________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૫. જવારલાલ નહેર અને કાઠિયાવાડ યુવક પરિષદ (૧૯૨૯)
પ્રો. ડે, એસ. વી. જાની, વીસમી સદીના પ્રારંભે બ્રિટિશ હિંદ અને વિશેષ કરીને ગુજરાતમાં પણ રાષ્ટ્રિય ચળવળની અસર વ્યાપક બનવા લાગી હતી. મહાસભામાં ૧૯૦૩ ને અમદાવાદ અને ૧૯૦૭ ના સુરતનાં અધિવેશને તથા ૧૯૦૫ ની બંગભંગ અને સ્વદેશી ચળવળની અસર દેશી રાજ્યની પ્રજા ઉપર પણ થઈ હતી. સૌરાષ્ટ્રમાં ત્યારે કુલ ૨૨૨ રાજ્ય, લગભગ ૨૨,૦૦૦ ચો. મા.નો વિસ્તાર અને લગભગ ૨૨ લાખની વસ્તી હતી. આ દેશી રાજ્ય પ્રતિક્રિયાવાદના ગઢ હતા તથા દમામ શેષણ અને ખટપટની ખાણ-સમાન હતા. ભાવનગર રાજકોટ જેવાં રાજ્યોને બાદ કરતાં મોટા ભાગનાં રાજ્યએ પ્રજાને શાસનમાં ભાગ લેવાનો અધિકાર આપ્યા ન હતા.૩ આ રાજને સાર્વભોમ બ્રિટિશ સત્તાનું પીઠબળ હેવાથી પ્રજાને અવાજ રૂંધાઈ ગયા હતા. રાજવીઓ પ્રજા પાસેથી કરવેરાના રૂપમાં મેળવેલાં નાણાંને ઉપયોગ જવાબદારીની કઈ ભાવના વિના અવિચારી ખર્ચ પાછળ કરતા હતા, તેથી બ્રિટિશ ભારતના રાષ્ટ્રીય નેતાઓનું ધ્યાન પણ એ તરફ ગયું હતું. ઉપરાંત બ્રિટિશ હિંદમાં વિકાસ પામી રહેલી રાષ્ટ્રિય ચળવળના પડધા એને અડીને આવેલાં દેશી રાજ્યોમાં પણ પડયા હતા. સોરાષ્ટ્રનાં રાજ્યમાં પ્રજા ક્રાંતિકારી કે રાષ્ટ્રિય પ્રવૃત્તિમાં ભાગ લઈ શકતી ન હતી, પરંતુ એ રાષ્ટ્રિય વિચારસરણીવાળું સાહિત્ય ગુપ્ત રીતે મેળવીને વાયતી હતા.
આમ બ્રિટિશ હિદના પગલે પગલે સૌરાષ્ટ્રની પ્રજામાં પણ ધીમી ગતિએ જાગૃતિ આવી રહી હતી, કેટલાંક રાજ્યએ સમયે પારખીને પ્રજા-પરિષદ જેવા સંસ્થાઓની સ્થના કરી હતી. એ બાબતમાં અગ્રેસર ભાવનગર રાજ્ય હતું. એણે ૧૯૧૭ માં પ્રજાપ્રતિનિધિ સભાની જાહેરાત કરી હતી. એવી જ રીતે રાજકોટ રાજને પણ પ્રજાને ચૂંટણીને સર્વમાન્ય હક આપી ૧૯૨૫ મા પ્રજાપ્રતિનિધિ સભા સ્થાપી હતી, પરંતુ સૌરાષ્ટ્રના સમગ્ર જીવનને સ્પર્શતા પ્રશ્ન ઉકેલવા માટે રચાયેલી સંસ્થા તો કાઠિયાવાડ રાજકીય પરિષદ' હતી. એની રચના ૧૯૨૦ માં સર્વ શ્રી મનસુખલાલ ૨. મહેતા સીંબડીને અમૃતલાલ શેઠ, જેતપુરના દેવચંદભાઈ પારેખ, વઢવાણનાં ફૂલચ ભાઈ શાહ અને ગાંડલના ચંદુભાઈ યટેલના સહકારથી થઈ હતી. ઉપરાંત રાજકોટના પ્રગતિશીલ રાજવી ઠા. સા. લાખાજીરાજે “કાઠિયાવાડ ર જકીય પરિષદનું પ્રથમ અધિવેશન ૧૯૨૧ માં રાજકોટમાં ભરવા દેવાની પરવાનગી આપતાં સ પૂર્ણ
સૌરાષ્ટ્ર જાણે કે આળસ ત્યજીને બેઠું થયું. આ પાષાની પ્રથમ બેઠકે જ સોરાષ્ટ્રના બંધિયાર . વાતાવરણમાં નવી હવા પેદા કરી.૮
૧૯ર૧ થી ૧૯૩૦ ને દસ વર્ષોને ગાળો એ સૌરાષ્ટ્રના નવયુવકોમાં રાષ્ટ્રિય જાગૃતિ લાવનાર મહત્વને તબકકો ગણાય છે. આ ગાળા દરમ્યાન જ સૌરાષ્ટ્રને અનેક નવયુવકાએ બ્રિટિશ હિ દના અસહકાર ચળવળ, નાગપુર ઝંડા-સત્યાગ્રહ, બારડોલી સત્યાગ્રહ જેવા બનાવામાં સક્રિય ભાગ લીધો તથા આ અરસામાં જ સૌરાષ્ટ્રમાં થયેલા સરધાર શિકાર-સત્યાગ્રહ, રાષ્ટ્રના બારડેલી ગણાતા ખાખ
સત્યાગ્રહ તથા ૧૯૩૦ના ઘેલા અને વીરમગામના સત્યાગ્રહમાં ભાગ લઈ ગાધીજીએ ચી ધેલા અહિંસાના કપરા સાધનના ઉપયોગની તાવણીમાંથી પસાર થઈ ચૂક્યા હતા. આવા અનેક ઉત્સાહી, ખમીરવંતા અડગ અને રાષ્ટ્રિય ભાવના તથા ચેતનાથી નીતરતા યુવકોમાંથી મુખ્ય હતા–સર્વશ્રી મો. ૯થી ૧૧ માર્ચ ૧૯૯ના વલભવિદ્યાનગરમાં સરદાર પટેલ યુનિવર્સિટીના ઇતિહાસ વિભાગ તથા ૩. જી. સી.ના ઉપક્રમે યોજાયેલા રાષ્ટ્રિય સેમિનટમાં રજૂ કરેલ ધનિબંધ.
ટે-નવે.૧૯૯૦
પથિા-કીપિસવા
કરી શકાતા
. આ કામ
ગયા
મધમાખી પી
મામા ના કાકા મા મારા
ર
For Private and Personal Use Only
