________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
રણછોડલાલ છોટાલાલ [૧૮૫૧-૧૮૯૮].
કુ. અપેક્ષા પી. મહેતા પ્રાસ્તાવિક : ગુજરાતની એક વિશિષ્ટ ઐતિહાસિક પરંપરા છે કે એણે વેપારી સંસ્કારોને જન્મ આપ્યો છે તેમજ વિકસાવ્યા છે. એક પ્રાચીન સમયથી રારૂ કરીને આજ દિન સુધીના ગુજરાત તરફ નજર કરીએ તે એક વાત સ્પષ્ટ રીતે તરી આવે છે કે ગુજરાતની વેપારી સંસ્થાઓ, એનાં વેપારી શ્રેણીઓ અને મહાજનનાં વેપારી સાહસે વગેરે સતત રીતે તે વણથંભ્યાં ચાલતાં આવ્યાં છે. કેનેય ગિલિયન નામના ટ્રેલિયન ઈતિહાસવિદે સાચું જ તેવું છે કે ઉત્તરપ્રદેશ બંગાળ બિહાર અને રાજસ્થાન જેવા પ્રાંતમાં બ્રાહ્મણે રાજપૂત અને સામતની બોલબાલા હતી, જ્યારે ગુજરાતમાં તે સામાજિક મોભો ને વગ ધરાવનાર “વાણિય–વણિક હતા. “વાણિયાની જ્ઞાતિમાં જન્મેલે એ વણિક નહિ, પણ જે વેપાર રોજગારમાં પ્રવૃત્ત હેય તે વણિક” એવી એક છાપ ભુજરાતે વિકસાવી હતી. આ સંદર્ભમાં જે આપણે વિચારીએ તે રણ છે ડલાલ છોટાલાલની અનેકવિધ પ્રવૃત્તિઓ અત્યંત મહત્ત્વની બની રહે છે. જે જમાનામાં ભારતીય ઉદ્યોગ માત્ર “ગૃહવિદ્યોગ”ની જ કક્ષાના હતા, જે જમાનામાં એ સુષુપ્ત અને ચીલાચાલુ અવસ્થામાં હતા તે જમાનામાં નવા યંત્રવિજ્ઞાન અને નવી ટેકનોલોજીને આધારે કઈ નવો જ ઉદ્યોગ શરૂ કરવાનું છે કેઈએ વિચાર્યું હોય તે એ રણછોડલાલ છોટાલાલ (૧૮૨૧-૧૮૯૮) હતા. આ દૃષ્ટિએ એમાં એક મહાન પ્રોજક પણ હતા.
રણછોડલાલની પ્રવૃત્તિઓની પૂર્વભૂમિકા : રણછોડલાલના જન્મનાં માત્ર ત્રણ વર્ષ પહેલાં જ ઈ.સ. ૧૮૧૮ માં અમદાવાદ અને ગુજરાતમાં બ્રિટિશ સત્તાને પાને નખ હતા. વળી એ જ સાલમાં ઇગ્લેન્ડની મેસર્સ ગિઢડર ડિસોઝા ઍન્ડ કપનીએ ઈંગ્લેન્ડની મિલ માં બનતાં સૂતર અને કાપડનું વેચાણ કરવા અમદાવાદમાં એક પેઢી સ્થાપી એ કાંઈ અકરમાતરૂપ ન હતું. આ વખતે અમદાવાદ અને ગુજરાતને શેઠિયા-વર્ગ એના ચીલાચાલુ ધંધામાં પ્રવૃત્ત હતા, જ્યારે બીજી તરફ રણછોડલાલ એક અમલદાર હોવાને નાતે કેપ્ટન જજ કુલ જેમ્સ અને જેસ લૅન્ડન જેવા બ્રિટિશ ઈજનેરે ને વેપારીઓ સાથે ઘનિષ્ઠ સંબંધ ધરાવતા હતા.
રણછોડલાલના મિલ-ઉદ્યોગમાં પ્રવેશવા માટેનાં કારણો : રણછોડલાલ આ પ્રવૃત્તિઓથી માહિતગાર હતા, કારણ કે એમનું સંદર્ભ-જૂથ (reference ground) નાગરો કે વણિકનું નહિ, પણ બ્રિટિશ અમલદારો અને વેપારીઓનું બનેલું હતું. એમણે ૧૮૪૪-૪૫ માં વિચાર કર્યો કે “જો ઇગ્લેન્ડ હિંદમાંથી કપાસની આયાત કરીને અને કાપડ-ઉદ્યોગમાં કામ કરતા ત્વના મજૂરોને ભારે કરે મજુરી આપીને હિંદમાં કાપડ ઠાલવી શકે અને અઢળક નફે પણ પ્રાપ્ત કરી શકે તે હિંદમાં જ આ શક્ય કેમ ન બની શકે ? ગુજરાત તે કપાસને ગઢ છે. ગુજરાતમાં સારા પ્રમાણમાં વેપારી મૂડી પણ છે. ગુજરાતી વેપારીઓએ ઉચ્ચ કોટિની નાણાકીય અને વેપારી સંસ્થાઓ પણ વિકસાવી છે. મિલ સ્થાપ્યા બાદ સૂતર અને કાપડનું વેચાણ કરવા માટે સારાયે ભારતીય ઉપખંડ ઉપલબ્ધ છે.''
આવા આશાવાદ સાથે ર૪ વર્ષના જુવાન રણછોડલાલે કેપ્ટન જ્યોર્જ ફુલજેમ્સને ૧૮૪૭ માં સંપર્ક સાધ્યો. ફૂલ જેમ્સ બ્રાયન ડકન ઍન્ડ કમ્પની નામની ઈંગ્લેન્ડની જાણીતી મિલ-મશિનરીની કમ્પની પાસેથી મિલ સ્થાપવા અંગેની તમામ માહિતી પ્રાપ્ત કરી અને એ રણછોડલાલને પૂરી પાડી, રણછોડલાલે હવે આશાવાદની સાથે સાથે નક્કર પાયા ઉપર ગણતરીઓ શરૂ કરી અને એને આધારે ૩૦ ઑકટો.-નવે ૧૯૯૦
પથિક-
દીવાંક
For Private and Personal Use Only
