________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
માં
ના,
પ્રાચીન ભારતીય ગ્રંથમાં આત્મહત્યાની સ્વીકૃતિ
છે. રાજેન્દ્રસિંહ રાયજાદા હમણાં કેટલાક મૌણાનિક ડોકટરે વિચારકે સ્વેચ્છામૃત્યુની તરફેણ કરતા જોવા મળે છે. તીવ્ર પીડાથી રિબાતે રોગી દુઃખી આત્મહત્યા કરી શકે? એ કેટલું ઉચિત ગણાય? આ પ્રશ્ન સાજે તે સર્વસામાન્ય સંમતિથી આત્મહત્યાની સ્વીકૃતિ નથી મળતી, પરંતુ આ વિચારને જે આધુનિક વિચાર તરીકે સામાન્ય માણસને મનમાં મૂક્યો છે ત્યારે એટલું કહેવાનું પ્રાપ્ત થાય છે કે ભારતવર્ષમાં પ્રાચીન કાલથી ધાર્મિક આત્મહત્યાને હિંદુએ સ્વીકૃતિ આપીને એ અંગેના નિયમ બનાવ્યા હતા. આ વિચાર જાણવા રસપ્રદ બને તેવા છે, જે આ પ્રમાણે છે.
આત્મહત્યા કરવી એ પાપ છે એવું સામાન્ય રીતે ધર્મશાસ્ત્રીય વચન છે. આ પતંબ ધર્મસૂત્ર(૧-૧૦-૨૮-૧૫ થી ૭)માં હારિતનું વચન ઉધત કરતાં જણાવ્યું છે કે મહાપાત કરવા છતાં પણ પ્રાયશ્ચિત્તરૂપે આત્મહત્યા કરવી સારી નથી, પરંતુ મનુ મહાપાતકો માટે આત્મહત્યા કરવાનું પ્રાયશ્ચિત સૂચવે છે (૧૧-૭,૯૦-૯૧ થી, ૧૩, ૧૦૪), જ્યારે સ્મૃતિએ મહાભારત અને પુરા આત્મહત્યાને અપવાદરૂપ ગણે છે.
સ્પષ્ટતા ખાતર આ બધી આત્મહત્યાઓને કેટલાક વિભાગોમાં રાખી શકીએ: (૧) મહાપાતકે(બ્રહ્મહત્યા, સુરાપાન, બ્રાહ્મણના સેનાની ચોરી, ગુરુપત્ની સાથે વ્યભિચાર)ને અપરાધમાં કેટલાય વિધિથી આત્મહત્યા કરવી, (૨) અસાધ્ય રોગોથી પીડિત તથા પિતાના આશ્રમધર્મોના પાલનમાં અસમર્થ થતાં વાનપ્રસ્થ-ગમન કે મહાપથયાત્રા (મનુંઃ ૬-૧, યાજ્ઞવષે સ્મૃતિ ૩-૫૫), (૩) વૃદ્ધ વ્યકિતએ જયારે એ શરીરશુદ્ધિના નિયમનું પાલન ન કરી શકે કે અસાધ્ય રોગથી પીડાતા હોય ત્યારે પ્રપાતમાં પડીને, અગ્નિમાં બળીને, પાણીમાં ડૂબીને, ઉપવાસ કરીને કે પ્રયાગમાં વટવૃક્ષની ડાળીએથી પડીને આત્મહત્યા કરવી (અપરાક, પૃ. ૮૭૭, આદિપુરાણ, અવિસ્મૃતિ ૨૧૮, ૨૧૯, મેધાતિથિ, મનુ. ૫-૮૮; મિતાક્ષરી, યાજ્ઞ. ૩-૬), (૪) ઉપર્યુક્ત કમ ત્રણ પ્રમાણે ગૃહસ્થ પણ સ્વસ્થ રહેવા છતાં આત્મહત્યા કરી શકે છે, જે એના જીવનનું કાર્ય સમાપ્ત થઈ ચૂકયું હોય, જે એને સંસારના સુખભોગની ઈચ્છા ન હોય અને જીવવાની ઈચ્છા ન હોય કે વેદાંતી હોય અને જીવનની ક્ષણભંગુરતાથી વાકેફ હોય તો હિમાલયમાં ઉપવાસ કરીને આત્મહત્યા કરી શકે છે. (૫) ધાર્મિક આત્મહત્યા ગંગા કે યમુનાના સંગમ પર કે ત્યાં વડની પાસે કે અન્ય તીર્થોમાં થઈ શકે છે. (૬) સહગમન કે અનુગમન દ્વારા પત્ની કરી શકે છે. સતીના વિષયમાં નારદીય પુરાણે (પૂર્વાર્ધ, ૭-પર, ૫૩) વ્યવસ્થા કરી છે કે એ સ્ત્રીએ પિતાના પતિની ચિતા પર ન બળી મરવું જોઈએ કે જેને નાનું બાળક યા બાળકો હોય કે ગર્ભવતી હોય જે હજુ જુવાન ન થઇ હેમ કે એ વખતે રજસ્વલા હેય.
પુરાણોના એ કથનમાં લોકોને અતૂટ વિશ્વાસ હતો કે પ્રયાગમાં મરી જવાથી મોક્ષ મળે છે. કાલિદાસ જેવા કવિએ પણ કહ્યું છે કે મેક્ષ અથવા કેવય માટે વેદાંત સાંખ્ય અને ન્યાય પ્રમાણે પરબ્રહ્મની અનુભૂતિ જરૂરી છે. પરંતુ પવિત્ર સંગમ ઉપરનું મૃત્યુ તત્વજ્ઞાન વગર પણ મેક્ષ આપી શકે છે. કર્ણદેવ, ચંદેલ વંગદેવ અને ચૌલુક્ય સેમેશ્વરે પ્રયાગ કે તુંગભદ્રા પર આત્મહત્યા કરી હતી. મગધના રાજા કુમારગુપ્ત છાણના અગ્નિમાં પ્રવેશ કર્યો હતો. મત્સ્યપુરાણ(૧૦૭–૯, ૧૦, પદ્મપુરાણ, આદિ ૪૪–૨)માં કહ્યું છે કે જે વ્યક્તિ રોગી ન હોય, શરીર ક્ષણ ન થયું હોય, પાંચે
નવે.૧૯૯૦
પથિક--દીપિસવાં,
For Private and Personal Use Only
