________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
સોમપુરા જ્ઞાતિનાં ગાત્રે
છે. પ્રવીણચંદ્ર પરીખ – છે. ભારતી શેલત . શિલ્પ-સ્થાપત્યને અભ્યાસક વર્ગ પશ્ચિમ ભારતમાં સેમપુરા' તરીકે ઓળખાય છે. એમનું મૂળ ઉત્પત્તિસ્થાન પ્રભાસ (સોમનાથ) હેવાનું મનાય છે. સ્કંદપુરાણના પ્રભાસ ખંડમાં એમની ઉત્પત્તિને લગતી પૌરાણિક અનુશ્રુતિ આ પ્રમાણે નેધાઈ છે: પૂર્વે સૌરાષ્ટ્રમાં સેમપુરી(એમનાથ)માં દક્ષે આપેલા શાપનું નિવારણ કરવા ચંદ્ર સમયજ્ઞ કર્યો અને એમાં તેજસ્વી બ્રાહ્મણને નિમંત્ર્યા હતા. * યજ્ઞ પૂરો થયા પછી ચંદ્ર સોમપુરી ગ્રામ સેમપુરા બ્રાહ્મણને દાન આપી સંતુષ્ટ કર્યા.
સેમપુરાઓમાંના જેમણે યજમાનવૃત્તિ અને યજ્ઞયાગાદિ કર્મ સ્વીકાર્યા તે સેમપુરા બ્રાહ્મણ બન્યા, પરંતુ કેટલાક બ્રાહ્મણોએ ગૃહસ્થજીવનને સ્વીકાર્યું તેઓ શિલ્પને અભ્યાસ કરી શ૯થg (સેમપુરા શિલ્પી) ગૃહસ્થ બન્યા. આ સમપુર શિપીઓની વસ્તી હાલ ગુજરાતમાં પાટણ વડનગર વિસનગર સિંહપુર અમદાવાદ વડોદરા ખંભાત સુરત તથા સૌરાષ્ટ્રમાં પાલિતાણા ધ્રાંગધ્રા હળવદ વઢવાણ તેમજ મેવાડ-વાગડના ડુંગરપુર તલવાડા સાગવાડા અને કેસરિયાજી ઘારાવ સાદડી વગેરે સ્થળોએ છે.
બેબે ગેઝેટિયરમાં સોમપુરા શિલ્પીઓની વિશેષ માહિતી સલાટ તરીકે ઓળખાતી ધંધાકીય શ્રેણીમાં આપી છે તેમાં ગુજરાત સૌરાષ્ટ્ર અને કચ્છમાં વસતા સોમપુરા ખરા શિહેપી હોવાનું જણાવ્યું છે. આ સેમપુરા સલાટ સોમપુરા બ્રાહ્મણોમાંથી ઊતરી આવ્યા હોવાનું અને સમપુરા બ્રાહ્મણે તેમપુરા સલાટોના હિત હોવાનું જણાવ્યું છે. એનાં ૧૮ ગે છે.
આ સોમપુરાઓની ઉત્પત્તિ તેમજ એમનાં ૧૮ ગે અંગેની માહિતી મમતાળ નામની સંસ્કૃત કૃતિમાં કરવામાં આવી છે. એના મૂળ કર્તાનું નામ જાણી શકાયું નથી. સં. ૧૯૮૨ (ઈ.સ. ૧૯૧૬)માં શ્રી દવે ભગવાનજી હરિશંકર સોમપુરાએ ઊંઝાના શાસ્ત્રી હરગોવિંદ સાંકળેશ્વર વ્યાસ પાસેની જીર્ણ હસ્તપ્રતમાંનું લખાણ શુદ્ધ કરાવી ધ્રાંગધ્રામાં એનું પ્રકાશન કર્યું. એના ૮ મા અધ્યાયના શ્લોક ૬-૮ માં સેમપુરાઓમાં પ્રવર્તમાન ૧૮ ગોત્રાને નામનિર્દેશ કરે છે, જે આ પ્રમાણે છે :
૧. વચ્છસ, ગૌતમ, ૩. ઉપનિસ્ય, ૪. કશ્યપ, પ. પારાશર્ય, . વસિષ્ઠ, ૭. ભારદ્વાજ, ૮. ગાલવ, ૯. અગિરસ, ૧૦. શાંડિલ્ય, ૧૧. વચિષ્ઠ, ૧૨. કૌશિક, ૧૩. કૌડિન, ૧૪. શ્રાવ@ાસે, ૧૫. માર્કડેય, ૧૬. દાજસ્થા, ૧૭. યત્રિતસિ અને ૧૮. બૃહસ્પતિ.
કૃતિનાં પુ. ૫૧ થી ૮૯માં આ રાતિના ૧ થી ૧૧ સુધીનાં ગાત્રોનાં પર્વ વેદ શાખા કુલદેવા યક્ષ ગણપતિ શંકર ભૈરવ તથા શર્મા અને પ્રવર વિશે સંસ્કૃત કે આપવામાં આવ્યા છે. ગાત્ર ૧૨ થી ૧૮ માં પર્વ વેદ શાખા વગેરે આપે છે. વા અંગેની માહિતી સંપાદકને ઉપલબ્ધ નથી, આથી અહીં આપવામાં આવી નથી. ૧ થી ૧૨ ગાત્રે જેમનાં છે તેવી વ્યકિતના નામોની શહેરવાર યાદી તે તે ગોત્રના સંસ્કૃત શ્લેક પરથી આપવામાં આવી છે, જે જ્ઞાતિના ઈતિહાસ માટે મહત્વની છે. અંતમાં સોમપુરા બ્રાહ્મણોનાં ગોત્ર શાખા અને પર્વનું કોઇ પણ (પૃ. ૯૦-૯૧) આપવામાં આવ્યું છે.
૧. વછસ ગાર વસ ગોત્ર ની કુળદેવી બાલગૌરી, મિત્ર શર્મા, નનીય યક્ષ, ગણપતિ વિદાશજ, મહાદેવ વિશ્વેશ્વર, મૈરવ કાશ, યજુર્વેદ શાખા માર્યાદિની પંચ પ્રવર : ૧. ભાર્ગવ, ૨. ચ્યવન, ૩. આપ્નવાન, ૪. ઔર્વ, ૫, જમદગ્નિ એટે.-નવે/૧૯૯૦
પથિક-સિહાં
For Private and Personal Use Only
