્ય ભરેલું છે. - પ્રમાદને ભગાડવાનું સામર્થ્ય રહેલું છે. આરાધનાની ભવ્ય પ્રેરણાનો સ્રોત વહે છે આ પત્રસંચયમાં.
}
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રભુભક્તિના સાધને:
(૧) સત્વસંશુદ્ધિ સત્વસંશુદ્ધિ એટલે અંતઃકરણની શુદ્ધિ અથવા સત્વગુણની વૃદ્ધિ. લેકે પ્રભુ પ્રત્યે પ્રેમભક્તિ પ્રગટ કરવાની ખૂબ ઈચ્છા રાખે છે પણ સત્વસંશુદ્ધિ-હૃદય શુદ્ધિના અભાવે સફળ થઈ શકતા નથી.આ સત્વસંશુદ્ધિ-વૃદ્ધિ પ્રત્યેક આધ્યાત્મિક સાધનને મૂળભૂત પાયે છે. હૃદય શુદ્ધિરૂપ ભૂમિને તૈયાર કરી એમાં પ્રભુના નામ સ્મરણનું બી નાંખવામાં આવે તે ભકિતના અંકુર ફૂટે. પ્રભુભકિતને રસાસ્વાદ લેવાની ઈચ્છાવાળા ભક્ત માટે પ્રભુના નામનું સ્મરણ અત્યંત જરૂરી છે. આશિર્વાદ રૂપ છે. નામ સ્મરણ પણ રસપૂર્વક થવું જોઈએ. ક્રમે ક્રમે મનની સ્થિરતા, એકાગ્રતા પ્રાપ્ત થાય તે જ પ્રભુભકિત જાગૃત, થયાનું ફળ મેળવી શકીએ.
(૨) પ્રાર્થના-સ્તવનાર સ્તવના માત્ર જીભ કે હેઠની ન હોવી જોઈએ. યાંત્રિક કે ટેવવશ બનીને કરાતી ન હોવી જોઈ એ. હૃદયની ભાષાથી, હૃદયની લાગણી–ભકિતરૂપે વ્યક્ત કરાતી હોવી જોઈએ. પ્રભુ સાથેના આત્માના અનુસંધાનને પુલ બની શકે એવી પ્રાર્થના–સ્તવના કાંઈ એક બે દિવસમાં ન બની શકે. એના પ્રાકટય માટે દિવસ, મહિનાઓ, વર્ષોના આર્તનાદ જોઈએ. પૂર્વના અનેક મહાન ભકતના કેટલાય સ્ત, સ્તવન, પદોમાં હૃદયના ઊંડા ઉગારેનું દર્શન થાય છે. એમણે વર્ષો સુધી પરમ તમા કે. કે. ૩
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાથે પેટ ભરીને વાત કરી છે. પ્રભુ આગળ દિલને વહેતું કર્યું છે. પ્રભુ સાથે અતૂટ સંબંધ બાંધ્યું છે.
(૩) સત્સંગઃ દેવ-ગુરૂના સંપર્કથી, પ્રભુભકત અને તત્વદશી મહાપુરૂષોના સમાગમથી, સશાના વાચનમનન-ચિંતનથી ભકિત રસના થર જામે છે. સુસં. સ્કારનું ઘડતર થાય છે, વિવેક અને વૈરાગ્ય જેવા તેજસ્વી નેત્રો ખૂલે છે. સંસારની વિનશ્વરતાને વિચાર દઢ બને છે. વિષયમાં મન આસકત હેય ત્યાં સુધી પ્રભુ પ્રત્યે પ્રેમ કયાંથી પ્રગટે? વૈરાગ્ય ને પ્રગટાવવામાં વિવેક મુખ્ય ભાગ ભજવે છે. વિવેક એટલે સત્યાસત્ય અને શુભાશુભને સમ્યફ વિચાર-પૃથકકરણ આ વિરાગ્ય અને વિવેક ઉચ ભૂમિકાની પ્રભુભકિતના પથ દર્શક છે.
વિષયોને અને વિષયેના રસને પણ છોડવા માટે આ બધા સાધનેને સંયુકત આધાર લેવાથી ખૂબ સારો આત્મવિકાસ થશે. આ ત્રણેમાં આત્મવિકાસની જુદી જુદી અનેક પ્રક્રિયાઓને સમાવેશ થઈ જાય છે.
દીવાદાંડી ભા. ૧ કિ. ૧–૫૦ ભવસાગરની મુસાફરીમાં ભવ્યાત્માઓને સાચે જ આ પુસ્તક દીવાદાંડીની ગરજ સારે તેવું છે. ખડકેથી પથરાયેલા સાગરમાં કુશળ નાવિકને પણ મુંઝવણે ઊભી થાય છે ત્યાં માર્ગદર્શન દીવાદાંડીને આભારી છે. આ પુસ્તકે પણ અનેકના જીવનનાવને સલામત માર્ગે વાળ્યું છે.
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
દુઃખમય સંસાર :
સંસારની ચારે ગતિની દુઃખમયતાને વિચાર કરતાં સમજાય છે કે, દેવગતિ (વૈષયિક) સુખ બહુલ ગણાય, છતાં ત્યાંય ઈર્ષ્યા, વિષાદ, મદ, ક્રોધ, માયા અને લેભના દુઃખને પાર નથી. નરકગતિ દુઃખ બહુલ છે તિર્યંચગતિ અજ્ઞાન-બલ છે અને અજ્ઞાન એ જ મેટામાં મોટું દુખ છે. મનુષ્યગતિમાં સુખ-દુઃખ-અજ્ઞાનની બહુલતા નથી એના ખાતા સરભર રહે છે, તેથી ધર્મ આરાધવા માટેના અનુકૂળ સંગે ગણાય. બહુ દુખી, બહુ સુખી કે બહુ અજ્ઞાની વિશિષ્ટ ધર્મની આરાધના શું કરી શકે ? છતાં મનુષ્યગતિમાંય દુખ ઓછાં નથી.
મનુષ્યગતિમાં દુખે - કર્મભૂમિ, અકર્મભૂમિમાં ઉત્પન્ન થતાં મનુષ્યોને પરમાર્થથી કશું જ સુખ નથી. જુઓઃ- પહેલું ગર્ભાવાસનું દુઃખ. જેમ ચેરને જેલમાં પુરે તેમ અશુચિમય, અંધકારમય, બંધીયાર એવી ગર્ભની કોટડીમાં કર્મસત્તા ધકેલે છે. ત્યાં જતાં–ઉત્પન થતાંની સાથે જ પિતાનું વીર્ય અને માતાના રૂધિરનાં બિભત્સ ખેરાકને જીવ આહાર કરે છે. અને એના દ્વારા શરીર રચવા માંડે છે. જીવને ગર્ભમાં ઉંધા મસ્તકે જ લટકતા રહેવું પડે છે.
પૂર્વભવની વૈકિય લબ્ધિવાળો જીવ કઈ રાજાની રાણના પટે ગર્ભ પણે ઉત્પન્ન થઈને પ્રૌઢતાને પામેલે,
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
દુશમનનું લશ્કર ચઢી આવેલું સાંભળીને ગર્ભમાં રહ્યો રહ્યો જીવ પ્રદેશને બહાર કાઢી વૈક્રિય લબ્ધિથી હાથી, ઘોડા, રથ, પાયદળ વગેરે સૈન્ય વિકુવને લઢાઈ કરી રૌદ્ર ધ્યાનના અધ્યવસાયવાળે ગર્ભમાં જ મૃત્યુ પામી નરકમાં જાય છે.
ઘર નરકાવાસ જેવા ગર્ભવાસમાં જીવ જેવું દુઃખ પામે છે. ભગવે છે. તેવું દુઃખ રોગ, શેક, જરા, દરિદ્રતા કે મરણનું નથી. તપાવીને અગ્નિના વર્ણ જેવી લાલચેળ ધગધગતી સે બત્રીસ વર્ષના નીરોગી કાયાવાળા જુવાન માણસને એક સામટી ભેંકવામાં આવે અને જે પીડા થાય તેથી આઠગણી વેદના ગર્ભમાં રહેલા જીવને હેય છે. એક ક્ષણને પણ ત્યાં તેને આરામ નથી. પિત્ત, ચરબી, માસ, લેહી, શુક, વિષ્ટા, મૂત્ર આ બધા અપવિત્રમાં અપવિત્ર પદાર્થોમાં જીવ કૃમિ-કરમીયાની જેમ ખદબદે છે.
કઈ બહુ પાપી જીવ અશુચિય ગર્ભાવાસમાં ઉકછથી બાર વર્ષ રહે છે. બારે વર્ષે મરીને એવા કઈ વિચિત્ર કર્મના યોગે માતાના ગર્ભમાં રહેલા પિતાના કલેવરમાં (મૃત શરીરમાં) ઉત્પન થઈ બીજા બાર વર્ષ રહે છે.
ગર્ભવાસના દુઃખ કરતાં એમાંથી બહાર નીકળતી વખતનું દુઃખ અનંત ગણું હોય છે. જંતરડામાંથી તાર ખેંચાય એમ ખેંચાતે ખેંચાત બહાર આવે છે. કોઈ જીવ પગથી બહાર નીકળે તે કોઈ માથા બાજુથી બહાર નીકળે છે. તે સિવાય બીજી રીતે આડે પડીને બહાર
કાર
છે
એમ 'ચાત એ કાય છે.
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
* ૩૩
આવે તે એ મરી જાય છે. અને માતાને પણ પાર વગરનું કષ્ટ થાય છે. કેટલીય માતાએ પ્રસૂતિ વખતે જ યમધામમાં પહોંચી જાય છે.
બાલ્યાવસ્થામાં દુઃખ – ભૂખ-તરસ કે રેગની વેદનાઓ થવા છતાં કહી શકે નહીં. ફક્ત રૂદન કર્યા કરે. શ્લેષ્મથી ખરડાયેલે, મળમૂત્રથી લેપાયેલ, ધૂળથી ભરાયેલા શરીરવાળો જીવ બાળપણમાં શું સુખ અનુભવી શકે? અજ્ઞાનદષથી અગ્નિમાં હાથ ઘાલે,સર્ષ ચાકુ છરીકે એવી ઘાતક ચીજો પકડવા દોડે, ન ખાવા-પીવા લાયક ચીજો ખાય, પીએ, રઝળે, રાડો પાડે, કુવા, તલાવાદિમાં ડુબી જાય. વગેરે અનેક દુઃખ અને પાપથી બાળપણું વિતાવે.
યૌવનની યાતનાઓ -યૌવનના ઉંબરે પગ મૂકતાની સાથે ધન કમાવાની તૃષ્ણ મુંઝવે મહા મુશ્કેલીએ કંઈક ધન ભેગું કરે ત્યારે એને સાચવવાની મુંઝવણમાં પડે. ધનને લાભ થતે જાય, એમ લેભ વધતું જાય. એ લેભ રાત દિવસ મનને સતાવ્યા કરે. બેચેન બનાવે. પરદેશ ગમન-તાપ-ટાઢ, પરદ્રવ્ય હરણ, વૈર, કલહ અને અનીતિ-અન્યાયને ભેગ બને. યૌવનનું આ બેસીતમ દુઃખ કેણ વર્ણવી શકે? દરિદ્રતાથી પીડાયેલા છે સંકલ્પ-વિકલપથી બેસુમાર દુઃખી બને છે. મારા ઘરમાં ધન નથી. બીજા લેકે કેટલી લહેર કરે છે. બિરી આ લાવે ને તે લાવે કરે છે. શું લાવી આપું? ક્યાંથી લાવું? મારા શ્રીમંત સગાઓ, મારૂં બધું પડાવી બેઠા છે. મારું
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
આપેલું પાછું આપતા નથી. બીજાઓ મારે પરાભવ કરે છે. મને તરછોડી કાઢે છે. ઘરમાં ઘી નથી. તેલ નથી. લાકડા ખૂટયા છે. મી ડું થઈ રહ્યું છે સ્ત્રી માંદી પડી છે. કુંવારી છોકરી મોટી થતી જાય છે. છોકરે હજી નાને છે. હજી કમાણું કરી શકે એવો નથી -વા લાવવાના પૈસા નથી. સ્ત્રી બહુ હઠીલી છે. કજીયાળી છે. ઘેર મહેમાન આવ્યા છે. ઘર જુનું થયું છે. દુકાન જિર્ણ થઈ છે. વરસાદનું પાણી પડે છે. ઘરમાં મારું કોઈ માનતું નથી. શેઠ પણ આકરા સ્વભાવવાળે છે. આ દેશમાં રહેવા જેવું નથી. સમુદ્રપાર જાઉં. વિદ્યામંત્ર....કાંઈક સાધું. કઈ દેવતાને પૂછું ? શું કરું ? આ ગરીબાઈ કેમ ટળશે ? લેણદારે લેણું માંગે છે.” આવી અનેક મહાચિંતારૂપી તાવથી મુંઝાયેલ મહાદુઃખ અનુભવે છે.
કેટલાક યુવાનીમાં કમળ જેવા કોમળ તળીયાવાળા, લાલ નખવાળા, લક્ષણયુક્ત, કાચબા જેવા ઉંચા પગ વડે શેભતા તથા સારી રીતે ગોઠવાયેલ ગૂઢ ઘુંટણવાળા હરણના જેવી જાંઘવાળા, હાથીની સૂંઢ જેવી સાથળ વાળા, સિંહના જેવી કેડવાળા, ગંગા નદીના દક્ષિણાવર્ત જેવી નાભીવાળા, ઉત્તમ વજાના જેવા મધ્ય ભાગવાળા, ઉવત કક્ષાવાળા, મત્સ્ય જેવા સુસંગત પેટવાળા, શિલાતલ જેવા વક્ષસ્થળવાળા, ભુંગળ જેવા ભુજદંડવાળા, જેવી ઉત્તમ વૃષભ ખાંધવાળા, શંખ જેવી અને ચાર આંગળની ગ્રીવા (ડેક) વાળા, વાઘના હડપચીવાળ", પરવાળા જેવા હોઠવાળા, ચંદ્ર જેવા
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૯
ગાલવાળા, કુંદપુષ્પ જેવા ઉજળા દાંતવાળા, પક્ષિરાજ ગરૂડની ચાંચ જેવી સીધી-સરખી નાસિકાવાળા, પદ્મદળ સમાન નેત્રવાળા, કામદેવના ધનુષ્ય જેવી ભમરવાળા, કામદેવના હિંચકા સમાન કાનવાળા, અર્ધચંદ્ર સમાન ભાલસ્થલવાળા, કાજલ જેવા કાળા અને મૃદુ કેશવાળા. વર્ષાના મેઘ સરખા સ્વરવાળા, સુવર્ણ જેવા તેજસ્વી દેહવાળા, હાથના તળિયામાં શંખ, ચંદ્ર; સૂર્યાદિ લક્ષણવાળા, વીષભનારાચસંઘયણવાળા, સમચતુરઅસંસ્થાનવાળા લાવણ્ય અને રૂપના ભંડાર, જેવા માત્રથી લોકને આનંદ ઉપજાવનારા હોય છે. છતાં યુવાવસ્થાના પ્રારંભમાં જ કે, ક્ષય, ભગંદર, વગેરે અનેક રોગના ભેગ બની જાય છે. રોગોની રોજની હેરાન ગતિ ચાલુ જ હોય છે. જેનારને અતિ શોચનીય લાગે છે. ખાવા-પીવાની સામગ્રી હેવા છતાં ખાઈ શકે નહિ. ફકત જોઈ જોઈને રાયા કરે. જીવન સદાને માટે અકારું લાગે. આમ યૌવનને રેગે, મસળી નાખે છે. ત્યાં જરા રાક્ષસી પિતાના વિકરાળ પરિવાર સાથે ઘસી આવે છે. એ જ ખરી શકિત ધરાવે છે. અને તરત જ પહેલાં કાળા ભમર જેવા વાળને માલતીના ફૂલ જેવા ઉજળા બનાવી દે છે, વિલાસના પૂરમાં મહાલતા યુવાનનું અભિમાન ઓગાળી દે છે, શરીરે કરચળી પડવા માંડે છે, આંખમાંથી પાણી ટપકવા માંડે છે, મેઢામાંથી લાળ ગળવા માંડે છે, સ્ત્રીઓ મશ્કરી કરતી હોય છે, દાંત પડી જવાથી બેખે થાય છે, આંખે ઝાંખા પડે છે, શરીરે વા આવે છે, સગે દિકરે સગી સ્ત્રી
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
પણ પરાભવ કરે છે. સાથળ થથરે છે. આંખોનું તેજ ઘટી જાય છે. અંધાપે આવે છે, કાનમાં બહેરાશ આવે છે, શરીર વાથી તૂટે છે–પ્રજે છે, કફ અને લેઝ્મ વધુ પ્રમાણમાં થાય છે. વૃદ્ધનું વચન કેઈમાનતુ, ગણકારતું નથી, વૃદ્ધની સૌ મશ્કરી કરે, ટીખલ કરે, ઘરના ખૂણામાં ખાટલામાં, માંચડામાં ખ ખ કરતા પડયા રહેવું પડે, દુકાને જાય તે છોકરો ઘસીને ના પાડી દે કે તમારે દુકાને આવીને ટક ટક કરવી નહીં. સ્ત્રી, છોકરા, છોકરીએ, વહુઓ એ પરભાવ કરે કે પેલે ડોસે મનમાં ને મનમાં સમસમી જાય અને અંતે અશરણપણે દીન મુખે મરણને શરણ બને છે.
આ રીતે ચારે ગતિમાં સંસારી જીવ ધર્મહીનપણે કાલ વ્યતીત કરી રહ્યો છે, દુઃખમાંથી છૂટવા મૂઢતાના કારણે તે પાપને માર્ગ અપનાવે છે અને અનંત કાલ સુધી પરિભ્રમણ કર્યા જ કરે છે. વિવેકી આત્માએ પાપને માર્ગ છેડી ધર્મની આરાધના દ્વારા આ ચાર ગતિરૂપ દુઃખમય સંસારને પાર પામવા સદા ઉજમાળ બનવું જોઈએ. ધર્મનાયક શ્રીતીથકરદેવ
શકસ્તવ (નમુત્થણે તેત્ર)થી ઈન્દ્ર મહારાજે કરેલી શ્રીતીર્થંકરદેવની ભવ્ય સ્તવનામાં “ધમ્મનાયગાણું” પદથી તીર્થકદેવને ધર્મના સવામી કહ્યા તે જેવી તેવી વાત નથી.
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
આ ધમ્મનાયગાણું વિશેષણ શ્રીતીર્થંકરદેવની ઘણી મોટી વિશેષતા બતાવે છે.
ધર્મના સ્વામી એટલે ધર્મ જેમને વશ થયે છે. ધર્મ જેમને સ્વાધીન છે. ધર્મના જેઓ માલિક છે. ' લલિતવિસ્તરાગ્રંથમાં તે ગ્રંથરત્નના રચયિતા ભગવાન હરિભદ્રસૂરીશ્વરજીએ ચાર કારણે આપી ધર્મના સ્વામીપણુને સચોટ રીતે પૂરવાર કરી આપ્યું છે. - લલિતવિસ્તરા ગ્રંથ એટલે શકસ્તવના ગંભીર રહસ્યને પ્રગટ કરતે વિવેચનગ્રંથ. શ્રીતીર્થકરદેવ ધર્મના નાયક શાથી?
૧લું કારણ-ધર્મને વશીકરણ ભાવ” અર્થાત તીર્થંકરભગવંતે ધર્મનું વશીકરણ કર્યું છે. ધર્મ પિતાને સ્વાધીન કર્યો છે. સારાય વિશ્વનું કલ્યાણ કરવા સમર્થ એવા ધર્મ ઉપર તીર્થકરેદેવનું પ્રભુત્વ શાથી? આ પ્રશ્ન સહેજે થાય તેથી આ વાતને સિદ્ધ કરવા શાસ્ત્રકાર ચાર અવાંતર કારણે બતાવે છે.
(૧) શ્રીતીર્થકર ભગવાને ધર્મની પ્રાપ્તિ વિધિ પૂર્વક કરી છે. (૨) વિધિ પૂર્વક પ્રાપ્ત કરેલા ધર્મનું પાલન નિરતિચારપણે કર્યું છે. (૩) એ ધર્મ વિશિષ્ટ ક્ષપશમવાળા ભવ્ય જીવોને, તે જીવની ગ્યતા મુજબ આપે છે. અને () ધર્મનું પ્રદાન કરવામાં પ્રભુ સર્વજ્ઞ હોવાથી તેઓને શાસ્ત્રવચનની અપેક્ષા રાખવાની રહેતી
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
નથી. આ ચાર કારણોથી ધર્મને વશીકરણ ભાવ સુંદર રીતે સાબિત થાય છે શ્રીતીર્થંકરદેવ ધર્મના નાયક શાથી?
રજું કારણ ‘ઉત્તમ ધર્મની પ્રાપ્તિ” શ્રી તીર્થ. કર પરમાત્માએ પ્રાપ્ત કરેલ ધર્મ ઉત્તમકોટિને છે. અર્થાત ત્રિકેટી પરિશુદ્ધ ધર્મ પ્રાપ્ત કર્યો છે. કષ છેદ અને તાપની પરીક્ષામાં પાસ થયેલું તેનું જેમ પરિશુદ્ધ ગણાય છે તેમ કષ છેદ અને તાપ–આ ત્રણ રીતે પરિશુદ્ધ થયેલ ધર્મ ઉત્તમકોટીને ગણાય છે.
ધર્મનાયકપણુના આ બીજા કારણને વધુ સ્પષ્ટ કરવા શાસ્ત્રકાર ચાર અવાંતર કારણે બતાવે છે (૧) જગદ્દગુરુ શ્રી તીર્થંકરદેવને સર્વશ્રેષ્ઠ અને અણમોલ એવા સાયિક ધર્મની પ્રાપ્તિ થઈ છે. એટલે હવે કદી એ ધર્મરત્ન વિનાશ પામશે નહિ. તેમજ બીજા છ કરતા તે તારકેના ક્ષાયિક ધર્મની વિશેષતા-પ્રકૃષ્ટતા તીર્થંકરપણાના કારણે છે (૨) પરમાત્મા બીજા ભવ્યજીને કલ્યાણ સંપાદન કરી આપે છે. એ હકીકતનું રહસ્ય સમજવા જેવું છે. આત્મા જ્યારે ઉત્તમ કોટિના ક્ષાયિક ધર્મનું કેન્દ્રસ્થાન બની જાય છે, ત્યારે એ મહા ગુણવાન વિભૂતિના હાથે સહજ રીતે પરોપકાર અને પરકલ્યાણ થયા કરે છે. જે આત્માઓને આવા ઉત્તમ ધર્મની પ્રાપ્તિ તો શું પણ એની છાયા સરખીય નથી તેઓ પરોપકાર કે પરિકલ્યાણને સમજવા પણ શક્તિમાન છે? ના, નથી જ.
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
તે પછી એવાઓથી પરનું કલ્યાણ થવાની વાત કયાં રહી? આજે પરોપકારના ઝંડાધારીઓ ઘણા નીકળી પડ્યા છે. પરંતુ સર્વજ્ઞકથિત ધર્મની પ્રાપ્તિ કે તેની છાયા વિના તેઓ પરોપકારને બદલે સ્વપરની વિટંબણું કરી રહ્યા છે.
(૩) શ્રીતીર્થકર પરમાત્માની પરોપકારની પ્રવૃતિહીન આત્માઓને પણ કલ્યાણકર હોય છે. એ તારકે પશુઓના પ્રતિબંધ માટે પણ અથાગ પરિશ્રમ વેઠે છે.
આ અવસર્પિણીકાળના વીસમા તીર્થપતિ શ્રીમુનિસુવ્રતસ્વામીની પરે પકારની પ્રવૃત્તિ અશ્વ જેઓ પશુને પણ. પ્રતિબંધ કરનારી થઈ હતી. તેઓ પ્રતિષ્ઠાનપુરથી ખાસ . અશ્વના ગતિબંધ માટે એકજ રાત્રિમાં ૬૦ એજનને વિહાર કરીને ભરૂચ પધાર્યા હતા. અશ્વ પ્રતિબોધનો પ્રસંગ
મગધ નામને દેશ. જે વિશાલ તેજ સમૃદ્ધ. મગધ દેશના અલંકાર સમી રાજગૃહ નામની નગરી. એ નગરી ધનકુબેરેના વસવાટથી અલંકૃત હતી. વિદ્વાનના વસવાટથી સૌભાગ્યવતી હતી. દેવવિમાન શા જિનમંદિરે અને એના ગગનચુંબી શિખર રાજગૃહીની ગૌરવગાથા સમા હતા. ભૂપાલ સુમિત્રનું રાજવીનું તેજ દુશ્મનોના મદને ઓગાળી રહ્યું હતું મહારાણી પદ્માવતીદેવીનું અનુપમ શીલ અને લાવણ્ય લક્ષ્મીદેવીનું કીડાસ્થાન બની ગયું હતું સ્વાતિ નક્ષત્રમાં છીપમાં જેમ પાણદાર મેતી પાકે તેમ મહાદેવીના
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉદરથો પુત્રરત્નને જન્મ થયો. સુમિત્રા મહારાજના કમળવનસ માકુળમાં રાજહંસ જેવા પુત્રથી દીર્ઘકાળથી નાથ વિહેણું ભૂમંડલ, જાણે સનાથ બન્યું. સમગ્ર રાજગૃહ આનંદ અને ઉલલાસમાં ગરકાવ બની ગયું.
શું દે કે શું દેવેન્દ્રો, શું માને કે શું પશુપક્ષીઓ સમગ્ર વિશ્વ માટે અજ્ઞાનની કાજળ ઘેરી રાત્રિને અંતે જાણે દિવ્યપ્રભાત પ્રગટયું !
મહારાજા સુમિત્ર અને મહાદેવી પદ્માવતીને આ પુત્રરત્ન તે જ આપણું વીસમા તીર્થપતિ મુનિસુવ્રત સ્વામી ત્રણ ત્રણ જ્ઞાનથી યુક્ત પ્રભુ બાલ્યકાળથી મહાપ્રૌઢ લાગતા હતા બાલ્યવય વિતાવીને પ્રભુ યૌવનને આંગણે આવી ઉભા.
યૌવન એટલે કામદેવનું કીડાગૃહ ત્યાં ભલભલા યુવાને દિવાન બની જાય છે. પણ પ્રભુ તે જન્મથી મહાવિરાગી હતા. સુમિત્રમહારાજાએ રાજ્યભાર પ્રભુને સેંગે. ઝમગમતા વિરાગ્ય સાથે પ્રભુ રાજ્યનું પાલન કરી રહ્યો છે.
ગગનમાં વિજ ઝબુકે તેમ એકવાર પ્રભુના રાજ્ય દરબારમાં નવ લોકાંતિક દે આવ્યા. તેજને અંબાર વેરતા એ દેએ પ્રભુને દીક્ષા અવસરના વધામણાં આપ્યા. તરત જ પ્રભુએ સાંવત્સરિક મહાદાન આપ્યું. ત્યાં ચેસઠ ઈન્દ્રો અને અસંખ્ય દેવે દીક્ષા કલ્યાણક ઉજવવા દેડી આવ્યા. સહુએ પ્રભુનું અદ્દભૂતપૂજન-અર્ચન કર્યું. રાજપાટને ત્યાગ કરી પ્રભુએ પ્રવ્રજ્યા અંગીકાર કરી.
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રવજ્યા એટલે મુક્તિને મંગલમાર્ગ. જ પ્રવજ્યા એટલે સંસારકારાગૃહમાંથી મુક્તિ.
પવનની જેમ અખલિત ગતિએ પ્રભુ પિતાની ચરણરજથી પૃથ્વીતલને પાવન કરી રહ્યા છે. કર્મક્ષયની સાધના કરતાં-કરતાં શુકલધ્યાન રૂપી કુહાડાની તીક્ષણ ધારાથી. મેહના વિષવૃક્ષને કાપી નાખી પ્રભુએ કેવલજ્ઞાન પ્રાપ્ત કર્યું. વિશ્વના સર્વ પદાર્થોની ત્રણે કાળની સઘળી અવસ્થાઓને પ્રકાશિત કરવાનું મહાસામર્થ્ય હોય છે. એ જ્ઞાનમાં પ્રભુને કેવલજ્ઞાન થયેલું જાણું ઈન્દ્રો પરિવાર સાથે મૃત્યુલોકમાં દોડી આવ્યા અને સમવસરણની રચના વગેરે દ્વારા રમણીય પૂજાભક્તિ કરી. ઈન્દ્રોના હૈયામાં જાણે ભકિતને સાગર ઉમટે છે. બધાજ દેવેન્દ્રો યથાક્રમે પિતપોતાના સ્થાને બેસી ભગવંતની પથું પાસનામાં લાગી ગયા.
પ્રભુ ભવ્ય આત્માએ રૂપી મત્ત મયુરને ઉલ્લસિત કરવા જાણે જલધર ન હોય ? અને ક્રોધ, માન આદિ કષારૂપ ગ્રીમકાળના બળતા તાપથી સળગી રહેલા પ્રાણીમાત્રને શીતલચંદનના વિલેપન કરતા મહા ધન્વન્તરી ન હોય એવા લાગતા હતા ! ઝળકતી અંજનવાણી સુકમળ કાયાને ધારણ કરનારા એ ત્રિભુવનપતિ વિદ્યુલલતા સમા તેજસ્વી ભામંડલથી શોભતા હતા. ઈન્દ્રધનુષ જેવા વિકુરિત ધર્મચકના ધારક હતા. સૌધર્મેન્દ્ર અને ઈશાનેદ્ર પિતાના સુકોમળ હાથે બગપંકિત શા ધવળ ચામરેથી પરમાત્માને વીઝી રહ્યા હતાં.
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
એ વિશ્વવંધ વિભૂતિએ શું દરિદ્ર કે શું શ્રીમંત, શું રંક કે શું રાજા, શું નર કે શું અમર, શું પશુ કે પક્ષી સંસારના દુઃખીયા જીવને શિવસુખને રસાસ્વાદ કરાવતી વિષય વિષની ઓળખ આપતી, અને અનંત કલ્યાણને નિકટ ખેંચી લાવતી ધર્મદેશના આપી. દેશનાની અખંડ અમી. ધારાથી પ્રાણીમાત્રની આત્મભૂમિને પ્રશાંત બનાવી દીધી. વિષય કષાયના ભભુકતા હુતાશનને બુઝવી નાખ્યું. ત્યાર પછી ધર્મતીર્થની સ્થાપનાને મંગળવિધિ થયે. શ્રમણું પ્રધાન ચતુર્વિધ સંઘની સ્થાપના થઈ. વીસમા તીર્થપતિનું ધર્મશાસન પ્રવર્તમાન થયું.
ત્યારપછી તેજસ્વી સૂર્યની જેમ ભવ્યકુમુદના વનખંડનું વિધન કરતા ભુવનગુરુએ એકવાર ભરૂચ નગર તરફ વિહાર કર્યો. એક જ રાત્રિમાં ૬૦ જન ચાલી ને પ્રભુ ભરૂચના ઈશાન ખૂણે આવેલા કેરિંટક નામના ઉપવનમાં સમવસર્યા.
જિતશત્રુ રાજાએ સેવકના મુખે જગદગુરુનું શુભાગમન સાંભળ્યું. પ્રમોદપૂર્ણ ચિત્તવાળો રાજા તરત જ અશ્વરન પર આરૂઢ થઈ પ્રભુના ચરણવંદન માટે કેરિટક ઉપવનમાં આવ્યું. આબાલવૃદ્ધ સહુ કેઈ નગરજનો પણ રાજા સાથે ઉપવનમાં આવ્યા છે, સહુને વીતરાગના દર્શન વંદનને થનગનાટ જાગ્યો છે.
શ્રીજિનેશ્વરદેવના ચરણયુગલ લોકોત્તર સર્વ સંપત્તિનું અનન્ય ધામ બની ગયા હતા પુલકિત હૃદયે પરમાત્માને
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રણામ કરી, અંજલિ જેડી રાજા ભગવત્પાદારવિંદમાં ભ્રમર થઈને બેઠે. પરમાત્માની અમૃતવાણીનું સંભ્રમપૂર્વક એકચિત્ત શ્રવણ કર્યું.
પરમગુરુ મુનિસુવ્રતસ્વામીના પ્રથમ ગણધરદેવ સ્વયં જ્ઞાની હતા. છતાં ભવ્યજીના પ્રતિબંધ માટે તેમણે ભગવંતને પ્રશ્ન કર્યો–કરૂણાનિધિ પ્રભુ ! દેવ મનુષ્ય અને તિયાથી ભરચક આ પર્ષદામાં આપની દિવ્ય ધર્મદેશના સાંભળી કેટલા આત્માઓએ પહેલી જ વાર સમ્યકત્વરને પ્રાપ્ત કર્યું અને સંસારને પરિમિત બના ?
અનંતજ્ઞાની નાથે વેધક અને બેધક વચનોથી જ્યારે પ્રત્યુત્તર આપે ત્યારે પ્રભુના દાંત જાણે કુંદપુષ્પની કાંતિની અને વેતવર્ણની હરિફાઈ કરી રહ્યા હતા. પ્રભુએ કહ્યું સૌમ્ય ! સાંભળ. નરપતિ જિતશત્રુના અશ્વરત્ન અભેદ્યગ્રંથીને મહાપુરુષાર્થથી ભેદીને ભવચક્રમાં પહેલી જ વાર સમ્યકત્વરત્ન પ્રાપ્ત કર્યું છે. તે સિવાય આ વિશાળ પર્ષદામાંથી કઈ જીવે નવું સમ્યક્ત્વ પ્રાપ્ત કર્યું નથી. આ સાંભળતાં જ જિતશત્રુ રાજાને ભારે આશ્ચર્ય થયું એ હો! મારા અશ્વત્નને બધિરત્નની પ્રાપ્તિ! એણે પરમાત્માને વિનયભાવે પૂછયું દેવાધિદેવ! મેહની પ્રબળતાને કારણે માનને પણ રાગદ્વેષ છોડવાને આ ભવ્ય પુરુષાર્થ દુષ્કર છે અને અવિવેક ભર્યા પશુ જીવનમાં તે અદ્દભૂત આત્મમંથન સિવાય અતિશય છે આ અવરને પૂર્વજન્મમાં
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
એવુ શું આત્મમથન અથવા ધમ પુરુષાર્થ કર્યાં હતા કે જેના પ્રતાપે આપની વાણી સાંભળતાંજ એણે એધિરત્નની પ્રાપ્તિ કરી !
તારકદેવ ! આપને બીજી એક વાત જણાવી દઉં કે આપના પાદવદન માટે હું' આ અશ્ર્વરત્ન પર આરૂઢ થઇને ચાલ્યે. અને જ્યારે ત્રણલેાકના તિલક સદેશ આપના સમવસરણને નીહાળ્યું ત્યારે મે' ઘેાડા પરથી ઉતરી પગે ચાલવા માંડ્યું. એ દરમ્યાન સકલજં તુઓના ચિત્તને પરમ આનદ આપતી મેઘના ગજારવ જેવા ગંભીર ઘાષવાળી અને ભવસાગરમાં નૌકા સમી આપ કૃપાનાથની દિવ્ય ધમ દેશનાના મરધ્વનિ કાને પડતાં જ આાનંદથી અશ્વરનની ચક્ષુ આતૢ ખની ગઈ, બન્ને કાન સ્તબ્ધ થઈ ગયા. એની રામરાજી વિશ્વર થઈ ગઈ અને ક્ષણવાર અશ્વરત્ન સ્તબ્ધ થઈ ગયા. આગળ ચાલતાં એ આપની દેશના સાંભળવામાં તલ્લીન બની ગયા હૈાય એમ લાગતું હતુ. અમે સમવસરણની નજીક આવ્યા ત્યાં તે અપૂર્વ પ્રમાદરસને અનુભવતા આ અશ્વરત્ને આગળના એ ઢીંચણુ ભૂમિ પર સ્થાપ્યા! અને આપને નમીને એ જાણે સઘળા પાપેથી મુક્ત થયેલા પેાતાની સુવિશુદ્ધ મનેાભાવનાને સૂચવી રહ્યો હતા.
પ્રભુ અશ્વરત્નની પૂર્વે ક્યારેય નહિ જોયેલી ચેષ્ટાઆથી આશ્ચય મુગ્ધ થઈ આપના ચરણોમાં હું આન્યા હતા. આ ઘટના પછળનું રહસ્ય જાણવા મારૂ મન ખૂબજ ઉત્કંઠ અન્યું છે. કુપા કરી એનું રહસ્ય પ્રકાશે !
5.
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૯
ભગવાન શીતલવાણથી બેલ્યા. સૌમ્ય ! સાંભળઆ ! પૃથ્વીતલ ઉપર પવિનીબેટ નામનું નગર છે. નગરની શોભા અને સમૃદ્ધિ અપાર છે. ત્યાંની પ્રજાવ્યસની છે. એ પ્રજાને બીજુ નહિ પણ પરમાર્થનું ભારે વ્યસન લાગ્યું છે એ પ્રજા લોભી છે કારણ કે એને સદ્દવિદ્યાને ખૂબ લાભ લાગે છે. એ પ્રજા આળસુ પણ એવીજ છે કારણ કે પાપની પ્રવૃત્તિમાં પ્રમાદ સેવનારી છે. કરોડપતિઓના આવાસ મંદિરે કટિદેવજ લહેરાય છે. એ ચંચળ ધજાઓ, લક્ષમીની ચંચળતાને સૂચવી રહી છે.
એ નગરમાં જિન ધર્મ નામને શ્રેષ્ઠિપુંગવ વસે. એને ત્યાં ધનના અખૂટ ભંડાર. શેઠને જૈનધર્મ ઉપર અટલ શ્રદ્ધા. એના શ્વાસે શ્વાસે ધર્મપ્રેમ ધબકતા. નવતત્વને એ ઉંડો અભ્યાસી અને જિનધર્મનું સુંદર આરાધના કરનાર પરમશ્રાવક હતો.
એ નગરમાં બીજા સાગરદત્ત નામના શેઠ વસતા હતા. શેઠ શિષ્ટજનેમાં માનનીય અને દીન અનાથેના બેલી હતા. શેઠને ત્યાં ધનદેલતના ભંડાર ભર્યા હતા. તેઓ દાનધર્મના ખૂબ પ્રેમી હતા. જિનદાસ શેઠ સાથે એમને ગાઢ મિત્રતા હતી. સાગરદત્ત શૈવધર્મી હતા પણ મિત્ર સાથે રોજ જિનમંદિરે જતા અને પંચમહાવ્રતના અડગ આરાધક જૈન સાધુઓની પર્યું પાસના કરતા. જીવનની એક સુવર્ણપણે આ મહાશ્રમણે પાસે ધર્મશ્રવણુ કરતા સાગરદન શેઠે તેમના મુખે એક ગાથા સાંભળી કે
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
..जो कारह पडिम जिणाण जियरागदोसमोहाण।
सो पावह अन्नभवे भवमहणं धम्मवररयणं ॥१॥ અર્થ : જે પુણ્યાત્મા રાગ-દ્વેષ-મેહ વગેરે આંતરશત્રુઓ ઉપર સર્વથા વિજય પ્રાપ્ત કરનાર શ્રીજિનેશ્વર ભગવંતનું બિંબ ભરાવે છે તે જન્માતરમાં સંસારસાગરનું મથન કરી નાખનાર ધર્મરત્નને પ્રાપ્ત કરે છે. - આ ગાથા સાંભળીને સાગરદત્તને મને રથ જાગે કે “હું જિનેશ્વર ભગવાનનું બિંબ ભરાવું” એણે તરત જ પિતાના પરમમિત્ર જિનધર્મને આ મરથ જણાવ્યું. જિન ધર્મશ્રાવકે સાગરદત્તની ભવનાશિની ભાવનાને વધાવી લીધી. પ્રોત્સાહન આપી વધુ દઢ બનાવી. સાગરદને સુવર્ણય પ્રતિમા ભરાવીને મહામહોત્સવ પૂર્વક એની પ્રતિષ્ઠા કરાવી. પિતાની ભાવના સફળ થવાથી એણે અપૂર્વ આનંદ અનુભવે.
આ પહેલા સાગરદનશેઠે એ નગરની બહાર એક મહાદેવનું મંદિર બંધાવ્યું હતું. મહાદેવના લિંગને ઘીથી પૂરવાના દિવસે ત્યાં બાજુના મઠમાં રહેલા સંન્યાસીઓ મઠમાંથી ઘીના ઘડા બહાર કાઢી રહ્યા છે. ઘણા વખતથી એકજ ઠેકાણે પડી રહેલા એ ઘીના ઘડાઓ નીચે ઘણી ધીમેલ જામી ગઈ હતી.ઘડાઓ ઉપાડતાની સાથે જ ધીમેલે ટપોટપ નીચે પડવા લાગી. મંદિરથી મઠ સુધીનો રસ્તે શામેલેથી ભરચક ભરાઈ ગયે. સંન્યાસીઓ નિયપણે ધીમેલે ચાંપતાં આપતાં ઘીને ઘડા શિવમંદિરમાં લઈ જાય
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
પા
છે. સાગરદત્ત શેઠ એ કચડાતી ઘીમેલેને પેાતાના બેસના છેડાથી હળવે રહીને રસ્તાની એક ખાજુએ ખસેડે છે. સાગરદત્તની જીવદયાની આ પ્રવૃત્તિ એક જટાધારી સન્યાસીને ન ગમી. અણગમામાંથી ક્રોધ ભભુકી ઉઠયા. ક્રોધમાં એલાન અનેલા સન્યાસીએ ધીમેલા ઉપર પગ પછાડી ઘીમેલેાને કચડી નાખી અને શ્વેતામ્બરાની જેમ તુ પણ દયાના ઢીગલા થઈ ગયેા લાગે છે, એમ કહીને સાગરઢત્તની મશ્કરી ઉડાવી.
જડાધારી મિથ્યાત્વથી અધ બન્યા છે. વાસ્તવમાં તા એણે સાગરદત્તની નહિ પણ ધર્મનું મૂળ અહિંસાની
મશ્કરી કરી છે.
ક સત્તા જટાધારી સામે હસે છે, અને જાણે હવે હું તને અસખ્ય અન"તકાળ સુધી કચડીશ એમ કહી રહી છે.
અજ્ઞાન જીવા પાપના આવેશ વખતે ખૂબ અસાવધ અને છે. કત વ્યાકત્તવ્યનું ભાન ભૂલી જાય છે. તે વખતે સાચી સલાહ આપનાર દુશ્મન જેવા લાગે છે.
જૈનશાસનની બલિહારી છે. સહુ પહેલા આત્મામાં એ જ્ઞાનના પ્રકાશ પાથરે છે એથી ધર્મની સાચી ભૂખ જાગે છે. ધની સાચી ભૂખ લાગ્યા પછી ધર્માનુષ્ઠાનમાં કયાંય વિવેકની ખામી રહેતી નથી.
જટાધારીની જડતાથી સાગરદત્તને ભારે ખેદ થયા. એને આત્મા ઘીમેલેની હિંસાથી ખળભળી ઉઠયાં. એણ
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
પર
સંન્યાસીઓના ગુરુ પાસે આને ન્યાય માગ્યું પણ “જસા ગુરુ પૈસા ચેલા દેનું નરકમેં ઠેલ ઠેલા એ ન્યાયે સાગરદત્તને કશે ન્યાય મળે નહિ. સાગરદરો જોયું કે આ મુખચક્રવતીઓના દિલમાં દયાને છાંટે નથી. એમના ધર્માનુષ્ઠાને પણ અપવિત્ર છે. આત્મા, પુણ્ય, પાપ, મેક્ષ વગેરે કશું જ આ લેકો સમજતા નથી. સાગરદને અનિચ્છાએ એ દિવસનું શિવમંદિરનું કાર્ય પતાવ્યું. પિતાના ધર્મસ્થાનમાં જાણી બુઝીને થયેલી કરૂણ હિંસા જેવા છતાં અને નિગ્રંથ સાધુઓ પાસે ધર્મ સાંભળવા છતાં રાગદ્વેષની અનાદિની ગ્રંથી એ ભેદી શક્યો નહિ.
આ બનાવ બન્યા પછી કેણ જાણે એના જીવનમાં કેમ અંધારપટ છવાઈ ગયે કે જેથી એ કર્તવ્ય મૂઢ બની આરંભ સમારંભમાં પડી ગયો. સારી રીતે ધન મેળવવામાં સાચવવામાં અને ભેળવવામાં એ મશગુલ બની ગયે. સ્ત્રીપુત્રાદિના રાગે એને ઠીક ઠીક ઘેરી લીધો.ધનના લેભેસાથે સાથે દેશાવર ખેડવા લાગ્યા. રાતદિવસ વેપારની, ધનની, નફા નુકશાનીની ચિંતામાં એ ડુબી ગયે. આ અધ્યાનમાં એણે તિર્યંચગતિનું આયુષ્ય બાંધ્યું.
ભગવાન મુનિસુવ્રતસ્વામી કહે છે-હે રાજન્ ! એ સાગરદત્ત મૃત્યુ પામી અહિં તારા આ અશ્વરત્ન તરીકે ઉત્પન્ન થયેલ છે. પૂર્વજન્મમાં અરિહંતની પ્રતિમા ભરાવી વાવેલા બેધિબીજમાંથી મારી દેશના સાંભળી સમ્યકત્વ રૂ૫ અંકુરની ઉત્પત્તિ થઈ. એને આત્મા મેક્ષ સુખ માટે
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૩
લાયક—પાત્ર બન્યા. આ અવરત્નના પ્રતિખાધ માટે જ એક રાત્રિમાં ૬૦. ચાજનના બિહાર કરી અહિં` આવ્યા છે.
પ્રભુના શ્રીમુખે અશ્વરનના પૂર્વભવ સાંભળી રાજાની ઉત્કંઠા શમી અને ત્યારથી ભગુકચ્છ ( ભરૂચ ) અન્ધાવબાધતીથ તરીકે પ્રસિદ્ધ થયું.
આ રીતે શ્રીતીથ કરવા અજ્ઞાન અને અવિવેકી ગણાતા પશુ જેવા હીન આત્માએ ઉપર પણ મહાન ઉપકાર કરે છે. એ કારણે જ તે તારકેાને પ્રાપ્ત થયેલા ધમ ઉત્તમકાટિના સામીત થાય છે. અને તેથી તેઆ ધનાયક' પણ સિદ્ધ થાય છે.
"
(૪) તીથકરપરમાત્માનું તથાભવ્યત્વ અન્ય ભવ્યાત્માએ કરતા વિશિષ્ટ પ્રકારનું હોય છે, તથાભવ્યત્વ એટલે તે તે જીવની મુકિત ગમનની આગવી ચેાગ્યતા. શ્રી તીથ કરદેવાના આત્માએામાં ખીજા માક્ષગામી જીવા કરતા વિશિષ્ટ પ્રકારની ચેાગ્યતા ડાય છે. અને એ જ કારણે એમને પ્રાપ્ત થતા ક્ષાયિકધમ, પરા સંપાદન, અને હીન આત્માએ ઉપર થતા મહાન ઉપકાર વગેરે વગેરે પ્રવૃત્તિએ અતિઉદારભાત્રવાળી ઢાય છે. લેાકેાત્તર હાય છે. ભાવયાના સાગર એ તારકેાની પ્રવૃત્તિની તાલે કાઇની પ્રવૃત્તિ આવી શકે તેમ નથી. આમાં પ્રખલ કારણુ તે તારકાનું વિશિષ્ટ તથાભવ્યત્વ છે. શ્રો તીર્થંકરદેવ ધના નાયકે શાથી?
૩ નું કારણઃ– ધમના ફળના ઉપભાગ કરનાર
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
છે. શ્રી તીર્થંકરદેવ ધર્મોના ફળ તરીકે આ લાકમાં પ્રાપ્ત થતા અનુપમ સૌંદય –લાવણ્ય આદિના લેાકતા છે.
આ ત્રીજા કારણને વધુ સ્પષ્ટ કરતા ચાર અવાંતર કારણેા આ પ્રમાણે છે.
(૧) ધ્રુમના ફળ સ્વરૂપ અનુપમ રૂપ-લાવણ્ય વગેરે સૌદયના ધારક છે.
ધર્મના
વિશ્વમાં સુંદર રૂપ, લાવણ્ય વગેરેની પ્રાપ્તિ એ ધમસેવનનું જ ફળ છે, ભગવાન શ્રીજિનેશ્વરદેવાને અનુપમ રૂપ, અનુપમ ખળ, અનુપમ યશ અનુપમ સૌંદર્યાદિ ફળ તરીકે પ્રાપ્ત થયા હતા. શ્રી તીથ કર અદ્ભુત રૂપ લાવણ્યાદિનું વર્ણ ન કરવાની શક્તિ કેવળજ્ઞાનીમાં ય નથી. છતાં તેનું આછું વર્ણન શાસ્ત્રમાં આ પ્રમાણે આવે છે.
પરમાત્માના
શ્રી તીથ કરદેવનુ અનુપમ રૂપ
ચારે નિકાયના સમગ્ર દેવતાઓ દેવતાઈ શકિતથી દિવ્યરૂપ વિષુવા શ્રીજિનેશ્વરદેવના પગના અ'ત્રુઠા આગળ મૂકે, એની સાથે સરખાવે તે એ તેજસ્વી અંગુઠા આગળ દેવાએ વિકુવેલુ' પેલું રૂપ બળીને ખાખ થયેલા કાળસા જેવુ... નિસ્તેજ લાગે.
શ્રીઆવશ્યક નિયુકિતકાર ફરમાવે છે કે
મૃત્યુલેાકના સામાન્ય રાજા કરતા માંડલિક રાજાનુ રૂપ અનેકગણુ, . એના કરતાં ખલરામનું અનંત ગણુ,
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
એથી વાસુદેવનું અનંત ગણું, એથી ચક્રવતીનું અનંત ગણું, એથી વ્યંતર દેવનું અનંત ગણું, એથી જોતીષદેવનું અનંત ગણું, એમ આગળ વધતા ભવનપતિ, સૌધર્મ, ઇશાન, સનકુમાર, માહેન્દ્ર, બ્રહ્મલોક, લાંતક મહાશુક, સહસ્ત્રાર, આનત, પ્રાણત, આરણ, અયુત વગેરે દેવલોકના દેવતાઓનું રૂપ અનંત અનંત ગુણ અધિક હોય છે. એથી નવગ્રેવેયકનું અનંત ગુણ અધિક એથી અનુત્તરવાસી દેવેનું અનંત ગુણ અધિક એથી આહારક શરીરીનું અનંત ગણું એથી ગણધરદેવેનું અનંત ગણું અને એથી પણ અનંત ગણું રૂપ શ્રીતીર્થંકર પરમાત્માનું હોય છે.
ભગવાનજિનેશ્વરદેવના રૂપ-તેજની કલ્પના તે કરે કે એ અનંત તેજ કેવું હશે!
શ્રી તીર્થંકરદેવનું અનુપમ બળ પ્રબલ પુણ્યથી શ્રી તીર્થંકરદેવમાં પ્રકૃષ્ટ બળ હોય છે. બાર દ્ધાનું બળ એક આખલામાં, દસ આખલાનું એક ચેડામાં, બાર ઘોડાનું એક પાડામાં, પંદર પાડાનું એક હાથીમાં. પાંચસે હાથીનું એક સિંહમાં, બે હજાર સિંહનું બળ એક અષ્ટાપદમાં, દસ લાખ અષ્ટાપદનું બળ એક બળદેવમાં, બે બળદેવનું બળ એક વાસુદેવમાં, બે વાસુદેવનું બળ એક ચક્રવત માં, દસ લાખ ચક્રવતીનું બળ એક નાગેન્દ્રમાં, એક ક્રોડ નાગેન્દ્રનું બળી એક ઈન્દ્રમાં અને અનંત ઈન્દ્રો જેટલું બળ શ્રી તીર્થંકર પર માત્માની ટચલી આંગળીમાં હોય છે... . ;
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
• વીતરાયના ક્ષયશમની વિશેષતાથી સંસારમાં રહેલા આત્માઓનાં બળને અતિશય વર્ણવતા શાસ્ત્રકાર
' એક બાજુ સેળ હજાર રાજાએ હાથી, ઘોડા, રથ અને પાયદળ વગેરે સમગ્ર સૈન્ય સાથે કુવાના કિનારે ઉભા રહી સાંકળથી બંધાયેલા વાસુદેવને ખેંચે તે એ ખેંચાય નહિ. પરંતુ વાસુદેવ એક બાજુ જમણા હાથે ભેજન કરી રહ્યો હોય ને ડાબા હાથે બેદરકારીથી પણ સાંકળ ખેંચે તે એ બધા રાજાઓ વાસુદેવના હાથમાંથી સાંકળ મૂકાવી શક્તા નથી.
બત્રીસ હજાર રાજાએ પિતાના સર્વબલથી સજજ થઈને કુવાના કિનારે રહેલા અને સાંકળથી બંધાયેલા ચકવતીને ખેંચે તે તે ખેંચાય નહિ. પણ ચક્રવતી પિતાના ડાબા હાથે તે સાંકળને ખેંચે તે બધાય ભેંય ભેગા થઈ જાય. - વાસુદેવના બળ કરતા ડબલ બળ ચક્રવર્તીને હેય છે એના કરતા અપરિમિત બલવાળા શ્રી તીર્થંકરદેવ હેય છે કારણ કે વીર્યંતરાયકર્મના સંપૂર્ણ ક્ષયથી તે પ્રાપ્ત થયેલું હોય છે. - દેવે જેવું સુરૂપ અને સુકોમળ શરીર મનુષ્યોને મળતું નથી. પણ તપ વગેરેની આરાધનાથી મનુષ્યોને દેવે કરતા અધિક શક્તિવાળું શરીર મળી શકે છે. તપથી
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૭
જે લબ્ધિ અને સિદ્ધિએ મનુષ્ય મેળવી શકે છે તે દેવતાઓને મળવી સંભિવત નથી.
શ્રી તીથ કરદેવના અનુપમ ચશ ચારગતિરૂપ ભીષણ સંસારમાં ચેમેરથી સંતાપ આપી રહેલા અને અનાદિ કાળથી પીડી રહેલા રાગ-દ્વેષ, કામ કોષ, વિષય-કષાયાદિ આંતર શત્રુએ સાથે ધમ ધ્યાનના સંગ્રામ ખેલી તીથ કરાએ જે મહાન જિત મેળવો એના યશ અન ́તકાળસુધી દિગંત વ્યાપી અન્યા રહે છે. (૨) દેવેન્દ્રોએ કરેલી અષ્ટ મહાપ્રાતિહાર્યાંદિની મહાપૂજા શાભાના અધિકારી છે”
શ્રી તીથ કરદેવ સિવાય અન્ય કેઈને આ મહાશેાભા પ્રાપ્ત થઈ નથી. થતી નથી અને થશે પણ નહિં. કેવળજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ થયા બાદ ઠેઠ નિર્વાણુ સુધી અષ્ટમહાપ્રાતિહાય ની શૈાભા શ્રીતીશ “કરભગવતાની સાથે જ હાય છે. આ શૈાભા પણ ધના ફળસ્વરૂપે પ્રાપ્ત થયેલી હાય છે. અષ્ટ મહાપ્રાતિહાય
(૨) અશોક વૃક્ષ તે તે તીથ કરદેવના શરીરથી આરગણું ઉંચું, એક ચેાજનથી કંઇક અધિક પહેાળું અને દેવ નિર્મિત હાય છે.
(૨) પુષ્પ વૃષ્ટિ : સમવસરણની ભૂમિમાં દેવતાએ પાંચવણ ના અને નીચા ડી'ટાવાળા પુષ્પાની વૃષ્ટિ કરે છે.
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩) દિવ્ય ધ્વનિ પ્રભુની વાણીમાં દેવતાઓ વડૅ પૂરવામાં આવતા સ’ગીતના સૂર
(૪) ચામર : ચદ્રના કિરણૢાથી પણ ઉજવલ ચામર. (૫) આસન સ્ફટિક રત્નમય સિંહાસન કે જેના ઉપર બિરાજમાન થઈ પ્રભુ દેશના આપે છે.
(૬) ભામ'ડલ : સૂર્ય મ`ડલની પ્રભાથી પણ અધિક તેજસ્વી ભામંડલ· પ્રભુનાં મસ્તક પાછળ હાય છે.
:
(૯) દેદુંદુભિ : કાનને ખૂબ પ્રિય એવા દુ ંદુભિ નામના દેવ વાજિંત્રના ગભીર ધ્વનિ આકાશમાં થાય છે.. જાણે પ્રભુ પધાર્યાં છે એની જગતમાં જાહેરાત કરે છે.
(૮) છત્રત્રય : મસ્તક ઉપર ત્રણ છત્રની શાભા હોય છે. (૩) ‘સઘળી પુણ્ય પ્રકૃતિઓના ઉદયથી પ્રાપ્ત. થતી ઉદાર રીદ્ધિને અનુભવ કરનારા છે.’
3
સ શ્રેષ્ઠ તીથ કરનામ કના અથવા તેની સાથે સ પુણ્ય પ્રકૃતિઓના વિપાકેાયથી પ્રાપ્ત થતી સમવસરણુ, ચેાત્રીશ અતિશય, પાંત્રીશવાણોના ગુણુ, નવસુવર્ણ કમલની રચના વગેરે રદ્ધિના અનુભવ તી કરદેવને જ હાય છે. જઘન્યથી કરાડ દેવાની સેવામાં સતત હાજરી વગેરે સમૃદ્ધિ લેાકેાત્તર વિશિષ્ટ પુણ્યનું સૂચન કરે છે.
(૪) ‘દેવ-દેવેન્દ્રોમાં સમવસરણાદિની રચના માટે અલૌકિક દૈવી શકિત વિદ્યમાન હોવા છતાં શ્રી તીર્થંકર-ઢવાની ગેરહાજરીમાં સ્વતંત્ર રીતે તે રચના કરી.
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
શકતા નથી. જ્યારે શ્રીજિનેશ્વરને કેવલજ્ઞાન શાય ત્યારે જ તેમના આધિપત્યપણુમાં દેવે સમવસરણાદિની રચના કરી શકે છે. શ્રીતીર્થંકરદેવ ધર્મના નાયક શાથી?
૪થું કારણ ધર્મનો અથવા તેના ફળને નાશ થતો નથી, શ્રી જિનેશ્વર ભગવંતના ધર્મને અથવા ધર્મના ફળ તરીકે આ લોકમાં જે રોદ્ધિ વગેરે પ્રાપ્ત થાય છે. તેને વિનાશ-વિઘાત થતું નથી. આ હકીકતને સ્પષ્ટ કરવા ચાર અવાંતર કારણે આપે છે. - (૧) ધર્મનું ફળ આપનાર પુણ્યબીજ અવધ્ય છે. અથાત્ નિષ્ફળતા વિનાનું છે. અવશ્ય ફળ આપનારું છે. અમેઘ છે. નિરાશસભાવે કરેલી ઉચ્ચતમ ધર્મ સાધનાથી ઉપજેલું એ પુણ્ય સાનુંબંધ છેનિકાચિત એટલે કે નિરુપક્રમ છે અને એ પુણ્યબીજ એના આધારભૂત શ્રીતીર્થંકરપરમાત્માના આત્માથી પુષ્ટ થયેલું છે. ભગવંતના આત્માની વિશિષ્ટ યોગ્યતા અને વિશિષ્ટ ધમપુરુષાર્થથી કેઠ સુધી એકસરખું વિશિષ્ટ ફળ આપે એવું તે તારકનું પુણ્ય છે. - (૨) શ્રીતીર્થક૫રમાત્માના પુણ્યથી ચઢીયાતું પુણ્ય જગતમાં બીજા કોઈનું નથી. જે એમનાં કરતાં અધિક પુણ્ય હોય તે જ એમનાં કરતાં અધિક ફળની પ્રાપ્તિ સંભવે અને તે જ શ્રી તીર્થકરદેવના પુણ્ય ફળમાં વિધાતની આપત્તિ આવે પરંતુ તેવા સર્વોત્કૃષ્ટ પુણ્યને અધિકારપ્રાપ્તિ બીજાને હોતી નથી.
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૦
(૩) પાપના ક્ષય થયા હાવાથી ધમ કે ધમફળના વિદ્યાત થતા નથી.
પાપથી કલંકિત અથવા પાપનુ` સહેલાવી પુણ્ય ખામીવાળું, અધુરુ' હાય છે. અને તેના વિદ્યાત થવાને સ'ભવ છે.શ્રીતી ‘કર ભગવતના આત્માઓએ પાપના સમૂળ ક્ષય કર્યાં હૈાય છે. પાપની જટા માળીને ભસ્મ કરી છે. તે મહાપુરુષના પુણ્યમાં ખામી કે વિદ્યાતના સંભવ નથી.
(૪) વગર કારણે વિઘાતના સભવ નથી. કારણ વગર ધ ફળને વિધાત થાય નહિ. ધ ફળના વિદ્યાતમાં કારણભૂત પાપ જ રહ્યા નથી તેા વિદ્યાત કયાંથી થાય ? કારણ વિના કદી કાય થતું નથી. કારણ વગર કાર્ય થતું હાય તા અમુક સમયે જ કેમ થાય છે? હંમેશ કેમ થતું નથી. ? અમુક ચાક્કસ સમયે જ કાય થાય છે એ સૂચવે છે કે એમાં કોઈ કારણ રહેલુ છે. પ્રસ્તુતમાં શ્રો તીર્થંકર પરમાત્માને ધમફળના ઉપલેાગમાં વિધાત કરે એવુડ કાઈ કારણુ–પાપ રહ્યું નથી તેથી વિદ્યાત થતા નથી.
મહાસાગરનાં મેાતી:
કિ.૧-૭૫
શ્રુતસાગરના અગાધજલમાં ડુબકી મારનાર કેાઈ વિરલ મરજીવાને મળતા મહામુલા આઠ મેાતીની આછી રૂપરેખા આમાં અપાઈ છે. અષ્ટ પ્રવચન માતા રૂપ બેનમૂન આઠ મેાતીના સ્વરૂપ સાથે ખીજી પણ કેટલીક મામિક લેખ સામગ્રીર્થી સભર આ પુસ્તક છે.
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈનશાસનને મહામંગલકારી તપધર્મ - અનંત ઉપકારી જિનેશ્વરભગવંતેએ મેક્ષના અસંખ્ય
ગો–માર્ગો બતાવ્યા છે. તેમાં તપગ પણ મહત્ત્વને ચોગ છે. અનંત આત્માઓને તપધર્મથી આ લેકમાં ધન, આરોગ્ય, સુખ સૌભાગ્યાદિ અગણિત લાભની પ્રાપ્તિ થઈ છે. પરલોકમાં તેઓ મહાસુખી થયા છે અને અંતે અનંત અવ્યાબાધ સુખના ધામ મોક્ષને વર્યા છે.. આયંબીલના વધતા ક્રમે કરવામાં આવતો શ્રી વર્ધમાન તપ સર્વ તપમાં શ્રેષ્ઠ તપ છે. આ તપનું સેવન આત્માને વિરાગી બનાવી. ત્યાગધર્મની સચોટ કેળવણ આપે છે. આત્મશાંતિ, વિકારો અને વાસનાઓનું દમન એ આ તપનું ખાસ પ્રજન છે. દુઃખ દારિદ્રય અને દૌર્ભાગ્ય દૂર કરી. સંસારની અનેક આપત્તિઓ અને સંકટમાંથી સમાધિપૂર્વક પસાર થવાનું ધૈર્ય વર્ધમાન તપની આરાધનથી મળી શકે છે. જૈનશાસનના કોઈ પણ યુગની સુવિશુદ્ધ આરાધના પુણ્યાનુબંધી પુણ્યને બંધ કરાવે છે. તપધ જેમ કર્મનિર્જરાનું અજોડ સાધન છે તેમ પુણ્યાનુબંધી પુણ્ય બંધને પણ હેતુ છે. આરાધક આત્માઓને સંસાર અટવી પાર કરવામાં આ પુણ્યાનુબંધી પુણ્ય ભેમીયાની ગરજ સારે છે.
આ તપનું વિધિપૂર્વક આરાધના કરવાથી શ્રીતીર્થકર નામકર્મ બંધાય છે. લાગલાનટ આરાધવામાં આવે તે પણ ૧૪ વર્ષ ૩ માસ અને ૨૦. દિવસે આ તપની
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
પૂર્ણાહુતિ થાય છે. આટલે દીર્ઘતપ પ્રાયઃ બીજે કઈ જાણવામાં નથી. કેઈવિરલ આત્માઓ જ આ તપ સંપૂર્ણ કરી શકે. પૂર્વકાળમાં રોજીંદા જીવનમાં ત્યાગ અને તપ સહજ રીતે વણાયેલા હતા જ્યારે આજે ભેગ-વિલાસને વાયુ સુસવાટા બંધ વાઈ રહ્યો છે. ઉદુભટ ભોગ સામગ્રીથી માનવનાં મન આળાં અને અપવિત્ર બની રહ્યાં છે. ધાતુઓના ઉત્તેજક મરચા અને મસાલાથી ભરપૂર તામસી ખાન-પાનથી શરીર રોગ ગ્રસ્ત થઈ રહ્યા છે. ઈન્દ્રિઓના વિકારોમાં દિનપ્રતિદિન ભરતી આવી રહી છે. લેગ સામગ્રીની ગુલામી સહુને આકુળ-વ્યાકુળ કરી રહી છે. પરમાર્થ વિસરાઈ રહ્યો છે. પરદુઃખભંજનની ભાવના લુપ્ત થઈ રહી છે. આવા અનેક અનિષ્ટના સર્જક અને અગણિત સુકૃતના લેપક આ વિષમ યુગમાં શ્રી વર્ધમાનતપ વિગેરે નિર્મળ તધર્મની સાધના સિવાય આત્મકલ્યાણ સુલભ નથી. ખરેખર શ્રીવર્ધમાનતપને જીવનમાં મહાસાવિતા લાવનારી સંજીવની કહીએ તે અતિશયોક્તિ નથી. સમ્યફ તપના વિશિષ્ટ લાભઃ
चक्रे तीर्थकरैः स्वयं निजगदे तैरेव तीर्थ करैः श्रीहेतुर्भवहारिदारितरुजः सन्निर्जराकारणम् । सद्यो विघ्नहरं षोकदमनं मांगल्य मिष्टार्थकृत् देवाकर्षणमारदर्पदलन तस्माद्विधेय तपः ॥ १॥
અર્થ : સંપત્તિને હેતુ,સંસારને નાશ કરનાર, રેગોને હઠાવનાર નિર્જરાના પરમ સાધનરૂપ, વિદનેને શીધ્ર નાશ કરનાર, દુર્દાન્ત ઈન્દ્રિયને કાબુમાં લાવનાર, શ્રેષ્ઠ મંગલ
શનિ નથી.
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્વરૂપ, ઈટ સાધી આપનાર દેવેને પણ આકર્ષનાર અને કામના ઉન્માદનું દમન કરનાર સમ્યફ તપને પ્રીતીર્થકર દેવેએ પતે કર્યો છે અને તે શ્રીતીર્થકરેએ ભવ્યજીને ઉપદે છે. માટે સમ્યક્તપ ભવ્યાત્માઓએ સતત આચરવા [ છે. શ્રીતીર્થકરોએ પણું કર્મક્ષય માટે તપ આચર્યોહતોઃ
જાણુતા વિહુ જ્ઞાને સંયુત તે ભવ મુક્તિ નિણંદ. જેહ આદરે કમ ખપાવે તે તપ શિવતરૂ કંદરે ભાવિકા
શ્રીતીર્થંકરદેવે નિર્મળ મતિ-શ્રુતઅને અવધિ એ ત્રણ જ્ઞાન સાથે જ દેવભવમાંથી આવી માતાની કુક્ષીમાં અવતરે છે. જેમના જન્માભિષેકને ઉત્સવ દેવતાઓ અને ઈન્દ્રો ઉજવે છે. જેઓનું જીવન મહાવૈરાગ્યથી ઝગમગતું હોય છે. ચારિત્ર અંગીકાર કરતાની સાથે ચેણું મન ૫ર્ય વજ્ઞાન ઉત્પન્ન થાય છે. તેજ ભવમાં ચાર ઘાતીકને ક્ષય કરી કેવળજ્ઞાન પામવાના હોય છે. અને અઘાતી કર્મ નષ્ટ થએ મુક્તિએ પહોંચવાના હોય છે. તે શ્રીજીનેશ્વરદે પણ છદ્મસ્થ અવસ્થામાં કર્મના ક્ષય માટે ઘોર તપનું આચરણ કરે છે. આ અવસપીણીના પ્રથમ તીર્થપતિ શ્રી રાષભદેવ ભગવાને વર્ષીતપ કર્યો હતો અને મહાવીર પ્રભુએ પણ દીક્ષા દિવસથી માંડીને સાડા બાર વર્ષ સુધી સતત ઘેર તપ કર્યો હતા. ૧ છ માસી, ૧ પાંચ દિવસ ન્યૂન છ માસી,૯ચૌમાસી, ૨ ત્રણ માસી, ૨ અઢી માસી ૬ માસી, ૨ દેઢમાસી, ૧૨ મા ખમણ, ૭૨ પાસ ખમણ, ૨૨૯ છઠ, ૧૨ અઠ્ઠમ, બે
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
દિવસની ભદ્ર પ્રતિમા, ચાર દિવસની મહાભદ્ર પ્રતિમા અને બાર દિવસની સર્વતેભદ્ર પ્રતિમા વગેરે ઘેર તપ પ્રભુમહાવીર દેવે કર્યો. સાડાબાર વર્ષમાં પારણાના દિવસો માત્ર ૩૪ ગયા. પ્રભુએ બધું તપ પાણી વિનાને એવીહાર કર્યો હતે. તે ભવમાં નિશ્ચિત મુક્તિએ જનાર શ્રી તીર્થંકરદેવ જેવાને પણ કર્મક્ષય માટે ઘોર તપની જરૂર પડે છે તે આપણું માટે અનંતાનંત કમેને ભાર ઉતારવા તપ એ કેટલી મહત્વની અને સતત આચરવા ગ્ય સાધના ગણાય? મહાવીર પ્રભુ ઉપયુક્ત તપ સાથે લગભગ કાર્યોત્સર્ગ ધ્યાને રહેતા હતા. પલાંઠી વાળીને ક્ષણવાર નીચે જમીન પર બેઠા નથી. નિદ્રા પણ અલ્પકાળ આવી ગયેલી તેટલી જ અને સાથે ઘર ઉપસર્ગો અને પરીષહ પણ અપૂર્વ ઉપશમભાવે સહન કરતા હતા. જગતના જીવોને કર્મક્ષય માટે એજ તપને ઉપદેશ - વિકાલિકપણે કર્મ કષાય ટાળે,
નિકાચિતપણે બાંધીયા તેહ બાળે સંસારમાં રહેલા અનંતાનંત જી જન્મ જરા મરણ રેગ શેક દારિદ્રય વગેરે અનંત દુખેથી પીડાય છે. એ દુખને સર્વથા નાશ કર્મક્ષય વિના નથી. કર્મક્ષય માટે વિષય કષાયથી અલિપ્ત બન્યા વિના ચાલે તેમ નથી. વિષય કષાયથી અલિપ્ત બનવા માટે મન અને ઈન્દ્રિયોને મળતું અગ્ય પોષણ અટકી જવું જોઈએ અને ઈન્દ્રિય તેમજ મનના અયોગ્ય પોષણને અટકાવવા બાર
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકારના તપ સિવાય અન્ય કઈ વધુ સુંદર ઉપાય જિનેશ્વર દેએ જગતમાં જે નથી. તેથી કલ્યાણના અર્થી જીને કર્મક્ષય માટે સમ્યફતપની આરાધનાને ઉપદેશ. કર્યો છે. મનગમતા વિષયોથી ટેવાયેલી જીભ બીજી ઇનિંદ્રને વિષયે પ્રત્યે જેરથી આકર્ષે છે. એ રીતે આકર્ષાએલી ઈન્દ્રિયો વિષયસુખમાં લંપટ બને છે અને આત્માને પણ લંપટ બનાવે છે. વિષયસુખને લાલચુ આત્મા ઈષ્ટ. વિષયેને મેળવવા સાચવવા અને એને યથેચ્છ ઉપભેગ કરવા માટે ડગલેને પગલે કષાયની સહાય લે છે. અને વિષયકષાયથી રંગાએલે આત્મા અનેક પાપ સેવી ઘોર કર્મ બાંધે છે. અને એ કર્મોના ફલરૂપે દુઃખ આવીને ઉભુ રહે જ છે. આ રીતે દુઃખનું મૂળ કારણ રસના ઈન્દ્રિય છે તેને કાબુમાં રાખવા માટે તપ જ અંકુશનું કામ આપે છે. સંપત્તિનું કારણ તપt - શ્રી જીનેશ્વરદેવોએ કર્મક્ષય માટે અમેઘ સાધન તરીકે ભવ્ય આત્માઓને ઉપદેશેલા બાર પ્રકારના તપના આજ્ઞાનુસાર આચરણથી મોક્ષની અવિચલ સમૃદ્ધિ મળે એ નિર્વિવાદ વાત છે. પણ એ તપના ફળ તરીકે આ લેક અને પરલોક સંબંધી પૌગલિક તેમજ આત્મિક સઘળા વૈભવ વગર માગ્યે આવી મળે છે. મહાસતી ચંદનબાળાને અફૂમતપના પ્રભાવે આ જન્મમાં જ પ્રભુ મહાવીરદેવના કઠોર અભિગ્રહની પૂર્ણાહૂતિ રૂપ પારણાને લાભ મળે.
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુંડાયેલા મસ્તકે વાળ આવી ગયા. પગની બેડીના નૂપુર થયા સાડા બાર ક્રોડ ધનની વૃષ્ટિ થઈ બાહુબલીને પૂર્વના ત્રીજા ભવમાં કરેલી ૫૦૦-૫૦૦ સાધુઓની વૈયાવચ્ચ (તપ) ના ગે બાહુબલીને ભવમાં અદ્ભુત બળ મળ્યું. નંદિષણ મુનિએ છઠ્ઠના પારણે છઠું કરવા પૂર્વક ગ્લાન (માંદા) સાધુઓની અભિગ્રહ સાથે વયાવચ્ચ કરી તેથી ભવાંતરમાં અદ્દભૂત રૂપ, લાવણ્ય, ૭૨૦૦ હજાર રૂપવતી સ્ત્રીઓ અને વિપુલ રીદ્ધિ પ્રાપ્ત થઈ હતી. સનતકુમાર ચક્રવર્તીને ચક્રવતીના ભાગમાં ટેવાયેલી સુકોમળ કાયામાં ભયંકર સોળ રોગ ફાટી નીકળ્યા. છ ખંડનું સામ્રાજ્ય છેડી સંયમ લીધા બાદ એ મહાત્માએ કાયાની માયા મૂકી ઘોરતપનું શરણું લીધું. ઉગ્ર તપના ગે અનેક લબ્ધિઓ પ્રગટ થઈ. લબ્ધિના પ્રભાવે પિતાના થુંક માત્રથી કેઢ રેગવાળી હાથની આંગળીને પણ સુવર્ણ જેવી ચળકતી અને શેભતી કરી બતાવી હતી. જ ઘાચારણ તથા વિદ્યાચારણ મુનિએ તપોબળથી આકાશગામીની વગેરે વિદ્યાઓ તથા વૈકિય વગેરે લબ્ધિઓ પ્રાપ્ત કરે છે. ઉત્તમકોટીના તપ અને ધ્યાનાદિ યોગની સાધનાથી તપસ્વીઓના શરીરના મળમૂત્ર પણ રોગ વિનાશક ઔષધ રૂપ બને છે. પત્થરને પણ સુવર્ણ અથવા રત્ન બનાવી દે છે. એ વાતને સ્પષ્ટ ખ્યાલ આપતું પંચમકાળમાં થએલા મહાન પ્રભાવક પૂ આચાર્યદેવ પાદલિપ્ત સૂરિ મહારાજનું દષ્ટાંત જુઓ- નાગાર્જુન નામના રોગીએ કેટિવેધ સુવર્ણસિદ્ધિરસ એક ઠીકરામાં ભરી પિતાના
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
શિષ્ય લાખણુસિંહ દ્વારા પ્રભાવક આચાર્ય મહારાજ પાŕલિપ્ત સૂરિ મહારાજના ચરણે ભક્તિથી ભેટ ધર્યાં. રસ કાટિવેધ હોવાના કારણે ઘણું! જ દુર્લભ ગણાય. છતાં પેાતાની કાયાની પણ મમતા જેમણે ઉતારી દીધી છે. તે આચાય મહારાજે કૈાવિધ રસ ફેંકી દઈને એ ભાજનમાં પેાતાના પેશાબ ભરી આખ્યા. આચાય મહારાજના પેશાબ લઇ લાખણસિંહ નાગાર્જુન પાસે જાય છે અને વાત કરે છે. એ વાત સાંભળતા જ નાગાર્જુન ભારે ગુસ્સામાં આવી ગયા. ક્રોધથી ધમધમી ગયેલા તેણે પેશાખવાળું એ ઠીકરૂ' ત્યાં પડેલી પાષણની તેમજ લેાઢાની શીલાએ ઉપર પટકી દીધું. જે શીલાઓ ઉપર ઠીકરામાંથી પેશાબના બિંદુએ પડયા તે શીલાઓ સુવર્ણની ખની ગઈ. આ દૃશ્ય જોતાની સાથે જ નાગાર્જુનની આંખા થીજી ગઈ. એ ઉઠયા. દાડયા અને પાદલિપ્ત સૂરિ મહારાજના ચરણેામાં જઈને આળેટયા. અને તેમની અદ્ભૂત તપ શક્તિની ભારાભાર અનુમેદના કરવા લાગ્યા.
સ'સારના સર્વથા નાશ કરનાર તપઃ
દુઃખમય, દુઃખલક અને દુઃખની પરપરા ચલાવનાર દારૂણ સંસારને અંત સમ્પકૃતપની આરાધના વિના અશકય છે. આજ સુધી સિદ્ધ થયેલા અને સિદ્ધ થવાની સાધના કરી રહેલા આત્માઓને દુષ્ટ વાસનાઆને અંત લાવવામાં ઉચ્છ્વ ખલ ઇન્દ્રિએને અકુશમાં લેવામાં, કષાયને નિગ્રહ કરવામાં, આહારાદિ સંજ્ઞાઓ ઉપર વિજય મેળવવામાં,
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
કોર પાપના ક્ષયમાં અને અંતે સર્વથા કર્મને ક્ષય કરવામાં બારે પ્રકારને તપની અજોડ સહાય છે. જે તપ અનાદિ કર્મ પ્રવાહને છેદ કરી સિદ્ધ અવસ્થાને પ્રાપ્ત કરાવે છે.
ગોના નિષેધ દ્વારા અણહારીપણું પ્રાપ્ત કરાવી ભાવસ્થિરતાને મેળવી આપે છે. જેનાથી અંતર્મુહૂર્તમાંજ તત્વસિદ્ધિ થાય છે. જે સર્વસંવરપણું અને સ્વાભાવિક આત્મસત્તાને પ્રાપ્ત કરાવે છે. એ તપગુણને ભાવપૂર્વક આદર કર જોઈએ.
તપની સાધના વિના દુઃખને નાશ, ચિત્તની શાંતિ અને પ્રસન્નતા, સાત્વિક્તા અને શૂરવીરતા આવતી નથી. સંયમથી નવા અશુભકર્મોને બંધ અટકી જાય છે. જ્યારે પૂર્વના અનેક ભામાં બાંધેલા ચીકણું પાપેને બાળીને ભમ કરનાર તપ છે. માટે જ કહેવાય છે કે તપને મહિમા અચિત્ય છે. તપથી સિદ્ધ ન થાય એવી જગતમાં કઈ વસ્તુ નથી. દઢપ્રહારી જેવા હત્યારાઓએ, ચેર અને ડાકુઓએ પણ પાપથી પાછા વળી તપના જોરદાર પુરૂષાર્થ થી તે જ ભવમાં સંસારને અંત આર્યો હતે. તીવ્રકેટના રેગેને હટાવનાર તપઃ
ભેગે રેગ ભયમ:- મોટે ભાગે રોગનું કારણ હોય તે ભાગ છે. તપની સાધનામાં પહેલું કાપ ભોગ અને ભેગની મીઠાશ ઉપર પડે છે. માટે જ તપની સાધનાથી તીવ્ર રોગની પીડા શમી જાય છે અને શરીર શુદ્ધિ પણ થઈ જાય છે. પ્રકટપ્રભાવી શ્રી સિદ્ધચક્રની આરાધના સાથે
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
કરેલા આયંબિલતપથી શ્રીપાલરાજાને દુષ્ટ કઢનો રોગ શમી ગયે હતે. ખાસ કરીને આયંબિલતપમાં પચ્યા આહારને નિયમ ખૂબ સારી રીતે સચવાય છે. તેથી એ તપ દ્રવ્ય અને ભાવ અને પ્રકારના રોગો ઉપર રામબાણ ઔષધનું કામ કરે છે. આજના વૈજ્ઞાનિકે શરીર શુદ્ધિ માટે મહિનામાં બે ઉપવાસની આવશ્યકતા માને છે. આત્મ રોગના ચિકિત્સક જ્ઞાનીઓએ તે પાક્ષિક પ્રાયશ્ચિત રૂપે ચતુર્દશીએ ઉપવાસને તપ કરવાનું વિધાન કર્યું જ છે. જેમાં શરીરનું સહજ રીતે આરોગ્ય જળવાય છે. શરીરની દવાઓ કદાચ રેગ કાઢે કે ન કાઢે પણ તપરૂપ ભાવ ઔષધમાં દ્રવ્ય રોગ તેમજ ભાવોગ બનેને કાઢવાની અજબ તાકાત છે. આત્મા અને શરીર બનેને પરવશ રેગીષ્ટ, અપવિત્ર, ગંધાતું બનાવનારા વ્યસન ઉપર તપથી કાપ મૂકાય છે. વિપ્ન નિવારક તપ? . તપથી કુગ્રહની પીડા નષ્ટ થાય છે. દુનિમિત્તે ક્ષય પામે છે અને ઉપદ્રવનું નિવારણ પણ થાય છે. દ્વારિકા નગરીને નાશ કૈપાયન ઋષિથી થશે એવી જાણ બાવીસમાં તીર્થપતિ શ્રીમનાથપ્રભુ પાસેથી કૃષ્ણ મહારાજને થયેલી. તેથી દ્વારિકામાં સર્વત્ર આયંબીલાદિ તપનું સેવન, જિનમંદિરમાં સ્નાગાદિ ભક્તિ ખૂબ થવા લાગી. એના પ્રભાવે બાર વર્ષ સુધી ઉપદ્રવ અટકી ગયે પણ જ્યાં તપમંગલમાં મંદતા આવી કે તરત દ્વારિકાને દાહ થયે.
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભલભલા વિઘો હઠાવવાની, રકવાની તાકાત તપમાં છે. ઈન્દ્રિયનું દમન કરનાર તપઃ
અનાદિ કાળથી આપણું પાંચે ઈન્દ્રિઓ ઈષ્ટ વિષજેમાં ઠરવાના સ્વભાવવાળી છે. અને અનિષ્ટ વિષયોથી ભાગતી ફરે છે. ઇન્દ્રિયને શાસ્ત્રકારોએ એરોની, ધૂર્તોની, ચપલ અધોની, ચારિત્રરૂપી કાષ્ટને કેરી ખાનારા ઘુણ નામના કીડાઓની ઉપમા આપી છે. ઈન્દ્રિયોએ. આપણું ચારિત્રધન સર્વસ્વ લૂંટી લીધું છે. ઇન્દ્રિય અશ્વોએ આપણને અનંતવાર દુર્ગતિના ખાડામાં પટક્યા છે. ઈન્દ્રિય ઘોંએ આપણને ભરમાવી લલચાવીને અનંતવાર આપણું કાસળ કાઢી નાખ્યું છે અનંત દુઃખદાયી ઈન્દ્રિયનું સામ્રાજય જગતમાં પ્રાણી માત્ર ઉપર અવિરતપણે ચાલે છે. તપ એ સ્વ તથા પરની ઈન્દ્રિયનું દમન કરનાર છે. ઋષભદેવપ્રભુની પુત્રી સુંદરીનું ભવ્ય રૂપ જોઈ ભરત ચક્રવત મોહમૂઢ બન્યા. સુંદરીને ચારિત્ર લેવાની ના પાડી. સાઠ હજાર વર્ષ સુધી છ ખંડનું રાજ્ય જીતવા ગયા તે દરમ્યાન સુંદરી સતીએ આયંબીલનો સતત તીવ્ર તપ કરી પોતાનું રૂપ ઝાખું બનાવી દીધું. દિગ્વિ ય કરીને આવેલા ભરતચક્રીને સુંદરીનું રૂપ જોતા રાગનું ચઢેલું ઝેર ઉતરી ગયું. પરિણામે સુંદરીએ પ્રભુ પાસે આત્મઉદ્ધારક ચારિત્ર સ્વીકાર્યું અને મુકિત સાધી. • વસંતપુરના સિંહસેન રાજાની સિંહલારાણુની સુકે -
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
મળ પુત્રી સુકુમાલિક વૈરાગ્ય પામી યૌવન વયમાં સાધવી બની. અપ્સરાઓ ઝાંખી પડી જાય એવું એનું રૂપ હતું. કંઈક રાજાઓ, રાજકુમારે અને યુવકે દીવા પાછળ પતંગીઆની જેમ અને ફૂલની પાછળ ભમરાની જેમ તે સાધ્વીની પાછળ ફરવા લાગ્યા અને ભેગની માગણું કરી ઉપદ્રવ કરવા લાગ્યા. પિતાનું શીલ જોખમાય નહિ, રૂપની ચોરી કરનારાઓના રાગને ન ઉતરી જાય, એ હેતુથી સુકુમાલિકાએ માસખમણ વગેરે દુષ્કર તપ કરી માંસલ કાયાને નિસ્તેજ અને હાડપીંજર બનાવી દીધી. તેથી કામી પુરુષ ભાગી ગયા. ઇન્દ્રિયની ગુલામી જેમને ખૂબ સતાવતી હોય તેમણે તપને અભ્યાસ પાડવો જરૂરી છે. નહિતર ઈન્દિરૂપી ધૂતારાઓ લલચાવીને ઠગીને દુર્ગતિના એવા ભયાનક સ્થળે લઈ જાય છે. કે જ્યાં આત્માને એક ક્ષણ કાઢવી એ ક્રોડ ક્રોડ વર્ષ જેવી લાગે છે. મંગલમય અને ઈષ્ટસિધિકારક તપઃ
પૂ. મહોપાધ્યાય યશોવિજયજી મહારાજ ફરમાવે છે. કે “સર્વ મંગલમાં પહેલું મંગલ વરણીયે જે ગ્રંથે* તપ એ બલવત્તર વિદનેનો નાશ કરી ઈષ્ટ અર્થની સિદ્ધ કરી આપનાર મહામંગલ છે. શ્રી જીનેશ્વરદેવો સંયમ સ્વીકારતાં મંગલમય તપનું આચરણ કરે છે. ચકવતીએ પણ માગધ વરદામ પ્રભાસ તીર્થો અને ગંગા સિંધુ નદીના અધિષ્ઠાયક દેવને અઠ્ઠમ તપથી વશ કરે છે
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
ત્તમ ગુણુ ખીજા અનેક ગુણાની જન્મભૂમિ છે. વિદૃષ્ટ ( ૩ થી વધુ ઉપવાસથી) તપસ્વીઓની સેવામાં દેવતા હાજર રહે છે. ઇન્દ્રિયાના વિકારાને દાખવાનું પ્રખલ સાધન તપ છે. તપના સાધકેાને પ્રાયઃ વિકારા પીડતા નથી. હુંમેશા મનમાં પવિત્ર વિચારો રમ્યા કરે છે એથી માક્ષાથી પ્રત્યેક સાધક આત્માએ સભ્યપ શક્તિ ગેાપા વિના કરવા જરૂરી છે.
આગમમાં બતાવેલું. તપનુ` મહાલ
पञ्चकखाणं भंते जीवे किंजणयह? पञ्चकू खाणेणं जीवे आसवदारा निरंमद, पच्चकुखाणेणं इच्छानिरोहूं जणय इच्छानिरोहं जणप णं जीवे सव्वदव्वेसु विणीयतिण्हे सीइए विरह ||
ભાવાર્થ:- હું ભગવન્ ! પચ્ચક્ખાણુથી જીવ શું પ્રાપ્ત કરે છે ? હે વત્સ ! પચ્ચક્ખાણુથી જીવ પાપના દ્વારાને અધ કરે છે. ઇચ્છાઓને શકે છે અને ઈચ્છાઓને રોકનારે. એ જીવ સતાષી અને શાંત અની જાય છે.
જય.
તવેણ'ભ'તે જીવે કિ' જયઇ ? તવેણુ વાદાણ ઉ. સૂત્ર, અધ્ય૦ ૨૯ ભાવાર્થ:- હું ભગવન્! તપથી જીવ શું કરે છે? હે શિષ્ય ! તપથી જીવ પુરાણા કર્મોની નિરાકરે છે. આત્મા પરથી જુના કાંને ખંખેરી નાખે છે.
તપસ્વી શાસન પ્રભાવક :
જૈનશાસનમાં તયના મહિમા ઘણા ગાવામાં આવ્યે છે. તમનુ સ્થાન ઘણું ચું છે. આત્મિક સાધનામાં પ્રગતિ
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રગતિ માટે તપ એ પરમ સાધન છે. અહિંસા ધર્મનું યથાર્થ પાલન સંયમ વિના શક્ય નથી. તેમ તપની આરાધના વિના સંયમનું શુદ્ધ પાલન થઈ શકતું નથી. અલંકાર વિનાને દેહ જેમશોભતે નથી. તેમ તપ વિનાનું સંયમ શેભતું નથી. તપ એ સંયમને શેલાવનાર અલંકાર છે. જિનાજ્ઞાને અનુસરીને તપ કરનાર આત્મા જેમ પિતાનું કલ્યાણ સાધે છે. તેમ શાસનની પણ સુંદર પ્રભાવના કરી શકે છે. તેથી આઠ પ્રકારના પ્રભાવકેમાં તપસ્વીને પણ પાંચમાં પ્રભાવક ગણવામાં આવ્યા છે. પાંચમા પ્રભાવકનું વર્ણન કરતાં પૂ. મહેપાધ્યાય. શ્રી યશોવિજયજી મહારાજ ફરમાવે છે કે “તપગુણ ઓપેરે રે ધર્મને ગેપે નવિ જિન આણુ,આશ્રવ લોપેરે વિકેપે કદા,પંચમ તપસરે જાણ ધનધન. અહીં પ્રભાવક તપસ્વીને પાંચ વિશેષણે આપવામાં આવ્યા છે. '
૧ ત૫ ગુણ ઓપેરે-ધર્મથી (ગુણથી) ધમ આત્મા શેભે પણ કેટલીકવાર વિવેકને વરેલા ધમી આત્માની ઉત્તમતાથી ધર્મ શોભી ઊઠે છે. તપ એ ગુણ ઉપર એપ ચઢાવે છે. ગુણેને દેહીપ્યમાન કરે છે. તપથી ગુણ શેભે છે. અહીં તપસ્વીને તપગુણને દીપાવનારા કહ્યાં જિનાજ્ઞા મુજબ અને વિવેક પૂર્વક કરાતે ઉતષ પ્રભુશાસનની ઉન્નતિનું કારણ બને છે. અકબર બાદશાહના સમયમાં દિલ્હીમાં ચંપાશ્રાવિકાએ ઉગ્ર તપથી શાસન પ્રભાવના કરી. એ રીતે તપગુણને તીકા રાજ મુસ
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
લમાન બાદશાહ ચંપાબાઈના દેવગુરુની શ્રદ્ધાથી નીતરતા ઉત્તરને સાંભળી અને એની તપ કરવાની ઉત્તમ વિવેક ભરી રીતભાત જોઈ આશ્ચર્ય પામી ગયો. પરિણામે હિંસક મટી અહિંસાવાદી બન્યા. આ તપ દેવગુરુના પ્રભાવથી કરી શકું છું. આ વિવેક ભયો ઉત્તર આપવાની ઉત્તમ તાથી તપસ્વીની ચંપાબાઈ પ્રભાવક બની.
૨ રેપે ધમને–તપગુણને દીપાવનારા પ્રભાવક તપસ્વીઓ એગ્ય આત્માઓમાં ધર્મ પ્રત્યે બહુમાન પ્રગટ કરાવી તેઓને ધર્મમાં સ્થાપનારા બને છે. બીજા અધર્મ ન પામી જાય એવી તકેદારી રહેવી એ પણ ઘણું દુષ્કર છે તે પછી બીજાઓને ધર્મમાં રેપવાની વાત કેટલી કઠીન ગણાય? એ માટે ઘણું યેગ્યતા જોઈએ. સાવચેતી અને સાવધાની જોઈ એ અનુપમ સમતાગુણના ધારક તપસ્વીઓથી જ આ બનવું શકય છે. ' ૩ પેનવિ જિન આણ-ત૫ ગુણને દીપાવનારા તેમજ બીજાઓને ધર્મમાં સ્થાપનારા પાંચમા તપસ્વી પ્રભાવક જિનેશ્વરદેવની આજ્ઞાને ગાવતા નથી, કારણ, કે જિનાજ્ઞાને બાજુએ રાખી ગમે તે ઉગ્રતપ કરવામાં આવે તે પણ તે આરાધના નથી. તેમજ તેનાથી શાસન પ્રભાવના થઈ શકતી નથી. એ તપ વાસ્તવિક તપ ગણાતું નથી. માત્ર કાયાને તપાવનાર બને છે. કર્મનિર્જરા કે પ્રભુશાસનની પ્રભાવના લાભ આજ્ઞા રહિત તપથી મળી શકતા નથી. - + આશ્રવ લેપે રે- તપસ્વી પ્રભાવકને અશુભ
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
આશ્ર પ્રત્યે અરૂચિ પ્રગટ થવાના કારણે આશ્રવ–પાપને સેવતા નથી. - ૫ નવિ કેપે કદા-ખાટા ખરાબ ઓડકાર આવે તે માનવું પડે છે કે અજીર્ણ થયું છે. તેમ ક્રોધ એ તપનું અજીર્ણ છે. તપ કરનાર ક્રોધથી ધમધમે, વાતવાતમાં એના મગજને પાવર ચઢી જાય તે એને ત૫. પ નહિ પણ ફૂટી નીકળે કહેવાય. તપના પરિણામે થવી જોઈતી કષા અને કર્મની ક્ષીણુતાના અભાવે વાતવાતમાં તપી જનારા તપસ્વી શાસનની નિંદા કરાવે છે. તપ ગુણના વેગે ખુદ શ્રીનેમનાથપ્રભુએ અઢાર હજાર મુનિએમાં મહર્ષિ દંઢણ અણગારની તેમજ શ્રી મહાવીર પ્રભુએ ચૌદ હજાર સાધુઓમાં ધના અણગારની સ્વમુખે. પ્રશંસા કરી હતી. ઉત્તમ કેટીને તપઃ
જે તપને તાપ માત્ર શરીરને જ તપાવનારે નહિ, પરંતુ સાથે સાથે કર્મ અને કષાયોને તપાવી સુકવી નાખવાનું કામ કરતે હેય, અશુભ ધ્યાન ટાળતા હોય તેવા તપને જૈનશાસનમાં ઉત્તમ કટીને તપ કહેવામાં આવ્યો છે. ઈચ્છાઓને નિરોધ એ તપનું ખાસ સ્વરૂપ છે. અણાહારીપણુના અભ્યાસ માટે તપ સફલ ઉપાય છે. અહિંસાવ્રતના સંપૂર્ણ પાલન માટે સુવિશુદ્ધ ચારિત્રની જરૂર છે. ચારિત્રને શુદ્ધ બનાવવા માટે શુદ્ધતપ ઉપયોગી છે. અને તપને સુવિશુદ્ધ બનાવવા ઈચ્છાઓના નિરોધની ભાવના સતત ભાવ્યા વિના ચાલે નહિ.
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
-તપનું અજોડ સામર્થ્ય ,
મેટા-મોટા અભેદ્ય અને દુર્ધર પર્વતને કણ ભેદી શકે ! એ પર્વતને ઈન્દ્રના વથી જ ભેદી શકાય તેમ કઠોર કર્મોને ભેદવા માટે વા સમાન તપને આશ્રય કરવામાં આવે તે જ સફળતા મળે. ક્ષમા સહિત તપનું આરાધન ચીકણું કર્મોની પણ ક્ષણવારમાં નિર્જરા કરે છે. નિરાશંસ ભાવે કરેલા તપના ફલ તરીકે ઠેઠ મેક્ષ સુધીના સુખે મળે છે. લબ્ધિઓ અને સિદ્ધિઓ એનાથી પ્રગટ થાય છે. દુઃસાધ્ય કાર્યો સુસાધ્ય બને છે. દૂર રહેલી ઈચ્છિત વસ્તુઓ તપના અભાવે ખેંચાઈને આવે છે. દુમને પણ મિત્ર બની જાય છે. વિષય કષાયના તાપ શમી જાય પાપ ક્ષીણ થાય છે. તપથી મને હંસ આત્મધ્યાનના માનસરોવરમાં રમણ કરે છે. મેહમૂઢતા ચાલી જાય છે. સંયમ સુંદરીના આકર્ષણ માટે તપ એ કામણ છે. અને ચિંતિત વસ્તુ આપવા માટે ચિંતામણી રત્ન સમાન છે. જિનમતની શ્રદ્ધાના અનુપાન સાથે સેવેલું તપ રૂપ ઔષધ આત્માના પ્રદેશ પ્રદેશ વ્યાપેલા હઠીલા કર્મ રેગને જડમૂળથી નાબુદ કરે છે. તપ એ સુખને ખજાને છે. માટે જ મહાપુરુષે ઘેષણ કરે છે કે તપ એ સમગ્ર જિનાગમનું પરમ રહસ્ય છે. તપ કરતાં આવી ભૂલ ન કરે?
તપ કરતાં અસમાધિ કરાવનારા સ્થાન ન સે. તપની ચાર પ્રકારે સમાધિ શ્રીદશવૈકાલિકસૂત્રમાં આ પ્રમાણે બતાવી છે.
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
चम्विहा खलु तवसमाह भवह-तनहा नो इहलोगद्वार तवमहि हिजा नो परलोगहाए तवमहिद्विज्जा ना कित्तीवन्नस हसिलोगट्ठयाए तवमहिहिज्जा नन्नत्थ निज्जरट्ठाप तवमहिछिज्जा चउत्थं पयं भवइ भवह एत्थ सिलोगो। . विविहगुणतवोरए अ निच्च भवह निरासए मिज्जरहिए। तवसा धुण पुराण पावगं रओ सया तव समाहिए ॥ १॥
સમ્યક્તપની આરાધના કરનારા પુણ્યશાળીઓએ તપથી ઉપશમ સુખની પ્રાપ્તિ માટે અને અસમાધિને અવકાશ ન મળે તે હેતુથી તપની સમાધિના ચાર સ્થાને અવશ્ય સેવવા જોઈએ.
૧ આ લેકના સુખ ધન, સ્ત્રી કે પુત્ર વગેરે. ઇચ્છિત વસ્તુઓની પ્રાપ્તિ માટે તપ ન કરવું જોઈએ. તપથી માગો તે મળે છતાં આ વસ્તુઓની માગણીથી તપને લાંછન લાગે છે.
૨ પરલોકમાં પગલિક ઈચ્છીત સુખ મળે એ હેતુથી તપ ન કરે. આવા સુબાની આશંસા પૂર્વકના તપથી રદ્ધિ-સિદ્ધિ મળે પણ એ આત્માને મારૌદ્રધ્યાન કરાવી મહાદુઃખમાં પાડે છે. તાત્કાલિક સમાધિ ફલને તેમજ પરિણામે મેક્ષના મહાન ફલને આપવાના સામÁવાળ તપ તુચ્છ ફળ ખાતર વેડફાઈ જાય છે.
૩ લોકોમાં કીતી પ્રશંસા બોલબાલા થાય, માન. મળે તે ઈરાદાથી કે પૂજાની અપેક્ષા રાખી તપ ન કરો.
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
- ૪ કર્મનિજાના આશય સિવાય બીજે કઈ પણ આશય તપ આચરવામાં ન જોઈએ. આ ચાર સમાધિ સ્થાને સાચવનારા પુણ્યાત્માઓ તપથી અપૂર્વ સમાધિ સુખને પ્રાપ્ત કરે છે. માયાદિ શલ્યોથી તપને કલંકિત ન કરે?
આજે તપ કરનારા પુણ્યશાળીઓ ઘણું છે. પણ તપ કરનારે પોતાની શક્તિનું માપ કાઢવું. જોઈએ તપની સાથે આવશ્યક ક્રિયાઓ સારી રીતે કરી શકાય એ ધ્યાનમાં રાખવું જોઈએ. બીજી ક્રિયાઓમાં ખામી ન આવે એ રીતે કરેલે તપ શોભી ઉઠે છે. અત્યંતર તપથી નિરપેક્ષ એકલા બાહ્ય તપની પણ પ્રભુ શાસનનાં કઈ કિંમત નથી. અત્યંતરતપના લક્ષ્ય પૂર્વક કરાતી નવકારશીની જે કિંમત આ શાસનમાં આંકી છે તે વિવેક વગરના મોટા-મોટા તપની આંકી નથી. એ જ રીતે શલ્ય સહિત કરેલો તપ પણ નિષ્ફળ માન્ય છે.
ससल्लो जइवि कट्टग्गं धोरं वोर तवं चरे। .. दिब्वं वाससहस्सं वि तओ तं तस्स निष्फलं ॥१॥
કષ્ટ સહિતન, ઉગ્ર એટલે કડક અને ઘોર એટલે વધુ કડક તેમજ વીરતા ભર્યો તપ શલ્યસહિત કરવામાં આવે, માયાશલ્ય, નિયાણશલ્ય, અને મિથ્યાત્વશલ્યથી કલંકિત થાય તે તે ત૫ ફળ નથી. લક્ષમણ સાવીએ પચાસ વર્ષ સુધી ઉગ્ર તપ કર્યો પરંતુ માયાશયના પાપે
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
એ તપ નિષ્ફળ ગયે. બે ઉપવાસના પારણે બે, ત્રણના પારણે ત્રણ, ચારના પારણે ચાર, પાંચના પારણે પાંચ, પારણામાં વિગઈ વાપરવાની નહિ એ રીતે દશ વર્ષ સુધી તપ તપે. ત્યારબાદ બે વર્ષ સુધી ઉપવાસને, બે વર્ષ સુધી શેકેલા અનાજથી આયંબીલ, સેળ વરસ સુધી માસ ખમણના પારણે માસખમણ અને વીસ વર્ષ સુધી આયંબીલ એ રીતે પચાસ વર્ષને તપ પ્રતિકમણાદિ સર્વક્રિયાઓ અપ્રમત્તપણે કરવાપૂર્વક પ્રસન્ન મનથી કરવા છતાં જે પાપના પ્રાયશ્ચિત તરીકે તપ કર્યો તે પાપની લેશ માત્ર શુદ્ધિ થઈ નહિ પરંતુ દીર્ધ સંસારમાં અસંખ્ય ભવ સુધી દુઃખદ રીતે રખડવું પડ્યું. મિથ્યાત્વશલ્યથી તાલીતાપસને ઘેર તપ તુચ્છ ફલ આપનાર બન્યા. તામલી તાપસે સાઈઠ હજાર વર્ષ સુધી છઠના પારણે છઠ કર્યા. પારણામાં એકવીસ વાર ધોયેલા ભાત કે સૂકી લીલફૂલ સિવાય કશું જ લીધું નહિ છતાં એની ઘેર તપશ્ચર્યા કરતા વિવેક પૂર્વકને નવકારશીને તપ વધી જાય. તામસીતાપસે કરેલા ઘેર તપ જેટલા તયથી સમકિતદષ્ટિ સાત આત્માઓ મોક્ષના મહાન ફળને મેળવી શકત એમ મહાપુરુષે ફરમાવે છે. તામસીતાપસમાં અજ્ઞાનતા હતી. મિથ્યાત્વ હતું. અણુહારીપદનો ખ્યાલ એને ન હતું. તેથી બીજા દેવલોકના ઈંદ્રપણાનું મામુલી ફળ મળ્યું. એ ફળ મેક્ષના મહાફલની આગળ નિષ્ફળ જેવું ગણાય. અણહારી પદના ધ્યેય વિના તપનું વાસ્તવિક ફળ ન મળે એ વાત પણ ભૂલવા જેવી નથી. અાહારી પદનો ખ્યાલ કેટલે રહે છે તે તપાસતા રહેવું જોઈએ.
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
નિયાણુશાયથી વહ્મદત્તચક્રવતીના પૂર્વભવમાં સંભૂતિ મુનિનો કઠોર તપ કલંકિત થયે. નિયાણાના પ્રતાપે તપના ફલ તરીકે પછીના ભવમાં ચકવર્તીની રિદ્ધિ મળી ધર્મની પ્રાપ્તિ દુર્લભ થઈત્યાં આર્તધ્યાનમાં મૃત્યુ થયું અને સાતમી નરકના અતિથિ બન્યા. ધર્મ પાસે માગીએ તે મળે પણ મળેલી એ સામગ્રી આત્માને ભયંકર આર્તધ્યાનમાં પડી મહાદુઃખને દેનારી બને છે. ચિત્રમુનિ અને સંભૂતિમુનિ હસ્તીનાપુરના ઉદ્યાનમાં કાયોત્સર્ગ ધ્યાને ઉભા હતા. ચકવતી સનતકુમાર વંદનને માટે પરિવાર સાથે આવ્યા. ચિત્રમુનિને વંદન કરી સંભૂતિમુનિને વંદન કરતાં ચક્રવતના રીરત્નના અત્યંત સુકમળ માથાના વાળની લટ મુનિના ચરણને અડી. કેમળ સ્પર્શથી મુનિનું ચિત્ત ચલાયમાન થયું. મનમાં શોત્પત્તિ થઈ અને ત્યાં નિયાણું કર્યું કે મારા આ તપના ફિલ તરીકે પરલકમાં આવું સ્ત્રીરત્ન મને પ્રાપ્ત થાઓ. ખરેખર ! મહાફળ આપનારા તપને ઘે૨ દુ:ખ સર્જનારી સંસાર સામગ્રી માટે વેચી દીધે. સંભૂતિમુનિ અનશન કરી મરણ પામ્યા. દેવલોકમાં ઉત્પન્ન થયા. ત્યાંથી ચવીને બ્રહ્મદત્ત ચક્રવત થયા. વિષયાસક્ત બની કરૂણ હાલતમાં મૃત્યુ પામી છેવટે સાતમી નરકના દુઃખેમાં પટકાયા. માયાદિ શલ્યથી કલંક્તિ બનેલા તપના કારમાં પરિણામે સાંભળી તપનું આચરણ કરનારા મહાનુભાવોએ પિતાના નિર્મળ તપને કોઈ પણ શલ્યથી કલંકિત ન કરો.
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
તીર્થયાત્રાઃ તીરથની આશાતના નવી કરીએ...........
આશાતના કરતાં થકા ધન હાનિ હાંરે ભૂખ્યા ન મળે અન્ન પાણી હાંરે વળી કાયા તે રેગે ભરાણું હાંરે નહિ શરણું કેય તીર્થની..
સંસારની ચારે ગતિમાં આત્મા ઘણું રઝળે, રખડ, ભટક, એ ભ્રમણને અંત તીર્થયાત્રા વિના કયાંથી આવે? કર્મની રજથી આત્મા ઘણે લેપાયે એ લેપ યાત્રિકની પગની રજના સ્પર્શ વિના કયાંથી ઉતર ધનને દુર્વ્યય ઘણે કર્યો, તીર્થભક્તિમાં ધનને સદ્વ્યય કર્યા વિના સંપત્તિ સ્થિર કેમ થઈ શકશે ? અને તીર્થપતિ શ્રીજિનરાજની પૂજા વિના માનવ પૂજ્ય પદવી કયાંથી? પામી શકશે? તીર્થ કેને કહેવાય?
પ્રાતઃસ્મરણીય તીર્થંકરભગવંતના મહાસંયમ મહાતપસ્વી મહાપુરૂષના વન–જન્મ–દીક્ષા-કેવળજ્ઞાન અને નિર્વાણની ભૂમિઓ, સાધનાધામે, વિહાર તથા દેશના ભૂમિ, તે તારકના પાદસ્પર્શથી પવિત્ર થયેલ ગિરિ, ગુફા, ઉપવનાદિ સ્થાનેમાં તે મહાપુરૂષની પુણ્યસ્મૃતિ નિમિત્તે ચરણ પાદુકાઓ સ્થપાય છે. સુંદર સ્તૂપ રચાય છે. મહાન ચિત્યે બનાવાય છે તે બધાને સ્થાવર તીર્થ કહેવાય.
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રથમ ગણધર અથવા ગણધરોએ રચેલું દ્વાદશાંગપ્રવચન, રત્નત્રયી અથવા એ પ્રવચનને આધાર સાધુ સાધ્વી, શ્રાવક શ્રાવિકા રૂપ ચતુર્વિધ સંઘ-આ છે જગમતીથ.
અનંતદુ:ખથી ભરેલા આ સંસારસાગરથી તારે તે તીર્થ. આપણા જૈનતીર્થો વિશ્વમાં પિતાની આગવી વિશેષતા ધરાવે છે. જાત પવિત્રતા, સ્વચ્છતા, યાત્રા કરવાની વિધિ, રીત, પ્રભુભકિતના પ્રકારે અલૌકિક હેય છે. યાત્રિકના આત્માને અદ્ભુત શાંતિ, ઉચ્ચ આત્મપ્રકાશ, અને આત્માનંદ, પાપને હાસ, દુર્ગુણેને નાશ અને સદ્ગુની પ્રાપ્તિ થાય છે. એની પાછળ કયું મહાન રહસ્ય છુપાયેલું છે એ જાણી લે ! તમારા હૃદયપટ પરકિતરી નાંખે !
શ્રી તીર્થંકરાદિ મહાપુરૂષોએ આત્મધ્યાનની જવલંત સાધના અને પ્રાણીમાત્રના કલ્યાણની સેવેલી ભાવનાથી તીર્થ ભૂમિના વાતાવરણને, રજેરજને ખૂબજ ભાવિત–વાસિત કર્યા હોય છે. એ સાધનભૂમિમાં મહાપુરૂષોના પાદસ્પર્શથી સજાયેલી પવિત્રતાથી એ ક્ષેત્રમાં–તીર્થક્ષેત્રમાં પગ મૂકનારને ઓછી વધતી અસર થયા વિના રહેતી નથી. સામાન્ય રીતે દ્રવ્ય-ક્ષેત્ર-કાળ-ભાવની જમ્બર અસર વિશ્વપર થતી રહે છે એમાં વિશિષ્ટ દ્રવ્ય-ક્ષેત્ર વગેરેની અસર ઉંડી થાય છે.
જે યાત્રિક વિધિપૂર્વક અને તીર્થયાત્રાના મહાન પહશેને સમજીને યાત્રા કરે છે તેઓ શા વર્ણવેલા
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
તીર્થયાત્રાના મહાન લાભ અચૂક મળવી જાય છે.
જનતીના ચરણોમાં રાજરાજેશ્વરીએ, મહામંત્રીએએ, શાહ સેદાગરોએ, અને રંકમાં રંક માનોએ પણ તન-મન-ધન અને પ્રાણ-સર્વસ્વનું અર્પણ કર્યું છે.
જૈનતીર્થો સુષ્ટિસૌંદર્ય અને શિલ્પકળાના ભંડારો તો છે જ, ઉપરાંત આધ્યાત્મિક પ્રેરણાના ધામો છે. રસાધિરાજ શાંતરસના જીવંત સ્મારકે છે, વગર વાચાએ ખડાં ખડાં મૌન દ્વારા હજારો ઉપદેશ આ તીર્થો આપે છે. ખરેખર! જૈનશાસનના ભવ્ય ભૂતકાળની ગૌરવગાથાના મહાનગ્રંથ છે.
ભગીનીગ, બાલહત્યા, ઋષિઘાત વગેરે. એવું કોઈ પાપ નથી કે જેનું પ્રાયશ્ચિત તીર્થયાત્રાથી ન થતું હોય!
શરીરને મેલ, શરીરને થાક-ભૂખ કે તરસ દૂર કરનારા આ લૌકિક તીર્થો નથી પણ આત્માપર લાગેલા ચીકણું કમનો મેલ, આત્માને લાગેલો ભવભ્રમણને થાક, અને આત્માને વળગેલી વિષયેની તૃષાના ત્રિવિધતાપને શમાવનારા આ લેકોત્તર તીર્થો છે જ્યાં તપ-ત્યાગના,ભાવના-ભક્તિના દાન–પૂજાના અને પરમાત્માના દયાનના કુંવારાં ઉછળે છે. આવા તીર્થોની યાત્રા કઈ રીતે કરશો? આ તીર્થધામમાં જવા માત્રથી તરી શકાતું નથી, તેમજ તીર્થયાત્રાના લાભ-મહાન ફળ મળી જતાં નથી, વિધિ
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
પૂર્વક તીર્થયાત્રા થવી જોઈએ. મતવચન-કાયાની પવિત્રતા જાળવવી જોઈએ, તીર્થયાત્રાને મુખ્ય હેતુ વિસર ન જોઈએ.
સાંસારિક પ્રવૃત્તિ છોડી તીર્થમાં ગયા પછી તીર્થ અને તીર્થપતિની ભક્તિ દ્વારા આત્માને નિસ્વાર થાય એવું કંઈક પામવું, જીવનના પાપ પખાળી પવિત્ર થવું. મહાન આરાધક સાધામિક આત્માઓને પરિચય પામ તથા તેમની સેવાભક્તિને લાભ લે, આત્મ શુદ્ધિ, શ્રદ્ધાની નિર્મળતા, દઢતા, શાસનની પ્રભાવના વગેરે તીર્થયાત્રાના મહાન ઉદેશ છે
તીર્થયાત્રા માટે ઘરમાંથી પગ બહાર મૂકે ત્યારથી દઢ નિર્ધાર કરે કે તીર્થની સહેજ પણ આશાતના ન થાય તેની તે પહેલી કાળજી રાખીશ. એટલું જ નહિં, આત્માનું કલ્યાણ થાય એવું કંઈને કંઈ પામીને આવીશ. જેનશાસનનું ગૌરવ વધે એ રીતે યાત્રા કરીશ. | તીર્થોના શાંત પવિત્ર એકાંત સ્થાનેમાં શ્રીવીતરાગ પરમાત્માની ઉત્તમદ્રવ્યોથી, ઉચ્ચ ભાવોથી પૂજા–સ્તુતિ સ્તવનાદિ ભક્તિ કર્યા પછી ચિત્ત એવું નિર્મળ અને સબળ બની જાય છે કે, એ અવસરે તમે ધારશે તે આત્મ પરાક્રમ કરી શકશે. તમારા જીવનમાં ડગલે અને પગલે નડતે, તમારી પ્રગતિને રૂંધતે-જે કે ઈષ કાઢવાને સંકલ્પ કરશે અને જે કઈ સદ્ગુણ મેળવવા ધારશે તે બેશક મેળવી શકશે.
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
તીર્થયાત્રાના મહાન ઉદેશે ભૂલી જઈ કેટલાક દેહના પૂજારીઓ તીર્થધામમાં પણ દેહસેવામાંથી ઉંચા નથી આવતા, બહારના સૃષ્ટિસૌંદર્યને નિહાળવામાં, હવાપાણીની લહેર માનવામાં પડી જાય છે. આ દ્વારક સ્થાને ને હરવા ફરવાના, મેજ મજા માનવાના સ્થળે બનાવી દે છે. આવા આત્માઓ તીર્થને કશો લાભ તો મેળવી શક્તા નથી, બલકે તીર્થની આશાતનાઓ કરી ઘેર પાપ બાંધી જાય છે.
તીર્થ તારવાની શક્તિ ધરાવે છે પણ આપણે તરવાની લાયકાત કેળવવી પડે. વીતરાગની આજ્ઞા મુજબ વર્તનારા યાત્રિકે તીર્થનું આલંબન પામી અવશ્ય તરી જાય છે.
આપણે ત્યાં છ-રીના પાલન પૂર્વક કરવામાં આવતી યાત્રા, શ્રેષ્ઠ યાત્રા ગણાય છે. એના મહાન લાભે શબ્દોથી વર્ણવી શકાય એમ નથી.
છરી ૧. એકાહારી ૨. સચિત પરિહારી ૩. ભૂમિસંથારી ૪. બ્રહ્મચારી ૫. પાદ વિહારી ૬. સમ્ય વધારી.
૧. એકાહારી -
યાત્રામાં ભેજનની ગૌણતા હોય તે જ પ્રભુ ભકિતની પ્રધાનતા થાય, ભકિતમાં પૂરત સમય કાઢી શકાય. ખાવા પીવાના ટંક વધારે એટલે ચિત્તમાં વિક્ષેપ ઉભા થાય. દર્શન-પૂજનાદિ એકાગ્રતા પૂર્વક ન થઈ શકે. ઓછામાં ઓછા એકાસણુને તપે તે જોઈએ.
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
et
૨. સચિત્ત ત્યાગ ઃ
કાચાં ફળ, સરખતા, આઈસ્ક્રીમ વગેરે સચિત્ત વસ્તુઓના ત્યાગ ખાસ જરૂરી, અભયદાન દાતા પરમાત્માની યાત્રા માટે નીકળેલા યાત્રિકે જીવાને શકય તેટલું અભયદાન આપવુ જ જોઈએ. ૩. ભૂમિરાયનઃ–
સંથારાપર સુવુ, અનાદિની શરીરની સુકેમળતા કાઢવા માટે આ પ્રયાગ સુંદર છે. આત્મ સાધનાના વેગને દેહમમત્વ બ્રેક લગાવે છે. ભૂમિશયન એ પ્રમાદને કાઢવાનુ અને અપ્રમત્તતા કેળવવાનું એક અમેય સાધન છે. ૪. બ્રહ્મચય નું પાલનઃ
બ્રહ્મ એટલે આત્મા. આત્મચર્યોંમાં રમવુ. તે બ્રહ્મચ. આત્મચર્યા સિવાયની જે કાંઇ પ્રવૃત્તિ તે અપ્રાચય છે. આ બ્રહ્મચર્ય ખૂબ ઉચ્ચ કક્ષાનુ છે. એ સ્થિતિને પ્રાપ્ત કરવા વિષય ત્યાગ—વાસના ત્યાગરૂપ પ્રથમકક્ષાના બ્રહ્મચર્યનું પાલન યાત્રિક માટે અતિ આવશ્યક છે. પરમાત્મા સાથે ધ્યાન દ્વારા એકતા સાધવામાં ખૂમજ સહાયક છે. એથી કાયિક પવિત્રતાને પણ ટેકા મળે છે. બ્રહ્મચર્યની નવવાઢાનુ કાળજીપૂર્વક પાલન થવુ' જોઇએ. દૃષ્ટિદેષ વગેરે કુટેવા આપણને પાપ ન બંધાવી જાય એ ખાસ લક્ષમાં લેવું, ૫. પાદવિહાર :
•
આપણી તીથ યાત્રાના પ્રાણ જયણા-ધમ છે. શકય તેટલા વાહનાના ઓછા ઉપયાગ કરી પગે ચાલીને યાત્રા
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭
કરવામાં જયણા ધર્મનુ` વધુ પાલન થાય છે. પૂર્વકાળમાં વાહુનાની સગવડ આછી હતી ત્યારે યાત્રાને મહિમ ઘણેા જ હતા. જીવનના એક મંગલ પ્રસ`ગ ગણાતા. આ અવસર્પિણી કાળમાં ભરત મહારાજાથી “ છરી ” પાળતા સંઘની પ્રણાલીકા ચાલુ છે. સામગ્રીવાળા કે સામગ્રી વિનાના યાત્રિકાને ખાન-પાન, ધમ ધ્યાન, વગેરેની અનુકૂળતા આપનારને સંઘવીનુ બિરૂદ અપાતું હતું અને તી માળ પહેરાવાતી હતી. આત્મકલ્યાણની ભાવનાથી તીર્થયાત્રા કરવાની અભિલાષાવાળા યાત્રિકને તીથ તરફ પગલું માંડતા જ ક્રમ ક્ષય ચાલુ થાય છે.
૬. સમ્યક્ત્ત્વધારણ:
સમ્યક્ત્વ એટલે દેવગુરૂ ધમ' પ્રત્યે શ્રદ્ધા-રૂચિ. સઘળી ધર્મકરણીના એ પાયા છે. સમ્યક્ત્વ વગર ગમે તેટલું જ્ઞાન પણ અજ્ઞાનરૂપ છે. અને કઠોર ચારિત્ર પણ કાયાને કષ્ટરૂપ છે. પૂજ્ય હરિભદ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજે યાત્રા પહેંચાશકમાં છે કન્ય બતાવ્યા છે તે પ્રત્યેક યાત્રિક શક્તિ મુજમ કરવાં જોઈ એ.
૧ દાન, ૨. તપ, ૩. ઉચિત દેહભૂષા, ૪. વાજિંત્ર વગાડવા, પ. સ્તુતિ સ્તેાત્ર, ૬. નૃત્ય-કાવ્ય—રથયાત્રાદિ, આ ક બ્યાથી યાત્રા ચિરસ્મરણીય અને અનુમેાદનીય અને છે. યાત્રા દરમિયાન નીચે મુજબ ત્રણે પ્રકારની પવિત્રતા જાળવા.
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
..
૧. માનસિક પવિત્રતા:
સ્થાવર-જ’ગમ તીર્થં પ્રત્યે મનમાં અખંડ શ્રદ્ધા રાખા. અનેક સ્થળેામાં ફરવાનુ થશે ત્યાં નવું નવું ઘણું -જોવા મળશે, પણ વિષય કષાયની વૃત્તિથી મનને મલિન ન થવા દેશે।. અશુભ વિચારો કરવા મન ટેવાયેલું છે પણ યાત્રામાં જે સાધમિકાના મહાપુણ્ય ભેટા થયા છે એમનુ અશુભ ન જ ચિંતવશે. મનને સમજાવેા, “ ઘરની બહાર નીકળ્યા છીએ, થાય તેટલું સહન કરા, બીજાને અનુકુળતા આપા તે મનની પવિત્રતા અખ'ડ રહેશે. ’
૨. વાચિક પવિત્રતા:
સંઘવીના, યાત્રિકાના, વ્યવસ્થાપકાના અવણુવાદ ન એલશે. નિ ંદા કુથલીને તિલાંજલી આપેા, સ્રીકથા, Àાજનકથા, દેશકથા, રાજકથાના ત્યાગ કરો. શકય તેટલુ મૌન પાળેા. પ્રભુના ધ્યાનમાં એથી એકાગ્રતા આવશે. ખેલવાથી ઘણી શક્તિએ ખર્ચાય છે માટે જરૂર પુરતું જ ખેલા. તમારી જીભ પર તમારી સંપૂર્ણ કાબુ રાખેા. જીભ ખાઈ ને અને મેલીને એ રીતે મગાડા કરે છે માટે એ રીતે ક'ટ્રાલ રાખેા. તીથ, તીર્થપતિ અને પૂર્વના મહાપુરૂષોના ગુણાનુવાદથી જીભને પાવન કરી,
૩. કાયિક પવિત્રતા:
તી યાત્રામાં કાયાથી પવિત્ર આચરણ જ કરવું. પ્રભુ પૂજામાં, સાધર્મિકાની સેવામાં, એમને દરેક રીતે મદદ
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
re
કરવી વગેરે લાભામાં જ કાયાના પચાવો. સસારની વેઠમાં કાયાને ખૂબ ઘર્સી નાંખી છે. થાડા ઘસારા મહાન ધર્મ ખાતર આપે. કાયાને શીલથી સુવાસિત રાખા. નાટક, સિનેમા જોવા, જુગાર, પત્તાખાજી ખેલવી, પાન–મીડી વગેરે વ્યસના સેવવાં વગેરે પાપાચરણ યાત્રા કાળમાં ન સેવશે।. આહારની ચર્ચા, તપ-ત્યાગ અને નિયમિતતા
વાળી રાખશેા.
તીથયાત્રાના મ
હરિગીત ઃ
શ્રી તીર્થયાત્રા સઘરજથી રજ ટળે દુશ્મની, શ્રી તીથ માગે ગમન કરતા ભ્રમણ ટળતું લવથી, શ્રી તીક્ષેત્રે દ્રવ્યન્યયથી સ...પન્ના થિર થતી, શ્રી તીર્થંપત્તિને પૂજતા પૂજક અને ત્રિભ્રુક્ષનપતિ. તીર્થયાત્રાના લાભ અપાર:
પાપ ક બાર ભ સમારભ અધ થાય છે. ધનની સાચી સફળતા થાય છે. શ્રી તીર્થંકરદેવને પણ પૂજનીય શ્રમણ પ્રધાન ચતુર્વિધ સ ંઘનુ સુંદર વાત્સલ્ય થાય છે. સમ્યગ્દર્શન નિર્મળ થાય છે. સ્વજનાનુ ભાહત થાય છે. જિષ્ણુ જિનાલયેાના ઉદ્ધાર થાય છે. જિનશાસનની અનુપમ કેાટિની પ્રભાવના થાય છે. જિનેશ્વરદેવની આજ્ઞાનુ પાલન થાય છે. તીથંકર નામ કમ ના અંધ થાય છે. સ`સાર અલ્પ થાય છે. પરમપ-મૈાક્ષ નજીક આવે છે. માપદ
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
ન પમાય ત્યાંસુધી માક્ષ સાધક સામગ્રીયુક્ત સદ્ગતિ મળે છે. અનેક જીવેા એાધિમીજ પામે છે.
તીથ યાત્રાના આ અપાર લાભા હૃદયસ્થ બનાવી તી સન્મુખ ડગલુ ભરી આપણે સહુ આ દુર્લભ લાલુાને પ્રાપ્ત કરીએ !
શાશ્વત તીર્થાધિરાજની આવી મહાન યાત્રાના પુણ્યચૈાગ મલ્યા પછી વ્હાલા સાધર્મિક એ, તી યાત્રા સંધમાં “છ” રીતુ· પાલન ચૂકશે! નહિ.
ખાતાં ખાતાં કેવળજ્ઞાન
ધાન્યના ધનેરા બની ચૂકેલા આપણને તપની વાત કડવી લાગે છે. ખાવું એ દેહના ધમ છે પણ અનાદિ અભ્યસ્ત આહારસજ્ઞા અને ક્ષુધાવેદનીય અને માનીય કર્મીના ઉર્દયથી આત્મા એમાં રસ અનુભવી રહ્યો છે. પેાતાનું અણાહારી સ્વરૂપ તદ્દન ભૂલી ગયા છે. કુરગડુ મહામુનિ, ૫૦૦ તાપસ મુનિવરશ...વગેરે મહાપુરૂષાએ ખાતાં ખાંતાં કેવળજ્ઞાન લીધું આપણને ખાતાં ય કયાં આવડે છે ? (૧) શાસ્ત્ર છ કારણે ખાવાનુ કહ્યુ છે એ કારણે જ આપણે ખાઇએ છીચે ? (૨) આત્માના અણુાહારીસ્વરૂપના વિચાર કરી દેહને ભાડું આપવા માટે ખાઈ એ છીચે ? (૩) જીભડીને કશી દલીલ ખટાવતા નથીને ? (૪) સુપાત્રમાં દાન આપીને ખાઈએ છીચે ? (૫) એ માંઢ ખેલતા નથી ને ? (૬) ભાણામાંથી ભાવતી એકાદ વસ્તુનો ત્યાગ કરીચે છીયે ? (૭) ખાવા બેસતા પહેલા ધન્ના શાલિભદ્રાદ્દિ મહાપુરૂષોને યાદ કરીએ છીયે ! (૮) અભક્ષ્ય-અન’તકાયનો ત્યાગ છે ને ! (૯) થાળી ધાઇને પીઇએ છીચેને ? આ બધુ... કરીયે તા કઈક ખાતા આવડયું કહેવાય !
•
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
સફળતાનાં પાન :
[જેના શાસનમાં સમ્યજ્ઞાન તથા સમ્પયિાને મોક્ષને માગ કહ્યો છે, પણ જ્ઞાન મેળવ્યા બાદ સમ્યકક્રિયાની આરાધનામાં કેટલીકવાર અનેક વિક્ષેપ આવે છે. આ માટે સમ્યજ્ઞાન તથા સમ્યકકિયારૂપ આરાધનાની સફળતાના માગનું અહીં નિરૂપણ થયું છે. આરાધનામાર્ગમાં આવતાં દોષોને ટાળવા મુમુક્ષુ જીવોએ આ લેખ લક્ષ્યપૂર્વક વાંચવો જરૂરી છે. સં'.] સલ્કિયાથી રાગાદિની મંદતા:
ખેદ વગેરે આઠ દેષવાળું ચિત્ત મોક્ષમાર્ગની સાધનામાં પ્રતિકૂળ છે. સાધનામાં સફળતાને આધાર ચિત્તની સ્થિરતા અને પવિત્રતા ઉપર છે. ખેદ આદિ દેથી ચિત્તની સ્થિરના પવિત્રતા ઘવાય છે. માટે તે દેને બરાબર સમજી તેને પ્રયત્ન પૂર્વક દૂર કરવા એ પ્રત્યેક સાધકનું કર્તવ્ય બને છે. ખેદ આદિ ચિત્તના દેના પરિહારપૂર્વક થતી ક્રિયા, સક્રિયા બને છે. રાગદ્વેષના પરિણામેને મંદ પાડવાનું તથા નિર્બેજ કરવાનું સામર્થ્ય સક્રિયામાં જ છે. અને રાગાદિની મંદતાવાળા આત્મામાં જ ધર્મના ઉંડા બીજ પડે છે. જેના પરિવાર વિના અને ચિત્તની એકાગ્રતા વિના કરેલી કિયા કવચિત રાગ-દ્વેષની મંદતા દેખાડે છે પરંતુ રાગાદિને નિબજ કરવાની તાકાત તેમાં હતી નથી તેથી નિમિત્ત પામીને ફરી તીવ્ર રાગદ્વેષ વગેરે દેને હુમલે આત્મા ઉપર થાય છે. અને કમશઃ આત્માનું અધ:પતન સર્જાય છે.
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
જિનેશ્વરદેએ ફરમાવેલા સામાયિક, પ્રતિકમણ, પૂજા, તીર્થયાત્રા, મંત્રજાપ આદિ ક્રિયાનુષ્ઠાને આત્મશુદ્ધિ કરનાર છે. આ અનુષ્ઠાનેને આચરવા છતાં આપણને એમાં સનો અનુભવ ન થતું હોય તે તેમાં કારણ ચિત્તના દેને દૂર કરવા માટેની આપણી બે–કાળજી છે. દોષને ટાળવા પૂર્વક શુભકિયાઓ થાય તે રાગદ્વેષની તીવ્રતા ઘટે છે, મંદતા આવે છે. ચિત્તમાં પરમશાંતિને હજ અનુભવ થાય છે. ચિત્તના આઠ દેશે?
૧ ખેદ દોષ-થાક્યાળું ચિત્ત: મુસાફરીથી થાકેલા મુસાફરને થાક્ના યોગે બીજી પ્રવૃત્તિ ગમતી નથી તેમ ખેદ દેષથી પૂર્વ ક્રિયાના થાકને લીધે નવી ક્રિયામાં ઉત્સાહ જાગતો નથી. કદાચ થાકેલા ચિત્તથી કઈ શુભકિયા શરુ કરવામાં આવે તે પણ એ ક્રિયાની સમાપ્તિ સુધી ચિત્તની એક સરખી એકગ્રતા ટતી નથી. ખેતીમાં (ધાન્યના પાકમાં) પાણીની જેટલી આવશ્યક્તા માનવામાં આવે છે, તેટલી જ શુભકિયામાં ચિત્તની એકાગ્રતા આવશ્યક માનવામાં આવી છે.
૨. ઉગ દેષ-આળસુ ચિત્ત- કષ્ટ સાધ્ય કિયા જોઈને ચિત્ત આળસુ બને છે.આળસુ ચિત્તથી ક્રિયા કરવામાં સુખને આનંદ અનુભવ થતો નથી. ઉદ્વેગવાળા આત્માને વાસ્તવમાં શુભકિયા પ્રત્યે વિષ હોય છે તેથી શુભકિયામાં તે વેઠ ઉતારે છે. આ દેષ ભાવિમાં ગોકુલમાં જન્મનો બાધક બને છે.
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩. ક્ષે૫ દોષ-અદ્ધર સિત્ત- એટલે કે વામાં વરમાં ચિત્તને ચાલુ ક્રિયામાંથી અન્ય બાબતોમાં લઈ જવું, આ ક્ષેપદેષમાં ચિત્તનું શુભક્રિયામાં એક સરખું શૈર્ય ન હેવાના કારણે શુભક્રિયા દ્વારા ઈષ્ટફળ સિદ્ધ થતું નથી. જેમ ડાંગરને રોપાને એક કયારામાંથી ઉખેડી બીજા ત્રીજા ચોથા કયારામાં રોપવામાં આવે તે એ પાંગરવાને બદલે સૂકાઈ જાય છે. એના ઉપર ફળ બેસતું નથી, કારણ કે એનાં મૂળિયાં કયારામાં સ્થિર થવાં જોઈએ તે થતાં નથી. તેમ ચિત્ત પણ વચમાં વચમાં બીજે ફરતું રહે તે ક્રિયામાં ચિત્તની સળંગ ધારા ટકે નહિ તેથી ક્રિયા નિરસ અને નિષ્ફળ બને. ૪. ઉત્થાન દેષ-અસ્વસ્થતા ભર્યું ચિત્ત - એટલે કે ચિત્તની અપ્રશાંતવાહિતા. મદનયત પુરુષના ચિત્તની જેમ ચિત્ત અશાંત રહે, જેથી ક્રિયામાં શુભ અવસાયરૂપ ફળ જન્મી શકતું નથી એનું પરિણામ એ આવે છે કે કાંતે ક્રિયાને સર્વથા ત્યાગ કરી દેવાય અથવા કાપવાદની બીકે કિયા થાય. ૫. બ્રાતિ દોષ-વિપર્યસ્ત ચિત્ત:-જેમ ભ્રમથી છીપમાં ચાંદીની બુદ્ધિ થાય છે તેમ આ દેષનાં કારણે અમુક ક્રિયા કરી કે ન કરી, અમુક સૂત્ર બેલ્યા કે ન બોલ્યાનો કશો જ ખ્યાલ ન રહે શું કર્યું અથવા શું ન કર્યું એના ચક્કસ સંસ્કારના અભાવે ક્રિયા દ્વારા ઈષ્ટફળની સિદ્ધિ થઈ શકતી નથી. ૬. અન્યમુદ્ર જે ધર્મક્રિયા ચાલતી હોય તે સિવાયની બીજી ધર્મ પ્રવૃત્તિમાં ચિત્તનું ખેંચાણું. તેમાં આનંદ
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
અને આદર અન્ય ક્રિયામાં ચિત્તનો આકર્ષણથી ચાલુ ક્રિયા પ્રત્યે અનાદર સૂચિત થાય છે. આ અનાદર ધર્મમાં મહાવિદનરૂપ છે. અનર્થનો હેતુ છે. દૂરંત સંસારને સર્જક છે. આ અનાદરભાવને અંગાર વૃષ્ટિની ઉપમા આપી છે અને તે ચાલુ અનુષ્ઠાનના શ્રેષ્ઠ ફળનો ઉપઘાત કરે છે. ૭. રેગ દોષ-મનને ભંગ અથવા મનની પીડા:આ દષવાળા મનથી ક્રિયા કરવામાં કિયા માત્રની રૂચિ નાશ પામી જાય છે. ક્રિયાનું કેઈ સુંદર ફળ અનુભવી શકાતું નથી અર્થાત ક્રિયા વાંઝણી બને છે.અનુષ્ઠાનને સફળ બનાવવા આ દેષ દૂર કરે જોઈએ. ૮ આસંગ દોષ-જે અનુષ્ઠાન કરવા માંડ્યું તેમાં જ એકાંતે સુંદરતાની કલ્પના કરી વારંવાર તેમાં જ રૂચિ અને આસકિત કેળવી તેનું જ સેવન ર્યા કરવું:-આ પણ એક દેષ છે કારણ કે શાસ્ત્રવિધિ તો કઈ પણ અનુષ્ઠાનને અનાસંગભાવે સેવવાની છે. તે રીતે ગુણસ્થાનોમાં ક્રમિક પ્રગતિ સાધી શકાય છે અભિન્કંગ વિના આચરેલું અનુષ્ઠાન, શાસ્ત્ર કહેલા પ્રધાન ફળને આપનારૂં બને છે. આસંગ દેષથી શ્રી ગૌતમ સ્વામીજીનો ગુરુભક્તિનો ગુણ-રાગ તે જ ગુણસ્થાનકમાં સ્થિરતા કરાવનારે થયો, પરંતુ મેહના નાથદ્વારા કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત કરાવનારો ન થયો. સાધનામાં અનુકળ ચિત્ત:- ઉપર કહેલા ખેદાદિ દેથી રહિત તેમ જ શાંત કે જેમાં સુખ દુઃખની લાગણીઓના બહુ ઉછાળા ન હોય, રાગ દ્વેષ કે મેહની અતિમાત્રા ન
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ
હાય અને ઈચ્છાએ પરિમિત હૈાય. દા. ત. સારી રીતે મેલું ઈન્દ્રિયેાના વિષયાથી પરાઙમુખ, ઉદાર-વિશાળતા ભયું, માતા પિતા, કળાચાય, દીન, દુઃખી, અધ, તપસ્વી અતિથિ વિગેરેને ઔચિત્ય પૂર્વક દાનની બુદ્ધિવાળુ, ગભીર–સાગરની જેમ અતિં ુ. (ચત્તમાં પડેલી કાઇપણ વાતને ખીજાએ ન જાણી શકે એવું, ઉત્સુકતા આતુરતા વિનાનું, ધીર–સેંકડો આપત્તિઓમાં પણ નિર્ભય, પરાથ નિયત-સતત પરીપકારની ભાવનાથી ભરેલુ, સક્લેશવર્જિત–પાયાની ક્લુષિતતા વિનાનું, ક્ષમાથી ભરેલુ, સુસ્વપ્નને દેખવાવાળુ –સફેદ અને સુગંધી પુષ્પ, વસ્ત્ર, છત્ર, ચામર, જિનમદિર, જિનમૂતિ વગેરેના સ્વપ્ના દેખતું અને સાગરનાં મેાજાની જેમ ગુણુ ગુણથી ઉંછળતું ચિત્ત સાધનામાં અનુકૂળ મનાયું છે.
આ પ્રમાણે ચિત્તના દોષોનુ અને ગુણાનુ` સ્વરૂપ જાણ્યા પછી દેષોના નિવારણુ માટે તેમજ ગુણ્ણાની ખીલવા માટે પ્રયત્ન કરવાની પ્રારંભિકરીત એ છે કે ક્રમશઃ એક એક દોષને ટાળવાના દૃઢ સૌંકલ્પપૂર્વક એછામાં ઓછુ અઠવાડિયા સુધી તે તે ઢાષ કોઈપણ અનુષ્ઠાનમાં ન સેવાય તેની ખૂબ સાવધાની રાખવી એ રીતે અભ્યાસમાં આગળ વધવાથી ઢાષાના નિવારણનું કાર્ય સુગમ બનતું જાય છે એ જ રીતે ગુણાની ખીલાવટના અભ્યાસમાં પણ પ્રયત્ન કરવાથી ચિત્ત ચાસ રીતે કેળવાય છે અને પરિણામે શ્રીનમસ્કારમહામંત્રનો જાપ ચૈત્યવંદન, વ્યાખ્યાનશ્રવણ, શાસ્ત્રવાંચન, સામાયિક, પ્રતિ ક્રમણ આદિ સઘળાં શુભ અનુષ્ઠાના રસપૂર્વક આરાધી શકાય છે તેથી તે અનુષ્ઠાના ભાવ અનુષ્ઠાન બને છે અને તેનું સાનુબંધ (ઉત્તરાત્તર અધિક અધિક) ફળ પ્રાપ્ત થાય છે.
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
ન દીપ :
આજે જ્ઞાનવિજ્ઞાનની વાત ઘણી થઈ રહી છે પરંતુ તે સમ્યજ્ઞાન ન હોવાથી પરિણામ કરુતામાં પરિણમે છે. સમ્યજ્ઞાન વિના વાસ્તવિક વિકાસ થઈ શકતો નથી. સુવિશશૈલીમાં દૃષ્ટાંત સહિત સમ્યજ્ઞાનનો પ્રકાશ અહી પથરાયો છે. સં]
જ્ઞાનવિજ્ઞાનનો આ યુગ ગણાય છે. આજે અક્ષરજ્ઞાન વધવા માંડ્યું છે, વાંચન અને લેખન પ્રગતિશીલ બન્યું છે. વાક્ચાતુર્ય ખીલ્યું છે અને નવી નવી વૈજ્ઞાનિક શોધેએ માનવમનને આશ્ચર્યમુગ્ધ કર્યું છે. ખૂબ જ આકર્ષ્યા છે.
પણ ભીતરમાં ઓકિયું કરીને જુઓ આંતરિક જીવનશુદ્ધિ ઘસાતી જાય છે. સાત્વિક વિચારેનું પૂર એકસરતું જાય છે. સદાચાર ઘટતે દેખાય છે. તબિળ ક્ષીણ થતું જાય છે. પ્રામાણિકતા બહુ જ દુબળી પડવા માંડી છે. અહંભાવનું તાડવ વ્યાપી રહ્યું છે. ધર્મની અવગણના થઈ રહી છે. પરલોકદષ્ટિ વિસરતી જાય છે.
જીવનના જે પ્રાણ, હીર કે નૂર ગણાય તેનું બલિદાન થતું દેખાય છે.
જે જ્ઞાન-વિજ્ઞાન જીવનમાં શુભ વૃત્તિનો સંચાર કરે, સદાચારની મધુરતા લાવે, વિચારોમાં સાત્વિકતા પ્રગટાવે, પ્રામાણિકતાનું બળ આપે, વિનય-વિવેકની ત જગાવે, ત્યાગનું ખમીર ખીલવે, પરમાર્થ અને પરોપકારનું જેમ આપે, સૌજયની સુવાસ મહેકાવે, તપનું તેજ રેલાવે,
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
તત્વનો પ્રકાશ પાથરે, તેનો તે આજે દુકાળ પડવા માંડ છે. આ છે આજના જ્ઞાન-વિજ્ઞાનના પ્રત્યક્ષ ફળે. અદશ્ય ફળો, પરલોકમાં મળનારા કેટુફળ જેવા માટે દિવ્યચક્ષુઓ જોઈએ તે આપણી પાસે નથી.
સુખ, શાંતિ, સમાધિને પ્રસન્નતાને સાચો અનુભવ કરાવે છે?
- - - સદ્દવિચારથી અને સદાચારથી જીવવું છે? હા, તે સાચા જ્ઞાન-વિજ્ઞાનને શોધે, ઓળખે અને જીવનસ્પશી બનાવે.
. | મુંબઈમાં થોડા સમય પહેલાં એક ઘટના બની ગઈ. એક ભાઈને ડબા ઝારવાનો વ્યવસાય. એક દિવસ એને ત્યાં મહેમાન આવ્યા. બીજી બાજુ એક ભાઈ ડબા ઝારવાર લાવ્યું. એમાં સફેદ રંગના સાકર જેવા ગાંગડા હતા. ડબા મૂકીને તે ભાઈ પૈસા લેવા પાછે ગયે. .
આ બાજુ જમી પરવારીને ઓસરીમાં ટહેલતા મહેમાને એક ગાંગડો સાકર સમઝ મેંમાં મૂક. ,
તરત જ તમ્મર ખાઈને મહેમાન લેંય પર ઢળી પડયાં થોડીવારમાં તે એમના રામ રમી ગયા. પ્રાણ પંખેરું ઊડી, ગયું. - કારણ એ ગાંગડા સાકરના ન હતા પણ કઈ ભયંકર જીવલેણ ઝેરી પદાર્થના હતા. આ વસ્તુને ઓળખવાની ભૂલ કઈવાર ભયંકર ભૂલ બની જાય છે. માણસને આ રીતે સીધે મૃત્યુના મોંમાં ધકેલી
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
ડ, આપણે જે જ્ઞાન-વિજ્ઞાનને ઓળખવામાં ભૂલ કરશું તે આપણે ધર્મસંસ્કૃતિ મૃત્યુના મેંમાં મૂકાશે. - જ્ઞાન-વિજ્ઞાન આત્માનો મુખ્ય ગુણ છે. એને મહિમા અને ઊપગિતા સૌને માન્ય છે. સમ્યજ્ઞાન વિનાને ક્રિયાશૈભવ કે દયાદિગુણે એકડાં વગરનાં મીંડા જેવાં છે. જીવ, અજીવ, પુણ્ય, પાપ, આશ્રવ, સંવર, બંધ, નિર્જરા અને મોક્ષ-આ નવતમાં વિશ્વવ્યવસ્થાને વિચાર સમાઈ જાય છે. આ નવે તને યથાર્થ સ્વરૂપે જાણવા તે સાચું જ્ઞાન. એ જ્ઞાન જ્યારે વિશિષ્ટકેટિનું બને ત્યારે વિજ્ઞાન કહેવાય છે.
- તત્વચિંતકેએ સમ્યજ્ઞાન-વિજ્ઞાનને સૂર્ય, અમૃત, આભૂષણ, પરબ, અંજન, ધન, સાગર અને શરદપૂનમના ચંદ્ર વગેરેની ઉપમા આપીને એ જ્ઞાન વિજ્ઞાન નનું મહત્વ અને ઉપગિતા આપણને સમજાવી છે.
રાત્રિને અંધકાર સુર્યના પ્રકાશથી નષ્ટ થાય છે, તેમ અનંત અનંતકાળથી આત્મામાં વ્યાપી થયેલા અજ્ઞાન અંધકારને દૂર કરનારું સમ્યજ્ઞાન સૂર્યથી જરાય ઉતરતું નથી. . ભૂખનું દુખ ભંજનથી ટળે છે તેમ આપણને દીર્ઘકાળથી લાગેલી વિષયની ભયંકર ભૂખ વિષ મેળવવાથી કે ભેગવવાથી શમશે ખરી? જ્ઞાનામૃતના ભજન વિના કદી કેઈની એ ભૂખ ટળી નથી. જ્ઞાનામૃતના મધુર સ્વાદ પછી જ વિષયેમાં સુખની કલ્પના નાબૂદ થાય છે
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિષયની કટુતા સમજાય છે. વિષય-સુખની ઈચ્છાને અંત આવી જાય છે અને વિષયને ત્યાગ સહેજ બની જાય છે.
હીરા, માણેક કે મેતીના અલંકારથી લેકે ભલે આ નશ્વર દેહને ભાવે પણ એ દેહ અને દાગીનાનું મહત્ત્વ જેને લીધે છે એ આત્મા તે જ્ઞાન ઘરેણાથી શેભે છે. - ગ્રીષ્મઋતુમાં પરબનું પાણું તરસ્યા માણસની આંતરડી ઠારે છે. એ જ રીતે વાસનાના બેસિતમ તાપથી સંતપ્ત આત્માને જ્ઞાન પરબના પાણી વિના કેણ શીતળતા આપી શકે, તેમ છે?
અંજનને ગુણ છે આંખોનું તેજ વધારવાને. આપણા આંતર ચક્ષુઓને તેજસ્વી બનાવનાર અંજન છે સમ્યજ્ઞાન.
આપણું આંતરચક્ષુઓ છે સંવેગ અને વિરાગ.એ ચક્ષુઓ ઉપર વળી ગયેલી છારી સમ્યજ્ઞાન રૂપ અંજનથી દૂર કરવાની છે. તે પછી જ તેજસ્વી બનેલી એ આંતરચક્ષુઓથી મેક્ષમાર્ગને આપણે ષષ્ટ જોઈ શકીશું અને ઝડપભેર ડગલાં ભરી શકીશું.
દુનિયામાં હીરા, માણેક, સોનું, રૂપું અને કરંસી નેટની બોલબાલા છે. મનુષ્યનો બાહ્ય વ્યવહાર એનાથી ચાલે છે એટલે પુદ્ગલાનંદી જીવેએ એને કીંમતી ધન માન્યું. મોક્ષમાર્ગમાં એ ધનનું કશું મૂલ્ય નથી. આત્માના સર્વ કાર્યોમાં સમ્યજ્ઞાન વિના એક ડગલુંય ભરી શકાતું નથી તેથી જ્ઞાની પુરૂષ કહે છે–જ્ઞાન સમે કિઈ ધન નહિ, આત્માથી જીવે જ્ઞાનને જ અમૂલ્ય ધન દેખે છે.
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦ર.
જ્ઞાનને નેત્ર-દિવ્યનયન પણ કહ્યું છે. જેને આંખ મળી છે એને ભલે આંખની કિંમત ન હોય અથવા ઓછી કિંમત સમજાતી હેય પણ અંધજનને એની કિંમત પૂરેપૂરી સમજાય છે. જ્ઞાનનયન માટે પણ એવું જ છે. જન્મથી અંધને કઈ પ્રગથી અંધત્વ મટી જાય અને અચાનક નેત્ર ખુલી જાય ત્યારે જે આનંદ થાય છે એથી અધિક આનંદ અજ્ઞાનનાં અંધાપાથી અથડાતા અને પીડાતા આત્માને જ્યારે સાચું જ્ઞાન મળે છે ત્યારે થાય છે. માટે જ્ઞાન એ આત્માની દિવ્ય આંખો છે.
જ્ઞાનને સાગર સાથે પણ સરખાવાય છે. સાગરનું તળિયું કોઈ શોધી શકતું નથી. એ અગાધ અને અતુલ હોય છે. સાગરની વિશાળતા, મર્યાદાશીલતા, એનો અખૂટ જલસંચય, આશ્રિત જલજંતુઓને શાતા આપવી...વગેરે વિશેષતાઓ સાથે શ્રુત-જ્ઞાનની અનેક વિશેષતાઓ મળતી આવે છે. એથી કૃતને સાગરની ઉપમા વરેલી છે. - આ રીતે સાચું જ્ઞાન-વિજ્ઞાન ઘણું મહિમાશાળી છે, આત્માનું સર્વસ્વ છે, જીવન વિકાસનું પ્રથમ સોપાન છે.
આત્મા, ધર્મ, કર્મ વગેરે તની ઓળખ, હેય, ઉપાદેય તનું પૃથક્કરણ, આશ્રવ સંવરનો તેમજ પુણ્ય પાપનો ભેદ જ્ઞાનથી સમજાય છે. સમ્યજ્ઞાન પાપની ભયાનક્તા સમજાવી સંવર નિર્જરાની રૂચિ જગાડે છે. સમ્યક્દર્શન ગુણને નિર્મળ બનાવે છે તેમ જ સમ્યક્રચારિત્રમાં ૌર્ય લાવે છે. માટે જ એને બીજે સૂર્ય અને ત્રીજું લોચન કહ્યું છે.
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૧
સમ્યજ્ઞાનના પ્રકાશમાં વિષયોની આસક્તિ અને કષાયની પરવશતા આત્મામાં કેવી મલિનતા લાવે છે તેનું સ્પષ્ટ દર્શન થાય છે. પ્રાપ્ત થયેલું જ્ઞાન જે સભ્યજ્ઞાન હેય તે વિષયની આસકિત ઘટે, કષાની પકડ છૂટે
ભકિયાનો આળસ ખસે અને એમાં ઉ૯લાસ જાગે. સદા ચરણરૂપે પરિણમે ત્યારે જ મનાય કે એ સમજ્ઞાન હતું. સાચું જ્ઞાન ક્રિયારૂચિ જગાડે જ અને જ્ઞાનપૂર્વકની ક્રિયાને જ સાચી ક્રિયા કહી શકાય. સુવિશુદ્ધ જીવન જીવવાની પ્રેરણું ન આપે વિરતિના માર્ગે પ્રયાણ કરવાની ભાવના ન જગાડે તો એ જ્ઞાનને સમ્યજ્ઞાન કેમ મનાય? કહ્યું છે
જ્ઞાનસ્ય ફલં વિરતિ જ્ઞાનના ફળરૂપે વિરતિભાવ જાગો જ જોઈએ. પચ્ચક્ખાણ કરવા પૂર્વક પાપક્રિયાથી નિવૃત્તિ અને શુભક્રિયામાં પ્રવૃત્તિ એ વિરતિનું લક્ષણ છે. એકલા જ્ઞાનથી સંતોષ ન માની લેવાય તેમ એ કલી ક્રિયાઓથી પણ કાર્ય સિદ્ધિ ન થાય. કારણકે કિયા વિનાનું જ્ઞાન અને જ્ઞાન નિરપેક્ષ ક્રિયા અને મિથ્યા બની જાય છે. અર્થાત્ તેનું વાસ્તવિક ફળ મળતું નથી. સમ્યજ્ઞાન પૂર્વક શુભકિયા થાય તે ચિત્તની પ્રસન્નતા, વૈરાગ્યભાવ, કષાયે ઊપશમ, સમતાને અનુભવ, આત્મરમણતા વગેરે ફળે તત્કાળ મળ્યા વિના રહેતા નથી. પરંપરાએ મેક્ષફળ તે નિશ્ચિત જ છે.
મહાપુરુષોએ શુભકિયા વગરના એકલા-કેરા જ્ઞાનને પાંગળું કહ્યું છે. પછી ભલે તે દ્વાદશાંગીનું જ્ઞાન કેમ ન હોય? અને જ્ઞાન વગરની જડક્રિયાને આંધળી કહી છે. જ્ઞાન-ક્રિયાના
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
વર
સહચારથી સુમેળથી ય પ તા પામે છે. મેસાધક પ્રત્યેક ચાંગનો આરાધના પ્રાણવાન બને છે. આ કિકત નીચેના દૃષ્ટાંતથી સમજાશે.
કાઈ જ ગલમાં ભય કર દાવાનલ સળગ્યેા. વધતાં જતાં દાવાનલમાં એક આંધળા અને એક પાંગળા (લંગડા)*સાઈ પડયા, બન્નેને દાવાનલથી બચવું હતું. નિભ યસ્થાને પહેાંચવાની તાલાવેલી હતી. સંચાગેાની વિષમતા પારખી અને સમજી ગયા.સપી ગયા અને બન્નેએ સહકાર સાધ્યો.આંધળાના પગ સાજા હતા. પાગળાની આંખા સાજી હતી. પાંગળા આંધળાના ખભે બેઠે અને આંધળાએ પાંગળાના માર્ગદર્શન મુજબ ઝડપથી ચાલવા માંડ્યુ. અને દાવાનલથી બચી ગયા. અને ક્ષેમકુશળ ઈષ્ટનગરે પહોંચી ગયા.
આ દૃષ્ટાંત આપણને એ સત્ય સમજાવી જાય છે કે સ'સાર એ જગલ છે. વિષયકષાયની લાગણીઓ દાવાનલ સમાન છે. જ્ઞાનરહિત જીવ આંધળા સમજવે. ક્રિયારહિત જીવ પાંગળે સમજવા જ્ઞાન ન હૈાય તે માર્ગ સૂઝે નહિં, જ્ઞાનના પ્રકાશમાં મા સ્પષ્ટ દેખાય પણ જે ક્રિયા ન કરે તે પ્રયાણ થઈ શકે નહિ. પથ કપાય નહિ. માટે જ જ્ઞાનક્રિયાભ્યાં મેક્ષ કહ્યું છે. જ્ઞ.ન અને ક્રિયા પક્ષીની એ પાંખા કે રથના એ ચક્રો જેવા અને એક સરખા ઉપયેગી છે. બન્નેના આદર કરાય તા ઈષ્ટ સિદ્ધ થાય.
શ્રી જિનેશ્વરદેવાએ બતાવેલા સભ્યજ્ઞાન અને સમ્યકૂક્રિયાના મહામાગને સૂક્ષ્મબુદ્ધિથી સમજવાની પહેલી જરૂર
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
છે. કેટલીકવાર સભ્યજ્ઞાન અને મિથ્યાજ્ઞાનનું મિશ્ર કરી નાખવામાં આવે છે. જ્ઞાન–જ્ઞાનની ધૂનમાં મિથ્યાજ્ઞાનને વળગી પડીને એનુ જ મહત્વ વધારવામાં આવે છે.
શ્રી જિનેશ્વરદેવનું એક એક વચન જ્ઞાન-વિજ્ઞાનમા મહાસાગર છે. એક એક વચનને જીવનમાં યથાર્થ પણે જીવાત અનંત અનંત આત્માઓ સિદ્ધ શુદ્ધ અને મુક્ત થયા છે. આપણે પણ જિનવચનના સહારે સભ્યજ્ઞાનના પ્રકાશમાં મેાક્ષના સત્પુરુષાર્થ આર્ભી ભાવિમાં અન તસિહોનો હરાળમાં બેસવાનું સૌભાગ્ય પ્રાપ્ત કરીએ.
મંત્રીશ્વર વસ્તુપાલની ભવ્ય ભાવની શાસ્ત્રાભ્યાસે જિનપતિનતિઃ સગતિઃ સદાયૈ, સવ્રુત્તાનાં ગુણુગણકથા દાષવાદે ચમૌનમ્ । સ સ્થાપિ પ્રિયહિતવચા ભાવના ચામ્રુતત્વે, સઘતાં મમ ભવ ભવે યાવદા તડપવર્ગ ।।
–આ
મહામંત્રીશ્વર વસ્તુપાલે દરરાજ ભાવેલી આ ભવ્ય ભાવના પ્રત્યેક જૈન માટે આદશ આરિસા છે. એમાં તમારા પ્રતિષ્ઠિ અને સ્પષ્ટપણે જોઇ શકશે. તમારામાં રહેલા માલિન્યને જોઈ દૂર કરી શકશેા.
ભાવના : જ્યાં સુધી મને અપવર્ગ -મૈાક્ષ પ્રાપ્ત ન થાય ત્યાં સુધી પ્રત્યેક ભવમાં (૧) શાસ્ત્રના અભ્યાસશ્રવણ મનન-પરિશીલન (૨) પરમતારક અરિહંત પરમાત્માને નમસ્કાર (૩) હુંમેશ આ પુરુષાને સત્સ`ગ– સમાગમ (૪) સચ્ચારિત્રપાત્ર પુરુષોના ગુણ સમૂહ ગાનકથન (૫) કાઈના પણુ દેષ ખેલવામાં મૌન (૬) સને પ્રિય અને હિતકર વચન (૭) અને આત્મતત્વનું ચિંતન, આત્મસ્વરૂપમાં રમણતા, પ્રાણીમાત્રના હિતની ભાવના, આત્મતત્વમાં થતા ષટ્કારકાની વિચારણા પ્રાપ્ત થા
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
*
!'
.
*
,
"
-
ધર્મામૃત : | ( અહિં પૂજ્ય મહારાજશ્રીએ ધમવિષયક અનેક પ્રશ્નોના સચોટ ઉત્તરે આબાલ ગપાળ, સમજી શકે તે રીતે આપ્યા છે. ધર્મના અંગે સ્વરૂ૫-હેતું-ફળ અને બીજી ઘણી બાબતે સુંદર રીતે સ્પષ્ટ કરી છે. આ પ્રશ્નોત્તરી દ્વારા ધર્મનો મર્મ સમજી વાંચકે ધર્મ પુરુષાર્થમાં વેગવાન અને એ જ અભિલાષા-સં.)
પ્ર. ધર્મનું સ્વરૂપ શું ? - ઉ. ચિત્તશુદ્ધિ.
પ્ર. દાન, પૂજા, સામાયિક, સ્વાધ્યાય, પ્રતિકમણ, પૌષધ, તીર્થયાત્રા આ બધા અનુષ્ઠાને ધર્મ નહિ?
ઉ. ખરાં. પણ તે વ્યવહારધર્મ એ બધાની આરાધના ચિત્તશુદ્ધિ, જીવશુદ્વિરુપ નિશ્ચયધર્મની પ્રાપ્તિ માટે છે.
પ્ર. ચિત્તશુદ્ધિ રાખીએ તે પછી દાન પૂજા વગેરે કરવાની જરૂર ખરી? - ઉ. હા, ખાસ જરૂર. ચિત્તશુદ્ધિ રસ્તામાં પડી નથી. કાજળના ઘરમાં જઈરહીને તદ્દન નિર્લેપ રહેવું એ અશકય છે. એમ સંસારની જંજાળમાં રહીને ચિત્તને રાગાદિ ભાવથી અલિપ્ત રાખવું દુશકય છે (કેઈ અપવાદ મળે) દાનપૂજાદિ અનુષ્ઠાનનાં વિધિપૂર્વક સેવનથી જ ચિત્તશુદ્ધિ સુલભ બને છે. દાનપૂજાદિ ચિત્તશુદ્ધિને લાવી આપનાર કારણું ધર્મો છે. તે અવશ્ય સેવવા જ જોઈએ. ઘણાં
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
માણસે દાન પૂજાદિ અનુષ્ઠાનો સેવે છે પણ ચિત્તશુદ્ધિનું - ફિયેય ચૂકી જાય છે. એ પણ છેટું છે ચિત્તશુદ્ધિના લક્ષને સતત આંખ સામે રાખી દાન-પૂજાદિ અનુષ્ઠાન મેં સેવાય તે જ એ શુદ્ધધર્મ, પરિપૂર્ણ ધર્મ કહેવાય.
પ્ર. “ચિત્તશુદ્ધિ” નું સ્વરૂપ શું ? - ઉ. વિષયની વાસના અને કષાયેની લાગણીની
મંદતા તેમજ રાગદ્વેષાદિ મળ ઘટવાથી પ્રાપ્ત થતી ચિત્તની નિર્મળતા, ધર્મના દાન-શીલ વગેરે અંગે તથા પૂજાપ્રતિક્રમણાદિ અનુષ્ઠાને વ્યવહાર ધર્મ કહેવાય. એ અનુષ્ઠાનોના આરાધન દ્વારા કર્મમળનો હ્રાસ કરી મોક્ષના બીજરૂપ સમ્યગ્દર્શનાદિ ફળને આપનારી જીવશુદ્ધિ એ નિશ્ચયધર્મ છે. ચિત્તશુદ્ધિ-જીવનશુદ્ધિ રૂપ ધર્મની પ્રાપ્તિ ન થાય તે એવા દાનાદિ ધર્મરૂપ બની શકતા થથી. નિશ્ચયધર્મના લક્ષ વિના કરાતાં દાનાદિ અનુષ્ઠાન નિષ્ફળ ગયાના દાખલા શાસ્ત્રમાં આવે છે. અભવ્યના આત્માઓ નવપૂર્વ સુધી ભણે છે. માખીની પાંખ પણ ન દુભાય એવું નિર્મળ ચારિત્ર પાળે છે. ઘેરાતિઘોર તપ તપે છે છતાં એની કાણી કેડી કે કડવી બદામ જેટલી પણ કિંમત શાત્રે આંકી નહિ. ધર્મને–સુકૃતને મલીન કરનારા દોષોથી અને દયેયથી ભ્રષ્ટ કરનારા આકર્ષણેથી સાવધ ન રહ્યા તે ધર્મનો દેખાવ રહેશે પણ ધર્મ હાથમાંથી ચાલ્યો જશે.
પ્ર. ધર્મને દૂષિત-મલિન કરનારા દોષો કયા છે? ઉ. પ્રમાદ-શૈથિલ્ય, ક્રોધ, માન, માયા, લેભ, કદાગ્રહ
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
t
ધમ કર્યા પછી પશ્ચાત્તાપ દશ, અવિધિ સગારવાહિ કુગુરૂસંગતિ, પ્રશ’સા કીર્તિની ઇચ્છા વગેરે દોષો ધર્મ ને સુકૃતને મલીન કરનારા છે.
પ્ર. ધર્મનું મૂળ શું? અર્થાત્ ધર્માંનો હેતુ-ઉત્પત્તિનું કારણ શુ? એટલે કે ધમાઁ કયાંથી ઉત્પન્ન થયા ?
ઉ. ચારે ગતિમાં થઈ રહેલા જિનધની પાછળ કારણભૂત વીતરાગસ જ્ઞનુ' વચન છે. વ્યાપાર વણજમાં જેટલી ચાપડાની કિંમત, માક્ષમાગ માં એથીય અધિક શાસ્ત્રોની-વીતરાગ સર્વજ્ઞના વચનની કિંમત છે.
પ્ર. વીતરાગ સજ્ઞના વચન ઉપર આટલા બધા ભાર શા માટે મૂકા છે?
ઉ. સદ્ધની પ્રાપ્તિ માટે વચનની ખાત્રી કરવી પડે વીતરાગસજ્ઞ પુરૂષનુ' વચન અવિસ’વાર્દિ—સત્ય જ હાય છે. તેથી તેઓ જે ધમ મતાવે તે સત્ય જ હાય. છદ્મસ્થાનું વચન વિસંવાદિ હાઇ શકે તેથી તેમનું કથન અસત્ય પણ ઠરે. ગૌતમસ્વામી મહારાજા ચાર જ્ઞાનના સ્વામી હતા છતાં છદ્મસ્થ હતા. એમનાથી ફેરફાર ખાલાઈ ગયું તે આનદશ્રાવક પાસે મિચ્છામિદુક્તš' માગ્યા. વિત– રાગસ જ્ઞનુ વચન જ કષ, છંદ અને તાપની પરીક્ષામાં પાર ઉતરી શકે.
પ્રધનુ ફળ શું?
ઉ. ધના અનેક ફળા છે, ધનના અીને ધન મળે. કામસુખના અથી ને કામસુખ મળે, સ્વના અથી ને સ્વગ મળે અને માક્ષના અને મેાક્ષ મળે. માક્ષ પ્રાપ્ત ન થાય
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭
ત્યાંસુધી ઉત્તરાન્તર શ્રેષ્ઠ જન્મ અને ધમ સામગ્રી માવાનુ" સામખ્ય ધમમાં છે.
પ્ર. કેટલાક માણસેા કહે છે, ધમ પરભવનું ભાતું. છે. વહેલા માટા કરીશું'. સ’સાર-વ્યવહાર ચલાવવા માટે વેપાર ધંધા કર્યાં વિના ચાલે એવું છે? આ માન્યતા અશબરછે? ઉ. ના,ધમ શ્વાસે શ્વાસનુ ભાતું છે. આ ભવ અને પરભવનું ભાતુ છે. ધર્મનું રાકડીયુ ફળ મળે છે. ધના ભાવ ચિત્તમાં ધારણ કરેા અથવા ધર્મનું અનુષ્ઠાન કરી કે તરત જ ધમ પેાતાના પ્રભાવ મતાવે છે. ‘ચિત્ત પ્રસન્નતા’
'
એ ધમ નું તત્કાળ મળતું ફળ છે. કાલાંતરે દુર્ગા કું
અંધ, સદ્ગતિની પ્રાપ્તિ, પુણ્યાનુખ ધીપુણ્યના ચેાગ, સુખ સૌભાગ્ય અને યશ આદિ ધર્માંના ઉત્તમાત્તમ ફળ મળે છે. સંસાર વ્યવહાર તા કમચાગે જવના લમણે ચઢેલા છે જ.. એમાંથી છૂટવા આ માનવ ભવમાં ધર્મ કરવાને બદલે ધને જીવનમાં કયાંય સ્થાન ન આપવુ. એ માહાન્યતા છે.
પ્ર, ધર્મનું તત્કાળ મળતુ ફળ કયારે અનુભવાય . ધ ક્રિયાઓ સાથે ધ્યાન પણ ધમનું થાય. ધ ક્રિયાઓ વીતરાગની આજ્ઞાપૂર્વક થાય. વિધિપૂર્વક થાય. ત્યારે સરેાવરમાં પાણીનુ પ્રાસાદમાં પ્રતિમાનું અને આંખમાં કીકીનું જેટલું મહત્વ છે તેટલું જ ધમ ક્રિયાઓમાં ધમ ધ્યાનનું' મહત્વ છે. એવા ધ ધર્મના તાત્કાલીક ફળાનો અનુભવ અચૂક કરાવે છે.
પ્ર. ધમમાં અર્થ, કામ, સ્વર્ગ, મેાક્ષ વગેરે અનેક ફળ આપવાની શકિત શી રીતે મનાય
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૮
* : ઉ. શું એકજ વસ્તુ અને કાર્યો ન કરી શકે? જુઓ
અગ્નિ ટાઢ દૂર કરે છે, રેઈનું અને બાળવાનું કાર્ય કરે છે. પાણી તૃષા છીપાવે છે. મેલ દૂર કરે છે. એક જ સ્ત્રી પતિના અનેક કાર્યો છે. શયન વખતે રંભાનું, સેવાના -અવસરે દાસીનું, ભોજન સમયે માતાનું, સલાહ આપવાના પ્રસંગે મંત્રીનું, ધર્માચરણમાં સહાયક બનવાનું, પતિને 'ઉપાલંભ સહન કરવાના સંગોમાં પૃથ્વીની જેમ ક્ષમા ધારણ કરવાનું કાર્ય કરે છે. કેવલજ્ઞાની મહાપુરૂષએ કહેલે ધર્મ તે અચિજ્યપ્રભાવશાળી છે. એક નિષ્ઠાપૂર્વક ધર્મ આચરનારને ધર્મથી મળતાં અનેક લાભાનો પ્રત્યક્ષ અનુભવ થાય છે.
પ્ર. ધર્મથી મળતા સુખસાધનોમાં અને અધર્મથી મળતા ધનાદિ સુખ સાધનોમાં કાંઈ તફાવત ખરો?
ઉ. હા, ઘણે તફાવત છે. શુદ્ધ ધર્મથી બંધયેલા પુણ્યાનુબંધી પુણ્યથી મળતાં ધન વગેરે સુખસાધનો મેળવવામાં કષ્ટ નહિ ભોગવતા આસક્તિ થાય નહિ, ભોગવવામાં કેઈ વિન કે અંતરાય ઊભો થાય નહિ.એ સામગ્રી અને એને ભોગવટે જોઈને બીજાને ઈર્ષ્યા થાય નહિ. ભોગવ્યા પછી અંતે દુર્ગતિ નહિ. એનો ત્યાગ કરવામાં વિલંબ નહિ. આત્માને એનો રાગ મુંઝવે નહિ. અશુદ્ધધર્મથી બંધાયેલા પાપાનુબંધી પુણ્યથી મળતા ધનાદિ સુખસાધનમાં કષ્ટને પારનહિ ભગવતી વખતે અંતરાય કે ઈર્ષાને પાર નહિ, આસક્તિની કઈ સીમા નહિ. ભોગવ્યા પછી અંતે દીર્ઘકાળ દુર્ગતિની
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧ન્ટ
મુસાફરી કરવી પડે. ટુકમાં ધર્મથી મળતું દુન્યવી સુખ સમાધિવાળું કહેવાય. અધર્મથી મળતું સુખ ઉપાધિવાળું ગણાય. ફળની આશા -કામના વિના શુદ્ધરીતે ધર્મ આરાધનાર સમાધિવાળું સુખ મેળવી જાય છે.
પ્ર. ધર્મના ફળ તરીકે આલેક પરલેકના સુખ માગે તે કાંઈ વાંધે ખરે? કારણ ધર્મને સરભાવ એ સુખ આપવાને છે.
ઉ. હા. માટે વાંધે. ધર્મ ભલે એના સ્વભાવ મુજબ સુખ સમૃદ્ધિ કે સૌભાગ્ય આપે, પણ આપણે માગવાનું નથી, એ રીતે ભીખારવેડા કરીને મેળવેલી સામગ્રી ઠારવાને બદલે આપણને બાળશે. ચંદનનું લાકડું ભલે સ્વભાવે શીતલ હોય પણ એમાંથી અગ્નિ ઉત્પન્ન થાય તે બાળ્યા વિના ન રહે. ધર્મ કરતાં ફળની આશંસા રાખવાથી ધર્મ દૂષિત થાય છે. ધર્મ પાસે માગેલું ફળ મળે તેય અહિં ભેગવવાનો સમય કેટલે ? બહુ ડે. માનો કે ધર્મનું ફળ માગ્યું અને ૫૦ વર્ષની વયે ધન વગેરે મળ્યું, આયુષ્ય ૫૧ વર્ષનું હતું તે એને સુખ કેટલું? એથી સંતેષ ખરે ? વેપારીને જે વેપારમાં ૫–૨૫ લાખ જે માતબર નફો થવાની હેય એ વેપારમાં થેલી ગફલત કે ઉતાવળના કારણે ૫–૨૫ હજારનો જ નફે હાથમાં આવે. તે એ વેપારી શું મને ? કે અફસેસ કરે? ધર્મનાં ફળ તરીકે ભૌતિક-તુચ્છ સુખ માગવાથી ધર્મ આરાધનાનો ખરે ફોર્સ માર્યો જાય છે. ફળના ટકા કપાતા જાય છે.
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
જે મામુલી સુખ મળે તે પણ વિષયસુખના રોગને વધારી મૂક છે અને દીર્ઘકાળ દુઃખમય સ્થિતિ સર્જાય છે. જીવમાત્રને દુખના અંશ વિનાનું, શાશ્વત અને સ્વાધીન સુખ જોઈએ છે. એ માટે આશંસા વિના ધર્મ કર જોઈએ. ધર્મ ખાત્રી આપે છે કે એક જ નિષ્ઠાએ પૂર્વક ધર્મ કરનારને હું સર્વ કાંઈ આપવા બંધાયેલ છું.
શેઠના બે નોકરમાંથી એક પગાર વધારવાની ધૂનમાં શેઠના કામમાં કચાસ રાખે છે. અને શેઠનું માથું ખાય છે પગાર વધારે “પગાર વધારો. જ્યારે બીજે નોકર પગાર વધારવાની વાત કે પરવા કર્યા વિના નિયમિત કામ કર્યે જાય છે, તે શેઠની કૃપા કયા નોકર પર ઉતરે ?
શેઠના હૃદયને કોણ જીતે? શેઠકોને પગાર વધારે ધર્મ પાસે ફળ માગ માગ કરનારને કર જેવો છે અને ફળની આશંસ વિના ધર્મ આરાધનાર, એ નિષ્ઠાએ શેઠની આજ્ઞા મુજબ કામ કર્યું જનાર બીજા નેકર જેવા છે. - પ્ર. આટઆટલે “મને ઉપદેશ અપાય છે. છતાં ધર્મની ઈચ્છા કેમ નથી જાગતી ?
ઉ. (૧) જન્મ જન્માંતરથી બીજી ઈચ્છાઓ અને સંસ્કારેને લઈ આવ્યા છે. (૨) કર્મ ઘણું ચિકણાં હોય છે. (૩) ધર્મ નહિ કરનારાઓની સંખ્યા ઘણી છે તેમના સંસર્ગથી “ધર્મ નહિ કરીએ તે ચાલશે” એમ મન મનાવી લેવાય છે. ધર્મની ઈરછા જાગે એ માટે પ્રયત્ન નથી. - પ્ર. ધનની જેવી તીવ્ર ઈચ્છા જાગે છે તેવી ધમની કેમ બથી જાગતી?
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૧૪
ઉ, ધન અને ધનના લાભા પ્રત્યક્ષ દેખાય છે. ધમ પરાક્ષ છે. જેને જ્ઞાનચક્ષુ અને વિવેચક્ષુથી ધર્મના ફળો દેખાય છે તેને ધન અને પ્રાણ કરતા પણ વધુ કિંમતી લાગે છે, ધ કરવા ખૂબ ગમે છે. પણુ એવા ઉત્તમ જીવા જગતમાં હુંમેશ માટે બહુ ઓછી સખ્યામાં હોય છે,
પ્ર. ધમ જેવી કાઈ ચીજ ન માનીએ તા ?
ઉ, આ વિષ ઉપર સૂર્ય અને ચંદ્ર ન હેાય તા ? ત એક જ દિવસ આ પૃથ્વી ઉપર સૂર્ય અને ચંદ્ર ન ઉગે તેા ચેામેર ગાઢ અંધકાર વ્યાપી જાય. ચારી, જારી અને લૂંટના પાપેા ફાટી નીકળે. સૂર્ય-ચંદ્રયમિત ઉગે છે તે પણ ધર્માંના જ પ્રભાવે, માટે સૂર્ય ચંદ્રની હાજરી કરતાં વધુ મહત્તા ધર્મની સાબિત થાય છે. પાંચમા આરાના છેડે ધમ જ્યારે વિચ્છેદ જશે ત્યારે અગ્નિની વર્ષા થશે, સત્ર મત્સ્યગલાગલ ન્યાય પ્રવત શે.
પ્ર. ધર્મની પ્રાપ્તિ શાથી થાય ?
ઉ. કમ લઘુતાથી.
પ્ર. ધમ આરાધનામાં પ્રમાદ કેમ થાય છે ?
ઉ. પરલેાક ભુલાઈ ગયેા છે. માત્ર આ લેાક ઉપર દૃષ્ટિ ચાંટેલી છે.મૃત્યુ ભૂલાઇ ગયું છે, મૃત્યુને સમજનાર આત્મા સમાધિ મૃત્યુની તૈયારીવાળું ધાર્મિક જીવન જરૂ૨ ખનાવી શકે. ધમ માં પ્રમાદ એટલે પુરુષાથની ખામી. ધમની રુચિમાં ખામી, ધમના જ્ઞાનમાં ખામી. જ્ઞાન ચિચ્છાને પ્રબળ
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૨
અનાવે છે, ઈચ્છા પુરૂષાથ ને વેગ આપે છે. પ્રમાદને કાપે છે. પ્રમાદના આલમને ઝાઝા છે અને નબળા આલખના તરફ ઢળી પડવા જીવ ટેવાઈ ગયા છે.
''
પ્ર. ધર્મને સરખાવવા હાય તા કાના જેવા કહેવાય? ઉ. ધ' તુ બડા જેવા કહેવાય. તરે અને તારે. ધર્મ ને સાટચના સેના જેવા કહેવાય. સેાનાના આઠ ગુણા ધ સાથે ખરાખર ઘટી શકે છે. ધમ દીવા જેવા કહેવાય. માહ અજ્ઞાનનુ ગાઢ અંધકાર હટાવી વિવેકરૂપી પ્રકાશ આપે છે. ધર્મી અચિન્હ ચિંતામણી જેવેા કહેવાય. આપણે ન ધારેલી અમૂલ્ય વસ્તુ આપે છે. ધમને માતાની માતા, પિતાના પિતા, બધુના ય બધુ અને મિત્રનાય મિત્ર કહેવાય. આપણને વત્સલ માતા, હિતસ્ત્રી પિતા, સ્નેહાળ અંધુ અને નિઃસ્વાર્થી મિત્ર મળે છે, તે ધર્માંના જ પ્રભાવે. ધમને માતાના દૂધ જેવા કહેવાય. દુનિયામાં દૂધ ઘણા છે પણ માતાના દૂધની તાલે એકે ન આવી શકે. એ એકજ દૂધ એવું છે કે જે આળકને પચવામાં હલકુ અને અદ્ભૂત ગુણકારી હાય છે. ધમને પવન જેવા કહેવાય. પવન આંખે દેખાતા નથી પણ એના કાય થી–ફળથી એની હયાતી સાખીત થાય છે. કાઈ જેમ ધનવાન માણુસનુ` ધન મંગલા રૂપે, બગીચા રૂપે, દાન રૂપે, ઉપયાગ રૂપે દેખાય છે. તેમ ધર્મ ફળરૂપે દેખાય. ધર્મોને પવૃક્ષ કહેવાય. કલ્પવૃક્ષ હંમેશ સુંદર ફળા આપ્યા જ કરે છે. કેળનુ' ઝાડ એકવાર ફળ. આપી નાશ પામી જાય છે.
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૩
પ્ર. ધી આત્મા મારૂં દુઃખટ્ટર થાઓ એ ઈચ્છારાખી શકે?” ઉ. ના, ન રાખી શકે. પેાતાનું દુઃખ દૂર થાઓ એ ઈચ્છા આત ધ્યાન રૂપ છે. પાપ દૂર થાએ એ ઇચ્છા,, ખીજાના દુ:ખ દૂર થાએ એ ઈચ્છા ધર્મ ધ્યાન છે. દુઃખનુ કારણ પાપ છે. પાય હૈય છે. એને દૂર કરવાની ઈચ્છા ધર્મીયાન છે. દુઃખ કના ઉદયે આવે છે એને ભેગવી લેવાથ ક ક્ષય થાય છે માટે સમજુ આત્માએ દુઃખને આવકારે છે. પ્રભુ પાસે દુઃખ સહન કરવાની શક્તિ માગે છે.
પ્ર. ધમના અનુષ્ઠાનામાં, સુપાત્ર દાનમાં ન્યાયનીતિથી મેળવેલું ધન-દ્રવ્ય વાપરવુ એવુ' શાસ્ત્ર ક્માન છે. આજે ધનની કે દ્રવ્યની શુદ્ધિ મુશ્કેલ છે. તે શુ ધમ માગે એ ધન ન ખરચવું ? ખરચવાની ભાવનાને દબાવી દેવી ? પાપ માગે ખરચવુ... ? એવા ધનની શુદ્ધિ કઈ રીતે કરવી ? ઉ. મનની શુદ્ધિથી.
પ્ર. મનની શુદ્ધિ કઈ રીતે થાય ?
ઉ. જે ધન કે દ્રવ્ય, દાન-પૂજાદિ ધર્માનુષ્ઠાનામાં વાપરું છું. તેમાં નૈતિકદષ્ટિએ જેના જેટલેા હુક્ક ઢાય તેટલા લાભ એને મળેા, ન્યાયદૃષ્ટિએ મારા ભાગનું જેટલું ધન હાય તેટલે। જ લાભ મને મળે. આ રીતે મનની શુદ્ધિ કરીને પછી અશુદ્ધ ધન ધમમાગે વાપરી શકાય.
ધમ રહસ્ય ઃ
અહિંસક બનતા જવું, ઇન્દ્રિય દમન કરવુ. સત્ય એવુ ૐ કે ૮
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિનાશના ચાર માર્ગ:
! આજે વિદ્યાથી જીવન વિશેષ વગેાવાતું જાય છે. વિદ્યાથી'નુ' જીવન ધારણ નીચે ઉતરતુ જાય છે. સંસ્થાઆમાં ભણતા વિદ્યાર્થીઓ પાસે શિક્ષણ, સંસ્કાર, શિસ્ત, વિનય, વિવેક, સદાચાર જેવા ગુણ્ણાની અપેક્ષા માતા-પિતા ડિલા કાય વાહક અને સંસ્થાના દાતાઓ રાખતા હોય છે. પણ તે હેતુ બહુ ઓછે। સફળ થતા જોવાય છે. પૂ. મહારાજશ્રીએ સ`.૨૦૧૯ના પેષ વિદ ૦))ના રાજ પાર્ક તાણા ખાતે એક શિક્ષણસંસ્થાના વિદ્યાથી ઓ સમક્ષ ‘ વિનાશના માગેમાં' પર એક મનનીય પ્રવચન આપેલું તેનું સારભૂત અવતરણ અહિં અપાય છે.–સં.]
કેચિદજ્ઞાનતા નટા: કેચિન્નષ્ઠા: પ્રમાદતઃ। કેચિત્ જ્ઞાનાવલેપેન કેચિન્નČસ્તુ નાશિતા: ૫ આજે ચામર વિકાશ નિકાસ અને વિકાસની વાતા એકી અવાજે થઈ રહી છે. જીવનના પ્રત્યેક ક્ષેત્રમાં વિકા સના જ સૂર જોરÀારથી ખજી રહ્યા છે અને વિકાસની કહેવાતી ચેાજનાએ પણ ઘડાઈ રહી છે. મનુષ્ય સ્વભાવમાં વિકાસની ભાવનાના બીજ સહજ રીતે પડેલાં છે એટલે સાચી કે ખાટી ચેાજના ઘડાતી રહે એમાં કાંઇ નવાઈ નથી.
પરંતુ વાસ્તવમાં વિકાસ છુ? એના સાચા ઉપાયે શું ? વિકાસમાં વિશ્વના કયા છે ? વગેરે પ્રશ્નો આપણી સામે ઉપસ્થિત થયા વિના રહેતા નથી. એકવાર એ પ્રશ્નોને
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
બાજુએ રાખીએ તો પણ જ્યારે કયારે ય મનુષ્ય વિકાસની સાચી દિશામાં પગલાં ભર્યા પછી વિનાશના માર્ગોથી સાવધ રહેવું ખૂબ જ અનિવાર્ય છે. નહિતર પેલી આંધળી ડેસીને જેમ ઘણું ઘણી મહેનતને અંતે પણ હાથ ઘસવાં સિવાય બીજું કાંઈ જ ન મળે. દ્રરિદ્ર માણસના મને મનમાં જ જાગે છે ને મનમાં જ લય પામે છે એમ જનાઓ
જનારૂપે રહેવાની એ કદીજ સક્રિય ન બની શકે. આંધળી ડેસઃ
એક આંધળી ડેશી દળણું દળી રહી હતી. બીજી બાજુ ઘરનો દરવાજો ખુલે રહી ગયો હતો. એક કુતરૂં ઘરમાં પેસી ગયું અને બધે જ લેટ સફાચટ કરી ગયું. તમેજ કહે ! આટઆટલી મહેનત કર્યા પછી છેવટે ડેશીના હાથમાં શું આવ્યું? ચપટી લેટ પણ હાથમાં આવ્યો નહિ. ડેશી બિચારી હાથ ઘસતી રહી તેમ વિકાસના પ્રયત્ન સાથે જાણે-અજાણે વિનાશના ભંગ બની જવું સહજ છે, માટે જ વિનાશના માર્ગોથી સાવધ રહેવામાં બુદ્ધિમત્તા છે. મહાપુરૂષોએ આપણને કરૂણા બુદ્ધિથી “વિનાશના ચાર માર્ગો બતાવી દીધા છે. જેથી આપણે સહેલાઈથી સાવધ રહી શકીયે.
વિનાશને પહેલે માર્ગ. અજ્ઞાન “અજ્ઞાન અને અંધારૂં સરખું” એમ કહેવત છે. અંધારામાં માણસ અથડાય છે, ઠેકર વાગે છે, પડે છે તેમ અજ્ઞાનથી માણસને પાર વગરનાં કષ્ટો વેઠવા પડે છે.
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૬
તમારા મા–માપે અજ્ઞાનથી તમે નાશ ન પામે એ માટે અહિં ભણવા માકલ્યા છે ને ? વિદ્યાથી જીવન એટલે અજ્ઞાનની સામે કમર કસવાનું જીવન. તમને આ સંસ્થામાં વ્યાવહારિક જ્ઞાન, સ્કૂલનું જ્ઞાન મળે છે. ધાર્મિક જ્ઞાન અને સ`સ્કાર પણ મળે છે, તમે સારી રીતે ભણી શકે, સંસ્કારી અનેા એ માટે ભાગ્યશાળીએએ અહિં જિનમંદિર પાઠશાળા, ખાવા-પીવાની, રહેવાની બધી સગવડો રાખી છે, ઉપદેશકે એ ઉપદેશ આપી આ સંસ્થા શા માટે સ્થાપી એ જાણેા છે? યાવહારિક શિક્ષણ તેા તમે બીજે પણ મેળવી શકત પણ એ ખાતર આ સૌંસ્થા નથી. જીવનમાં તત્વને પ્રકાશ પાથરનાર ધાર્મિક શિક્ષણ અને ધાર્મિક સંસ્કાર મળે એ મહાન ઉદ્દેશ સંસ્થાની સ્થાપના પાછળ છે. તમે અહિ' મળતી સગવડાના માત્ર રસિયા ન બનશે।. કેવળ વ્યાવહારિક શિક્ષણનું લક્ષ ન રાખશેા. સગવડ જ્ઞાનપ્રાપ્તિમાં સહાયક છે. તેમ પ્રમાદી બનાવવામાં પણ તેટલી જ સહાયક છે, ઘણીવાર એવુ પણ બને છે કે, ગુરૂકુલે કે બેડી ગામાં મળતી અનુકૂળતાથી ટેવાયેલા વિદ્યાર્થી - એને પેાતાના ગામડાના ઘરમાં, ખાનપાનમાં, માતા-પિતા કે ભાઈ-ભાંડુઓમાં ગેાડતું નથી. એ બધા સાથે એ એક મેક થઈ શકતા નથી. કેટલીવાર માબાપને એ પુત્રની આશ સુદ્ધાં ઢાડી દેવી પડે છે.
ધાર્મિક શિક્ષણ અને સુસ'સ્કાર પ્રાપ્ત કરી સંસ્થાને મૂળભૂત ઉદ્દેશ સફળ કરવા એ જવાબદારી તમારા શિર
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
છે એ ભૂલતા નહી. આપણું ગુરૂકુલો, વિદ્યાપીઠ, શિક્ષણ સંસ્થાઓમાં કેટલીક ખામીએ પ્રવેશી જવાના કારણે આપણે આપણું ગૌરવ-ઉચ્ચ સ્થાન ગુમાવી બેઠા છીએ. આ ભારતભૂમિ વિદ્યા અને સંસ્કૃતિનું મહાધામ ગણાતું હતું. ફોરનર્સે પાશ્ચાત્ય સકોલરો પણ અહિં આવીને અનેક પ્રકારની વિદ્યા-કળાઓ મેળવતા અને અહિની આર્ય સંસ્કૃતિ, કુટુંબજના, મર્યાદાશીલ દામ્પત્યજીવન, વિનય–વિવેક ન્યાયપાલન, સદાચાર, પરોપકાર, અધ્યાત્મભાવના તેમજ ધર્મસ્થાને, તીર્થસ્થાનો અને મુગ્ધ થતા. આજે આપણે પશ્ચિમ તરફ આંધળી દેટ માંડી છે પણ આપણે પાછા વળી આપણું ગૌરવને પુનઃ પ્રાપ્ત કરવા સાચું શિક્ષણ સાચી સંસ્કૃતિને જીવનમાં જીવવી અને જીવાડવી પડશે.
વિનાશને બીજે માર્ગ, પ્રમાદ વિદ્યાર્થી જીવનનું મુખ્ય કર્તવ્ય છે જ્ઞાન પ્રાપ્તિ અને વિનયધર્મનું પાલન. એ કર્તવ્ય અદા કરવામાં પ્રમાદ વિદનરૂપ છે. અમે ગામડામાં જઈએ છીએ ત્યાં ઘણું માણસો જીવનમાં કરવા ચોગ્ય કાર્યો કરી લેવા તત્પર છે. પરંતુ શું કરવું એનું એ લેકને જ્ઞાન નથી. શહેરમાં આવીએ છીએ તે સુશિક્ષિત ગણાતા માણસો પ્રમાદના કારણે પોતાની ફરજો બજાવવામાં સુકૃતનાં–પરોપકારના કાર્યોમાં સાવ બેદરકાર હોય છે. આ રીતે અજ્ઞાન અને પ્રમાદ પિતાનું સામ્રાજ્ય જમાવીને બેઠા છે, માટે અત્યારથી જ જીવનમાં પ્રમાદને પેસવા ન દેશે.
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૮
તમે પેલા પ્રમાદી–આળસુ શેઠની વાત સાંભળી હશે ? પ્રમાદના કારણે શેઠની અઢળક સંપત્તિ ચરો ઉઠાવી ગયા અને જિંદગી સુધી શેઠ દરિદ્રતાના દાસ બની ગયા. આળસુ શેઠ:
વાત એમ બની કે શેઠના ઘરના છાપરા પર શેર લેકે ચઢી આવ્યા. બાકેરાં પાડવા માટે નળીયા આઘાપાછા કરવા લાગ્યા. નળીયાના અવાજથી શેઠાણી જાગી ગયા. ચેરેને આવેલા જાણુને ગાઢ નિદ્રામાં પહેલા શેઠને જગાડવા માંડયા. “શેઠ! જાગે. છાપરા ઉપર ચોર આવ્યા છે, શેઠ જાગ્યા તે ખરા. છાપરા પર નજર પણ કરી. ચેર છે એમ જાણ્યું ય ખરૂં પરંતુ શેઠ આળસુનો પીર હતાં. પથારીમાં પડયા પડયા કહે છે, તું છાની માની પડી રહેને? આખા દિવસનો થાક ઉતારવા થોડા આડા પડયા ત્યાં તારે કકળાટ શરૂ થયે. ચાર આવ્યાચાર આવ્યા..... જાવા દે. ભલે આવ્યા ચોર. નીચે ઉતરે તે ખરા ખબર લઈ નાખું શેઠ પાછા નશ્કેરા બેલાવવા મંડયા.
છાપરે બેઠેલા ચેરે શેઠશેઠાણીનો વાર્તાલાપ સાંભળી થોડી વાર ચૂપચાપ બેસી રહ્યા. ફરી શેઠના નસ્કરા સાંભળ્યા એટલે સહેજ પણ અવાજ ન થાય એ રીતે બાકરૂં પાડયું અને ઘરમાં દાખલ થયા. પણ જમીન પર પગ મૂકતાં સહેજ ધબકારે થશે. શેઠાણું ચમક્યા. જોયું કે ચોર ઘરમાં દાખલ થઈ ગયા છે. આ વખતે તે ટાંટીયે ઝાલીને શેઠને જગાડયાં. શેઠ કહે, કેમ વારંવાર જગાડે છે?
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯
શાંતીથી જપવા દે ને' શેઠાણી કહે-ચાર ઘરમાં આવી ગયા છે. અરે ! તિજોરીવાળા ઓરડામાં પહોંચી ગયા છે.'. શેઠ કહે–‘હું જાણું છું, આવા ભડ જેવા બેઠો છુ પછી તાર શી ચિંતા ? તું તારે નિરાંતે ધને! તિન્નેરી ખાલીને માલમતા લે તે ખરા! ચામડી ઉતારી નાખુ ! ખાખરા કરી નાખું!'
ગરબડ સાંમળીને ચાર ઘેાડી વાર લપાઇ ગયા. શેઠે ફરી ઘેારવા માંડયુ. એટલે ચારાએ તીજોરી ખોલી દરદાગીના, રોકડ વગેરેની ગાંસડીએ બાંધી. શેઠાણીની ધ કુતરા જેવી હતી. એ પાછા જાગી ગયા. શેઠને પણ જગાડયા...‘શેઠ ઉઠે ચારેએ ધનમાલની ગાંસડીએ બાંધી.' શેઠ કહે-,જાણું છું.” શેઠાણી કહે-આ ચારા ધનમાલનો ગાંસડીએ લઈ ને ચાલ્યા ય ખરા. હજી પણ પથારીમાં પડયા પડયા શેઠના જવાબ હતા કે ‘હુ' જાણું છુ” હવે શેઠાણીથી રહેવાયુ' નહિ એ ધવાયા હતા. શેઠના ટાંટીયેા જોરથી ખેચેં અને માટા અવાજે ધડાકા કર્યાં કે ધૂળ પડી તમારા જાણવામાં.............
શેઠ કહે શેઠાણીને છે ધન લઈ ગયા દૂર. જાણું જાણુ' શુ કરો જાણપણામાં પડી ધૂળ.
ત્યારે શેઠ અખકયા. ઉભા થયા અને ચારાને પકડવા દોડયા. હવે શૂરાતન જાગ્યુ. બહાર જઈને આમતેમ જુએ છે પણ ચાર તે કાંઇ હવે ઉભા રહે? એ તા હનુમાન ફાળ ભરી ભાગી છૂટયા હતા. આ....આ શેઠનું માં પહેાળું થઈ ગયું. ઘેાડા પ્રમાદથી શેઠની જિંદગીભર
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦:
કમાયેલી લક્ષ્મી ચાલી ગઈ. તમે વિદ્યાર્થી એ પ્રમાદ કરા તે તમારૂં કાંઈ જ લુંટાવાનું નથી ખરૂ ને ? તમે કહેશે કે અમારી પાસે શી મુડી છે? તમે જો આળસ કરશેા, પ્રમાદ સેવશે।, તે તમે માકિંમતી જ્ઞાનધન કમાવી નહી શકેા. પહેલા કમાવેલું જ્ઞાનરૂપી ધન જરૂર લુ'ટાશે. પેલા ધન કરતા આ જ્ઞાનધન મહા કિંમતી છે. તેમજ પ્રમાદથી વિનયની પાત્રતા પણ ગુમાવી બેસશેા. પ્રમાદી રખડુ વિદ્યાર્થી ને પ્રેરણા આપનાર શિક્ષક કડવા લાગશે; પછી એ શિક્ષકના વિનય નહિ સાચવે પણ અવગણના કરશે.
એક મહાપુરુષે પ્રમાદને આળખાવતાં કહ્યુ છે કે, પ્રમાદી હિ મૃત્યુ” પ્રમાદ એ મત્યુ છે. પ્રમાદી માણસ જીવતા હાવા છતાં મરેલા છે.
'
શ્રી ગૌતમસ્વામી જેવા મહાપુરુષને પ્રભુ મહાવીરદેવે ખાસ એ જ ચેતવણી આપી હતી કે, ‘સમય ગાયમ મા પમાયએ * હું ગૌતમ ! એક સમયનો પણ પ્રમાદ કરીશ નહિ.' આથી સ્પષ્ટ સમજાય છે કે સાધનાની ઉંચી કક્ષાએ પહાંચ્યા પછી પણ પ્રમાદ પેસી જવાનો પૂરેપૂર સંભવ છે. અર્થાત્ પ્રમાદ એ વિકાસમાં પ્રગતિમાં અવરોધ રૂપ છે.
જે વિદ્યાથી જ્ઞાન સંસ્કારની પ્રાપ્તિનું ધ્યેય વિસરી જશે તે અહિંની સગવડમાં સુખશીલીયે। અને આળસુ અન્યા વિના રહેશે નહિ'. પ્રમાદશત્રુને ખાળવા હુંમેશ તમારા ચેયને નજર સામે રાખા.
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧
વિદ્યાર્થી જીવનમાં અધિક પડતી ઉંઘ, મોજશેખ, નાટક, સિનેમા, શરીર અને વસ્ત્રની ટાપટીપ, રાજકારણ કે અર્થતંત્રની વાતમાં રસ, છાપાઓનું વાંચન, નવલકથાઓ વાંચવાનો રસ વગેરે પ્રમાદ છે. વિનાશનો જ એ માર્ગ છે. એથી અલિપ્ત રહેશે તે પ્રગતિશીલ વિદ્યાર્થી જીવન જીવી યશના પણ ભાગી બનશે.
વિનાશને ત્રીજો માર્ગ. અહંકાર
ખાવું સહેલું છે પણ પચાવવું કઠિન છે. એમ જ્ઞાન મેળવવું સહેલું પણ પચાવવું કઠિન છે. જ્ઞાનનું અજીર્ણ અહંકાર-અભિમાન છે. જ્ઞાનથી અભિમાની બનેલે પોતાનું જ્ઞાન બીજાને આપી શકતું નથી. બીજા પાસેથી નવું જ્ઞાન વગેરે કાંઈજ મેળવી શક્યું નથી. મિથ્યાજ્ઞાન અથવા અલ્પજ્ઞાન અભિમાન પેદા કરે છે. કહેવાય છે ને કે “અધુરો ઘડો છલકાય સમ્યજ્ઞાન અભિમાનને ઓગાળી દે છે. એ જ્ઞાન જ્યારે પૂર્ણતા પામતું જાય છે, વિશાલ અને ઊંડું બનતું જાય છે ત્યારે હૃદયમાં છીછરી વૃત્તિઓ રહી શકતી નથી. સાચે જ્ઞાની કદી અભિમાની બનતે નથી એ વધુ નમ્ર હોય છે. કલ્પવૃક્ષની જેમ સૌને ફળદાયી લાભદાયી બને છે. માનવતાના સંસ્કારો સાથે અપાયેલું જ્ઞાન માણસને સાચે જ્ઞાની બનાવે છે. ધાર્મિકતાના સંસ્કારોથી વાસિત જ્ઞાન માનવને એક ચગીના પદે આરૂઢ કરે છે.
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨ જ્ઞાન, ધન, યૌવન, સત્તા વગેરે અભિમાન જગાવનારા તત્વ છે. જ્ઞાનને પચાવવાની પાત્રતા વિનય છે. આપણને મળતું જ્ઞાન અહંકાર પેદા ન કરી બેસે તે ખાતર વિનયધર્મનું પાલન પ્રાણની જેમ કરવું જરૂરી છે,
વિનાશને ચેાથે માર્ગ, કુસંગતિ.
આ માર્ગ સૌથી વધુ ખતરનાક છે. ખરાબ સબતની અસર જાણે-અજાણે અને તે પણ વાયુવેગે થયા વિના રહેતી નથી. બાલ્યાવસ્થા કે વિદ્યાર્થી અવસ્થામાં એ અસર ખૂબ જલદી થાય છે. કારણ કે જીવન હજી કોરી સ્લેટ જેવું છે. ખરાબ સેબત થતાં થઈ જાય છે પણ પાછળથી ખ્યાલ આવ્યા પછી પણ એની અસરોને જલદી ભૂંસી શકાતી નથી.
મહાન ધર્માત્માઓના, સંસ્કારી મા-બાપના સંસ્કારી છોકરાઓ પણ ખરાબ સેબતે ચઢી જતાં તદ્દન બગડી ગયાના દેખાતે અમે નજરે જોયાં છે, સાંભળ્યાં છે અને વાંચ્યાં છે. * એક જેન મા–બાપે પિતાના પુત્રના સંસ્કાર માટે ચૌદ–ચૌદ વર્ષ કાળજી કરી. થાય તેટલા પ્રયત્નોથી પુત્રને સંસ્કારી બનાવ્યું. મા-બાપ પિતે પણ ઘણું ધર્મશીલ હતાં.
પણ કોઈ એવી એક કાળઘડી આવી. સ્કૂલમાં એક સીધી (નિરાશ્રિત) ના છોકરા સાથે ભાઈબંધી થઈ. ધીરે ધીરે એનો સંપર્ક વધી ગયે. સંસ્કારી જૈન બો પણ
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૩
માંસભક્ષણુની લતે ચઢી ગયે. શરૂમાં ખાનગીમાં ખાતે હતા પણ પછી તેા લાજશરમ મૂકાઈ ગઈ, છડેચાક માંસાહારી બની ગયા. મા-ખાપે જીવનના છેલ્લા શ્વાસ સુધી પુત્રના અપકૃત્ય પાછળ લેાહીનાં આંસુ ટપકાવ્યાં અને નિસાસા . નાખી પ્રાણ છેાડયા.
સારી સેામતની અસર થાય યા ન પણ થાય પરંતુ. ખરાબ સેામતની અસર પ્રાયઃ થયા વિના રહેતી નથી. આંખે અને લીંબડા સાથે વાવા તા આંખામાં કડવાશ આવશે પણ લીમડામાં આંખાળે ગુણ નહિ આવે.
માટે મિત્ર એવા પસંદ કરજો, એવા સર્કલમાં રહેજો કે જેથી તમારા પવિત્ર જીવનને એક પણ કાળેા ડાઘ ન લાગે. જીવનમાં અવગુણુ કે અપલક્ષણ પેસી ન જાય. ચેપી દર્દની જેમ ખરાબ સામતથી સાવધ રહેજો અને હંમેશ તમારા આદર્શીને અનુરૂપ ઉચ્ચ વાતાવરણમાં વસજો.
ધર્મ અને ધર્માત્માઓનું આપણા દેશમાં અધિક મૂલ્યાંકન છે તે આ જ કારણે. ધર્માંના નિયમા જીવનમાં જીવવાથી અને ધર્માત્માના સમાગમથી વિનાશના આરે ઉભેલા ।। માણુસ પણ ઉગરી જાય છે.
આ રીતે વિનાશના ચાર માર્ગ તમે જાણ્યા. એથી તદ્દન અલગ-અલિપ્ત રહેલા આજથી દૃઢનિશ્ચયી થજો. તમારી નોંધપેાથીમાં એની નોંધ કરી લેજો અને અવારનવાર એનુ વાંચન મનન કરજો.
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
માધુકરી: કલ્પના
હિંસકમતિ બાદશાહ અકબર જગદ્ગુરુ હીરવિજ્યશ્વરજી મહારાજના તપતેજથી અને પ્રભાવક ધર્મોપદેશથી દયામતિ બન્યો. બાદશાહની હિંસાખોર લાગણએ આશ્ચચૈજનક પલટો લીધે. એની દયાની લાગણીને પરિચય કરાવતાં એક કવિ કહે છે
દયાદેવીને ઉદાસ જોઈને કઈ વ્યક્તિએ પુછ્યું, “હે કન્યા ! તું કોણ છે?
દયા–દયા–અહિંસા છું. વ્યક્તિ –તું ઉદાસીન કેમ છે ? દયામારા માલિક કુમારપાળ સ્વર્ગે ચાલ્યા ગયા છે.
વ્યતિ ––તેથી શું થયું?
દયા--માલિકના અભાવે હિંસક લેકે મને હેરાન કરી રહ્યા છે. મારો નાશ કરી રહ્યા છે.
વ્યકિત--તે હવે તારી શું ઈચ્છા છે? દયા--મારું રક્ષણ કરે એ કઈ માલિક-સ્વામી
જોઈએ.
વ્યક્તિ––જે તારી ઈચ્છા હોય તે સમગ્ર પૃથ્વીના માલિક બાદશાહ અકબર પાસે જા. એ તારું પાલન કરશે.
કવિનું કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે કુમારપાળ પછી અહિંસાને વ્યાપક રીતે રાજ્યાશ્રય મળે છે તે બાદશાહ
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
અકબરના રાજ્યશાસનમાં મળે. આમજનતામાં દયાધ
ની છાપ પડે એ રીતે હિંસાથી પાછા વળી વિશેષતા દયા-અહિંસાનું પાલન કર્યું હોય તે બાદશાહ અકબરે. કર્યું. કવિની કલ્પના સત્કલ્પના છે. વારતા
દાનવીર કેણુ? દાન દેવાની વાત–પ્રસંગે ઉપસ્થિત થતાની સાથે જ જેને દાન દેવાનો ઉત્સાહ ચઢે.
યુદ્ધવીર કેણુ યુદ્ધની નેબત વાગે ને જે પિતાની. મેળે તલવાર લઈને રણમેદાને દેડી જાય.
ધર્મવીર કોણ?ધર્મ કરવાની તક–અવસર આવે ને જેને ધર્મને અદમ્ય ઉત્સાહ જાગે. દાનવીર જગડુશાહ હતા. ધર્મવીર કુમારપાલ હતા. યુદ્ધવીર પણ ઘણું થઈ ગયા. ભગવાન મહાવીર પરમાત્મામાં ત્રણ પ્રકારની વીરતા સર્વશ્રેષ્ઠ કોટિની હતી. પ્રભુની દાનવીરતા સંવત્સરી દાનમાં દેખાઈ આવતી હતી. યુધવીરતા ગર્ભકા. ળથી મહાદિ શત્રુઓ સામે ઝળકી હતી. ધર્મવીરતા તે. પૂર્વના અનેક ભાથી ચાલી આવતી હતી. પ્રભુ જેવું દાન, શીલ-તપ કે ભાવ કેઈએ કર્યા નથી. પ્રભુના અનુત્તર દાન શીલ તપ ભાવનો વિચાર કરે તે પિતાના દાનાદિનો કઈ ગર્વ કરી શકે તેમ નથી નોળવેલ સંઘતા રહો
તમારે સંસારમાં રહેવું પડયું છે? હા, તે ત્યાં રહ્યાં નોળવેલ સુંઘતા રહેવું જોઈએ. માણસ સંસારના વિવિધ
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
3
૧૬
વ્યવહાર કરે છે. એમાં એને રાગદ્વેષનુ ઝેર ચઢે જ છે. એ ઝેરની અસરથી મનુષ્યની શુદ્ધ ચેતનાનો નાશ થાય છે અને આ મેહની મૂર્છામાં આત્માનું ઘણું ઘણું બગડે છે. તે શું કરવુ' ? હતાશ, નિરાશ થઈ બેસી રહેવું ? ના, એની સામે કોઇ નક્કર ઉપાય ચૈાજવા,
નોળીયાને સ` સામે જ્યારે અથડામણનો પ્રસગ આવે છે ત્યારે ઝપાઝપીમાં ક્રોધે ભરાયેલા સ` વારે વારે નોળીયાને ડંખ મારતા હાય છે. ડંખની ઝેરી અસરથી અચવા નાળીયા જંગલમાં જઈ નોળવેલ વનસ્પત્તિ સુ`ધી આવે છે. એથી સના “ખની લેશ પણુ અસર રહેતી નથી. એજ રીતે હિંમત હાર્યા વિના તમે પણ નિયમિત નોળવેલ સુંઘતા રહેા ! પણ તમારે સુંઘવાની એ નેાળવેલ કંઈ જાણા છે. વીતરાગનુ દર્શન પૂજન સદ્ગુરૂનો સહવાસ-સત્સંગ, શાસ્રશ્રવણ.......સત્સંગમાં રહેનાર માણસેાને રાગદ્વેષના ડૅ'ખની ઘાતક અસર નહિ થાય. સુંદર સંવાદ :
ગૌતમસ્વામી- ભગવત! શાસ્ત્રેશ્રવણથી શું લાભ ? પ્રભુ મહાવીર- ગૌતમ ! શાસ્રશ્રવણુથી જ્ઞાનનો લાભ થાય છે. જીવ, અજીવ, પુણ્ય, પાપ, આશ્રવ, સંવર્ અશ્વ, નિર્જરા, અને માક્ષ–આ નવે તત્ત્વાની વ્યવસ્થા જાણી શકાય છે.
ગૌતમસ્વામી- ભગવંત! જ્ઞાનનું ફળ શું! પ્રભુ મહાવીર- ગૌતમ ! જ્ઞાનનુ ફળ વિજ્ઞાન છે.
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીવાદિ તત્ત વિશેષરીતે જાણવા તે વિજ્ઞાન. હેય-ત્યાગ કરવા લાયક તો કયા ? ઉપાદેય–ગ્રહણ કરવા લાયક તો ક્યા એની સ્પષ્ટતા પૂર્વક જાણવું તે વિજ્ઞાન.
ગૌતમસ્વામી–-પ્રભુ! આ સંસારમાં સર્વમાં કયે જીવ વધુ દુઃખી છે ?
પ્રભુ-ગૌતમ! અવિરત સમ્યગ્દષ્ટિ જીવ સંસારમાં સૌથી વધુ દુઃખી હોય છે. - ગૌતમસ્વામી- પ્રભુ! એનું શું કારણ?
પ્રભુ--ૌતમ! સમ્યગ્દષ્ટિ આત્માને પિતે અવિરતિમાં પડે છે તેનું પારાવાર દુઃખ છે. વળી ચારે ગતિમાં જીની વેદનાએ દુઃખ શ્રુતજ્ઞાનના બળે એ જાણે છે, એથી પણ એ દુઃખી દુઃખી થાય છે. ધનવૈભવથી મહાસુખી છતાં ધર્મના અભાવે જીને દુઃખી દરિદ્ર જોઈને એના દિલમાં ભારે ભાવ અનુકંપા ઉછળે છે.
- ગૌતમસ્વામી - પ્રભુ! સમક્તિદષ્ટિ નારકીને મહાદના કહી મિથ્યાદષ્ટિ નારકીને અલ્પવેદના કહી એનું શું કારણ?
પ્રભુ–ગૌતમ! સમક્તિદષ્ટિની એ મહાહના ક્ષેત્રકૃત કે પરમાધામીકૃત નહિ પરંતુ એ જીવને ત્યાં કોઈ નિમિત્તથી જાતિસ્મરણ જ્ઞાન થવાથી પૂર્વભવ દેખાય એથી પશ્ચાત્તાપ કરે કે, “અરે! મેં જિનવચન માન્યા નહિ. પ્રમાદને વશ પડ. આરંભ-સમારંભમાં ચકચૂર બન્યો.” આ વિચાર એને મહાવ્યથા કરાવે છે. વ્યવહારમાં ચેર અને શાહુકારની શાખ
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
જુદી જુદી હોય છે. કેઈ કારણસર ચાર અને શાહુકાર બને પકડાય, રાજદંડ થાય અને જેલમાં પૂરાય ત્યારે જે દુઃખ શાહુ. કારને થશે તે ચારને નહિ થાય. શાહુકારને પિતાની ઈજજત, આબરૂ-કીતિ જેમ જેમ યાદ આવશે તેમ તેમ એની મને વેદના વધશે. ચારને શું થવાનું હતું ?
ગુરુ-વસ્તુપાલ! તારા ભાલમાં જિનાજ્ઞા, મુખમાં સરસ્વતી, હદયમાં લક્ષ્મી અને શરીરમાં શીલની કાંતિ રહેલી હેવાથી તારી કીર્તિ બ્રહ્મલેક સુધી પહોંચી છે.
વસ્તુપાલ-ગુરુદેવ! મનુષ્ય જન્મરૂપી વૃક્ષ કેઈ ને ફળ વિનાને, કેઈને વિષફળ સમાન, કોઈને કિપાક ફળ સમાન, તે કોઈને કહપવૃક્ષ સમાન દેખાય છે. તેનું શું કારણ?
ગુર–વસ્તુપાલ! અનંત પુણ્યરાશિથી આ મનુષ્યભવ પમાય છે. જેઓ આ મોંઘેરે મનુષ્યજન્મ પામી કશું જ સુકૃત આચરતા નથી તેમને ફળ વિનાને ગણાય છે.
જેઓ હિંસાદિથી પાપાનુબંધી પાપનું ઉપાર્જન કરે છે, તેઓને આ ભવ પરભવમાં દુઃખરૂપ નિવડતું હોવાથી વિષળ સમાન ગણાય છે.
જેએ પાપાનુબંધી પુણ્ય ઉપાર્જન કરે છે તેઓને પ્રથમ સુખ અને પછી નરકાદિ ગતિ આપનાર હોવાથી કિપાક ફી સમાન ગણાય છે.
જેઓ પુણ્યાનુબંધી પુણ્ય ઉપાર્જન કરે છે. તેઓને ઉભયલેકમાં વાંછિત ફળ આપનાર હોવાથી અને પરંપરાએ
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
મોક્ષસુખ આપનાર હોવાથી કપવૃક્ષ સમાન ગણાય છે. અવળીગંગા
જે દેશમાં ખાવા અનાજ. નથી. જીવન જરૂરિયાતની ચીજોની અછત છે. ત્યાં ચા પાણી, મેજશોખ, નાટક-સિનેમાના ખર્ચ કેટલા ? લાખ કરોડ રૂપિયાના ખર્ચે થીયેટરે બંધાય છે છતાં ખૂબી એ છે કે આજના ભણેલા અને સુધારકેને એ દુર્વ્યય લાગતું નથી. મંદિર બાંધવા માટે સરકાર જગ્યાની મંજુરી નથી આપતી. સરકારને સિનેમા સ્થાને જરૂરી લાગે છે. એ માટે મંજુરી અપાય છે. એને મનોરંજન’ એવું મીઠું નામ અપાય છે. પ્રજાની ઉન્નતિ કરનાર મનાય છે, એના રોજ વાજાં વાગે, વરઘેડા નીકળે, હેન્ડબીલ વહેંચાય. એમાં પૈસાને ધુમાડે નથી લાગતું. ધર્માનુષ્ઠાનમાં નજીવું દ્રવ્ય ખર્ચાય એ ધુમાડો લાગે છે. પૂર્વગ્રહથી જકડાયેલા મુરબ્બીઓને ભલામણ છે કે બુદ્ધિને ઉપગ સત્યાસત્યને સમતોલપણે વિચાર કરવામાં કરે. અને આત્મા, ધર્મ, સમાજ તેમજ વિશ્વના દ્રોહથી બચે સાધનાની શાળા:
* સંયમ એ તે સાધનાની શાળા છે. સાધનાની કળામાં કુશળતા પ્રાપ્ત કરતાં કરતાં અનેક મુશ્કેલીઓ આવી જાય, કપરી કસેટીઓ થાય એથી હતેત્સાહ કે નિરાશાવાદી બનવાનું નથી. નાનું બાળક ચાલવાનો પ્રયત્ન કરવા જતાં અનેકવાર જમીન પર પડી જાય છે છતાં તે ચાલવાનું બંધ કરતું નથી. પણ ઉત્સાહભેર તેમાં આગળ ધપે છે.
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
માલિક એક દિવસ તે બરાબર - લતા શીખી જાય છે. એમ ચમની સાધના પણ ખૂબજ ધીરતાપૂર્વકન અહાસ અને પ્રયત્ન માંગી લે છે. '
. સાંસારી આત્માઓ દુનિયાદારીના દયેયને પહોંચી ર્જિવા અનેકાનેક કષ્ટ સહન કરે છે, પ્રતિકૂળતાઓ વેઠે છે,
રાતે ઉજાગરા અને દિવસે તનતોડ પરિશ્રમ કરે છે ? .. વારંવાર નિરાશાનું વાતાવરણ સર્જાય છતાં આશાના તાંતણે બંધાઈને પ્રયત્નમાં કદી પાછા પડતા નથી તે પછી મેક્ષાભિલાષી આત્માએ કે પુરૂષાર્થ જગાવે જોઈએ? જે મોક્ષમાર્ગના સાધકમાં નિરાશા આવે કે ઉત્સાહ ભંગ થાય તે પુરૂષાર્થ પાંગળ જ બની જાય અને મહામાર્ગની મજલમાં મેટે પ્રતિરોધ ઊભું થાય.
- કે એવરેસ્ટના શિખરે પહોંચવાના દયેયવાળે અધવચ હતત્સાહ કે હતાશ થાય તે કરેલી મહેનત નિષ્ફળ જ જાય મોક્ષમાર્ગની સાધનામાં અંતિમ શિખરનું આરોહણ તે એથીય અઘરું છે. એના આરોહણમાં ઉત્સાહની મંદતા અધ:પતનની ખીણમાં ગબડાવી દેશે. 1 માટે, એ સાધક ! ઉત્સાહના દરને મજબૂત પકડી રાખજે. આશાનું અમૃત સદા પતે રહેજે, સિદ્ધિના સર્વોચ્ચ શિખરે જરૂર પહોંચશિ.
, વિરાગ્ય : -
આ વિશ્વ અગણિત વસ્તુઓનું સંગ્રહ સ્થાન છે. એ વસ્તુઓનું સ્વરૂપ ચિત્ર-વિચિત્ર છે. વિશ્વના ચોગાનમાં
* '
,
,
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીની સંખ્યા પણ અનંતની છે એ છાના ભાવે પણ વિચિત્ર પ્રકારના છે. એ વસ્તુઓ અને ભાવેની વિચિત્રતા જોઈ અજ્ઞાન અને અવિવેકી આત્માઓ, રાગ, દ્વેષ, મેહ, કૌતુક, આશ્ચર્ય, ઉત્સુકતા, ઘણું, હાસ્ય વગેરેમાં ગરકાવ બની જાય છે. વિચારક વિવેકી આત્માઓને એ વિચિત્રતા જોઈ વૈરાગ્ય જમે છે, મમતા ઘટે છે અને ઉપશમ વધે છે.
એક રાજાએ એક વાછરડાને જન્મતે, માટે તે, પુષ્ટ થતે જે. માતેલ બળદ બનતે જે અને ત્યાર પછી ધીમે ધીમે ક્ષીણ થતે જોયે. આખરે બળદને સાવ ગળીયે થયેલે જોઈ રાજા બૈરાગ્યવાસિત બન્યા. બળદની ક્રમિક પરિવર્તનશીલતા ઉપરથી જગતના તમામ પદાર્થોનું દર્શન પણ પરિવર્તનશીલતા અને ક્ષણભંગુરતાની દષ્ટિએ કર્યું. આ વૈરાગ્યમાંથી રાજાને સર્વ ત્યાગનું બળ મળ્યું. રાજપાટ છોડી રાજા ચારિત્રના પંથે ચાલી નીકળે..
બીજે એક રાજા સૈન્ય સાથે યુદ્ધના મેદાને જઈ રહ્યો હતો. રસ્તામાં એક ઘટાદાર આંબાનું વૃક્ષ જોયું.રાજાએ કુતુહલથી આંબાની એક મહોર તેડી. સનિકોએ રાજાનું અનુકરણ કર્યું. પરિણામે આખે આંબો બેડેલ બની ગયે. એક પણ પાન રહ્યું નહીં. આંબે સાવ ઠુંઠ થઈ ગયો. રાજા યુદ્ધભૂમિથી પાછો ફર્યો. એના મનમાં કેડ હતા પેલા ઘટાદાર આમ્રવૃક્ષની છાયામાં મોજ માણવાના અને આંબાની મંજરી ખાઈ કંઠને કોકિલ કંઠ બનાવવાના.
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
રાજાએ હજુરિયાને પૂછયું-ઘેલું મને હર આંબાનું ઝાડ કયાં ગયું? આપણે ત્યાં બેસીયે. આરામ કરીયે. હજુરિ કહે-“રાજન્ ! આ સામે દેખાય છે તે જ આપને પ્રિય આંબે.” “અરે! કેમ આમ સાવ ઠુંઠા જે થઈ ગયો? રાજન આપે! એક મહાર તેડી પાછળ એકે એક સૌનિકે મહાર અને પાન ચુંટયા. પછી આ દશા ન થાય?”
રાજાએ એક ગેબી આંચકે અનુભવ્યું. આ પ્રસંગે એને ઉંડા વિચારમાં ગરકાવ બનાવી દીધું. વિચારમાંથી વિવેક જાગે. વિવેકમાંથી વૈરાગ્ય સ્કૂ–ખરેખર! સંસાર કે વિચિત્ર ! જ્યાં સુંદર અસુંદર બને છે. શુભ અશુભ બને છે. સરસ નિરસ બને છે, ભવ્ય દેખાતું ભયાનક બને છે. રાજાને સંસાર પ્રત્યેની મમતા સાવ મરી ગઈ. એના અંતરમાં સંયમભાવ ખીલી ઉઠે. પુત્રને રાજ્ય ભળાવીને એણે ચારિત્ર લીધું. - મહાસતી અંજનાના પુત્ર હનુમાનજીને સૂર્યાસ્તનું દશ્ય જોઈ સમગ્ર સંસાર અસાર લાગ્યો. મહારાજા દશરથને વાવૃદ્ધ કંચુકીનું (અંતેપુરના દ્વારપાળનું) કરચળીવાળું શરીર જોઈને વૈરાગ્ય પ્રગટ. રાજષિ પ્રસન્નચંદને માથાના સફેદ વાળ પરથી સંસારની અસારતા સમજાઈ રાજા ભર્તુહરિને સ્ત્રીચરિત્રે સંસારની ઓળખ કરાવી. રાજા કીતિધરે ચારિત્ર લીધા બાદ રણુએ પિતાના રાજ્યમાં સાધુ-સંત–સંન્યાસી ચેગી બાવાઓને પ્રવેશ કરવાને સખત નિષેધ કર્યો હતો. કારણ! મહાત્મા કીતિધર મુનિ આવીને પિતાના પુત્ર મુકેશલને ઉપદેશ આપી લઈ ન જાય માટે. કીતિધર મહામુનિ ત્યાં આવ્યા. રાણીના હુકમ મુજબ
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૩
કેટવાળાએ મારપીટ કરીને દરવાજા બહાર ધકેલી મૂક્યા. આ દશ્ય મુકેશલે જોયું. પિતાની ધાવમાતાને હકીકત પૂછી. ધાવમાતાએ સત્ય હકીકત કહી. ધર્મપ્રિય સુકેશલને પિતાની વિટંબણું ઈ સંસારની સ્વાર્થલીલાનો ખ્યાલ આવ્યો. વૈરાગ્યના રંગે રંગાયેલે એને આત્મા સર્વ ત્યાગના માર્ગે પ્રયાણ કરી ગયે.
આ મહાપુરુષોએ વૈરાગ્યની પારદર્શક દષ્ટિથી જગતના તમામ પદાર્થોના, ભેગસુખના, સ્નેહી સ્વજનેના આંતરિક સ્વરૂપને જોઈ લીધું. તમામ વસ્તુઓની બાહ્ય ક્ષણિક ભવ્યતા સાથે એની ભયાનકતા નિહાળી લીધી ત્યારે રાગને ભાગવું પડયું. દ્વેષને દોડવું પડયું. મેહના હાથ હેઠા પડયા. વીતરાગ હાલા થયા. વૈરાગ્યને ટકાવવા, વીતરાગતાને પામવા ત્યાગને પુરુષાર્થ રામબાણ ઉપાય છે. વિવેક છે
કપાસ અને ચાંદીના ઢગલા ચાંદની રાતના શાંત વાતાવરણમાં ભલે સમાન દેખાય પણ વંટોળ વખતે ચાંદીને ઢગલે જ સ્થિર અને સુરક્ષિત રહેશે. તેમ માનવ માનવમાં પણ હાથ, માથું, શરીર, વસ્ત્ર આભૂષણના બાહ્ય દેખાવથી ભલે સમાનતા દેખાય, પરંતુ સુખદુ:ખના ચઢ-ઉતાર વખતે વિવેકી માનવ જ શૈર્ય અને ધર્ય ટકાવી શકશે. વિવેક દેખીતા સુખેની પાછળ રહેલા દુઃખને એવી રીતે દેખાડયા કરે છે કે જેથી પ્રત્યક્ષ દેખાતા વિષય સુખમાં આત્મા લંભાત નથી અને એ વિવેક જ દુખેની પાછળ કારણભૂત પિતાની જ ભલેનું એવી રીતે દર્શન કરાવે છે કે જેથી દુખમાં ગભરાટ હતા નથી. જુની ભૂલનું પરિમાન
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪)
થાય છે અને નવી ભૂલાતુ સર્જન અટકે છે,. વિવેક જન્મે છે સવિચારમાંથી. સવિચાર પ્રાપ્ત થાય છે સત્સંગ અને શાસ્ત્રશ્રવણથી.
ભ્રમઃ
ભૌતિકજીવનને આનંદ ક્ષણજીવી છે. આધ્યાત્મિક સંસ્કૃતિના વારસામાં મળેલ સાત્વિક જીવનને આનંદૅ ચિંરજીવ છે. છતાં આ દેશમાં આધ્યાત્મિક સસ્કૃતિના વારસામાં મળેલ' સાદું અને સાત્વિક જીવન જીવનારાઓને વિલાસી જીવન જીવતી પશ્ચિમની ગેારી પ્રજા સુધરેલી અને આગળ વધેલી લાગે છે. મેાજશેાખ-ભાગવિલાસથી ખદબદતુ' જીવન પશ્ચિમની પ્રજાને કેટલુ' કંટાળાભર્યુ`' મન્યુ' છે એ લક્ષમાં લઇ વારસામાં મળેલી આધ્યાત્મિક સંસ્કૃતિથી ગૌરવ અનુભવવાને બદલે આજે આ પ્રજાને એ પશ્ચિમના સત્વહીન જીવનના અભખરા જાગ્યા છે. આપણે તેા ઈચ્છીએ કે વારસામાં મળેલા સાત્વિક જીવનને અવગણી ભૌતિકજીવનનાં ભપકામાં અંજાઇ જનારા પામરાની દશા ધેાખીનાં કુતરા જેવી ન અનેા.
તમારે જીવનમાં સુખ શાંતિ અને સમાધિ જોઈતી હાય તે જીવન જીવતાં કેાઈ પણ ભૂલ ન થાય એની સતત કાળજી રાખેા અને યશની આશા છેડા. કદાચ અપયશ મળશે એમ સમજી રાખે। તેા શાંતિના સાગર સદાય તમારા ચરણાને પખાળતા રહેશે.
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
મનન મધુ
કહેવાય.
આપણા એ આંતરચક્ષુએ : આપણને એ આંખે છે એને ચમ ચક્ષુ એનાંથી બાહ્ય-જડ પદાથે આપણે જોઈ શકીયે છીએ. આપણને બીજા એ આંતરચક્ષુએ પણ છે. એક છે સવેગચક્ષુ અને બીજું છે વિરાગચક્ષુ. એને જ્ઞાનચક્ષુ અથવા દિવ્યચક્ષુ પણ કહેવાય છે.
સવેગ એટલે સાંસારના દે, મનુષ્યગતિના ઉંચામાં ઉંચા ભાગ–સુખા પ્રત્યે અણગમા, અરુચિ અને માત્ર મુકિ તના-ત્માના અખંડઆનંદ—અવ્યાખાધ સુખની લગની.
વિરાગ એટલે દુઃખથી અને પાપથી ભરેલા સ સાર પ્રત્યે ઉદ્વેગ. ઉદાસીનભાવ, નિ`મ ભાવ, સૌંસારના સુખમાં પણ દુઃખની પરંપરાનુ દન. સવેગ અને વિરાગની આખા જેટલી સતેજ તેટલા મેાક્ષમાર્ગ સ્પષ્ટ દેખાય.
આપણાં અનતકાળથી ખીંડાઈ ગયેલા, છારી વળી ગયેલા, ઝાંખા પડી ગયેલા આંતરચક્ષુઓને ખેાલવા, સતેજ મનાવવા માટે અકસીર અજન વાચકપુ ગવ ભગવાન ઉમાસ્વાતિજી મહારાજ બતાવે છે કે:જગત્કાયસ્વભાવો
સંવેગવૈરાગ્યાથ મા
:
જગતનું અને કાયાનું સ્વરૂપ વિવેકી
સંવેગ અને બૈરાગ્ય વધાનારૂ છે.
',
આત્માને
સંવેગનું નેત્ર સતેજ બનાવવા જગતને સાચા રૂપે
>
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૬ ઓળખી લે. વિરાગ નેત્રને સતેજ બનાવવા કાયાને બરાબર ઓળખી લે.
જગત એટલે સંસાર. સંસારનું ભીતર જેમ જેમ ઓળખાય તેમ તેમ એને મેહ છૂટે અને મોક્ષનો અભિલાષ પ્રગટે, મુક્તિને રાગ ઝળકે. સંસાર એટલે બહારથી આકર્ષક પણ અંદરથી કાતિલ એવું ઝેર. આત્માના પ્રાણને ગુંગળાવી નાખનારૂં પોઈઝન (Poison) સંસાર એટલે કષ્ટ અને દુઃખની બાકી,દુર્ગુણને સરવાળે, સગુણને ભાગાકાર, સુખનું મીંડું અને સ્વાર્થના, વિષય-કષાયના નાણાની લેવડ દેવડને બજાર.
જેમ જેમ કાયા ઓળખાય તેમ તેમ કાયાની માયા ઘટે. કાયા એટલે રોગનું ઘર. કાચનું વાસણ, નદી કાંઠે માટીને મઠ, વારંવાર પવિત્ર પાણીથી અને ચંદનાદિ સુગંધી દ્રવ્યથી પવિત્ર રાખવા છતાં મેલ અને દુર્ગધનેજ બહાર કાઢનારી ગટર. કાયા એટલે દગાર દુર્જન. લાખો ઉપકાર કરવા છતાં અપકારથી બદલે વાળવા ટેવાયેલી જાત. આવી કાયા ઉપર જીવને સૌથી વધારે વહાલ છે. આ વહાલી કાયાનો રાગ છૂટે તે બીજા પદાર્થોને રાગ કયાં જીવતે રહી શકે ?
મોક્ષનો રાગ પ્રગટયા પછી અને કાયાની માયા છૂટયા પછી જ ધર્મ આરાધનાને ઉમંગ ઉછળે ! જિનભક્તિ અને રંગ જામે ! ગુરુપર્ય પાસનાનો રસ છલકે ! તત્વચિંતનમાં મન ચોટે
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
* મહાસતી સીતાજીએ જગતને ઓળખ્યું. સનતકુમાર ચક્રવતીએ કાયાની દગાખેરી જોઈ લીધી. સંવેગ અને . વિરાગની આંઓમાં મહાતેજ ચમક્યાં ત્યારે જાણે છે ને કે એ પુણ્યાત્માઓએ રત્નત્રયીની આરાધનાનો કે મહાયજ્ઞ માંડ ?
આપણે જીવન જીવવાનું છે આંતરચક્ષુઓ ખોલીને! ખુલ્લી રાખીને !! સતેજ બનાવીને !!! એ દિવ્યચક્ષુઓથી જગત અને કાયાની કુટીલતાને જોતા રહીને !!!! આપણું ત્રણ અમૂલ્ય ચીજો :
૧. સમ્યગ્દશન ૨. સમ્યગ્દર્શનથી શુદ્ધ જ્ઞાન અને ૩. ચારિત્ર. પ્રાણીમાત્રને જન્મ એ દુઃખનું કારણ છે છતાં આ માનવજન્મમાં મેળવવા લાયક ત્રણ અમૂલ્ય ચીજો મેળવી લેવાય તે જન્મ સુલબ્ધ-સાર્થક-સફળ ગણાય. આ ત્રણ ચીજોમાં જન્મનું, કર્મનું, દુઃખનું, બીજ બાળી નાખવાનું સામર્થ્ય છે.
સમ્યગ્દર્શન, સમ્યજ્ઞાન અને સમ્યગ્યારિત્ર–આ ત્રણે ભેગા મળે તો જ મોક્ષનું સાધન બને. રોગ દૂર કરવા અને આગ્ય મેળવવા રેગીને ઔષધ પ્રત્યે શ્રદ્ધા જોઈએ,
ઔષધનું જ્ઞાન જોઈએ તેમ ષધ ખાવાની અને પથ્થસેવનની ક્રિયા પણ કરવી જ પડે.
એકલું સમ્યગ્દર્શન દેવગતિ જરૂર આપે. એકલું જ્ઞાન પદાર્થને બંધ કરાવે. એકલી ક્રિયાથી શુભ કે અશુભ કર્મોને બંધ અથવા
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩ નિરા થાય પણ મેાક્ષનું સાધન તા જ અને કે જ્યારે સમ્યગ્દર્શનાદિ ત્રણે ભેગા થાય.
જો કે જગતના પ્રત્યેક કાય પાછળ ત્રણે વસ્તુઓ કારણ રૂપ છે. દશન, જ્ઞાન, ચારિગ-ક્રિયા, આ ત્રણે હાય ત્યારે જ કાઈ પણુ કાર્યંસિદ્ધ થાય છે. ચાહે કુંભાર ઘડા મનાવે ! ચાહે વણકર કપડુ' વધું ! ચાહે કેઈ વૈજ્ઞાનિક કોઇ નવું શેાધન-સર્જન કરે. આપણે એ દન, જ્ઞાન, ચારિત્રની વાત નથી કરવી પણ દુઃખના કારણરૂપ જન્મના બીજને આળવામાં ઉપયોગી સમ્યગ્દર્શન સમ્યગજ્ઞાન અને સમ્યચારિત્રની વાત કહેવી છે.
પદાનું સમ્યગ્દન ખાદ્યચક્ષુથી થાય તેમ આંતરચક્ષુથી પણ થઈ શકે. આંતરચક્ષુ-શાસ્ત્રચક્ષુથી થતું સમ્યગ્દન શ્રદ્ધારૂપ હશે. જીવનનાં પ્રત્યેક પ્રસ`ગની, જગતના પ્રત્યેક—પદા ની.તત્ત્વની બન્ને સાઈડ બરાબર જુએ... જેમ એ પદાને બહારથી જુએ હૈ. તેમ એની ભીતરમાં પણ જુઓ. એ પદાર્થની પરંપરા જુએ. ત્રણે કાળની સ્થિતિ જુએ. માત્ર પદાર્થીના બાહ્ય રૂપ-રંગને, ચળકાટને જોશેા કે એની વમાન અવસ્થાને જ જોશે તે તમારૂ દન ખાટુ' ઠરશે. ત્રાજવાના કાંટાની જેમ સમતલપણું, તટસ્થભાવે એના ગુણદોષ જુએ. એકે એક પદાર્થો ને જોવાના અનેક દૃષ્ટિબિંદુ છે. આ લેકની દૃષ્ટિએ જુએ. આત્માના હિતાહિતની દૃષ્ટિએ જુએ અથવા એનાથી થનારા લાભ અને નુકશાનની દષ્ટિએ જુએ. વિશ્વનું સાચું દન!
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૯ , કરે તમારી લેવાની રીત સાચી હશે તે જ્ઞાન-પદાથના નિર્ણય પણ સારો થશે અને ત્યારબાદ ક્રિયા–ચારિત્ર પણ સાચું આચરી શકશે.
. - વીતરાગની પ્રતિમાને સાક્ષાત્ જિનેશ્વર ભગવાન તરીકે જુએ. જેમ ઝવેરી રોજ વહેલી સવારે હીરા-માણેક મેતીની પિોટલી બેલી એના નજીકથી દર્શન કરે છે, ધારી ધારીને જુએ છે, એકાગ્રતાથી એનું ધ્યાન કરે છે. ઝવેરી દિવસો સુધી આમ કરે છે ત્યારે હીરા માણેક, મેતી કેવા પાણીદાર છે એનું માપ નીકળે છે અને એ ઝવેરાતનું મૂલ્ય નકકી કરી શકાય છે. તેમ ભગવાન જિનેશ્વરદેવની વીતરાગમુદ્રાનું દર્શન રેજ સવારે દેરાસરમાં પ્રભુ પ્રતિ માની નજીક (ગર્ભદ્વાર પાસે જઈને કરે. એ મૂર્તિના આલંબને ભગવાનના અનંતગુણો, ઉપકારો અને અદ્ભુત સાધનામય જીવનને યાદ કરે. એમાંથી તમારા જીવનમાં ધર્મપુરુષાર્થની પ્રેરણા અને આત્મ પવિત્રતા મેળવે.
જિનાગમને અરિસા સમાન જુઓ. તમારા પર્વત જેવડા ગુણેને રાઈ જેવા જુઓ અને બીજઓના નાના નાના ગુણને પર્વત જેવા મોટા કરીને જુઓ. બીજાના ગુણ અને તમારા દે જોવા માટે દૂરબીન જેવા બને. દૂરબીનમાં વસ્તુ હોય એના કરતા મોટી અને સ્પષ્ટ દેખાય છે. તમારી આંતરચક્ષુની પુતળીઓને હાથીની પુતળી જેવી બનાવે. માણસને હાથીને મોટો દેખાય પણ હાથીને માણસ મોટે દેખાય છે કારણ કે એની આંખની પુતળીઓ ઉંધી શેઠ,
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૦
વાયેલી છે તેથી નાના માણસ માટે દેખાય છે, તેમ આપણે જાના નાના ગુણુ માટા દેખી શકીયે અને આપણા નાના દોષ બરાબર માટે જોઈ શકીએ. કાયાને વિનાશી, અશુચિમય, રાગેાનું સ્થાન, ભાડાનુ' ઘર અને કાચના કુંભ સમાન જુએ. અને અન મૂળ જુએ. પારકાધનને માટી સમાન ગણેા. કુટુંબને પખીના મેળેા સમજો. પરસ્ત્રીને માતા, એન કે પુત્રી તરીકે જુએ. સર્વજીને મારા આત્મા જેવા ગા. તમારા મિત્ર તરીકે જુએ. કૅમ, કામ, ક્રોધ, માન, લાભ, મદ, હષનેજ શત્ર રૂપે નિહાળા, સ'સારના સુખને સેાજાની લાલી જેવુ નકલી માને, સ’સારના દુઃખને આપણીજ ભૂલની સજા માના. આત્મસુ ને શુદ્ધ કરનાર અગ્નિના તાપ માને સ'સારને પ્રતિપળ પરિવર્તનશીલ જુ.
ડુંગર દૂરથી રળિયામણા લાગે, નજીક જતાં બિહા મણા લાગે તેમ ભાગના પાત્રો-સાધના અને સુખા દૂરથી રળિયામણા છે પણ જેમ એની નિકટમાં જશે તેમ બિહામણા છે એને ખ્યાલ કરી!
પુણ્યપાપના પડછાયા કિ. રૂ. ૧-૦૦
(૧) પુણ્યપાપના પડછાયા (૨) પ્રારબ્ધ અને પુરૂષાથ (૩) સાત શિખામણ (૪) ચકેારને ટકેાર સાનમાં અને (૫) નાંણે નાથાભાઈ આ પાંચ વાર્તાઓમાં ધાર્મિકતા, નૈતિકતા, પુણ્યપાપની ગજબ લીલા, પ્રેમની પેાકળતા વગેરે ખાખતાનો રસ પ્રવાહ અખ' પણે વહી રહ્યો છે આ -પુસ્તકમાં.
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
શુભ-અશુભ કર્મનાં ફળ :
(૧) અજ્ઞાન, અલપજ્ઞાન, અને બુદ્ધિની જડતા શાથી થાય? જ્ઞાનાવરણકર્મના ઉદયથી, જ્ઞાનની આશાતના કરવાથી.
(૨) બહેરો અથવા શ્રોત્રંદ્રિયની હીનતાવાળે શાથી થાય? અચક્ષુદર્શનાવરણ, જ્ઞાનાવરણના ઉદયથી અને તદુપાંગ નામકર્મના અનુદયથી. તેમજ વિકથા સાંભળી ખુશ થાય. સત્યને અસત્ય અને અસત્યને સત્ય ઠરાવે. બહેરા માણસની હાંસી કરે, બીજ, દીન માણસેના કરૂણુ શબ્દ તથા આજીજી પર ધ્યાન ન આપે, સબોધ તથા શાસ્ત્ર શ્રવણ ન કરે, આવા કર્મો કરવાથી બહેરાપણું આવે, કાનનો રેગ થાય અને ચૌરિદ્રિયપણું પામે. | (૩) શ્રોત્રેન્દ્રિયની મજબૂતી શાથી થાય? અચક્ષુદર્શનાવરણ અને જ્ઞાનાવરણના ક્ષપશમથી તથા તદુપાંગ નામકર્મના ઉદયથી. વળી શાસ્ત્ર અને સુકથા સાંભળે, યથા યેગ્યે શ્રદ્ધાથી શાસ્ત્રવચન પરિણુમાવે, બહેરાઓની દયા ખાય, તેમને યથાશક્તિ મદદ કરે, ગરીબોની અરજ ધ્યાનમાં લઈ મીઠી વાણીથી સંતોષે, ગુણજનાના ગુણ સાંભળી હર્ષ પામે અને કેઈની નિંદા સાંભળે નહિ તે શ્રોત્રંદ્રિય (કાન) નું આરોગ્ય, સુન્દરતા અને તીવ્રતા પામે તથા પંચેન્દ્રિયપણું મેળવે (કાન મળે તે જ પંચેન્દ્રિય થવાય છે)
(૪) ચક્ષુ ઈન્દ્રિય (આંખ) ની હીનતા શાથી થાય ? અચક્ષુદર્શનાવરણ અને જ્ઞાનાવરણના ઉદયથી તેમજ તદુપાંચ
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૧
*.e
નામક ના અનુદયથી. શ્રી પુરુષોનાં સુદર રૂપ ક્લેઈ વિષય સેવવાની ઈચ્છા કરે. રૂપહીનને જોઈ તિરસ્કાર કરી નિંદા કરે, આંધળાઓની હાંસી કરે તથા ખીજવે, મનુષ્ય અને પશુએની આખાને ઇજા કરે અગર ફાડે, પાખંડી રચિત શાસ્ત્રો, પુસ્તક કે પત્રો વાંચે, નાટક વગેરે જુએ, નેત્રના વિષયમાં–રૂપમાં આસક્તિ રાખે, કર દ્રષ્ટિથી જુએ, આંખના ખોટા ચાળા કરે તે આંધળા, કાણા, ટુંકી નજર વાળા, ચુંચળા વગેરે વગેરે આંખના રાળવાળા થાય અને તેઇન્દ્રિયપણુ' પામે.
(૫) ચક્ષુઇન્દ્રિય (આંખ) ની પ્રબળતા શાથી થાય ? અચક્ષુદનાવરણ અને જ્ઞાનાવરણુના ક્ષાપશમથી તથા તેના ઉપાંગ નામક ના ઊદયથી. પૂજનીય સાધુ સાધ્વીઆના દર્શીત કરી હ` પામે, ધમ' પર પ્રીતિ રાખે, વિષય વિકાર ઉપજે એવાં રૂપ દેખી તુરત નજર ફેરવી દે, આંખના રોગીઓની દયા ખાય, સશાસ્ત્ર, પુસ્તક અને પત્રાનુ પઠન કરે, વિષય ભાગથી આંખને બચાવે તે તેજસ્વી, મનેાહુર અને લાંબી નજરવાળી આંખા પામે. (આંખ મળે ત્યારેજ ચૌરિન્દ્રિય થવાય છે)
T
(૬) ઘ્રાણેન્દ્રિય (નાક) ની હીનતા (નાક ન મળે) શા કારણથી થાય છે ? અચક્ષુદ ́નાવરણુ અને જ્ઞાનાવરણુના ઉદયથી તથા તદ્રુપાંગનામક ના અનુયથી. સુગંધી -પદાર્થો પર પ્રીતિ હાય, અત્તર, ફૂલ વગેનું સેવન કરે, ફૂગ ધ તરફ દ્વેષ હાય, નાક વગરનાની (નકટા કે શુ'ગાની)
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૩
#v
દુખી કરે અને તમાંરી કર, મનુષ્ય, પશુ અને પક્ષી આમાં નાકનું છેદન ભેદન કરે કે કરાવે તે મુંગા અગર નાકટ થાય, બેઈન્દ્રિયપણું પામે. :
(૭) ઘ્રાણેન્દ્રિયનું નિરોગીપણ શાથી પામે ? અચક્ષુદશ નાવરણ અને જ્ઞાનાવરણના ક્ષયાપશમથી તથા તરૂપાંગ નામક ના ઉર્યથી. પરમાત્મા, સાધુ, સાધ્વી, મનુષ્યા અને ગુણીજનની સાથે વિનય રાખે, નમસ્કાર કરે, સુધી પદાથાંમાં આસક્ત ન બને, નાક વગરના માણુ સેાને મદદ કરે તે રૂપાળુ, રાગ રહિત નાક પામે. (નાક મળે તા જ તેઇન્દ્રિયપણું પ્રાપ્ત થાય છે.)
(૮) જીન્હા ઇન્દ્રિયની (ખેાડ અથવા જીભ ન મળે શાથી પામે ? અચક્ષુદશનાવરણ અને જ્ઞાનાવરણનાં ઉદયથી. દારૂ, માંસ, કંદમૂળ વધેરે અભય પદાર્થ ખાય, છ જાતના રસવાળા પદાર્થ ઉપર અત્યંત લાલુપતા રાખે, જીભના સ્વાદની ખાતર, વનસ્પતિનો મહાઆરંભ કરે, ખાટાશાસ્ત્રવિરૂદ્ધ ઉપદેશ આપે તેમજ પાખડ વધારે,મ વાળુ જુઠું વચન મેલે, કઠોર અને તીખાં વચન મેલે, હું ખેલે, મુંગાં અને તેાતડાની હાંસી કરી ખીજવે, સાધુ સાધ્વી વગેરે ગુણીજનની નિ'દ્યા કરે, ખીજાની જીભને છેકે, ભેદે અને બીજાના શ્વાસેાશ્ર્વાસ રૂંધે તે જીભની ખેાડ આવે. તેતડા થાય; મુંગા થાય; એનુ એલ્યુ કાંઈને ગમે નહિ, મેઢામાંથી દુર્ગંધ નીકળે અને એકેન્દ્રિયપણું પામે,
(૯) રસનેન્દ્રિયનુ રેગ્ય શાથી મેળવે ? અચક્ષુદ
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૪
7
નાવરણુ અને જ્ઞાનાવરણકમના ક્ષાપશમથી તથા તદ્રુપાંગ નામકર્મના ઉદયથી. અભક્ષ્ય પદાનો ત્યાગ કરે, સ્વાદિષ્ટ વિવિધ રસામાં આસક્ત ન અને, સબધ આપી ધનો, ફેલાવા કરે, ગુણકારી અને સને સુખ દેનારી વાણી ખાલે, રસના-જીભ વગરનાને સહાયતા કરે તેા રસના (સનેન્દ્રિય) નિરેણી, મધુર અને લાવણ્યમયી થાય. (જી મળે તેાજ એઇન્દ્રિયપણું પ્રાપ્ત થાય છે.)
(૧૦) હાથની ખામી શાથી થાય? તદુપાંગ નામક'ના અનુદયથી તેમજ ખીજાના હાથ છેદે, ખાટાં તેાલાં ખાટાં માપ વાપરે, ખાટા લેખ લખે. ખોટાં શાસ્ત્ર મનાવે, ચારી કરૂ, હુંઠા કે હાથવગરનાની હાંસી કરે, બીજાના હાથને દુઃખ દે; ભેદે, મરડે, મડે, પક્ષીએની પાંખ કાપે, તા હાથ વગરનો થાય, હાથની ખામીવાળા થાય.
(૧૧) હાથ મજબૂત અને નિરાગી કયારે થાય? ખાહુમ`ગ નામકર્મના ઉદયથી તેમજ દાન દે. ખાટી લેણ દેણુ ન કરે, ખોટા લેખ ન લખે, પવિત્ર ધર્મની વૃદ્ધિ થાય તેવા લેખ લખે, માલિકે નહિં આપેલી વસ્તુએ હાથમાં લે નહિ, હાથ ન હૈાય તેને મદદ કરે તે રાગરહિત અને ખળવાન હાથ પામે.
(૧૨) પગની ખામીવાળા શાથી થાય ? પાદ અંગ નામક ના અનુદયથી. રસ્તા છે।ડીને ચાલે, હિ'સા વિગેર લે, ધર્માંના કાĆમાં પીછેહઠ કરે, કાચી માટી, કાચુ માપના કામમાં આગેવાની પાણી, લીલેાતરી, કીડીઓન
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૫
દર વિગેરેને પગથી દાખે, નાના મેટા વેાના પગ તાડ, લૂલાં લંગડાની મશ્કરી કરે, ચારી નિાલી વગેરે કુકર્મમાં પ્રવત તા લૂલે પાંગળા થાય.
(૧૩) પગ મજબૂત શાથી થાય ? પાદંગ નામકર્મીના ઉદયથી. ખાટા રસ્તે જાય નહિ, ખીજા જતા હાય તેમને મચાવે, સચિત્ર પદાર્થ ઉપર પગ દે નહિ, લૂલાં લંગડાને સહાય કરે તે રોગ રહિત અને મળવાન પગ પામે.
(૧૪) નિધન–દરિદ્રી શાથી થાય? લાભાંતરાયના ઉદયથી તથા અશ્વય અને ઊચ્ચગેાત્રના અનુઢ્ઢયથી. ચારી ઢગે! અને ઠગાઈથી ધન કમાય, પૈસાદાર પર ખાર રાખે, પૈસાદારને નિન કરવા ઈચ્છે, મહેનત કરીને લાક જે કંઈ કમાયા હોય તે લૂટી લે અને ઘર, અન્ન, વસ્ત્રથી તેમને દુ:ખી કરે, ગરીબેાને કઠાર વચનો કહે, ખાટાં આળ ચડાવે અને સાથે, ગરીબેની આજીવિકાનો ભંગ કરે, સાધુ હાવા છતાં પૈસા રાખે, બીજાની કમાણીમાં પથાં નાંખે, થાપણુ પચાવી પાડે, આ બધાં પાપાથી નિ નપણુ મળે છે. ખીજાનું ધન અગ્નિમાં ખાળે, પાણીમાં ડૂમાટે એમ જે જે રીતે બીજાના દ્રવ્યનો નાશ કરે તે તે રીતે તેનાં દ્રવ્યનો નાશ થાય છે.
(૧૫) પૈસાદાર શાથી થવાય છે ? લાભાન્તરાય કના ક્ષચેાપશમથી તથા અશ્વય ઊચ્ચગેાત્રના ઉદયથી. ગરીમાની દયા રાખે, તેમને મદદ કરે. બીજાને પૈસાદાર થતા જોઈ પામે, મળેલાં નાણાં પર મમભાવ આછા કરી તેમાંથી . ૧૦
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૬
દાન પુણ્ય, ધર્મનો ઉદ્યોત, દીનાનાથને મદદ વગેરે સારાં કામમાં ધન ખર્ચે તેથી પૈસાદાર થવાય છે.
(૧૬) વાંઝીએ શાથી થાય છે? અંતરાય કર્મના ઉદયથી, પશુ પંખી અને મનુષ્ય વગેરેનાં અનાથ બચ્ચાને, જ લીખને મારે, ઇંડાં ફેડે, પુત્રવત ગૃહસ્થને દેખી દ્વષ કરે, ગાય ભેંસ વગેરેનાં બચ્ચાને દૂધ પીતાં ખેંચી લે, અગર વેચી નાખો વિગ પડાવે, બીયારણના ગર્ભ (મીંજ) કઢાવે, આ બધાં પાપોથી વાંઝીયાપણું પામે. - (૧૭) પુત્રવંત શાથી થાય ? અંતરાયકર્મના ક્ષપશમથી. પશુ, પક્ષી, મનુષ્ય વગેરેનાં અનાથ બચ્ચાનું રક્ષણ, પાલણ કરે, અને જિંદગી સુધી તે બાળકે પોતાનો નિર્વાહ કરી શકે તેવાં બનાવે, તે બહુ પુત્રવાન થાય. . (૧૮) કુપુત્રવંત (ખરાબ દીકરાના પરિવાર વાળો) શાથી થાય?
બીજાના દીકરાઓને આડું અવળું સમજાવી મા બાપનો અવિનય કરાવે, પિતા પુત્રના ઝઘડા જોઈ ખુશી થાય, મા બાપ અને છોકરામાં કુસંપ કરાવે પિતાના માત પિતાને દુઃખ આપે, ઝણ (દેવું) અને થાપણ દબાવે તો પુત્રો કુપુત્ર થાય.
(૧૯) સુપુત્રો શાથી થાય ?
પિતે માત પિતાની ભક્તિ કરવાનો બેધ કરે, પુત્રોને ધર્મ માર્ગમાં જોડે, સુપુત્રોને જોઈ હરખાય તે સુપુત્રવાળે થાય.
(૨૦) કુભારજા શાથી મળે? પતિ પત્નીમાં કલેશ કરાવે, વર વહુને કજીયા કરતા
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭
જોઈ હર્ષ પામે, સ્ત્રીઓને ભેળવે, તેને વ્યભિચારિણી બનાવે, સતી સ્ત્રીઓની નિંદા કરે, તેના પર કલંક ચડાવે અને બીજાની સારી સ્ત્રી દેખી દુઃખી થાય તે કુભારજા મળે,
(૨૧) સુભાર્યા (સતો સ્ત્રી) શાથી મળે ?
પતે શીયળ પાળે, વ્યભિચારિણી સ્ત્રીઓના સમાગમમાં ન રહે અને વ્રત ભાંગે નહિ, કુલટા સ્ત્રીઓને સુધારે, સતી સ્ત્રીઓનાં વખાણ કરે, તેમને મદદ કરે, અને વર વહુના વિરોધ મટાડે તો સતી સ્ત્રી મળે.
(૨૨) માનભંગ (માનહીન) શાથી થાય?
અપયશ નામકર્મ અને અનાદેય નામકર્મના ઉદયથી. બીજાનાં માનનું ખંડન કરે, માતા, પિતા, ગુરુ, વૃદ્ધ વગેરેનો વિનય ન કરે, ગરીબ અને બુદ્ધિહીનનો તિરસ્કાર કરે, પિતાના શત્રનું અપમાન સાંભળી ખુશી થાય, પિતાના મઢ પિતાનાં વખાણ કરે, પોતાના ગુણની બડાઈ કરે, ગુણવાનને દ્વેષ કરે, ગુણ જનને બીજાએ નમતા હોય તે તેને અટકાવે, અને સ્વચ્છેદપણે વતે તેથી માન હીન થાય.
(૨૩) માનવંત શાથી થાય?
આદેય અને યશનામકર્મના ઉદયથી. શ્રી તીર્થંકરદેવ, સાધુ, સીદવી, શ્રાવક, શ્રાવિકા, સમ્યક દ્રષ્ટિ, જ્ઞાની, ગુણી. ધર્મમાં દીપક સમાન તેમના ગુણ દીપાવે, તેમને વિનય ભક્તિ કરે, તેમની કીર્તિ સાંભળી રાજી થાય, તેને પોતે વંદના કરે ને બીજા પાસે કરાવે, પતે ગુણીજન છતાં ગુણે છૂપાવે, હંમેશાં પિતે નમ્ર રહે, તે સન્માન પામે.
(૨૪) રોગી શાથી થાય?
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૮
અશાતવેદનીય અને અંતરાયકર્મના ઉદયથી. તેમજ ગીઓને સંતાપે, તેની નિંદા અને હાંસી કરે, ઔષધ દેવામાં અંતરાય નાખે, રેગ વધારી અશાતા ઉપજાવવાને ઉપાય કરે, અને સાધુમહારાજનાં મલીન વસ્ત્ર દેખી દુગંછા (છિટ છિટ) કરે તે રોગીષ્ટ થાય.
(૨૫) નિરોગી કાયા શાથી મળે?
શાતા વેદનીયકર્મના ઉદયથી તથા અંતરાયકર્મના ક્ષપશમથી. ગરીબને, દુઃખી માણસોને રેગી દેખી તેની દયા આણે તથા સુખ ઉપજાવે, સાધુ અને સાધ્વીઓને ઔષધનું દાન દે તે તે નિરોગી થાય.
(૨૬) બળહીન શાથી થાય?
વિયતરાયના ઉદયથી. ગરીબોને દુખ આપે, તેમની સાથે ઝઘડા કરે, તેમને મારે બાંધે અને પોતાના બળનો ગર્વ કરે છે તે નબળો થાય.
(૨૭) બળવાન શાથી થાય?
વીતરાયના ક્ષપશમથી. ગરીબ અને અનાથ જીવ પર દયા રાખી તેમને શાન્તિ ઉપજાવે, સંકટમાં સહાય કરે અને અન્નવસ્ત્ર વગેરે આનંદથી આપે, તે. બળવાન થાય છે.
(૨૮) કાયર શાથી થાય છે?
ભયમેહનીયકર્મના ઉદયથી. બીજા જીવેને ભય ઉપજાવે, ધ્રાસ્કો પાડે, આબરૂ લૂંટે, રાજા, પંચ, ચોર, સૂર્ય, ઝેર, અગ્નિ, પાણી, દેવ, ભૂત, વગેરે ભયંકર વસ્તુઓનું નામ લઈ બીજાને બીવરાવે, પશુઓને ત્રાસદાયક બનાવીને
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૮
અથવા ચમકાવીને રાજી થાય તેથી કાયરપણું પામે છે. | (૨૯) શૂરવીર શાથી થાય ?
ભયમહનીયના અનુદયથી અને વીર્યંતરાયના ક્ષપશમથી. દીન, દુઃખી, અને અપરાધીને અભયદાન દઈને ભયથી બચાવે અને ઉપદ્રવ મટાડે તે શૂરવીર થાય.
(૩૮) મૂર્ણ શાથી થાય છે?
જ્ઞાનાવરણના ઉદયથી. વિદ્વાને અને પંડિતની હાંસી, નિંદા, અવિનય, આશાતના કરે, જ્ઞાનના ફેલાવામાં અંતરાય નાંખે, જ્ઞાનનાં પુસ્તક અને સાધનેને નાશ કરે, જ્ઞાનનો તિરસ્કાર કરે, જ્ઞાનની ચોરી કરે, સાચાં શાસ્ત્રોને જૂઠાં બનાવે, જૂઠાને સાચાં બનાવે, તો મૂર્ણ થાય છે.
(૩૧) પંડિત શાથી થાય?
જ્ઞાનાવરણના ક્ષયપશમથી. વિદ્યા દાન આપે, વિદ્યાના ફેલાવામાં તન ધન ખર્ચે, વિદ્વાનોનો મહિમા વધારે અને ધર્મનાં પુસ્તક તથા સાધનો મફત ફેલાવે તે તે પંડિત થાય.
(૩૨) કુરૂપવાન શાથી થાય ?
અપ્રશસ્ત નામકર્મના ઉદયથી. પિતે રૂપવાળો હેઈને અભિમાન કરે, બીજા સ્વરૂપવાન હોય તેની નિંદા કરે, કદરૂપાની હાંસી કરે, અપમાન કરે અને આળ ચડાવે, વળી બહુ શણગાર સજે તે તે કુરૂપવાન થાય.
(૩૩) સ્વરૂપવાન શાથી થાય છે? - પ્રશસ્ત નામકર્મના ઉદયથી. પોતાની સુંદરતાનો ગર્વ ન કરે, સુંદર સ્ત્રીઓ વગેરેને વિકાર દ્રષ્ટિથી ન જુએ,
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૦ કદરૂપાનો તિરસ્કાર ન કરે, અને શિયળ પાળે તે સ્વરૂપવાન થાય છે.
(૩૪) ધનવાન છતાં ધનને ઉપગ શાથી ન કરી શકે
ભેગાંતરાય, ઉપભેગાન્તરાયના ઉદયથી. બીજાઓને ખાવા, પીવા, વસ્ત્ર અને આભૂષણનો અંતરાય આપે, પોતે સમર્થ થઈને ભોગ ભેગવે અને આશ્રયે રહેલાને ભોગવવા ન દે, બીજાને ભોગ અને ઉપભોગ ભોગવતા જઈ બન્યા કરે, તો ધન મળવા છતાં ભોગવી શકે નહિ.
(૩૫) સુખ વિલાસી શાથી થાય?
ભોગાન્તરાય, ઉપભોગતરાયના ક્ષપશમથી. પોતાને મળેલા ભાગ ઉપભોગ ભોગવે નહિ, પોતાને ભોગવવાની વસ્તુઓ દાન પુણ્યમાં તથા સાધર્મકોને દઈને તેમનું પોષણ કરે, તે ઈચ્છિત ભોગ ભોગવી શકે.
(૩૬) લાંબી આવરદા શાથી પામે?
દીર્ધાયુકર્મના ઉદયથી. દ્રવ્ય દઈ કસાઈના હાથમાંથી છોને છોડાવે, તે જીવોને ખાન, પાન, સ્થાનની સહાયતા આપે, બંદીવાનને છોડાવે, સંસારના કામ પર ઉદાસીનતા રાખી વર્તે, દયા ભાવ રાખે, ગરીબ અને અનાથને મદદ કરે, સાધુને નિર્દોષ શુદ્ધ આહાર વગેરે આપે તે લાંબી આવરદાવાળો થાય.
(૩૭) એાછી આવરદાવાળે શાથી થાય?
અલ્પ આયુષ્યકર્મના ઉદયથી. જીવઘાત કરે, ગર્ભ | ગળાવે, આજીવિકાનો નાશ કરે, જૂ માંક વગેરેને મારે,
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાધુને ખરાબ અને દુઃખકારી આહાર વગેરે આપે, શુદ્ધ આહાર લેનાર સાધુને અશુદ્ધ આહારાદિ આપે, અગ્નિ, ઝેર, હથિયાર વગેરથી જેને મારે, તો અલ્પાયુષી થાય. . (૩૮) હંમેશાં ચિન્તાતુર શાથી રહે
ભયમેહનીય આદિના ઉદયથી. ઘણા જીવોને ચિંતા ઉપજે એવી વાતો કર્યા કરે તો સદા ચિંતાતુરપણું પામે. | (૩૯) સદા નિશ્ચિત (ચિંતા રહિત) શાથી રહે?
ભયમેહનીયના અનુદયથી. બીજાની ચિંતા મટાડે, ધર્માત્મા જીવોને જોઈ ખુશી થાય, દુઃખથી પીડાતા જીવને સંતોષ ઉપજાવે, તો હંમેશાં નચિંત રહે.
(૪૦) દાસપણું શાથી પામે?
દાસત્વ આદિ નીચગેત્રના ઉદયથી. નેકરોને બહુ પીડા આપે, તેનાથી બહુ કામ લે, કુટુંબ પરિવાર અને લશ્કરનું અભિમાન રાખે તો તે ઘણું માણસનો દાસ બને.
(૪૧) માલિક (શેઠ) શાથી બને ?
ઐશ્વર્યાદિ ઉચ્ચ ગોત્રના ઉદયથી. ધમ જાની અને તપસ્વીઓની વૈયાવચ્ચ કરે, ધર્માત્મા અને દુખી માણસેનું પોષણ કરે, બીજાની પાસે ધર્માત્મા જીવની સેવા ભકિત કરાવે, તેની સેવા કરનારાને જોઈ ખુશી થાય તો તે ઘણા માણસોને શેઠ બને.
(૪૨), નપુંસક શાથી થાય ? - નપુંસકવેદના ઉદયથી. નપુંસક માણસના નાચ, ગાયન, ઠઠ્ઠામશ્કરી દેખી ખુશી થાય. પુરુષને બાઈડીને વેષ પહેરાવી નાચ કરાવે, બળદ, ઘોડા, વગેરે પશુન
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૨
અને માણુસના લિંગ છેદન કરે ( ખસી કરે ), નપુ સકની સાથે ત્રિષયનું સેવન કરે, પાતે નપુંસક જેવા ચાળા કરે, શ્રી પુરુષના મેળાપ કરવાની દલાલી ખાય, એઇન્દ્રિય, તૈઇન્દ્રિય, ચરિ’ન્દ્રિય જીવની હિંસા કરે તો તે નપુંસક થાય. (૪૩) શ્રી શાથી થાય ?
સ્ત્રીવેદના ઉદયથી. સ્ત્રીસંબંધી વિષયામાં ઘણા આસક્ત રહે, પુરૂષ છતાં સ્ત્રીનુ રૂપ મનાવે, સ્ત્રીઓની જેમ ચાળા કરે, અથવા માયા કપટ કરે તેા સ્ત્રી થાય. (૪૪) નિગેાદમાં શાથી જાય ?
સાધારણનામકર્મના ઉદયથી. દેવ, ગુરુ, ધર્મની નિંદા કરે અને ક ંદમૂળ ખાય તા નિગોદમાં જાય. (૪૫) એકેન્દ્રિય શાથી થાય ?
એકેદ્રિયનામકમના ઉદયથી. પૃથ્વી, પાણી, અગ્નિ, હુવા, વનસ્પતિ, કંદમૂળ, વૃક્ષ, ઘાસ, કુલ અને પત્રનુ છેન સેકન કરે તેા એકેદ્રિય થાય.
(૪૬) વિકલેન્દ્રિય શાથી થાય ? વિકલેન્દ્રિય જાતિ નામ કમ ના ઉદયથી.
નિયતાથી ત્રસ જીવેાના ઘાત કરે, અનાજના ઘણા વખત સુધી સ ંગ્રહ કરે, ત્રસ જીવ ઉપજે એવી ચીજોના સંગ્રહ કરી પછી તે જીવોના ઘાત કરે, મચ્છર, માંકડ, વગેરે જીવોને ટાળવા માટે ધુમાડાં વગેરે કરીને તેને મારે, જેમાં ત્રસ જીવ ઉપજે એવાં મેર વગેરેનું ભક્ષણ કરે, અને ખાળ કુંડી–મેારીમાં પેશાખ કરે તે તે મરીને વિકલેન્દ્રિય જીવ થાય.
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૩
(૪૭) માજીવિકા ( ગુજરાન ) માટે પરદેશગમન શા માટે કરવું પડે !
અતરાયક'ના ઉદયથી. ભિખારીઓને મહું જ તરફડાવીને પછી દાન આપે, નેકરોના પગાર પણ કાલાવાલા કરાવીને આપે, ધર્મ ખાતાના પૈસા ઘણે વખત ઘરમાં રાખે, ખેપીઆને બહુ રખડાવે તે પરદેશ ભમીને આજીવિકા કરવાનો વખત આવે.
(૪૮) દેશમાં રહી સુખે સુખે ગુજરાન શી રીતે ચાલે? અંતરાયક્રમના ક્ષયાપશથી. ધર્માત્મા જીવોને ઘેર બેઠાં આહાર, વસ્ત્ર વગેરે પહોંચાડી મદદ આપે, એમની પાસેથી ધર્મોની વૃદ્ધિ કરાવે, પેતે સ્થિરચિત્તે ધર્મધ્યાન કરે એવીરીતે ધર્મ ધ્યાન કરતા હાય તેવા સ્થિર ચિત્ત વાળાનાં વખાણ કરે, તે ઘેર બેઠાં સુખે આજીવિકા મળે,
(૪૯) કપટ કરીને પેટ ભરવું પડે એ શાથી ? કપટભાવથી ગરીબ માણસેાને દાન આપે, મુનિ મહારાજને પ્રેમભકિત વગર દાન આપે, ચાર લુચ્ચા વગેરેને પ્રોત્સાહન આપી પેાતાની આજીવિકા ચલાવે, એવાએાની પ્રશંસા કરે, પ્રમાણિકપણે ગુજરાન ચલાવનાર ઉપર આળ ચડાવે તે મહામુશીખતે અને કપટ કરી ગુજરાન ચલાવવું પડે.
(૫૦) પ્રમાણિકપણે આજીવિકા કાણુ કરે ? સરળ ભાવથી, વિનય સહિત, ધમા જીવને આહાર પાણી વગેરે દે, ગરીએાની રક્ષા કરવા પડે નિર્દોષ માળવિકા ન મળવાથી ભૂખ તૃષા વગેરે પરિષહ સહન કરવા પડે,છતાં
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૪
ખાટા વેપારન કરે તે સરળપણે અને સુખે સુખે કમાણી મેળવી શકે.
(૫૧) જાતિસ્મરણુજ્ઞાન અને અવધિજ્ઞાન શાથી થાય ?` મતિજ્ઞાનાવરણુક ના તથા અધિજ્ઞાનાવરણુકમ ના ક્ષયે પશમથી, તપ સંજમ પાળ્યા હોય, જ્ઞાની મહાત્માની સેવા ભક્તિ કરી હાય, જ્ઞાનનો મહિમા અને બહુમાન વધાર્યું... હાય, એને જાતિસ્મરણ તથા અવધિજ્ઞાન ઉપજે છે.
(૫૨) વ્રત પચ્ચક્ખાણુ કેમ ન કરી શકે ? પ્રત્યાખ્યાનાવરણુક ના ઉદયથી. મીજાનાં વ્રત ભંગ કરાવે, શદ્ધ વનારને ઢાષ લગાડે, બીજાને વ્રત ભાંગતા જોઈ રાજી થાય, વ્રત લઇ પરિણામની ધારામાં સંકલ્પ વિકલ્પ કરે, વારે વારે વ્રત ભાંગે તેા વ્રત પચ્ચક્ખાણુ કરી શકે નહિ. (૫૩) શીયળવંત શાથી થાય ?
ચારિત્રમેાહનોયના ક્ષયેાપશમથી. શિયળ પાળે, શિયળવ'તની પ્રશ'સા કરે, એને સહાય કરે, વ્યભિચારિઆનો સંગ મૂકી દે, તેા શિયળવત થાય (૫૪) શ્રીમંત શાથી થાય ?
અશ્વય ઉચ્ચગોત્રના ઉદયથી તથા લાભાંતરાયના ક્ષયે પ શમથી. સુપાત્રે શુદ્ધ દાન દેવાથી શ્રીમંત થાય. (૫૫) માગવા છતાં વસ્તુ મળે નહિ તે કયા કારણથી ધનવાન છતાં દાન ઢે નહિ અને આશ્રિત જનાને સકની જેમ આજીજી કરાવે તા.
(૫૬) માળવિધવા શાથી થાય ?
ઉપભાગાન્તરાય આદિના ઉદયથી. પેાતાના પતિને ભારી નાંખી વ્યભિચાર સેવવાથી તથા ધણીનુ અપમાન કરવાથી
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૫૭) મરેલા છેકર શાથી અવતરે?
પશુ અને પંખીનાં બચ્ચાં તથા ઈંડા મારવાથી, લીબેને ફોડી નાંખવાથી, ઊગતી વનસ્પતિનાં કુંપળે ચુંટી કાઢવાથી.
(૫૮) પુત્રને વિગ શાથી થાય ?
અંતરાયના ઉદયથી. ગાય, ભેંસનાં બચ્ચાંને દૂધ ન પાય અને પશુ પંખીના બચ્ચાંને મારે તે.
(૫૯) નાનપણમાં મા બાપ શાથી મરે ?
અંતરાયકર્મના ઉદયથી. શરણે આવેલાને ઘાત કરે અને માતપિતાનું અપમાન કરે તે.
(૬૦) મુંગે શાથી થાય ?
જ્ઞાનાવરણ તથા દર્શનાવરણના ઉદયથી. જુઠી સાક્ષી પૂરે, અને ગુરુને ગાળ દે.
(૬૧) ઉત્તમ જાતિને મનુષ્ય થઈ ભીખ કેમ માગે?
અંતરાયના ઉદયથી. માત પિતા અને ગુરુને મારે અને અપમાન કરે તો.
(૬૨) સ્ત્રી મરીને પુરુષ શાથી થાય છે?
પુરુષ વેદના ઉદયથી. સત્ય, શિયળ, સંતોષ, અને વિનય. વિગેરે ગુણે ધારણ કરવાથી.
(૬૩) દેવ કે થાય?
દેવાયુ આદિ કર્મોના ઉદયથી. સાધુ, શ્રાવક, તાપસ. અને અકામ (મન વિના) નિર્જરા કરનાર.
(૬૪) લક્ષ્મી સ્થિર શાથી રહે ? . સાધુ મુનિરાજને દાન દઈને પશ્ચાતાપ ન કરે તે..
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૬૫) તપશ્ચર્યા શાથી ન કરી શકે? '
વીર્યંતરાયકર્મના ઉદયથી. તપ અને જપ કરવાનું અભિમાન કરે, તથા તપ કરનારને અંતરાય પાડે તે.
-
૫
%
-પૂ.પં. શ્રી પદ્મ વિજયજી ગણિવર જૈનગ્રંથમાળાના
માનવંતા મેમ્બરેની નામાવલી. રૂ. ૫૦૧, શ્રી આદીશ્વર જૈન સંઘ અમદાવાદ-પાલડી. , ૩૦૧, વે. મૂ. જૈન સંઘ જ્ઞાનખાતું નડિયાદ. ૨૫૧, શા. માણેકલાલ મેહનલાલ ગિરધરનગર,
ર. ૧૦૧ ભરનાર લાઈફ મેમ્બરે ૧ શા. અંબાલાલ અમૃતલાલ
બોરસદ ૨ ) ભાઈલાલ ) , બાપુલાલ છે
ચંદ્રવદન સેમચંદભાઈ
અમૃતલાલ બાપુલાલ , મણીલાલ ) , પિપટલાલ ઇટાલાલ , માણેકલાલ કિલાભાઈના કુટુંબીજને,
શ્રી કષ્પરામૃતસૂરિ જ્ઞાનમંદિર બાપુલાલ મેંતીલાલ
નડિયાદ રમણલાલ ડ'હ્યાલાલ
નટવરલાલ લલુભાઈ , અંબાલાલ ખેમચંદ , મણીલાલ ભગવાનદાસ હસ્તે કંચનબેન સિહોરવાળા
૦
૦
૦
૦
૦
:
?
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૭
૧૫ , કનુભાઈ હીરાલાલ
, રાજમલ ઉગરચંદ વહોરા થરાદવાળા , ચીમનલાલ ભીખાભાઈ
આણંદ, શ્રી આણંદ જૈન સંઘ ૧૯, દેહરોડ જૈન સંઘ ૨૦ ,, કેસીલાવ જન સંઘ પૂ. જિનપ્રભવિમ.ના ઉપદેશથી? ,, રાયચંદ જસરાજજી
ઘાણેરાવ. શ્રી ધર્મતીર્થશાંતિ જૈન લાયબ્રેરી
ચામુડેરી ૨૩ શા. ટેકચંદ નથમલજી
નાણ. ૨૪ ) ચંદુલાલ નાગરદાસ
થરાદ.. ૨૫ શ્રી દશાશ્રીમાળી વીસા શ્રીમાળી જૈનસંઘ માણસા .
સેમચંદ કુલચંદભાઈ ચીમનલાલ દેલતરામ
લીલાચંદ કનૈયાલાલ પુના (ખડકી) ૨૯ , શંકરલાલ ખુમાજી - નગીનભાઈ ભાઈચંદ
સમી: ૩૧ , સાકળચંદ દેવીચંદ
બાલી’ ૩૨ શાં. ચંદુલાલ મોહનલાલ
મુંબઈ ૩૩ ,, મીશ્રીમલજી શેષમલજી
રાણીગામ. ૩૪ , પુખરાજ હીરાચંદજી રાંકા
સાદડી ૩૫ અ.સૌ. ભીખીબેન તારાચંદ બાપુચંદ નિપાણી. ૩૬ ,, પુષ્પાબેન પોપટલાલ પ્રેમચંદ
કરાહ ૩૭ શ્રી રાજકાવાડ જનસંઘ હ.. ચંદુલાલ હઠીસિંગ પાટણ ૩૮. સરીયદ જનસંઘ હ. ઉત્તમલાલ લહેરચંદ સરીયદ.
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુંબઈ
४४
૪૭
* :
તી
US
૫૮ -૩ શા. ધારશીભાઈ માણેકચંદ્ર
સુરેન્દ્રનગર ૪૦ , રતનશી જેઠાભાઈ
સાંગલી ૪૧ , કસ્તુરચંદ સરુપચંદ પાટણવાળા
મુંબઈ ૪૨ શ્રી મસૂર જન સંઘ
મસૂર ૪૩ શા. રાયચંદ નાનચંદ ૪૪ , બંસીલાલ અંબાલાલ ઝવેરી ખંભાતવાળા ૪૫ , તાનુબેન ભીખુલાલ
ચેતગામ ભભુતલ પુનમચંદજી
પાડીવ ચીમનલાલ બકેરદાસ ગાંધી સરસપુર–અમદાવાદ પપટલાલ કેશવલાલ ગાંધી , ભોગીલાલ, કડીવાળા શાંતિલાલ સેમચંદ ચોકસી (ભાણાભાઈ) ખંભાત પ્રેમચંદ માલાજી પૂ. ભાવ વિ. મ. ની પ્રેરણાથી હિંદુમલ જિતરાજ રાઠોડ
કેલ્હાપુર પોપટલાલ છગનલાલ
માણસા ૫૪ , મેતીલાલ જીવરાજભાઈ
મુંબઈ ૫૫ ,, જીવરાજ નાનચંદ ચા વાળા
સુરત ૫૬ એક સંગ્રહસ્થ. રત્નસુંદર વિ. મ. દેવસુંદર વિ. મ.ની
દીક્ષા નિમિતે દેપલા ૫૭ અ. સૌ, હેમલતા ચંદ્રકાંતભાઈ
માંઢા ૫૮ શા. રતનલાલ નાગરદાસ વક્તા
અમદાવાદ ૫૯ નાપાડ વે. મૃ. જૈન સંઘ નાપાડ (આણંદ)
દસવર્ષીય ૬૦ શા. ગગલદાસ હાલચંદ થરાદવાળા અમદાવાદ
પંચવર્ષીય ૬૧ સૂરજબેન ચુનીલાલ અંબાલાલ પટેલ નડિયાદ
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૯
પદ્મપ્રકાશનને મળેલું નવુ દાન
(૧) ૫૦૧, પૂ. મુનિરાજ શ્રી મિત્રાનંદ વિ. મ.ના સદુપદેશથી ૧૯ લાખના ખર્ચે નડિયાદમાં બંધાયેલા શ્રી મણીલાલ છોટાલાલ સુતરીયા જૈન ઉપાશ્રેયનું કલકત્તા નિવાસીશેઠશ્રી સવાઇલાલ કેશવલાલ પ્રેસીડેન્સી મેજીસ્ટ્રેટના શુભ હસ્તે તા. ૧--૫--૭૧ ના રાજ ઉદ્ઘાટન થયેલ તે પ્રસ ંગે ભવ્ય સમારંભનું પ્રમુખપદ શાભાવનાર આણંદ નિવાસી શેઠશ્રી મણીલાલ નસીદાસ દાશી તરફથી સમારંભ પ્રસ ંગે ઉપાશ્રયમાં રૂ. ૧૫૦૧ ના દાનની જાહેરાત સાથે પદ્મ પ્રકાશનના સાહિત્ય સંક્ષણ માટે ૫૦૧, ની જાહેરાત થઈ હતી. (૨) ૧૦૧, ઉપર્યુકત ઉપાશ્રયમાં સમવસરણાકાર સિદ્ધાસન પધરાવવાની નડિયાદ નિવાસી સુતરીયા ચકલાલ ઝવેરભાઈ સુપુત્રા શ્રીમનહરભાઇ,દાદુભાઈ તથામહેન્દ્રભાઈ એ ઉછામણીથી આદેશ લીધા, તે પ્રસંગે પદ્મ પ્રકાશનને રૂ. ૫૦૧ નુ દાન જાહેર કર્યુ` હતુ પદ્મ પ્રકાશન' અને દાતાઓના આભાર માને છે.
પૂ. પં. શ્રી પદ્મવિજયજી ગણિવર જૈન ગ્રંથમાળાને આર્થિક સહકાર આપવાના પ્રકારો
રૂ. ૨૫૧, આપનારના કાઈ પણ એક પુસ્તકમાં ફોટા મૂકાશે. ૩. ૧૦૧, લાઇફ મેમ્બર ગણાશે.
રૂ. ૫૧,
,,
દુશવષી ય પંચવષી ય,, દ્વિવર્ષા ય
રૂ. ૨૫,
રૂ. ૧૧,
""
,,
""
ܙ,
""
""
""
* મેમ્બરના નામ દરેક પુસ્તકમાં છપાશે. * દરવર્ષે છપતા પુસ્તક મેમ્બરેશને ભેટ મળશે. * સંસ્થાના કાર્યાલયેા એરસદ-અમદાવાદ એ ઠેકાણે છે. નાણાં ભરનારને અન્ને સ્થળેથી પાકો પહેાંચ મળશે. * ઉપર્યુકત કેઈ પણ પ્રકારે સંસ્થાને આર્થિક સર્હકાર આપો સંસ્થાને સમૃદ્ધ ખનાવો. સુદર ધાર્મિક વાંચન મેળવે.
""
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
II રૂ. ૫૦૦૧ જેવી માતબર રકમનું દાન કરી જે છે Iણ પૂ.પં.શ્રી પદ્મ વિજયજી ગણિવર જૈન ગ્રંથમાળાના
પ્રાણદાતા બન્યા છે.
ECHR
- O- Bઉં છું
B
–– B – C A:BBAB–BBA BABBB2BHA B
जैजयतिशासनम्
' ક
e
l of SS
ધર્માનુરાગી ) ધર્માનુરાગણી શાહ ચીમનલાલ ભીખાભાઈ કલાવતીબેન ચીમનલાલ
આણંદ ) આણંદ
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ પૂ. પં. શ્રી પદ્મવિજયજી ગણિવર જૈન ગ્રંથમાળા - બોરસદના સુંદર-સુઘડે-સ્વચ્છ અને રસમય ધામિક પ્રકાશન : 0 પાસૌરભ રૂ. 1- 25 % આત્મદર્પણ ભેટ 0 ભાગ્યના ખેલ 1-25 7 સંયમના સૌન્દર્ય ભેટ દીવાદાંડી ભા. 1 1-50 મહાસાગરનાં મોતી 1-75 પાપરિમલ - 9 પંચસૂત્ર-પ્રથમસૂત્ર 0-25 પુણ્યપાપના પડછાયા 1-00 - 7 કથીર અને કંચન 1-75 1=10 जबजयतिशासनम આગામી પ્રકાશન : 0 દીવાદાંડી ભા. 2 રૂ. 1-75 પદ્મ પ્રકાશનના 10 પુસ્તકના કિં. 19-25 ને સેટ ખરીદનારને દીવાદાંડી ભા. 2 ભેટ મળશે. ટાઈટલ : ન્યુ સીટી પ્રેસ, અમદાવાદ