Prabuddha Jivan 2018 02 Jain Dharm ane Anya Paramparaoma Yog

Author(s): Sejal Shah
Publisher: Mumbai Jain Yuvak Sangh

Page 7

જન ધર્મ અને અન્ય પરંપરાઓમાં યોગ - વિશેષાંક નિત્યકર્મ, ધ્યાન, ભક્તિ, વૈરાગ્ય, વિવેક, બ્રહ્મચર્ય, ઉપાસના, શોક છે. આ સર્વે “ઓઘદૃષ્ટિ' કહેવાય છે. ભવાભિનંદી જીવોમાં જ્ઞાન આદિ સત્યનું જ્ઞાન માપવાના સાધન તરીકે યોગને ગણાયેલ આ દૃષ્ટિની જ પ્રધાનતા હોય છે. જ્યારે આ જીવ ચરમાવર્તિમાં છે. ભગવદ્ગીતા, પુરાણો જેવા ગ્રંથોમાં ધ્યાનયોગ, કર્મયોગ, આવે છે. અને તથાભવ્યત્વનો કંઈક પરિપાક થાય છે. ત્યારે તે જ્ઞાનયોગ, ભક્તિયોગ, મંત્રયોગ, લયયોગ, હઠયોગ જેવા યોગના જીવમાં ઉત્તમ ગુરુ આદિના યોગે મોહની તીવ્રતા કંઈક મન્દ થાય વિવિધ સ્વરૂપોની વાત કરી છે. પાતંજલ યોગદર્શનમાં ચાર પાદ છે. ધર્મતત્ત્વ ઉપર જે દ્વેષ હતો તે મોળો પડતાં મુક્તિ તરફ તેમ જ ૧૯૫ જેટલાં સૂત્રો છે.
અષમાર્ગ આવે છે. “આત્મા” જેવું શરીરમાં એક ભિન્નતત્ત્વ છે. નજીકના ભૂતકાળ કે ઈતિહાસમાં યોગની લિખિત અને જે ઈત્યાદિ માર્ગે સમજાય છે, અને તે તરફ પ્રવર્તવાની ઈચ્છા થાય વૈજ્ઞાનિક ઢબે સૌ પ્રથમ રજુઆત કરનાર મહર્ષિ પતંજલિ હતાં. છે. આવી જે દૃષ્ટિ બદલાઈ તેને “યોગની દષ્ટિ' કહેવાય છે. મુક્તિ તેમણે પોતાના ગ્રંથ “પતંગન યોગાસત્ર' માં યોગનું ખુબ જ સુંદર તરફની ભાવના જેમ જેમ વધતી જાય છે. તેમ તેમ આ દૃષ્ટિ તીવ્ર અને વ્યવસ્થિત વર્ણન કર્યું છે. મહર્ષિ પતંજલિએ ચાર વિભાગમાં બને છે. તેના શાસ્ત્રકાર મહર્ષિએ આઠ ભાગ પાડ્યા છે. જે આઠ આ ગ્રંથની રચના કરી છે. જે નીચે મુજબ છેઃ
દૃષ્ટિઓનું ક્રમશઃ વર્ણન જોઈએ. (૧) સમાધિપાદ (૨) સાધનપદા
(૧) મિત્રાદષ્ટિ - આત્માને મિત્રની જેમ હિત-કલ્યાણ તરફ જે (૩) વિભૂતિપાદ (૪) કેવલ્યપાદ
દોરે તે મિત્રાદૃષ્ટિ કહેવાય છે. આ દૃષ્ટિમાં મુક્તિ પ્રત્યે અદ્વેષભાવ યોગના મુખ્ય આઠ અંગો છે. જે નીચે મુજબ છે :
પ્રવર્તે છે. ગાઢ અંધકારમાં જેમ અલ્પ પ્રકાશ પણ માર્ગદર્શક થાય
તેમ આત્મહિત માટેનો અલ્પ બોધ, જે તૃણના અગ્નિના પ્રકાશ (૧) યમ (૨) નિયમ (૩) આસન (૪) પ્રાણાયામ
સમાન છે. હિંસા-જુઠ-ચૌર્ય-મથુન અને પરિગ્રહસ્વરૂપ પાંચ (૫) પ્રત્યાહાર (૬) ધારણા (૭) ધ્યાન (૮) સમાધિ
પ્રકારના પાપોના દેશથી અથવા સર્વથી ત્યાગ સ્વરૂપ પાંચ
યમધર્માત્મક પ્રથમ યોગ અંગ પ્રવર્તે છે. આ દૃષ્ટિ આવતાં જ આ શ્રીમદ્ ભગવદ ગીતામાં ભગવાન શ્રી કૃષ્ણએ પોતાને જીવનું ચિત્ત પરમાત્મા પ્રત્યે બહુમાનવાળું સંશુદ્ધ કુશળ બને છે. મહાયોગી કહ્યા છે. શ્રી કૃષ્ણએ જ ગીતાના ૧૮ અધ્યાય અને તેના ભાવવાહી સ્તુતિઓ દ્વારા વચનથી નમસ્કાર કરે છે. કાયાથી શુદ્ધ ૭૦૦ શ્લોકોમાં અર્જુનને યોગનો ઉપદેશ આપ્યો છે. વળી તે પ્રણામ કરે છે. સહજપણે જ ભવિ તરફ ઉદ્વેગ પ્રવર્તે છે. આ પોતાનું સમગ્ર જીવન એક યોગીની પેઠે જીવ્યા છે. આમ યોગનો
બંધનોમાંથી ક્યારે છુટું તેવી ભાવના જાગે છે. દ્રવ્યથી નાનાઉપદેશ કરનાર ભગવાન શ્રી કૃષ્ણને યોગના મહાગુરૂ ગણવા
મોટા અભિગ્રહો ધારણ કરી વ્રતપાલન તરફ આગળ વધે છે. શાસ્ત્ર
પ્રત્યે હાર્દિક પ્રેમ અને તેનું વધારે પ્રસારણ કરે છે. દુ:ખી જીવો માટે પ્રેર્યા હતા.
ઉપર કરુણાભાવ, મહાત્માઓ પ્રત્યે અદ્વેષ, સર્વત્ર ઉચિતાચરણનું
સેવન કરવા મન અધીરું બને છે. શ્રીમદ્ ભગવદ ગીતામાં ભગવાન શ્રી કૃષ્ણ સ્વમુખે અર્જુનને કહે છે કે- “આ અવિનાશી યોગ મેં સૂર્યને કહ્યો હતો, સૂર્યએ
તત્ત્વદર્શનનો પાયો છે અનાગ્રહભાવ, જ્યાં આગ્રહ બંધાય પોતાના પુત્ર વૈવસ્વત મનુને કહ્યો અને મનુએ પોતાના પુત્ર રાજા છે, ત્યાં તત્ત્વદર્શન નથી હોતું, ત્યાં હોય છે માત્ર ઓઘદર્શન. ઈવાકને કહ્યો. હે અર્જુન! આમ પરંપરાથી પ્રાપ્ત આ યોગને ઉપાધ્યાયજી મહારાજે કહ્યું કે “દર્શન જે હુઆ જુજુઆ, તે ઓથ રાજર્ષિઓએ જાણ્યો, પણ ત્યારબાદ તે યોગ ઘણાં સમયથી આ નજરને હેરેરે,' તેનું તાત્પર્ય પણ આ જ જણાય છે. પૃથ્વીલોકમાં લગભગ લુપ્તપ્રાય થઈ ગયો. તું મારો ભક્ત અને જૈનદર્શન એ તત્ત્વદર્શન છે કારણ કે, તે અનાગ્રહભાવના પાયા પ્રિય સખા છે. માટે એ જ પુરાતન યોગ આજે મેં તને કહ્યો છે. ઉપર ઊભું છે. હરિભદ્રસૂરિ મહારાજે જેનદર્શનની સર્વોચ્ચતા કેમકે આ ઘણું ઉત્તમ રહસ્ય છે એટલે ગુપ્ત રાખવા યોગ્ય સ્થાપિત કરી એ જ એમની વિશિષ્ટતા છે, તે પણ તેના વિષય છે.”
અનાગ્રહભાવને કેંદ્રમાં રાખીને જ. અનાદિકાળથી આ જીવ મોહની પારતંત્ર્યતાના કારણે આગ્રહ હોય ત્યાં અને કાન્ત ન હોય. આગ્રહ બંધાય તો કામસુખનો જ અર્થી હતો અને તેના કારણે કામસુખના ઉપાયભૂત અન્યદર્શનો અને જૈનદર્શન વચ્ચે કોઈ તફાવત જ ન રહે. આગ્રહ અર્થ (ધન) અને સ્ત્રી આદિની પ્રાપ્તિમાં રસિક હતો. તે તરફ જ હોય ત્યાં કુતર્ક અવશ્ય હોવાન. કુતર્ક વળી વિતંડાનો પ્રણેતા સખ-બુદ્ધિ હોવાથી તેની પ્રાપ્તિમાં હર્ષ અને અપ્રાપ્તિમાં સદા બને અને કુતર્ક તથા વિતંડા હોય ત્યાં તત્ત્વ કઈ રીતે સંભવે ?
ફેબ્રુઆરી - ૨૦૧૮)
પ્રબુદ્ધ જીવન