Pathik 1990 Vol 30 Ank 01 02

Author(s): K K Shastri and Other
Publisher: Mansingji Barad Smarak Trust
Catalog link: https://jainqq.org/explore/535349/1

Page #1

સ્વ. માનસ'ગજી બારડ સ્મારક ટ્રસ્ટ - સંચાલિત •
તંત્રી-મંડળ :
' વષ" ૩૦ મુ
અ', ૧-૨ સં. ૨૦૪૬ સન ૧૯૯૦ એક.-નવે.
પ્ર. કે. કા. શાસ્ત્રી ડો. ના. કે. ભટ્ટી છે, સૌ. ભારતી બહેન
શેલત [ ઇતિહાસ પુરાતનું એક માત્ર ગુજરાતી માસિક ]
આદ્ય તંત્રી : સ્વ. માનસંગજી બારડ
૩૦ મે દીપોત્સવાંક
વિષ્ણુ માધવ
મહાલક્ષમી
ઈડરના પશ્ચિમ છેડે થોડાં વર્ષો પર મળેલી સં', ૧૬ ૧૫ (ઈ.સ. ૧૫૫૮)ની મૂર્તિઓ
(સામીપ્ય ના સૌજન્યથી ) .

Page #2

With Best Compliments From
VXL INDIA (LTD.) (SAURASHTRA CHEMICALS)
PORBANDER MANUFACTURERS OF BASIC CHEMICALS
SODA ASH LIGHT
: Used by Housewives Dhobis and other
Weaker Sections of the Society as also by Industries like Datergents, Silicate, Soap, Textiles, Aluminium, Dyes etc.
SODA ASH DENSE : Used by Ultramarine Blue. Bichromata
and Glass Industries. SODA BICARB : Used for Tanning, Printing, Jaggery etc. CAUSTIC SODA (LYE) : Used in Manufacture of Wood Pulp, Soap,
Chemical Intermediates, Dyes, Cosmetics, Bleaching, Dyeing & Printing, Textiles, Petroleum Refining, Aluminium Manufacture, Oil Extraction, Paint and Varnish, Mercerizing Cotton.
TELEPHONES : 21735, 36 & 37
TELEGRAM: SAUKEM
TELEX : 0166-201
FAX : 0286-21431
ALWAYS BUY THE BEST AND THE FIRST 'THREE LIONS BRAND' PRODCTS.

Page #3

»»»»»»»
»»
»
»»»»
= ખાદી ગ્રામોદ્યોગ સંઘ =
“સમન્વય” : જયંત સંસાયટી : મવડી પ્લેટ : રાજકેટ ૩૬૦ ૦૦૪
કેન - ૮૬૪૨પ
રતિભાઇ ગાંધિયા
પ્રમુખ
મનુભાઈ મહેતા મેનેજિંગ ટ્રસ્ટી
પિસિનના વાર્ષિક રૂ. એક કરોડના ઉત્પાદન સાથે આ કાર્યક્રમ ગુજરાતમાં ચલાવન રે
દેશમાં ખાદી-મોદ્યોગ ક્ષેત્રે પતિવસ્ત્ર માટેનું સ્વાઇવર યુનિટ ધરાવતી
એકમાત્ર સંસ્થા
ઉત્પાદન કેન્દ્રો : રાજકોટ, વાંકાનેર, સુરેન્દ્રનગર સુરત અને રાજકોટ તથા સુરેન્દ્રનગર જિલ નાં
ગામડાંઓ,
વેચાણ કેન્દ્રો-ગ્રામશિ૯૫, આશ્રમ રોડ, અમદાવાદ, રામ શલ્પ, તીનબત્તી ચેક, જામનગર,
ખાદી ગ્રામોદ્યોગ ભંડાર, ભાવનગર રોડ, રાજકોટ, ચર્મશિ૯૫ અને હસ્તકલા કેન્દ્ર, રિલીફ રોડ, અમદાવાદ, ચર્મશિપ, પાલડી, અમદાવાદ
વાર્ષિક ઉત્પાદન : પિવિત્ર - ખાદી -
છે. ર૫ લેખ સ્ટીલ અને વુડન ફર્નિચર રે, ૪૦ લાખ સોનેરી જરી –
૩, ૫૦ લાખ ગ્રામોદ્યોકની અન્ય પેદાશેરૂ. ૧૦ લાખ
પી જનાર, કાંતનાર, વણકર, સુથાર, લુહાર, મેચી તેમજ અન્ય મળીને કુલ ૧૦૦૦ કારીગરે વર્ષભરમાં આ સંસ્થા દ્વારા રે
છે ૪૦ લાખ જેટલી રોજી મેળવે છે.

Page #4

શ્રીભુવનેશ્વરી પૂજને યંત્ર
મંત્ર, તંત્ર અને ધાર્મિક રીતે સિદ્ધ થયેલા આ યંત્રનું શ્રદ્ધા અને ભક્તિપૂર્વક પૂજન તથા અર્ચન ફળદાયી છે.
શ્રી ભુવનેશ્વરી પૂજન યંત્ર
મૂલ્ય રૂ. ૩૦/-(પાસ્ટેજ અલગ) પ્રાણિરથાન :- શ્રીભુવનેશ્વરી પીઠ, ઘનશ્યામ ભુવન', મહાદેવ વાડી, ગંડળ-૩૬૦૩૧૧ (ગુજ.) : ફેન ૫૯
ખાદી-સંદેશ ખાદને અર્થ છે સર્વવ્યાપી સ્વદેશી ભાવના – જીવનની બધી જ જરૂરિયાતમાંથી ભારતમાંથી અને ગ્રામીણ પ્રજાનાં મહેનત અને પરિશ્રમ દ્વારા તૈયાર થયેલી ચીજો વાપરવાને આગ્રહ.
મારી માન્યતા પ્રમાણે ખાદી ભારતની જનતાની એકતા, આર્થિક સ્વતંત્રતા અને સમાનતાનું પ્રતીક છે અને જવાહરલાલની કાવ્યમય ભાષામાં કહું તે “ભારતની આઝાદીને પિશાક છે.
ખાદી-ભાવનાને અર્થ એ છે કે ખાદી પહેરવાની સાથે સાથે તેની સાથે કઈ કઈ ચીજોનું સંકલન થઈ શકે તેનું રહસ્ય શોધવું. આપણે ભારતનાં અસંખ્ય દરિદ્રો અને કંગાળાને બચાવવા માટે ખાદી પહેરવી જોઈએ
જે આપણામાં ખાદી-ભાવના હોય તે આપણું જીવનમાં પ્રત્યેક ક્ષેત્રમાં સાદાઈ લેવી જરૂરી છે, ખાદી-ભાવના એટલે કે અપાર ધીરજ અને અખૂટ શ્રદ્ધ. એવી જ રીતે આપણને સત્ય અને અહિંસા , પ્રતિ પણ પૂર્ણ શ્રદ્ધા હેવી જોઈએ, આપણી પ્રવૃત્તિમાં અવરોધ આવે તોપણ આખર તે સત્ય અને અહિંસાનો જ વિજય થશે. ખાદી-ભાવના એટલે સૃષ્ટિનાં બધાં જ પ્રાણીઓ પ્રત્યે સમભાવ.
મારી તે ઈચ્છા છે કે ખાદીનું કાર્ય સાર્વજનિક બને અને ઘર ઘરમાં રટિયે ગુંજતું રહે. જ્યાં સુધી આપણે બધા જ ખાદી નહિ પહેરીએ ત્યાંસુધી પૂર્ણ સ્વરાજ અસંભવ છે.—ગાંધીજી
એક રચનાત્મક સંસ્થાના સૌજન્યથી પથિા-કીપેસવાં
ટે-નવે/૧૯૦

Page #5

Always Ask for
PASTURISED MILK AND
MILK PRODUCTS.
Such as:
* Flavoured Milk * Sugam Shrikhand * Sugam Gulabjamun * Special Agmak Ghee * Sugam Ice-cream
Because they are :
* Nutritive And Cheaper. Also insist for "BARODA DAN" a quality cattle feed as it
* Increases Milk Yield * And Wealth of Farmers.
Baroda District Co-Operative Milk Producer's Union, Ltd.,
Baroda Diary Baroda : 310 009.
21.-./16G6
પથિક- જીવ

Page #6

s
પથિક' પ્રત્યેક અગ્રેજી મહિ નાની ૧૫ મી તારીખે પ્રસિદ્ધ થાય છે, પછીના ૧૫ દિવસમાં એક નમળે તેા સ્થાનિક પોસ્ટ આફિસમાં લિખિત ફરિયાદ કરવી અને એની નકલ અત્રે મેાકલવી.
0
પથિક' સર્વોપયોગી વિચાર ભાવના અને જ્ઞાનનું માસિક છે. વની ઊધ્વગામી અનાવતાં અભ્યાસપૂર્ણ અને શિષ્ટ સાહિત્યિક લખાણાને સ્વીકારવામાં આવે છે. પ્રસિદ્ધ થઈ ગયેલી કૃતિને ફરી પ્રસિદ્ધ કરવા માટે ન મોકલવાની
Q
લેખકોએ કાળજી રાખવી,
0
કૃતિ સારા અક્ષરે શાહીથી અને કાગળની એક જ બાજુએ લખેલી હેવી જોઈએ, કૃતિમાં કાર્ય અન્ય ભાષાનાં અવતરણું મૂકવાં હોય તા એને ગુજરાતી તરજુમે। આપવે જરૂરી છે. વિચારોની ૦ કૃતિમાંના જવાબદારી લેખકની રહેશે. ૦ ‘પથિક’૧. પ્રસિદ્ધ થતી કૃતિના વિચારા-આભપ્રાયા સાથે તંત્રી સહમત છે એમ ત સમઝવું,
0
અસ્વીકૃત કૃતિ પાછી મેળવવા જરૂરી ટિકિટો આવી હશે તા તરત પરત કરાશે.
૦ નમૂનાના અંકની નકલ માટે ૩-૫૦ ની ટિકિટ માકલવી. મ.ઓ. ડ્રાફ્ટ પત્રો લેખે પથિક કાર્યાલય, મધુવન, એલિસબ્રિજ અમદાવાદ-૩૮૦૦૦૬ પથિ–દીપાત્સવક.
આદ્ય તંત્રી : સ્વ. માનસયજી ભારત ત ંત્રી-મ`ડળ( ) વાર્ષિČક લવાજમ : કેશમાં 39a/~ કે.કે. કા. શાસ્ત્રી ( ) વિદેશમાં રૂ. ૧૧૧/-,asi, -
૨. ડૉ. નાગજભાઈ ભટ્ટી, ૩. ડૉ. ભારતીખલેન હાલત વ` ૩૦ ] આસે. સ’. ૨૦૪૬:આ. નવે., સન ૧૯૩૦] મ’* ૧ની
૩૦ મા દીપાસવાંક
( કિ. રૂ. ૧૦ + પા. રૂ. ૩ = ૧૩/૪ ) નવા વર્ષની નવી ભાવના
છે સ'ક્ષાભ, પ્રજા બધી ધડકતી આતકે સાંઢુ ફ્રસી, જ્યાં ત્યાં અંતર વિગ્રહો સળગતા ઊભા કરે એ વિશે મીઢો શાસક વ નિર્દોષ ખની ના કે ભલુ ઈચ્છતા, ત્યાં, હું ઈશ ! કૃપા કરી સુખ અને શાંતિ સ્થપાતી કરી. વર્ષાએ ક્ષિતિને રસા કરતે સતષ આપ્યા અને આશા ઉજ્જ્વળ આવતા વરસને આપી રહી સાંત્વના. આ આશા નવ વર્ષોંમાં લવતી સર્વાંશથી પૂછ્યું કે, સેવી મંગલ ભાવના જનગણા એવો સુખી સૌ મને.
વિનતિ
વાર્ષિક ગ્રાહકોએ પોતાનું કે પોતાની સંસ્થા કૅલેજ મા શાળાનું લવાજમ રૂ. ૩૦/- હજી ન મેકવું હોય તા સત્વર મ.એ.થી મોકલી આપવા હાર્દિક વિનતિ. સરનામામાં ગાળ વર્તુલમાં પડેલા અ’ક કયા માસથી ગ્રાહક થયાનું હે છે. એ” માસ પહેલાં લવાજમ મળવું અભીષ્ટ છે. અગાઉનાં લવાજમ એક કે એકથી વધુ વર્ષોંનાં બાકી છે તે પણ સર્વેળા મેકલી આપવા કૃપા કરે, અક હાથમાં આવે એ ગાળામાં લવાજમ માકલી આપનારે આવા વતુલને ધ્યાનમાં ન લેવા વિનંતિ.
‘પથિક'ના આશ્રયદાતા રૂ. ૧૦૦૧/-થી અને આજીવન સહાયક રૂ. ૩૦૧થી થાય છે. ભેટ તરીકે પણ રકમ સ્વીકારવામાં આવે છે. સ્વ. શ્રી. માનસ ગજીભાઈના અને 'પથિક'ના ચાહકોને ‘પથિક કાર્યલય'ના નામના મ.એ. કૅ ડ્રાફટથી મેકલી આપવા વિનતિ, આ છેલ્લી બે પ્રકારની તેમ રૂ. ૫૦ થી લઈ આવતી વધુ ભેટતી રકમ અનામત જ રહે છે અતે એનુ` માત્ર વ્યાજ જ વપરાય છે.
કટ-નવે./૧૯૯
3

Page #7

ઇતિહાસ એક અરછે શિક્ષક, માર્ગદર્શક છે.
અતીતની એક આખી પેઢી જીવનની પાયાની ત્રણ બાબતેને આધારે ભર્યું ભર્યું જીવી ગઈ :
૧. ભૂતકાળનું ગૌરવ ૨. વર્તમાનની પીડા
૩. ભવિષ્યનું સ્વપ્ન : - સાંપ્રતમાં જીવતા આપણા સૌ ઉપર આવનારી પેઢીની અનાગત જવાબદારી છે.
આપણે ઇતિહાસ પાસેથી મન-બુદ્ધિ-ની આંખ ખુલી રાખી કઈ ભણું શકીએ ?
કાન ખુલ્લા રાખી ઇતિહાસ પાસેથી માર્ગદર્શન મેળવી શકીએ ? જીવી શકીએ?
આ દિશાના પ્રયત્નો કરીએ તો આવનારો સમય ઉજજવળ છે. સૌજન્ય:
એકસેલ ઇન્ડસ્ટ્રીઝ, લિ. ૬ર રૂવાપરી રે, ભાવનગર-૩૬૪૦૦૧
ફોન: ૨૫૧ર-૩-૨૪
ઓકટો-નવે.૧૯
પથિક-દીપેસવાંક

Page #8

અનુકમ
તંત્રી
છે
સંપાદકીય કા : ચાર ભે તું,(ચાર બેતી-કચ્છી) ભાઈ, અમે તે ભારતજન મમય જગે
જોબનિયાં ગઝલ
ભેટ
હિસાબ
અધૂરાં ગીતડાં
ગમતું કરીએ છે રે
કસાઈ
લકથાની નાયિકાની સ્થિતપ્રજ્ઞ છીછરા એવારામાં જર્જરિત આવાસ ગીત નવા વરસ ! ગઝલ શુન્યનું સર્જન સમય ગઝલ એક કાવ્ય
શ્રી. ભરત મે, છાયા ૮ છે. ચંપકભાઈ મોદી ૮ શ્રી પીયૂષ પંડ્યા, “જ્યોતિ’ ૯ છે. વાસુદેવ પાઠક, વાગર્થ ૯ , રજની પાઠક શ્રી નટવરલાલ જોશી , બચુભાઈ દેવાણી , ચંદ્રકાંત ભદ આ તરુલતા પટેલ ,, દીપક જગતાપ , હર્ષદેવ માધવ , નવનીત વ્યાસ , કિશોર રામદેવપુત્રમ , આર. જે. નિમાવત , કિશોર પંડયા ૧૨ , કૌશિક દીક્ષિત - જિતુ પરહિત , ગોવિંદ એમ. જેઠવા ૧૨ , કૌયાલાલ ભટ્ટ, ચિંતક ૧૩ , ગજાનન પટેલ , અરૂણ નાયક , નંદન અંધારિયા ૧૩ , પ્રદૂલાદ મિસ્ત્રી , ભરત યાજ્ઞિક , અશેક તળપદા , હરિદાસ હે. ઠક્કર , અલ્પ ત્રિવેદી
ગુણવંત ઉપાધયાય , જયંતિ ધેકાઈ
અજ્ઞાત , દિનકર પથિક
૧૨
થયું
ગીત
ગીત કચ્છી વાણી વડે (કચ્છી)
એક ઇવજો. ઉખનન આ સપનું
સંધ્યા
ગઝલ. પથિ-
ત્સવ
ઓ
-નવે./૧૯૯૦

Page #9

ચરિત્રા : અબ્દુર્રહીમ ખાનખાનાન નેતાજી સુભાષચંદ્ર મેજી
ગુજરાતી દેશભક્ત શ્યામજી કૃષ્ણ વર્મા રહેવાય છેોટાલાલ ૮૧૮૨૩-૧૮૯૮) ગોવિંદ ગુરુ’
કૈરાના પીર શ્રી ગુલામઅલી શાહ
તળાજાના ગોલણ વાળા (?) લઘુવાનાં : વટી ખાતર
રસજ્યાત ( લેાકથા ) સુનયનાને સપાર્ટ
ભીતરની વાત
અપરાધ ( કચ્છી ) ઇતિહાસ-પુરાતત્ત્વ :
પ્રાચીન ભારતીય પ્રથામાં આત્મહત્યાની સ્વીકૃતિ મહાભારત-નિર્દિષ્ટ આચાર
પલ્લવ રાજ્યની સિદ્ધિઓ
પંડિત જવાહરલાલ નહેરુ અને કાઠિયાવાડ યુવક પરિષદ (૧૯૨૯) મુદ્રા-આાધારિત ઇતિહાસ
હસ્તવપ્ર (હાથબ) સામપુરા જ્ઞાતિનાં ગાત્રા
મથાવડના બ્રહ્મચારેશ્વર
અમદાવાદના સેન્ટ જોઈ ચર્ચની ખટસ્ટ્રી ગુજરાતની અસ્મિતા : લેાથલ
વેડરબનની કબર પરના ભરૂચ-શિલાલેખ
BARODA-390 003
ઍકટો.-નવે./૧૯૯૦
શ્રી હસમુખલાલ વ્યાસ એ. એસ. સર
''
33
કુ. અપેક્ષા પી. મહેતા ડૉ. એલ. ડી. જોશી
શ્રી જગદીશ ચંદ્ર સી. છાયા દરબારથી ભાજવાળા
શ્રી ચંદ્રકાંત પટેલ
૩:
ઠાકરસી
૪૧
ચંદ્રકાંત ભટ્ટ
૪૧
પીયૂષ પંડયા, ‘જ્યેાતિ' ૪૯
આનંદકુમાર આડે
૫૪
..
12
'
""
ל
ૐ રાજેદ્રસિં દુજી રાયદા ૧
મગનભાઈ ર. પટેલ
૬૪
હરિપ્રસાદ ગ, શાસ્ત્રી
te
22
,,
,
પુ. કે સારા
એસ. વી. જાતી
વિષ્ણુભાઈ નિવેદી
પ્રવીણચંદ્ર પરીખ
ભારતી શેમ્રત
''
શ્રી યશવંત ઉપાધ્યાય
Manufactures Of Antibiotics, Ethical
Pharmaceuticals and Home Products
******
પ્રેા, થોમસ પરમાર
શ્રી કાંતિલાલ ત્રિપાઠી
યુ. ભારતી શેલત
આર. ટી. સાવલિયા
Alembic Chemical Works Co. Ltd
ર
७८
er
૫
t
८७
૨૪
પથિ–દીપાસવાંક

Page #10

સંપરકીય જણાવતાં અમને આનંદ થાય છે કે પથિક એની ર૯ વર્ષની ખેપ કરી આ ઍકટોબરથી ૩૦મા વર્ષમાં પ્રવેશ કરે છે. ૧૯૮૪ના ફેબ્રુઆરીની પમીએ શન્ય બેલેન્સથી “પથિક'નું પ્રકાશન ચાલુ રાખ્યું. અમે ૧ વર્ષ પછી “સ્વ. માનસંગજી બારડ સ્મારક ટ્રસ્ટ રજિસ્ટર્ડ કરાવ્યું અને એ ટ્રસ્ટના આશ્રયે છ વર્ષથી પ્રકાશન પાંગરતું રહ્યું છે. અમને આનંદ એ વાતને છે કેથેડા સન્મિત્રોએ પિન થઈને અને અમારા વિશાળ શિષ્યસમૂહ તથા સ્નેહીઓ અને ચાહકે તેમજ કૅલેજે અને માધ્યમિક શાળાઓના આચાર્યોએ, ઉપરાંત સ્વ. માનસંગજીભાઈના બહેળા કછી મિત્રોએ આજીવન સહાયકો” થઈને અમને દૂફ આપી છે. વળી, વાર્ષિક ગ્રાહક બનીને પણ આ સમૂહે અમને બળ પૂર્ણ છે. અહીં અમારા આ કામમાં સહાયક તરીકે ઊભા રહેલા સ્વજને શ્રી, પીયૂષ પુ. પંડયા, ઍડવોકેટ (રાજકેટ), શ્રી. અવિનાશ મણિયાર (વડોદરા) તથા અમારાં નવાં શિષ્યા સી. રોહિણી બહેન પૃથ્વીરાજ કોટક જાહેરખબર તેમજ આજીવન સહાયકે અને વાર્ષિક ગ્રાહકે લાવી આપવામાં સહાય કરી છે અને કર્યો જાય છે, એમના અમે આભારી છિયે.
આ ઉપકાર તે પથિકને પગ ઉપર ઊભા કરવામાં સહાય આપનારા સવજનોને છે, પણ એના કરતાં પણ વિશેષ તે પથિકને પિતાના કિંમતી સંશાધન-લેખ લખીને મોકલી આપનારા વિદ્વાન લેખકે તથા ગુજરાત, ઈતિહાસ પરિષદ અને સૌરાષ્ટ્ર-કચ્છ ઈતિહાસ પરિષદના નિબંધ લેખકને છે. આ વિદ્વાનોમાં ઈતિહાસવિદ શ્રી. શંભુપ્રસાદ હરપ્રસાદ દેસાઈ, આચાર્ય હસમુખભાઈ વ્યાસ, નિવૃત્ત ન્યાયમૂર્તિ શ્રી. ઠાકરસી પુ. કંસારા, ભાઈશ્રી મનસુખ સ્વામી, સરદાર પટેલ યુનિવર્સિટી અને સી. યુનિ.ના ઈતિહાસવિભાગ તથા સંસ્કૃતવિભાગના અધ્યાપકે પિતાના વિદ્વત્તા અને શ્રમથી ભરેલા સંશોધન-લેખેથી પથિકને ગૌરવ અપાવી રહ્યા છે. દીપસાવી-અંક માટે ચરિત્ર અને લઘવાર્તા. એના લેખક શ્રી. પીયુષ પંડયા અને શ્રી. ચંદ્રકાંત ન. ભટ્ટને તથા કરછી સર્જક શ્રી. આનંદકુમાર આડે(યવતમાલા)ને ભૂલી ન શકાય, તે કવિતાક્ષેત્ર પણ આરૂઢ અને નવલહિયા કવિઓને યાદ કરવા જોઈએ. છેડે ક્ષોભ જરૂર થાય છે કે આવેલાં બધાં કાવ્યને તેમ એક એક કાવ્ય મેકલનારે કેટલાક કવિઓને સ્થળસંકોચને કારણે અમે સંતાવો શકય નથી એની ક્ષમા ચાહિયે છિયે. આ બધા લેખો-કવિઓ અને પ્રેરણા મુદ્રણાલયના માલિક શ્રી. મહેદ્ર રાવળને પણ આભાર માનવે ભુલાવે ન જોઈએ. આ ઉપરાંત જાહેરખબર આપનાર મહાનુભાવે અને સંસ્થા-સંચાલકોને પણ ભાભાર માનિયે છિયે. તંગી
GRAM : KALPANA
Ph : 21288, 21289, 23992 Telex : 0175,262 KALP-W
R : 325317, 320093 Authorised Sales Representative of GUJARAT ALKALIES AND CHEMICALS LTD., BARODA
Manufacturers of : CAUSTIC SODA-LIQUID, HYDROCHLORIC ACID. CHLORINE, SODIUM CYANIDE, CHLOROMETHANES. INDUCHACHA HOUSE, OPP. CHHAT JAKAT NAKA
BARODA-390 002 PRAKASH
CHEMICALS AGENCIES પથિા દીપોત્સવ
ટે-નવે.૧૯૯૦

Page #11

ચાર ભેતું (ચાર બેતા)/ભરત મે. છાયા ખતે ખણી મિંજ કચ્છી કિતાબું, પિરાધ ઈન સકન મુક પિણ મિલં રિહ્યો. કે વર વર વેકેશન વિવી મુજ મનજી મિટાણું, (ચા તે એઓ કાઈને પિવડાવે નહિ અને સિગાકરમ એંડ કિતાનું, જે મધુવનમેં ‘કા સુણ. ૧ રેટને પણ કોઈને શેખ ન હતા. એમને ત્યાં તે
(ખભા પર ખડિયા-થેલે ભેરવી, અંદર કચ્છી ભલેને ગુર્જર ગિરાના પરમ સારસ્વત ઉમાશંકર વિશેની ચેપડીઓ લઈ, દર વરસે વેકેશનમાં જઈને
આવે તેય એને શ્રીબાલમુકુંદજીના બંટા(લાડુ)ની મનની મુશ્કેલીઓ મિટાવશું એમ નક્કી કર્યું. મારાં
જ પ્રસાદી મળે, પણ જે ઉમાશંકરને મળે તે સુકએવાં ભાગ્ય ક્યાંથી કે હું “મધુવન”(શાસ્ત્રીજીના નિયાળ પ્રસાદ મને પણ મળતો રહ્યો.) નિવાસસ્થાનનું નામ)માં કેક (ટહુકે અને કે. કા.
મહામહિમ-પાક્યા ને વિઠ્યાવાચસપત, શાસ્ત્રીને સાંભળી શકું ?)
વ્યાકરણ વિવાન ઈ ને ઈત્યાસ ઓજસ, જ વિખ્યાં જાણ ધલવટે, ત ઠા ડિઝા અણુડિd, કચ્છીલ કેડે કરી સત ફેરા ગળ્યો, સાસતર હા સે માથે ને શાસ્ત્રી વિઠા હેક.
ચર્ચા કરી એ-ડસ ને પિરમા પચ્છમગિરા. ૪ 1 મું જો થાનકુ ઠેઠ ઇનજી ચરણધૂલી વટે. ૨
(જ્યાં જાણકાર પાસે જઈને ઊભો તે ન જોઈ (બેઓ મહામહિમોપાધ્યાય અને વિદ્યાવાચહોય તેવી વ્યવસ્થા જોઈ. પુષ્કળ પુસ્તકે સોફા પર સ્પતિ છે. વ્યાકરણના ભારતખ્યાત વિદ્વાન છે ને પડયાં હતાં ને શાસ્ત્રીજી તે નીચે જ બેઠા હતા. વળી ઇતિહાસના ક્ષેત્રમાં પણ આપણે એ જસરૂપ એટલે મેં તે પછી એમની ચરણધૂલિ પાસે જ
છે. એવી વ્યક્તિ કરછી ભાષા માટે હોંશથી સાત બેસવું પસંદ કર્યું).
સાત વાર કચ્છમાં આવી, બધી બાજુ ચર્ચા કરીને ચાય ન કે પિરાય ને સિગરેટ-શૈખ ન કિનજે, પશ્ચિમ તરફની આ વાણીને પ્રમાણિત કરી આપી છે.) અચૅ ઉમાશંકર ભલે, મેં બંટો બાલમુકનજો, ઠે. હાઈસ્કૂલ, કેરા-૩૭૦૪૨૦ [અનુ. પા. ૯૩ થી)
ટૂંકમાં, લોથલને જોતાં સર્વ રીતે કહી શકીશું કે લોથલ એટલે ગુજરાતની અસ્મિતાને ભારતવર્ષનો અમૂલ્ય વાર. અસ્તુ,
[નોંધ: ભારતવર્ષમાં પ્રાચીનતમ કાલમાં કોઈ વિશિષ્ટ પ્રજા બહાથી આવી નથી. ચંદ્રવંશીય જૂની પ્રજાનું ઉથાન હિમાલયના મધ્ય પ્રદેશમાં થયેલું અને ભારતવર્ષમાં દક્ષિણ સુધીમાં તથા પશ્ચિમમાં પશ્ચિમ એશિયા અને યુરોપમાં આ પ્રજાને એક અંશ આગળ વધી ફેલાઈ ગયે. પૂર્વ હિમાલયમાં સૂર્યવંશીય પ્રજાનો વિકાસ થયો ને એ પણ ભારતવર્ષમાં ફેલાઈ. એ પ્રમાણે હિંદી મહાસાગર અને પ્રશાંત મહાસાગરના દક્ષિણ બેટામાં અને ભારતવર્ષના વચ્ચેના સમુદ્રથી છૂટી રહેલા દક્ષિણમાં કથામાં પ્રજા વિકસેલી તેમના ભારતવર્ષના દક્ષિણ પ્રદેશમાને સમૂહ, પિલે સમુદ સુકાઈ જતાં, ઉત્તરમાં પણ પ્રસતે ચાલે. વૈદિક કાળમાં આ ત્રણ સમૂહ-ચંદ્રવંશીય તગિ, સૂર્યવંશીય પતંગ અને દનુવંશીય યામાગેમાંના કેટલાકનું ભારતવર્ષમાં સંમિશ્રણ થયું. આ સમયે વેદકાલ કે એનાથી પણ જો હેઈ શકે.
મહે-જો-દડો અને હડપ્પીય સંસ્કૃતિ કઈ બીજી જ કહેવાતા આદિવાસી વિડની છે એવું જે ઠસાવવામાં આવ્યું છે તે લેથમાનો હવનકુંડ વગેરે મળી આવતાં નિરર્થક થયું છે અને કહેવાતી સિંધુ સંસ્કૃતિ એ કઈ જુદી નહિ, પણ વૈદિક સંરકારવાળી અને સંસ્કારી હોવાથી આર્ય(સંસ્કૃત) છે, આર્ય નામની કે પ્રજાની નહિ. બાદથી લઈ સંસ્કૃત સાહિત્યમાં “આર્ય' શબ્દ કે વંશ કે જાતિને વાચા કયાંય મળ્યું નથી. યુરોપીયે એ આ શબ્દને વંશવાચક કે જાતિવાયક તરીકે ઠોકી બેસાડેલે છે. સંગી] એ.-નવે.૧૯
પચિા-દીપત્રક

Page #12

ભાઈ, અમે તે ભારતની
હૃદય કેળે આ સઘ શતદલ' ચંપકભાઈ આર. દી.
ના સમીપે, નહીં શ્રવણ વા પરસની સરહદે,
દૂર... સુદૂર, તદપિ રમણે રચ્ય અહીં ભીતર, ભાઈ, અરે તે ભારે:જન,
સનમ દરસે તરત સ્મરણે ના કહેશે કોઈ અમને દુર્જન. અમે તે નરસીયાના
સુગધે લાવણે મુદિત તનુ આકારે ષ્ણવજન. નથી અહીં, “, જરાય જુદાઈ, કોણ હિંદુ ને મુસ્લિમ
મને મન જગ ધીરે ધીરે... મા ભારતીનાં સંતાન,ભાઈ, શીખ ઈસાઈ પારસજિન.
ને... સકલ મમ દૂબે, ભાઈ, અમે તે ભારતજન
ઝણઝણે મધુર રોમાંચ જેને સદ્યમાં અંગાગે. સૂરજ શશો ને તેજકિરણે સમાન વિકસે સૌનાં તનમન.
૨, ગવર્મેન્ટ કવાર્ટસ, રાજકોટ-૩૬૦ ૦૦૧ સુગંધ સુમનની વાયુસંગે સરખી વહેતી વન ઉપવન.
જોબનિયાંવાસુદેવ પાઠક, “વાગર્થ ભાઈ, અમે તે ભારતજન. પાસે પાસે ને તેય જોજનિયાં દૂર, રામ કૃષ્ણને ગૌતમ ગાંધી "
મારાં બનિયાં આવાં શા કામનાં ? સરદાર જવાહર જેવા સજજન. સેવાનો તેમ અમે ટ લીધે બંનથી, કુસંપની દૂર કરવા અહી કીધા એમણે પ્રાણ અપણ. તડપે પંગાર અંગ, આતુર હું નથી;
ભાઈ, અમે તે ભારત જન. હસતાં આ લેક મુંને ગામનાં રે, ધમ ધખતી ધરતી ખૂંદતાં મલકી ઊડતાં ગુલબદન; મારાં જેબનિયા આવ શા કામના. કણ વાવીને મણના ઢગલા કરતાં ગ્રામીણ વિકજન. રાત અને દિન કે ભેદ કે જણાય ના,
ભાઈ, અમે તે ભારતજન. જાણ્યું કે આપની ઠેર ઠેર નામના; સળગતે સીમાડે કે ઊભા જવાન કરવા દેશ-જતન; પખું ના મારગ તવ ધામના રે. ભારતના એ ભાગ્યવિધાતા શ્રમિક સૈનિક ભારતન. મારી જોબનિયાં આવાં શા કામનાં?...
ભાઈ, અમે તે ભારત જન, દંગ થઈ રંગ બધા માયા સંસારના, એક રાષ્ટ્રને એક પ્રાણ અમ, વજરિ ગી લહરે ગગન. ઓપ વિના લાગે કે એમાં કે સાર ના કોમી એકતા અમર રહે અમ, માત ભારતી કટિ નમન. આપને જ પામવાની કામના રે.
ભાઈ, અમે તે ભારતન. મારાં જેબનિયાં આવ શા કામનાં?... છે. સૂરજબા મહિલા કેલેજ, નડિયાદ-૩૮૭૦૦૧ ઠે. ૬૬/૩પ૪, સરસ્વતીનગર, અમદાવાદ-૧૫ મમય જગે.-પીયૂષ પંડ્યા, “જ્યોતિ ગઝલ/રજની પાઠક હેવા છતાં વાત જાણે ન લેવાની ભાસે, જે જુએ છે તે કોણ છે ? તું કે ડેગા? યાદે-દશ્ય સહજ અમથાં નયણું મલકે!
આ જે દેખાય છે તે તે છે એળા ! જગે વિશાળે પળેપળ સદાયે
એ છબી એ તેડી નીકળતાં બા'રા, અવનવું કશુંક ને કશુંક થાતું
ભીંત પર ખાલી લટકતા'તા ફાટા, કયાંક કઈ દીપ નિર્વાણે
આયનાને આયનાપણું એ જ, પણ તે ઉભરે દુલ મણ કરી,
પેઢી-દર–પેઢી અહમ લે ને ખા.
તું સમયનો શાહી ઉતારે છે સતત આ રણઝણે રવ મંજુલ સૂરે અહીં
તેય કાગળ ક્ષણ ના રેશે કોરા. ને ત્યાં અવાજે કે કર્કશે.
લે, થોડી આશા જન્મી જીવતરમાં તેય ઘટના પલકભર નહિ કઈ મન પર વસે, ને કહે છે તું કે “શબ્દ છે બેટા.” કિંતુ ઉચ્ચારણે નામ માત્ર
ઠે..એસ-૧, ફલૅટૂસ નં. ૭૧, માઠાપુર-૩૬૧૩૪૫ પથિક-દીપ સાંક
ટે-નવે.૧૯૯૦

Page #13

ભેટા નટવરલાલ શ. જોશી
તારલિયા રુમઝુમ રુમઝુમ નાચે, (અનુટુપ)
નાચતા એ વ્યોમમાં રાચરે ચાંદની. આ લેખકને આખો મારા સંગ્રહ કાવ્યને
આવો ને, બેનડી સ, ગીત ડાં ગાઈએ, ભેટ, તે એમણે સામે મને સંગ્રહ કથને
ગાઈને હળવા ફૂલ થાઈએ રે ચાંદની. ભેટ આપે, બીજાએ જે આપેલે ભેટ એમને
રૂપેરી આંબાએ પેરી કેરીઓ વદતાં જોઈએ મારે સામી કે ભેટ આપવી,
ખૂલતાં ઝૂલત ન થાકે રે ચાંદની. કવિ છે તે થકી કાવ્યો તમને ગમશે નકી.”
વાયુની મંદ મંદ લહેરીએ વાએ, આ જોઈ મનમાં મારા થયું કે મુજ ગ્રંથની રાતની રાણી મહેકી જાએ.રે ચાંદની, આ સમી જ દશા થાશે, જાણે કે અન્ય હસ્તમાં મીઠડી મધુરી પ્રભા ચંદ્રની ખીલે રે, ભેટરૂપે અને ત્યાંથી શું જાણ્યું ના જશે બીજે? ખીલે છે પિયાણી એ પ્રેમે.રે ચાંદની. ઘણું ભેટ તણી આવી દશા સંસારમાં થતી, મોઠડો સૂર પાસ દૂરથી આવે, ગમે ના તે બીજાને એ આપવા કામ લાગતી: અંતરિયે પ્રીતડી જગાવે...૨ ચાંદની. બીજે આપે ત્રીજાને એ, ના પડાય ન ભેટને મેરલીની તાન, કાન, તારી સૂચને ને એમ ફરતી રેતી, વેવાર સચવાયને?
ગીતડી અધૂરાં મૂકી દઈએ... ચાંદની. ઠે. ૧૬, અંબિકાલું જ રેસાયટી, અમદાવાદ-૮ ઠે. “ગાયત્રી,” માધવપુર ઘેડ)-૨૨૩૦ હિસાબાબચુભાઈ દેવાણી
ગમતું કરીએ જી રે તરુલતા પટેલ (શિખરિણી) રહી રસ્તે દેડી બસ ઝડપથી, અંદર બધે અણગમતાંને ગમતું કરીએ જી રે ઉઘાડી બારીથી પવન ધસત દ્રત ગતિથી, ગમતું કરીએ જી રે, પ્રવાસી બઠે કે સુઘડ દીસતા બોડી ફૂંકતા. મનમાં રમતું કરીએ છરે. ધુમાડાના ગેટા મુખ વછૂટતા વરી રહે,
ભલે હોય તડકે, બીડી ના પાશે’ની લિખત સૂચના સામાં નજરે. આપણે ઝીલીએ જી રે. ખરી ત્યાં એમાંથી લધુક તણ પાછળ ઊડ્યો. છો ને હૈય ખડકે, હતી બેઠેલી ત્યાં યુવતિ નિજ સાડી સળગતાં
આપણે ખીલીએ જી રે. થયેલા કાણાને રડમસ મુખે જોઈ કકળી,
ભલે આવે પથ્થર મારે, કહી સારી પેલે પુરુષ સુણી શબ્દ યુવતિના
સહન કરીએ જી રે. ફરી માથે પીવા બાડી કરતલે ઢાકી દઈને,
છો ને આવે એકધારી, “હે સારી તથા” યુવાત વહતી, “શું પતી ગયું?
વહન કરીએ જી રે. મને આપ બીડી સળગતી તમે એક, પછી હું ભલે હોય કટાળે રાહ, કરે કાણું એથી તવ નવ સફારી શુટ મહ', આ પણે ચાલીએ જી રે.. થશે તે એ રીતે મમ સકળ હિસાબ ચૂકતે.” છે ન હોય પગમાં દાહ, છે. ચેરા પાસે, માધવપુરા (ધો.-૬રર૩૦ આપણે મહાલીએ જી રે. અધુરાં ગીતડાં ચંદ્રકાંત ન. ભટ્ટ
ભલે હેય જળ ઊંડા, ચાંદલિયે હોમ રાસ રમવાને આવ્યું,
આપણે સી ચીએ જી રે. તારલાને સાથ તેડી લાગે,
છો ને હેય કાળ ભંડા, ૨ ચાંદની ખીલી ખીલી રે.
આપણે હીંચીએ જી રે. -નવે.૧૯૯૦
પથિક-દીપેસવાં

Page #14

ભલે હોય અગનઝાળી,
ફૂલમાળ જાણીએ જી ૐ. છે તે આવે તકા, અંતરથી માણીએ જી રે. ઠે. સૂરજવા મહિલા આર્ટ્સ કૉલેજ, નડિયાદ-૧ “કસાઈ દ્વીપક જગતાપ રેશમ-વીથા વસ્ત્ર વચ્ચે તાપેક્ષા દૂધ વિના તરફડતા નવજાત શિશુને આક્રંદ કતુ જોઈને
સુકાઈ ગયેલાં ગાયનાં આંચળ,
લેહી પડે, ...વછૂટવા માંડે
દૂધમલ વહાલની શે....
તે અચાનક શાંત થઈ ન્નય શિશુનું રુદન ! ત્યારે સમજવું કે વસ્તી-ગણતરીમાં વધી પડેલુ શેષ ભારતનું
સિત્તેર કરે મુ એ હરશે સતાન...! અને દુષ્કાળગ્રસ્ત વિસ્તારમાં સુક્કાભઠ રણમાં
સક્કા પીળા ઘાસનું એકાદ તણું ખતું જોઈને
ભૂખી-તરસી ગાયની ખેામાં ઊગી નીકળે જો એકાદ લીલે શેર
ને પીળી એની આંખે લીલાછમ સ્વપ્ના જોતી ખેતી
ત્યાં જ પેાતાના પ્રાણ યાગી દે, ત્યારે કસાઈ'' નામના માસ
પૂછડું આમળીને ખેંચી જાય કસાઈવાડે, ત્યારે સમજવુ કેન્દ્ર
ગાયના દૂધની શેરીથી શાંત પડી
ગયેલુ' એ બાળક, ખરેખર તા
કસાઈ થવા માટે જ
દૂધ પીને ઊછરતુ હોય છે... ! ! કે. સી.૩, વડિયા પૅલેસ, ફેરેસ્ટ ફોલેટની,
રાજપીપળા-૩૯૩૧૪૫
પથિક દ્વીપા વાંક
લોકકથાની નાયિકા ડ દેવ માધવ પાન તેડવાનુ છે. અમને આળ, ચરકલડી અમે એ છતાં દેશ ન, દાદા! ગળ, ચરકલડી અમે, ચાડિયાના રૂપમાં દરિયા સતત ઊભો રહ્યો, એટલે સમજ્યાં ન દુષ્કાળ, ચરકલડી અમે. એક તરણુ ખેડÁ નાખ્યાની સજાના રૂપમાં વીખીએ કાંઠા હુવે રેતાળ, ચરકલડી અમે, ક્યાંક પીડા-નામનાં ટાપુ ઉપર ઘસડાઈને કંઠે વચ્ચે ચીસ અંતરિયાળ, ચરકડી અમે. ાળખીથી ચિર-વિયેાગી પાનનાં વસ્ત્રા સજી રંગ-લીલા પૂછતાં જઈ ડાળ, ચરકલડી અમે, ચાંચભર ચોમાસું લીધું, ચાંચલર આકાશ કે, ચાંચમાં બટકુ સમય-જ જાળ, ચરકલડી અમે. રણ મળે તે પણ ઝુકાવી શિર, હવે ચાલે! પસંદ, થારતે કરું શુ વરમાળ, ચરકલડી અમે. ઠે. સી-૨૪૬, ભાવના ટેનામેન્ટ્સ, વાસણા મેરેજ રેડ, અમદાવાદ-૩૮૦૦૦૭ સ્થિતપ્રજ્ઞ/નવનીત વ્યાસ પને અકસાસ નથી, ઉલ્લાસ નથી, સૂરજ ઊગે કે આથમે,
પુષ્પો ત્યાં ફાલ્યાં કે ચીમળાઇ ગયાં, બ્રટીના પડિયાની જેમ ભેા ક્રમ તા અવિરત જ રહે, તાયે પણ કદી રાતાં નથી, કદી હસતાં નથી.
ખેલે પત્રન ઝોલી, હયે સૂરજ પાથરી ઘણુંએ ધૂમ્યાં, ઘણુંએ નાચ્યાં તેયે પણ રાતાં નથી, હસતાં નથી. સરવર-જળમાં થ્થર નાખા કુંડાળાં ગણ્યા જ કરા, ગળ્યા જ કરી ને પછી નરી શૂન્યતા, રિય.મ શૂન્યતા, અહી પણ એવુ : ન રાવું, ન હુસવું, જીવવું સ્થિતપ્રજ્ઞ થઈ. વસત આવે ને પાંગરવું, પાનખર આવે તે ખરી પડવુ,
નિયમિત ચાલતા ક્રમને શા માટે,
હૃદ ! ન ઉલ્લાસથી અજવાળવુ?
કે ‘નિષ્ઠા’, નિત્યાન ંદ સોસાયટી, અમદાવાદ-૬૧
૧૧
આ ટા.-નવે./૧૯૯૦

Page #15

શૂન્યનુ' સર્જન/ગાવિંદ એમ. જેઠવા
જા, જૂનુ જઈ આવ,
નવલને સંદેશ આપી આવ.
ગ્યા વગર જઈ આન,
સસ્કૃતિના વારસા લાવ, પથિક ! તું અવિન પર આવ, પુરાયેલી સ`સ્કૃતિનાં પડ ખાદી કાઢ, ઉત્સવ જીવનની પ્રેરણા આપ, શાંતિના માર્ગની ઠંડી પાડ, જા, જૂનુ જઈ આવ. નવલી, સદેશા આપી આવ,
ડગ્યા વગર સજ્જૈન તુ' લાવ. 3. મિસ્ત્રી ફળિયા, અંજાર-૩૭૦૧૧૦ જર્જરિત આવાંસ/આર. જે. નિમાવત
અણગમ્યા સંન્યાસ જેવી જિંદગી, રામના વનવાસ જેવી જિંદગી, સાવ પાલા વાંસ જેવી જિંદગી. જરિત આવાસ જેવી જિંદગી. વાંક કે અપરાધ વિષ્ણુ સખડી રહી અધ કારાવાસ જેવી જિંદુગી. વૃક્ષને ઘેરી વળી છે પાનખર, પાંદડાંના શ્વાસ જેવી જિં દગી. દાવ ઉપર દાવ ખેલ્થે જાય છે, છે યુધિષ્ઠિર-આસ જેવી જિંદગી. ૧૬૬૧/બી, વકીલ સેાસાયટી, સરારનગર,
ભાવનગર-૩૬૪૦૦૧
ગીત..... ક્રિશાર પડ્યા
તારી યાદના દીપક સળગ્યા કરે,
ના અજવાળું, ના અંધારું', છાયુ ધુમ્મસ વળગ્યા કરે, તારી યાદના દીપક સળગ્યા કરે
તું આવે તે મનડું મારું ઝરમર ઝરમર, ના આવે તે આંખા વરસે ઝરમર ઝરમર, મારા સંદેશા આપી જા તું,
સપનૂ અહીંયાં પીગળ્યા કરે, તારી યાદના દીપક સળગ્યા કરે... હાય સમીપે તે! લાગણી આ ઝળહળ ઝળહળ, ક્રૂરતા તારી થઈ માકાશી
હળ ઝળવળ,
ર
આવી જા ખસ મનની સાથે ધર,
આ મહેક ચગળ્યા કરે,
તારી યાદના દીપક સળગ્યા કરે... ૪૪, સહયોગનગર, ચીખલી રોડ, બિલીમોરા-૧ નવા વરસ ! કૌશિક દીક્ષિત
એ જૂનાં વરસા જોડે તારા કિયા તે નાતા? મેલ...નવા વરસ |
નદી-નાળાં તે ગોમ-જગલ-દિશા-ધર ઉપાડવા સૌ મુકામ; ભાળ ન ખરાબર !
સૌ વાટ ટૌને
કે' ઘાટ રીતે –
ઉઠાવી લે અણમોલ...નવા તરસ !
સૌ મા'ત જૈને
ભાકાત ચૈતે –
બેઠાં એમને ખાસ... નવા વરસ !
સૌ કાળ ને –
અજવાળ જૈને –
ઍકટો.-નવે./૧૯૯૦
ભીતા પર છે. દરવાજા, ન જાળાં, મધ બધુ અંદરથી તાળાં !
સહુ સાથે પછી ડેાલ... નવા વર્સ ! એ જૂનાં વસા જોડે તારી ક્રિયા તે નાતા ? ખેાલ... નવા વસ્ ! છ૭૮, આમલીરાન, સુરત-૩૯૫૦૦૩ ગઝલ... ૩.../જંતુ પુરોહિત
એટલે સ્વપ્નાંને અંતરાં હતાં, ઉલ્સા એ-પાંચ ત્યાં કરવા હતા.
છૂટા વિચારી કાઢવા બળી, તેણે મનની સૌ મિરાત કાળી,
શ્વસતી ઇચ્છા સતત સળગી રહી, ઝાંઝવાંને આંખમાં ભરવાં હતાં. સાંજ ઢળતાં વાદળી વરસી પડી, આયખાનાં ઘાવ સાંસરવા હતા. હોઠ ઉપર શબ્દ પડદા હતા, મૌતથી મહેમાન તરાં હતાં. સ્નગ્ધ છે ઇતિહાસ કેશ આયા, માનવીએ આજના વરવા હતા. ઠે. પલ્લવીનગર, કેશાદ–૩૬૨૨૨૦
પથિક્ર-દીપોત્સવાં*

Page #16

છીછરા ઓવારામાં કિશોર રામદેવપુત્રમ ઊંડાણમાં ડૂબી જવું ને બાહ્ય રીતે દેત છે ઝરમરનું નામ નથી મેસમનો વરતારામાં,
અંતરથ ક્ષણેમાં ચાતું એક સ્મરણતીર્થ છે. એગળતું અંધારું જઈ વીજળીના ઝબકારામાં
વક્ષે પછી કથા શ્વાસ લેવા વાયા રોકાય છે? દર્શન દે, ક્યાં લગી હેશે આપ અમથી અંધારામાં?
પીળાશના સંગાથમાં ઉત્સવ સુધીનું હાર્દ છે. રેત વિરહની ઘૂઘવતી આંખ્યુંના અણસારામાં.
ભરચક અને એકાંતની વચ્ચે જ સમતલ છે ! આવે ના મચકોડ ક્યહીં કેવુના લચકારામાં,
સમતોલ પડછાયા ઉછેરી કંઈ રૂપે પૂર્ણ કે,
ઠે. આસ-કંમર્સ કોલેજ, ચીખલી-૩૯૬૫૨૧ નાખે પવન વીંઝણે લઈ કઈ હવે મુંઝારામાં. મીન તરસતી તરફડતી તરસી સાગર ખારામાં,
એક કાવ્ય/અરુણ નાયક વહાણ કયાં જઈ લાંગરવું આ છીછરા ઓવારામાં? છેડી તે સાર૫ હશે જ જણ હરએક નઠારામાં.
ધસમસતું કાર્ય છું, વિચારના કાંઈ ગલત આપ ભ્રાતૃના બારામાં.
ભારે સંબંધ છે ઠે. ભારતીય સ્ટેટ બૅન્ક, લુણાવાડા-૩૮૯૨૩૦
એવા તમામ સાથે.
જેઓ ઉતાવળા હોય, સમય ! કીયાલાલ ભટ્ટ, ચિંતક
પછી ભલે ને સૂર્યને હું ખરું સમય શૈ,
એઓ ગમે તે ઉમરના કાર્ય મારું હું કરું છું સમય ,
કેમ ન હોય ! કેણ ક્ષિતિજો બાંધશે બે હાથમાં?
દરેકને મન મારી આવશ્યકતા છે, કયારે હું કરું છું સમય છે.
પરંતુ અયોગ્યપણે. સ્તબ્ધતા ચોતરફ વાતાવરણ,
આજે ધસમસી રહ્યો છું, શ્વાસમાંથી સંચરું છું સમય છે,
કારણ કે બંધ મુઠ્ઠીમાં ઘણા ઈતિહાસ છે,
હું ગઈ કાલ સુધી વ્યવસ્થિત નહે તે. બંધ મુઠ્ઠી હું કહું છું સમય છે.
હુ તમ મ અવરોધમાંથી હસ્તરેખા એ ભલે ભૂંસી બધી,
બહાર નીકળી શક્યો છું, જિંદગી સામે ધરું છું સમય શૈ. પરંતુ એ માટે મારે મરણેનાં પર્શ કેવાં ઝળહળે !
ભારે કિંમત ચૂકવવી પડે છે. વૃક્ષ પરથી હું ખરું છું સભ્ય શૈ.
હું પ્રચલિત ઉકિત ટાંકું છું બિંબ મારું રક્તભીનું પણ હશે, ‘ઉતાવળા સે બાવો.'
શિક છે જે થરથરું છું સમય શૈ. શબ્દ ડૂબે, અર્થે ડૂબે, પ્રાસ પણ,
ધસમસી રહ્યો છું...!ારણ કે આ ગઝલમાં હું કરું છું સમય છે.
ધસમસતુ કાર્ય છું. ઠે. રામમહેલ પાસે, ઢસાના તેલ માં, ધ્રાંગધ્રા ઠે. આ કોમર્સકેલેજ, ચીખલી -૩૯૬ પર ગઝલ ગજાનંદ પટેલ
ગઝલ/નંદન અંધારિયા બે સમંદર વેણુ એ થે તે મરણતિ સાથે... અહીંયાં વસે ગેસમ ફેરાં, આ ભેખપલટે લાવવા માટે નદીઓ વ્યર્થ છે.. આપ રહ્યા ત્યાં કોને કરા. ગતિશીલતા પણ આજ ઝરણાં સાથમાં ટોળે વળે, ઉભયની વાતોના ટુકડા ઘુઘવાટની સાથે નયનમાં ઘર કરેલ માર્ગ છે. વાગોળે આદમના રા. પથિક-દીપોત્સવ
ટે.-નવે ૧૯૯૦

Page #17

અંતર યુગનું લોપીને
ખોટને ધધ કરું, પણ છત નવ કેઈને. સાથ રહે એરા એર
સ્વાથી સંસારમાં પણ ધર્મનું પાલન થયું. ગઝલના શબને પૂછે,
તું ભલે ભગવાન છે, તે હુંય સેવક છું ભલે. ગુંજી ગાશે ડેલર મેરા.
યાદ કરતાં આપને મારું જીવન પાવન થયું. રંગાય છું એક રંગમાં,
ભવસાગર પાર ઊતરાશે કે નહિ, ખબર નથી. ભેદ નથી કે કાળા-ગ.
આવડવું એવું મારાથી કિરતારનું કીર્તન થયું. ઘરની વાર્તા બાર પડી ને
હાકલ કરી યમ રાજાએ તેથી એ ચાલી નીકળે છલકી ઊઠયાં ચૌટાં-ચા.
આમા પરમાત્મા બન્યા ને ળિયું ખંડન થયું.. જડ જેવો “નંદનનો ચહેરે,
પાનખર તું આપે અને મને લઈ જાય છતાં પથ્થર સામે કરતે રા.
અમને સતત પણ થઈ જમવાનું મન થયું. છે. હા. બેડ કેલેની, બ્લોક નં. ૨
હલની જેમ જીવીને મહેકી ઊઠીએ જીવનભર, HST ૨૩, ભાવનગર-૩૬૪૦૦૧
કેટલાયે કાંટાઓનુ ફાજલ આવન-જાવન થયું..
મિત્ર મારા સર્વ સારા તે છતાં, “કાજલ” કહે : દર્દ અશોક તળપદા
કોણ જાણે ક્યાંયથી આ નામનું ધન થયું ચા નીચા આકાશે તારાં નયને ચમકે,
ઠે. ૪૬૧, તળાટી શેરી, વટવા-૨૮૨૪૪ એમ આ દિલ સાથે તારી યાદનાં છંદ ચમકે, ગીત ભરત યાજ્ઞિક આ દિલ સાથે ખોવાયેલ પ્રણયની યાદ આવે,
તેટલા ગઢમાંને કાંકરે ય કિલ્લાની જે રવિની ચમકથી તારલા અદશ્ય થઈ મલે.
અકબંધ હજી લાગે... શરણાઈના સૂર આપે દુઃખની યાદ,
ખેલાતી બારીથી કા નિશાન પછી અધિક દુ:ખ આપે તારા વિયોગની યાદ
સાહસનાં પૂર..પછી પૂર..., રંગીન મહેલ પાનેતર પ્રિયાને છુપાવી રાખે,
ઓળંગી ખાઈને કડી પૂરમાં ઝંપલાવે, સ્વજનોની ટોળી પ્રિયાને રોકી રાખે.
કાંઠા ચકચૂર અશ્રુવિહીન નયન આ તમાશો જોયા કરે,
કાંઠાના જેવુંય પછી રહી ન શકે છે, એમ મૂંગું દિલ છાનું છાનું રડ્યા કરે.
ચેમાસું તણા પછી જાગે... તૂટેલા... નથી એને દિલાએ દેનાર કોઈ સાથી,
સેળે શણગાર સજી કાંઠાનું રૂપ કરે, જનાર તો જાય છે મૂકી દુઃખને સાથી,
કંકુની અગિ વડે સાથિયા, છે. શંકરનિવાસ, મુ. ગેલેલ (તા. બોરસદ)-૩૮૪૮૦
ભીંતે-શેરી-છાં એ ઉબરી જુએ છેહવા થયું પ્રહલાદ મિસ્ત્રી
ઝાલવાની કે ઇ હવાતિવી. ભાલથી ઘૂંઘટ ખો ને મુખનું દર્શન થયું, મધરાતે સૂતેલા સૈનિકને કદી ચીસ તપતા દિલના વિરહ કરું વિસર્જન થયું..
ડૂસકું હવાનું સાવ લાગે.. આપને મળવાનું મુજને જ્યારે જ્યારે મન થયું. સી-૨૪, ભાવના ટેનામે, વાસણા તમારા સમ, ત્યારે ત્યારે વનમાં દર્શન થવું..
બેરેજ રોડ, અમદાવાદ ૩૮૦૦૦૭ કણ જાણે કેમ આજે ચેન કંઈ પડતું નથી. કચ્છી વાણી વીરડે/હરિદાસ કે. ઠક્કર યાદ આવી એમની ને છલકતું લોચન થયું. ૧ જીવ માત્ર શુભ મંગલ થિયે, ખરું કહું છું, મેં તમને હમણાં જ યાદ કર્યા.
નવે કેકે કી દુખ, આપ આવ્યાં તે અમારુ આંગણું પાવન થયું.. પ્રભુ કરુણા કરે, હરિ, ડેમિણીકે સમિતિને સુખ, ૧૪ એક-નવે.૧૯૯૦
પથિક-દીપભવાંક

Page #18

જીવ માત્રનું શુભ માંગલ થાએ, કર્ણને કોઈ દુ:ખ ન હે.હે પ્રભુ ! કરુણા કરી સોને સુખ અને સદ્ગુ હૈં આપો.
ડી
૦ હી (ગી
ચાર,
કુલય રખણુ ક્રૂસેવર ?
૦ મનસે માંગલ ભાષા મિણીને, હર ખુધા કરા ખેર.
આ ચાર દિવ્સની જિંદગીમાં શા માટે કાઈનાથી વેર રાખવું ? મનથી સૌનુ` મ`ગલ ઈચ્છવું, તા ઈશ્વર સૌનું ભલુ કરે,
• ભલાઈ વિને ન વાંઝણી, ઈ કરેઓ કમ ભલા, જ વિસર ધા માડુંડા તે પશુ, નવસર ધે! હરિ અક્ષા.
ભલાઈ કયારે પણ ઝી નહિ જાય. જો માણસે મેં ભુલી જશે ! પણ ઈશ્વર-ખુદા એ નંદુ જ ભૂલે, એને શુમ બધા જરૂર આપશે જ, માટે ભલાઈની કામ કરે.
વાય। હાંરે વસ ંત કે સાંભારે ચિર; પનખર પણ પુઠી થિયે, જ ઝિકાય રખા ખમીર. વસંત-સુખના દિવસે ખુશીથી માણે, સાથે દુ:ખને પશુ ભૂલી ન ન. દુ:ખમાં ખમીર ટકાવી રાખશે. તે! માહી તે પશુ પાળ રહી જવું પડશે અને વસત મહેારો ઊઠશે.
૦ છાંયડા આધાર જીવનો, ઝાડ આય ધરમશાલા. ઈજ ચખુરા, ઈ જ વિસામે
જુઠ્ઠા ડે થધી મિઠી છાયા. ધર્મ અર્થ કાઈ ધર્મશાળા પંખીઓ માટે ચબૂતરે અથવા બસ-સ્ટેશને વિસામા વગેરે બધાવે છે, પણ એકાદ વિશાળ ઝાડ રાપીતે ઉકેરવાથી એમાં ઉપયુક્ત સઘળું આવી જાય છે અને એના અન્ય ફાયદા પણ અનત છે.
નિજક કર્યા ઈ જગ મથે, છડે ફુલજી આશ, સ્વ-ક આય સચ્ચા ધરમ, રખા હરિ-વિશ્વાસ, તમારા ભાગે જે કામ કરવાનું આવ્યું. હ્રાય તે નિષ્ઠાથી, કાળની આશા ન રાખે, સ્વ-ક્રમ પેાતાનુ` કા` કરવું એ જ સાચા ધર્મી છે, એવું વિચારી ઈશ્વરમાં વિશ્વાસ રાખેા.
પચિકનીપાલ્સવાં
.
પાપ વધે પૃથ્વી મથે તે થિયે ધન હાયે. તડે સંતેકે ઉગારેલા, હરિ, જનમ રિયેતા પાણુ, જ્યારે પૃથ્વી ઉપર પાપ વધી જાય છે, ધને હાનિ પહેાંચાડાય છે, સ તાને કષ્ટ અપાય છે ત્યારે સાચા સ તાને ઉગારવા ઇશ્વર તે જન્મ ધારણ કરે છે. ટલે હથે આયા ભલે, પશુ લેલા મ વેજા; જીવ-સેવા હરિ-સ્મરણો ભથ્થો ભેરા કુજા, પૃથ્વી પર ખાલી હાથે આવ્યા તેમ ખાલી હાથે પાછા ન જતા. છ-સેવા-સ્મરણુ-દયા-દાનપાપકારનુ ભાથ્થુ (ભેરુ) કરજો. સુખુખમે જુકો સમ રે, છડે હરખ તે શેક, પરભુ-કા સમજી નિજ કર્મી કરે,
0
0
હિર, સુધારે લેક-પરલોક. સુખ અને દુઃખમાં જે મમત્વ ધારશુ કરે છે, હરખ અને શાક જેણે મૂકી દીધા છે અને પ્રભુ-કાર્ય સમજી પાતાનુ કાર્ય કરે છે તેના આ લોક અને પરલોક તે સુવરી જાય છે. આંઉ કરિયાં રે માઉ કરિયાં, ઈ જ આય અજ્ઞાન. લિખે થિયે હાર વિધાતા નિંભતપિરમાણુ. છું કરું છું એ જ અજ્ઞાન છે. ઈશ્વર નિર્માણુ કર્યું હાય તમજ થાય છે અને દરેક વ્યક્તિને એનાં કરેલાં કર્મો અનુસાર ફળ બેગવવુ પડે એ ઇશ્વરીય નિયમ છે, માનવ તો માત્ર નામત જ બને છે.
ર
.
C
ઝાડ કડ઼ે ન કોયાં ન જા પાખિયાં ઝાડ, વ્યસન મિકે છડે ડમાં, નિર્દે રખા પરિવાર. આપણે સી કાર કીઈ ઝાડને ન કાપીએ તેમજ માં ઝાડ ઉત્ક્રીમ અને નુકસાનકર્તા ગ્યુસન બમાં મૂકી દઇએ તેમજ પોતાના પરિવાર નાના
રાખીએ.
.
પીગ પુજાયને કામ જેને ક ંઢા ને કુ-જન, માર જોડો તેંજે ડાંત 'હરિ',કાં છે. રા જોજન, ખારાને પીડા પહોંચાડવી એ જ જંતુ કામ છે તેવા પગમાં વાગતા. કાંટા અને દુન એ બનેતે મોઢે જોડા-છુટ મારી માઢું. ભાગી નાખવું જોઇએ અથવા તા એમનાથી ઘણા જ દૂર રહેવુ જોઈએ. ઠે. હાઇસ્કૂલ, "કુરા-૩૭૦૪૩૦ આટો. નવે./૧૯૯૦
૧૫

Page #19

એક ઈદ્રવજા/અલ્પ ત્રિવેદી
આ સપનું જયંતિ બેકાઈ આશ આખું દરિયે સ્મરે ત્યાં,
આજે જાણે વિષધર પર બેઠું છે વિશ્વ આખું ! છે. સૂર્ય રાતા ક્ષિતિજે કરે ત્યાં,
મેર ફેલાય છે હિંસક આંદલને ને છતાંય સુક્કી હથેળી ગત કાળ ઘૂંટે
હિંસાથી હીબકાં લેતા દેશવાસીઓને અસ્વસ્થ સ્પર્શે નભ વિસ્તરે ત્યાં. ચાલી રહ્યા દર્પણ સાથસાથે.
હજુય સપનું સતાવે છે રામરાજ્યનું ! સંબંધ લીલો ક્ષણ સાંભરે ત્યાં.
છે. જવાહર રોડ, ઓખા-૩૬૧૩૫૦ સિંદૂરબીની મુજ આંગળીઓ,
“સંદયા-અજ્ઞાત તું પાળિયે હૈ પથ આંતરે ત્યાં. હું “અ” નામે ઝરણું વહું છું.
(રાદ્ધતા). હેડી હજારે તટ નાંગરે ત્યાં.
રાનમાં સહજ સાંજનાં જ, છે. ૧૪, ગાયત્રીનગર, મહુવા-૩૬૪૨૯૦
મંદ વાત મન ખૂલવી જો,
અંગ સંગ લય તાલ મેળવી, ઉખનન/ગુણવંત ઉપાધ્યાય
ગીત ગંધ સૂર વેરવી જતા, ઉખનનથી સાંપડે બે રત્ન સરખાં.
રાનમાં જરીક ઝાંઝવાં હતાં, બે નયન, કર ઉખનન. ને ક્ષિતિજો વિસ્તરીને થાય ગાતું'
પંખી લેક અવ નીડમાં જતાં, ઉપવન, કર ઉતખનન,
કુંજમાં શબદ કેકલા કરે, સાંભરી લે કાન સરવે તળપદા !
ચાંચમાં કણ સમેત સંચરે. બે-ત્રણ ભજન, કર ઉખનન, અંધકાર જ હાથ પાંગરે, આંખ આશ્ચર્યો મઢાવી ન વિણ
આભમાં તરલ તારક ખરે. લે આચમન, કર ઉતખનન,
પામશે નયન ચંદને મિને, ગેસલાઓ એ સમયની સાચવેલાં
હેય જે શુકલ પક્ષના દિને. મ્યુઝિયમના કાચમાં, ચાંદની ખળળ આવતી હતી, કાચ તેડી બારણે ઊભાં રહે
નક શું ધવલ દૂધની થતી ! ગાતાં કવન, કર ઉખનન, ઠે. ૬, કાળુભારડ, ભાવનગર-૩૬૪૦૦૧ કાળના થર થર ઉપર થર કેટલાએ થર હશે એ સ્થલ ઉપર,
ગઝલદિનકર, પથિક છે સમયના બેલ ટહુકે કાલકમ
જિંદગી કેઠે પડી ગઈ, એક ઈચ્છા જ અડી ગઈ. તે, આપ્તજન! કર ઉતખનન, માંડ રેકી'તી નદીને, કોણ જાણે કયાં દડી ગઈ! બે નયનને ભાવ કવિતા, બે નયનને
મૌનની ભાષા શીખું છું, ઠેસ શબ્દની નડી ગઈ. - લય ગઝલ કે ગીત છે,
હર ક્ષણે અથડાઉં છું હું, હર ક્ષણે મુજને ઘડી ગઈ. વાંસળીના સૂર છેડે એ જ સંવાદી
ખોઈતી ગત જન્મ જે તે જણસ હમણુ જડી ગઇ. શ્વસન, કર ઉખનન. કાળખંડે પર નજરને ટેકવી લે,
રોજ પૂછે વૃક્ષ કે ક્યાં, ડાળ પરથી પાંદડી ગઈ? ફેરવી લે હાથ પણ,
કાફલે અહીથી ગયા ને ધૂપની ડમરી ચડી ગઈ. એકદમ તારે પ્રફુલિત થઈ જશે
છે. બી/જ-શ્યામસુંદર એપાર્ટમેન્ટ્સ ઘા ઉદાસ મન, કર ઉખનન,
સર્કલ, ભાવનગર-૩૬૪૦૦૧ આમ,-નવે.૧૯૯૦
પથિક-દીપભવાંક

Page #20

www.ko
અદ્રરહીમ ખાનખાનાને
શ્રી. હસમુખ વ્યાસ પ્રસિદ્ધ ઈતિહાસવિદ યદુનાથ સરકાર જેને “મધ્યયુગીન ભારતને મેસિનેસ' ગણાવે છે તે અદ્રરહીમ ખાનખાનાનનું સંપૂર્ણ જીવન અનેકવિધ પ્રવૃત્તિઓથી વિશિષ્ટ રહેલ છે. સમ્રાટ અકબરના નવ રનનું આને એક અનોખું રન ગણી શકાય, કેમકે એ જેટલે તલવારમાં માહિર હતું તેટલે જ કલમમાં પણ કાબિલ હતા ! આથી જ તે એને “સાહિબ-ઉલ-સેફ-4 કલમ(કલમ અને તલવાર બંને પર સમાન અધિકાર ધરાવનાર)નું બિરુદ પણ અપાયેલું.
એને જન્મ તા. ૧૭-૧૨-૧૫૫૬ (સફર, ૮૬૪ હિ)ના રોજ લાહેરમાં થયેલે. એની માતા જમાલખાન મેવાતીના દ્વિતીય પુત્રી હતી. મેવાતના શાસક પહેલાં રાજપૂત હતા, પછીથી ઈસ્લામ સ્વીકારેલું. એનું બાળપણ ભારે વૈભવ-વિલાસમાં વીત્યું હતું.
પિતા બહેરામખાન ખાનખાનાનની પદવી શેભાવતા હતા, એટલું જ નહિ, બળ સમ્રાટ અકબરને સંરક્ષક પણ હતા, પરંતુ ત્યારે મુઘલ દરબારમાં જૂથબ ધી ચરમ સીમાએ હાઈ મોટા ભાગના અરે બહેરામ ખાનને અપદસ્થ કરવામાં કાર્યરત રહેતા હતા. એણે પણ સત્તા ૧ શક્તિને અતિરેકપણે દુરપયોગ પણ કરશે. આની સાથે અકબર હવે વયસ્ક થતા એન પણ અા રીતિનીતિ ખટકવા લાગી. ફલતઃ એને સત્તામાં કાપ મૂકવાના પ્રયત્ન શરૂ કર્યા, તે આની સામે બહેરામ ખાને અંતતઃ વિદ્રોહ કર્યો, જેને સખત હાથે દાબી દેવામાં આવ્યા. એન લગભગ સત્તાહીન બનાવી દેવાય, પરંતુ ભૂતકાળના એનાં સેવા ને સમર્પણને ધ્યાનમાં લઈ અકબર અને ક્ષમાદાન આપ્યું ત્યારે એણે આ બધાંથી છૂટવાનો નિર્ણય કરી પરિવાર હજ કરવા જવા દેવા વિનંતી કરી, જેના સહજ સ્વીકાર કરાય. આમ સામ્રાજ્યની સત્તા-શક્તિ છેડી એ બાળ અબ્દુર્રહમાન તજ અન્ય કુટુંબીજના તથા છેડા વિશ્વાર સાથીઓ સાથે મક્કા જવા નીકળ્યા. ભાગ ને ગુજરાતમાં પાટણ મુકામ કર્યો. અહીં સહસ્ત્રલિંગ તળાવમાં એક સંધ્યાએ એ નોકરી વહાર કરતા હતા ત્યારે મુબારક લાલાના નામના પઠાણે એમની હત્યા કરી નાખી (3-1-1પ છે, એટલું જ નહિ, અને પરિવાર પર પણ આક્રમણ કરી લૂંટફાટ કરી. બહેરામ ખાનના વિશ્વાસુ સાથીઓએ બાળ અબ્દુર્રહમાન તેમજ સ્ત્રીઓને બચાવી અમદાવાદ પહોંચાડ્યા. ત્યાોવા છેવટે અકબરને શરણે આવ્યાં. અકબરે પણું એ સહુને આદરથી સરકારી પનાહ દીધી ન બાળ અબ્દુર્રહમાનને ઉછરની તમામ જવાબદારી સ્વીકારી. બાળ અબ્બેરહેમાનના યાતવથી પ્રભાવિત થઇ અકબર અને 'મિઝોખાન'ની પદવી પણ આપી. આમ, એ અકબરની 2. છાવામાં ઉછરવા લાગ્યા.
બેશક, એના બાર સની શિક્ષાદીક્ષા વિશે આધારભૂત કોઈ માહિતી મળતી નથી. હા, પિતાની વિચક્ષણ બુદ્ધિ, દૂરદાસ પરાક્રમશીલતા દાનશીલતા, અપૂર બુદ્ધિ-પ્રાંતના વગેરે ગુણો અ૩રહમાનમાં પણ વિલસતા હતા. આ રિક્ષા દરસ્થાન અણે ફારસી અરબ તુક તેમજ સંસ્કૃત પણ શીખેલ. સંસ્કૃતના શાસ્ત્રી સામે તે એ ‘માં જતુ હોવાનું ‘વંશનાફરને કાં સૂરજમલ નોંધે છે.
૧પ૭ર માં અબર ગુજરાત-વજય માટે પ્રથમ વાર (સુરત) આવેલ ત્યારે એને પણ સાથે લાવે. આ વિજય બાદ બાદશાહનાં પરત થતાની સાથે જ ઉન વિકાહ થનાં ૧૫૭૩ માં અકબર કરી શોઘ ગુજરાત આવી પહોચ્યા ત્યારે શાહ સેનાના મધ્ય ભાગમાં એને સંચાલક બતાવેલો. આને એક મહત્તવનું પદ ગણી શકાય. આ પછીયા ત્રણ વર્ષ (૧પ૭૬ માં ચાર હજારી મન બદારી સાથે પથાનની સાક
ઓટા --નવે./૧૯૯૦

Page #21

ગુજરાતના શાસક (ગનર) તરીકે એની નિયુક્તિ થઈ. આ સમયે ગુજરાત જિતાયેલ હોવા છતાં અશાંત હતું. ઋહી'થી ટૂંક સમયમાં એને પરત ખેલાવી લેવાયે, અકબરની ઈચ્છા અને પ્રત્યક્ષ રણનીતિની તાલીમ આપવાની હતી, આથી વાસુ પ્રતાપના પીછા કરવા જે સેના મેકલાયેલી તેમાં એને પણ માકલાયે!. અહીં અને યુદ્ધની પ્રત્યક્ષ તાલીમ મળ્યા બાદ અકબરે એને વહીવટી તાલીમ માટે મીર અના પદે નીમ્યા (૧૫૮૦). મા ૫- અતિ મહત્ત્વનું' ગણાતું. બાદશાહુના અંતઃપુરના અધ્યક્ષપદ જેટલું એનું મહત્ત્વ ગણાતું. ખાશ્ચાદ અને પ્રજા વચ્ચેના સેતુ જેવા આ પદને દુરહેમાને ખુખીથી નિભાવ્યું. એવામાં અજમેરમાં વિદ્રોહીઓએ ઉપદ્રવ માયાના સમાચાર આવતાં તુરત જ એને દુખાવવા અકબરે અને ફાજ સાથે રવાના કર્યો. ત્યાં એક વર્ષ રહ્યા બાદ પરત મેત્રાવી ગાદીવારસ યુવરાજ સલીમના શિક્ષક ('તાલીક') તરીકે એને નિયુક્ત કર્યો (૧૫૮૨),
૧૫૮૩ માં ગુજરાતના ભૂતપૂર્વ શાસક મુઝફ્ફરે વિશાળ સેના એકઠી કરી અમદાવાદ પર ચડાઈ કરી, ત્યાં રહેલી શાહી સેનાને હરાવી અમદાવાદમાં વિજયી પ્રવેશ કર્યો (૪-૪–૧૫૮૩), ગુજરાતના આ સમાચારથી અકબર ચિ ંતિત થયા. ઊંડી વિચારણા બાદ એવું અબ્દુર્રહેમાનને ગુજરાતને રાજ્યપાલ નીની વિશાળ સેના સાથે ગુરાત શ્વાના કર્યાં. “એવું પણ સરખેજના યુદ્ધમાં શત્રુસેનાને ભયંકર શિકરત આપી (૧૬-૧-૧૫૮૪) ગુજરાત પર પુનઃ કાબૂ મેળળ્યે, એટલું જ નહિ, ક સમયમાં શાંતિ ને સુલેહભર્યુ વાતાવરણૢ પણ સ્થાપી દીધું. એના આ કાર્યથી ખુશ થઈ સમ્રાટે એને ખાનખાન (ખાન−ઈ−ખાનાન-કમરાવાને પણ ઉમરાવ)ની પદવીથી વિમુષિત ક્ર.. ૧૫૮૪-૧૫૮૫ ના ઍગરટમાં એ ગુજરાત-વિજય-અભિયાન સંપન્ન કી પુનઃ સમ્રાટની મેવામાં ઉપસ્થિત થયા. ગુજ રાતના વિજયથ એની સમગ્ર કારકિદીમાં ગતિ આવી ગઈ !
દક્ષિણ પ્રદેશમાં અભિયાન : આ સમયે દક્ષિણુનાં ચાર પ્રમુખ સ્વતંત્ર રાજ્ય હતું : ખાનદેશ અહમદનગર ખાનપુર અને ગેાકુડા, અકબરની મહેચ્છા ને જીતી લઈ અખંડ હિંદના સામ્રાજ્યની હતી. ૧૫૮૬ થી એણે ખાન આઝમને આ માટે મોકલેલા, પશુ શાહી સેનાના પાર’પરિક દ્વેષ ને વિ– સંવાદના કારણે જરા પણ સફળતા મળતી નહોતી, આથી છેવટે ૧૫૯૩ માં ખાનખાનાનને આ ગ્રામ સેપાયું, પણુ શાહજાદા મુરાદ સાથે અને ઉગ્ર મતભેદ થતાં છેવટે અને ત્યાંથી પરત મેલાવી લેવાયા. મુરાદ સાથે એણે સહયેગ ન કરવાથી અકબર પણ નારાજ થયેલો. આ દરમ્યાન ઐના પુત્ર હૈદરી તેમ પ્રિય પત્ની માહઞાનાનુ દુ:ખદ મવસાન થયું. દક્ષિણમાંવી ખેત પરત ખેલાવ્યા પછીથી ત્યાંની સ્થિતિ વધુ વિકટ થતાં પુનઃ અને ત્યાં દક્ષિણમાં માકલાયે, ત્યાં સતત મુહરત રહેવું પડતુ ં. વળી, સેનામાં પરસ્પર વિશ્વાસ ને સહયોગને અભાવ તેમજ આધિકારીઓમાં પશુ દ્વેષભાવ પ્રબળ હોવાના કારણે અંતે કઈ સફળતા મળતી નહોતી. દક્ષિણના પ્રમુખ શાસકેામાં પ્રબળ મલિક અબર્ અને રાજી દક્ષિણી હતા. છેવટે એણે મલિક અખરને થતઃ હરાવી રાજુની પાછળ સમગ્ર શક્તિ કામે લગાડી, એ દક્ષિણુમાં જ મુહરત હતા એ દરમ્યાન અકબરનું અવસાન થયુ (૧૯-૧૦-૧૬૦૫).
કબરના મૃત્યુ બાદ યુવરાજ સલીમ જહુગીર' નામ ધારણ કરી ગાદીનશીન થયા ત્યારે ખાનખાનાન દક્ષિણુના દેલતાબાદમાં હતા. સલીમ તખ્તારૂઢ થવાથી એ થોડો ચિ`તિત થયા, કેમકે એ અધિક વ્યસનરત રહેતા હેાવાથી અકબરને એનાથી નારાજગી ઉત્પન્ન થયેલી. વળી, એવું (સલીમે) ૧પ૯ માં રાજસત્તા મેળવત્રા ખુલ્લે વિદ્રોહ પણ કરેલા, આથી ગાદી-વારસ તરીકે અકબરે એના ખીજાં પુત્ર મુરાદ પર નજર ઠેરવેલ, પશુ ત્યાં એનુ મૃત્યુ થતાં કમરની પૃચ્છા ફળીભૂત થઈ શકી નહિ. હવે બાકી રહ્યો ત્રીજો પુત્ર દાનિયાલ કે જે ખાનખાનાનને જમાઈ પશુ હતા. સ્વાભાવિક છે કે એકટો. નવે. ૧૯૯૦
પથિનીપાસવાંક

Page #22

ખાનખાનાન એના પક્ષ વે, આથી એને દાધિકારી જાહેર કરી એણે અકાર સમક્ષ રજૂઆત પણ કરેલ, પણ એનુંય અત્યધિક શરાબ--સેવનથી ૧૬૦૪ માં મૃત્યુ થયું. આમ, ઈંટે, સલીમ જ બાકી રહ્યો ને એ જ સમ્રાટ થયા ! આ બધાં કારણસર ખાનખાનાનતે દહેશત થવા માંડી, પરંતુ લીમેજહાંગીરે કઈ પણ ન કરતાં ઊલટાનું એક ફરમાન મોકલી, ક્ષિગસ્થિત એની સેવાને બિરદાવી એના અભિયાનને ચાલુ રાખવાની સૂચના મળતાં એ કૈક ચિ'તામુક્ત થયા, પણ દક્ષિણમાં હવે એનાં વળતાં પાણી થવા માંડયાં હતાં. મલિક અંબરની શક્તિ પુનઃ પ્રબળ થતાં, દક્ષિણી ચેતક વિજય મેળવવા મડતાં મુઘલ સરદારો ખાનખાનાન પ્રત્યે શાંકા કરવા લાગ્યા, આથી જહાગીરે એને ત્યાંથી પરત ખેચાવી લીધે, પણ એનાથીય ત્યાંની પરિસ્થિતિમાં કઈ ફેર ન પડતાં ટૂંક સમયમાં જ એને પુનઃ ત્યાં માકલાયા, પણ હવે તે પરિસ્થિતિ અતિ વિકટ હતી. વળી, મુઘલ સરાનાં પરસ્પરનાં કલહ-ઈર્ષાના કારણે *ઈ સફળતા મળતી નહેાતી ને એના અપયશ ખાનખાનાન પર, આધી પુન: એને દરબારમાં પા ખેલાડી લેવાયા. હવે, બાદશાહ પણ એનાથી કૈંક નારાજ હતા તેણે પુન: ત્યાં જ એની નિયુક્તિ કરાઈ! હવે ધીમે ધીમે એણે પરિસ્થિતિ કાબૂમાં લઈ લિક મારને પણ દબાવી દીધા. જડુાંગીરે એને સાત ક્રુજારી મનસબદારી આપી.
આમ, શેડો સમય વીત્યો ત્યાં પુનઃ મલિક અમરે માથુ ઊંચકયુ. આ દૃશ્યા! એના દ્વિતીય પુત્ર સાહનવાઝ(૧૬૧૯)નું અવસાન થતાં એની ખાલી પડેલ અહમદનગરની સુખેદારી અને સે માલિક મ્બરની સ્થિતિ વધુ મજબૂત થતી હૈઇ ખાનખાનનની સ્થિતિ વિકટ બતતાં એણે સમ્રાટ સભક્ષ વધુ સમયની વારંવાર માગણી કરવા છતાં એની ઉપેક્ષા કરાઈ, પણ આ દરમ્યાન ૧૨૦ માં વિશાળ સેના સાથે રાજકુમારી ખુર મનુ આગમન થતાં પરિસ્થિતિમાં ક્રમશઃ સુધારે થવા લાગ્યા.
જહાંગીરી સામ્રાજ્યની સમૃદ્ધિ શાહજહાંતે આમારી હાઈ એ ઉત્તરાધિકારીનું સ્વપ્ન સેવે એ સહજ હેતુ', પણ નૂરજšાં ી સ્થિતિ બીજી હોઈ દરબારમાં વિભન્ન રમતે રમાવા લાગી. તત: શાહજહાંએ વિદ્રોહ કર્યો ત્યારે કાના પક્ષે રહેવુ એ અંગે ખાનખાનાનને મૂઝવણ થઈ, છેવટે ોણે શ.૬– જહાંના પક્ષે રહેવા નિર્ણય કર્યો, શાહજહાં સાથે એની પૌત્રીનાં લગ્ન ગયેલાં પણ નૂર૬ ની કુશળ રાજનીતિથી પરિસ્થિતિ થાળે પાડવા માંડી. શાહજહાંને સાથ આપનારા સર એક પછી એક બાવા લાગતાં શાહજહાંની સ્થિતિ કફોડી થઈ ગઈ. ખાનખના પણ ચાલ મલી નૂડાંના ખાસ સલાહકાર મહાબતખાન પર એણે આ અંગે પત્ર લખેલે, પણ્ દુર્ભાગ્યે ગે શહજડાં ન માગે પકડી પાડતાં એની ચાલ જાહેર થઈ જવા પામી. શાહુજાએ તે આપ આપી પોતાની સામે જ લગભગ નજરકેદ કર્યાં. રાજકુમાર પરવેજ શાહી સેનાના સચાલક હતા, જેણે ખાતખાનાનને પત્ર લખી ધમકી ને લાલચ અને દીધું. જો એ વિદ્રોહીઓના સાથ છેડી દે તે પૂર્વવત્ પુરસ્કાર મળવાના પ્રàભન થી લલચાઈ, શાહજહાંના વિશ્વાસઘાત કરી એ પરવેજ મમક્ષ (શરગે?) ઉપસ્થિત થઈ ગયો ! રંગેનું આ પગલું ક્ષમ્ય ન ગણી શકાય તેવુ છે. માર્ચ ૧૬૨૬ માં વિદ્રોહી રાજકુમાર ને *ટ વચ્ચે સમાધાન થયું', પણ આનાથી નૂરજાંની પરેશાની વધી. સામ્રાજ્યના સ્તંભ સમાન સેતાપતિ મહાબતખાન પરવેજની તરફેણુમાં હતા, તેા નૂરજહાં એના જમાઈ હરયારને ઉત્તરાધિકારી બનાવવા ઇચ્છતી હતી, જે મહાબતખાન હટે તે; જ શકય બને એમ હાઈ તુરંહ, ચાલ રમી. માં ખાનખાનાનને પેાતાના પક્ષે કરી લઈ દૂČિતા દર્શાવી. આનાથી મહાબતખાને વિદ્રોહ કર્યો તે એની સામે વિરુદ્ધ ખાનખાનાનને જ મોકલાયે, પણ્ એ શત્રુના પી કરી અભિયાનપૂર્ણ કરે એ પહેલાં જ અચાનક એ લાડેારમાં ગંભીર માંદગીમાં સપડાઈ ગયે. આમાં કંઈ સુધારા ન થતાં, દિનપ્રતિદિન વધુ ગંભીર થતાં પથિ-દીપાત્સવાંક ઑકટો.-નવે. ૧૯૯૦
૧૯

Page #23

છેવટે એને દિલ્હી લવાયો, જ્યાં ૧૬૨૭ માં ૭ર વર્ષની વયે એનું અવસાન થયું. એણે અગાઉથી જ એના સારૂ હુમાયુનો મકબરા નજીક એક ભવ્ય મકબરો બનાવી રાખેલ, જ્યાં એને દફનાવવામાં આવ્યા.
કૌટુંબિક જીવન : એને તત્કાલીન પ્રથા પ્રમાણે અનેક સ્ત્રીઓ હતી. આમાં પ્રમુખ માહબાને બેગમ હતી, જે ખાનઆજમ મિર્જા અજીજ કતલાશની બહેન હતી. આનાથી એને ત્રણ પુત્ર ઈરી જ દીરાબ તથા કરી અને બે પુત્રીઓ થયેલ. મેટા પુત્ર ઈરીજમાં પિતાના તમામ ગુણે ઉતર્યા હેઈ લેકે એને જવાન ખાનખાનાન” કહેતા. દક્ષિણનાં યુદ્ધમાં એણે કરેલ પરાક્રમોથી અકબરે એને “મહાદુર' અને જહાંગીરે “શાહનવાજખાન પદનીથી નવાજેલ. દુર્ભાગ્યે અત્યધિક શરાબ પી બેહેશ હાલતમાં સુતેલ ત્યારે મકાનમાં અચાનક આગ લાગતાં એ બેહેશ હાલતમાં જ ભસ્મીભૂત થઈ ગયેલ (ઉ. વ. ૩૩). બીજો પુત્ર દારાબ પણ પરાક્રમી હતેખુર્રમે સમ્રાટ સામે કરેલ બળવામાં સાથે દત એને કેદ કરાયેલ ને અંતે મહાબતખાન દ્વારા એને મારી નખાયેલ. ત્રીજો પુત્ર કરન બાળપણમાં જ મૃત્યુ પામેલ, એક પુત્રી જાના બેગમને અકબરના પુત્ર દાનિય સાથે અને બીજી પુત્રીનાં મીર અમીનદીન સાથે લગ્ન થયેલાં, પરંતુ બંને અપ આયુમાં વૈધવ્ય પામી. મીમ, એનું અંગત જીવન દુઃખ ભય હતું.
એ ખૂબ જ સુંદર ને સ્વરૂપવાન હતો. જયારે એ બહાર નીકળતે ત્યારે કે એને જોઈ રહેતા. ચિત્રકારો એનાં ચિત્ર બનાવતાં અને અમીરે એમનાં દીવાનખાનાં સજાવતા. બાદશાહ એને સભાને શૃંગાર માનો.
સાહિત્યસર્જન : આગળ તેવું તે પ્રમાણે એ કલમ અને તલવાર બંનેમાં નિપુણ હતો. અરબી ફારસી તુક ઉર્દૂ હિંદી તેમજ સંસ્કૃતિનું પણ એને ઊંડું જ્ઞાન હતું, આમ છતાં હિંદી પ્રત્યે એને વિશેષ પ્રેમ હતો. એણે અનેક સેંકડે હિંદી મુક્તકે રચ્યાં છે. સતત ભ્રમણશીત જીવનમાં
જ્યારે પણ કોઈ વિધ્ય મળે કે મુક્તક લખી નાખો ! અનેક દવાઓમાં (જે પ્રાયઃ રહીમ નામથી મળે છે તેમાં) જે વર્ણવ્યું છે તે જાણે કે અનુભવવાણું હેય એમ લાગે છે. એણે “સતસઈ (૭૦૦ દેહાએને સંગ્રહ) લખ્યાનું કહેવાય છે. અલબત્ત, પૂરા મળતા નથી. એની દોહાવલી ને નગરશેભા કૃતિઓ દોહા છંદમાં વર્ણિત છે. આમાં ભક્તિ ગાર નીતિ વિશે જીવનને દીર્ધ અનુભવ નિચેડ-અનુભવાય છે, એટલું જ નહિ, સાંપ્રદાયિક સંકુચિતતાને અભાવ પણ વર્તાય છે. જન્મ મુસ્લિમ હે. છતાં હિંદુ દેવ-દેવીઓને એ ચાહક છે. દોહાવલીને પ્રજા ગણેશસ્તુતિથી થાય છે.
જહાંગીરના સમય દરમ્યાન અને જે ખરાબ સમય હતે તેનું પ્રતિબિંબ પણ એની રચનાઓમાં દેખાય છે.
નગરશેભાના દેહાઓમાં તત્કાલીન ભારતીય સમાજના વિભિન્ન વર્ગોની સ્ત્રીઓનાં શબવર્ણન ચિત્રિત છે. આની ભાષા પકવ અને પ્રૌદ્ર લાગે છે, સ્ત્રીઓની જાતિગત વિશેષતાઓ-કળા કૌશલ અને મનભાવે-નું સુંદર સજીવ ચિત્રણ થયેલું છે. તે બર છંદમાં પણ બે રચનાઓ ઉપલબ્ધ છે. બરૌ નાયિકાભેદ' અને “અરે. ‘બળ’ અવધ ભાષાને સુંદર છંદ છે. એ લખે છે:
કવિત કહ્યો, દેહ કહ્યો, તુલે ન છપય છંદ,
વિર યહીં વિચારિકે યહ બરવા સકંદ” બરળ નાયિકાભેદની રીતિકાવ્યના આદિગ્રંથમાં ગણના થાય છે. એક સમીક્ષકના મત મુજબ કર છંદને કાવ્યાભિવ્યક્તિનું સાધન બનાવવાનું સર્વપ્રથમ શ્રેય રહીમને જે દઈ શકાય.” સંસ્કૃત નાટયક્રટે.-નવે.૧૦.
પથિક-દીપસેવા

Page #24

www.kobatirth.org www.kobau.
શાસ્ત્રની બે લખાયેલે પ્રસ્તુત ગ્રંથ શૃંગારરસપ્રધાન કાવ્ય છે. આમાં વિભિન્ન વર્ગના નાયકનાયિકાનાં લક્ષણો અને ભાવનું સુચારુ વર્ણન મળે છે. “બરમાં શૃંગાર ઉપરાંત ભક્તિ-વૈરાગ્યના પણ ૧૦૦ દે છે. અલબત્ત, આ કૃતિ રહીમની જ હોવાનું સ્પષ્ટ કહી શકાતું નથી, આમ છતાં એનાં આંતર બાહ્ય પ્રમાણેથી એ રહીમની કૃતિ હોવાનું મનતે પણ એક મોટો વર્ગ છે જ.
આ ઉપરાંત વ્રજ અવધ ખડી તેમજ કેટલીક મિશ્રિત બોલીઓમાં પણ એની વિભિન્ન છંદરચના મળે છે. ભદનાષ્ટક નામે ગ્રંથમાં સંત ફારસી વ્રજ તથા ખડી બેલીને અદ્ભુત સમન્વય જોવા મળે છે. શંગારરસપ્રધાન આ અષ્ટક માલની છંદમાં છે.
એ ઉચ્ચ કોટિ અનુવાદક પણ હતો. 'તુજ કે બાવરી મૂળ તુક માંથી એણે ફારસીમાં અનુદિત કરી છે. અલબત્ત, “દરબારે અકબરીને કર્તા રહીમે આ અનુવાદ કર્યા વિશે શંકા દર્શાવે છે. એના મતાનુસાર રહીમના નિરીક્ષણ હેઠળ મોલવીઓએ ભાષાંતર કર્યું હોવું જોઈએ. - તે “ખેટુ કૌતુકકમ' નામને સંસ્કૃતમાં લખાયેલ એને એક ગ્રંથ પણ મળે છે. પ્રસ્તુત ગ્રંથ હિંદુ જતિષ વિશે છે. અનેક કવિઓને એ આશ્રયદાતા પણ હતા. ઠે. હાઈસ્કૂલ, જામ કે ડેરણ-૩૬ ૦૪૦૫
સંદર્ભ આધારમૈ થ : ૧ છે. સમર બહાદુરસિંહ, અબ્ર હીમ ખાનખાનાન ૨ “અકબરી દરબાર'-ભાગ ૩ ૩ મસિરુલ ઉમરા–ભાગ ૨ | [અનુસધાન પાન ૨૪ થી હોય, પરંતુ એઓ અમર થઈ ગયા. એમનું અસ્તિત્વ સમગ્ર વિશ્વમાં ફેલાયેલું છે. એમનાં બહિદાન ત્યાગ વીરતા અને દેશપ્રેમ તો યુગ સુધી અમર રહેશે.
‘તુમ મુઝે ખૂન દે, મેં તુમહું આઝાદી દૂગા !” -તમે મને લેહી આપે, હું તમને મુક્તિ આપીશ. ‘હિંદ ને “ચલે દિલઉં' આ નેતાજીની વીરવાણીને સૂર હતે.
હિંદની મુક્તિના એક માત્ર ધ્યેયથી પ્રેરિત નેતાજી અને એમનો આઝાદ હિંદ ફાજે જે ઈતિહાસ રચે છે તેનું મૂલ્ય આવતી કાલને ઈતિહાસ કરશે! નેતાજી, તમને લાખ વંદન !
કે, હાઇસ્કૂલ, જામ કંડોરણા-૩૬૦૪૦૫ સ્થાપના તા. ૧૧-૧૦-૨૭
ફોનઃ ૫૫૩૨૯૧/૫૫૮૩૫૦ ધી બરોડા સીટી કે-ઓપરેટિવ બેન્ક, લિ.
રજિ. ઑફિસ સંસ્થાવસાહત, રાવપુરા, વડોદરા-૩૯૦૦૦૧ શાખાઓ ઃ ૧. સરદારભવન, જ્યુબિલી બાગ પાસે, ટે. નં. ૫૪૧૮૨૪
૨. પથ્થરગેટ પાસે, ટે. નં. ૫૪૧૯૩૧ ૩. ફતેગંજ, ચર્ચની સામે, ટે. નં. ૩૨૯૬૪ ૪. સરદાર છાત્રાલય, કારેલીબાગ, ટે. નં. ૬૪૮૧૨ ૫. જકાતનાકા પાસે, ટેન. ૩૨૮૩૪૯
દરેક પ્રકારનું નિકંગ કામકાજ કરવામાં આવે છે. મેનેજર કાંતિભાઈ ડી. પટેલ
મંત્રી ચંદ્રકાંતભાઈ ચુ. પટેલ * પ્રમુખ કીકાભાઈ પટેલ પથિક-દીત્સવ
--નવે.૧૯૯૦

Page #25

નેતાજી સુભાષચંદ્ર મેઝ
[સ્વતન્ત્રતા-સ’ગ્રામના સેનાની]
શ્રી એ. એસ. માસર ૨૬ મી જાન્યુઆરીના દિવસ ભારતીય સ્વાતંત્ર્યદિન તરીકે સુપ્રસિદ્ધ છે. આ દિવસે દેશવાસી આ ત્રિર'ગી ઝંડાની છાયામાં ઊભા રહીને લ‰મુક્તિ માટે પ્રવસ્વ સંપશ્ કરવાની પ્રતિજ્ઞા લે છે. ઈ. ક્ષ, ૧૯૪૧ ની ૨૬ મી જાન્યુઆરીએ મા પ્રતિજ્ઞા લેવાની હતી ત્યારે દેશવાસીઓને સમાચાર મળ્યો કે સુભાષ ભામુ નજરકેદમાંથી ગૂમ થઈ ગયા છે. આ સાંભળી સૌ સ્તબ્ધ થઈ ગયાં, ઘરના આંગણે પહેરી ભરતી પેલીસની નજર ચૂકવી એ કયાં ગયા, કેવી રીતે ગયા ? ને સાચા અર્થમાં એ દિવસથી જ એમની સ્વાત ચની આરાધના શરૂ થઈ.
* !
સુભાષ ખાટ્યુને જન્મ ૨૩ મી જાન્યુઆરી, ૧૮૯૭માં કટકમાં થયા હતા. આ દિવસેામાં કટક ખગાળ પ્રાંતમાં હતુ. એમના પિતા જાનકીનાથ ખોઝ સરકારી વકીલ હતા. એ લાયકાત દ્વારા એમને ‘રાયબહાદુર'ના ખિતાબ મળ્યા હતા. એમનું મૂળ ગામ ખંગાળનું કાડિલિયા હતુ. આ કુટુંબ સ ́સ્કારી હતું, માતૃપક્ષે ધર્મપરાયણ હતુ. મોઝ કુટુ`બની પ્રતિષ્ઠા સારી હતી. શરદચંદ્ર બેઝને આજે કાશ્ નથી મેળ ખતું ? સુનીલચંદ્ર એઝને પણ એક નિપુણ તબીબ તરીકે સૌ કોઈ પિછાણે છે. એમના નાના ભાઈ સુભાષનું નામ ભારતીયેાની જીભના ટેરવે નહિ, પરંતુ જગતની જીભના ટેરવે રમી રહ્યું છે.
રાયસાહેબ જાનકીનાથ ખેઝને એક વખત જિલ્લા મૅજિસ્ટ્રેટ સાથે ઝઘડો વચે ને નેકરી ઢાડીને એ વકીલાત ફરવા લાગ્યા, જેમાં એમને સારી સફળતા મળી,
બચપણુથી જ સુભાષચંદ્રના જીવનમાં એ પ્રવૃત્તિએનું આકષ ણ વિશેષ હતું: 'દેશભક્તિને સન્યાસ પ્રત્યે એમને ખૂબ જ ભાવ હતો. રામકૃષ્ણ પરમહંસ ને સ્વામી વિવેકાન ંદનાં લખાણેએ એમના મનને વૈરાગ્યના પંથે ર ંગી દીધુ' હતું. એએ ૧૬ વર્ષની ઉમરે મૅટ્રિક પરીક્ષા પાસ કરીને ઉચ્ચ અભ્યાસ માટે પ્રેસિડેન્સી-કૉલેજમાં જોડાયા. ઘરમાં ધર્મપ્રેમી માતાના સાર તા હતા જ તેથી ને વૈરાગ્ય તરફ્ એ વધુ આકર્ષાયા એટલે ઈ. સ. ૧૯૧૪ માં એક રાતે ઘર ાઢી ધૂનમાં ને ધૂનમાં ભાગ્યા. ભગવાં વસ્ત્રો વસાવ્યાં, પહેર્યા ને સદ્ગુરુની શોધમાં અનેક તીથ ધામેામાં ફરી વળ્યા. હિમાલયને ખાળે એએ જઈ આવ્યા, પરંતુ જેના લલાટે સ્વદેશ માટે ભેખ લેવાનુ સર્જાયુ' હાય તે સાધુ પ્રેમ બની શકે ? હિમાલયની તળેટી ને ગંગાના તટે ઘૂમી વળ્યા, મથુરા વૃંદાવનને વારાસી ગયા તથા થાકમાં ગભીર માંદગીમાં પટકાયા. ડાઈ દયાળુ સજ્જને એમના સમાચાર એમના પિતા જાનકીનાથ એઝને આપ્યા. પુત્રને તેડી જઈ પિતા કલકત્તા લઈ ગયા. સુભાષ બાબુતી મા ધર્મક્ષેત્રે ક્રાંતિ હતી તેવી જ ક્રાંતિ એમણે શિક્ષણક્ષેત્રમાં કરી છે.
મૂળ આ જુવાન ક્રાંતિને અવતાર. પ્રેસિડેન્સી-કોલેજમાં પાછા જોડાયા ત્યા અંગ્રેજ મધ્યાપક એટન ભારતદ્વેષી હતા તે હિંદી- વિદ્યાર્થી એ પ્રત્યે ધૃણાની દષ્ટિથી જે તે અપમાનપૂ વર્તાવ રાખતા હતા તેથી એના ધમંડ ઉતારવા સુભાષ બાબુએ તેતૃત્વ લીધુ' તે વિદ્યાથી ઓએ બળવા શરૂ , હડતાલ પાડી, આમાં અધ્યાપક સાથે તકરાર થઈ. એયને ખડાવવામાં આવ્યા. વિદ્યાર્થી એના સરદાર સુભાષ બાપુને કૉલેજમાંથી ખરતરતૢ કરવામાં આવ્યા. એ વેળા કોઈને ખબર હતી કે આ જીવાન નેતાજી બનીને આઝાદ હિંદ ફોજના મુખ્ય સેનાપતિને આઝદ હિંદ સરકારના મુખ્ય રાષ્ટ્રપતિ
બની જશે?
૧૨
આટો.નવે./૧૯૯૦
પશ્ચિક--દીપાસવાં

Page #26

છે
:
.
.
કેલેજમાંથી બરતર થયા પછી શું કરવું એ પ્રશ્ન મઠને બને. છેવટે કલકત્તા વિદ્યાપીઠના વાઈસ-ચા-સેલરને દેશપ્રેમી સર શેષ મુખરજીની ભલામણથી ઑટિશ ચર્ચ કૅલેજમાં દાખલ થયા ને તત્વજ્ઞાન વિષય લઈ પ્રથમ વર્ગમાં બી.એ. ની પરીક્ષા પાસ કરી. સને ૧૯૧૮ માં આઈ.સી. એસ. હિંદ સનદી નેકરીની પરીક્ષા આપવા ઈગ્લેન્ડ ગયા ને બ્રિજ વિદ્યાપીઠમાં રહી સનદી નોકરીની આઈ.સી.એસ. પરીક્ષામાં કહળતી ફતેહ મેળવી. ત્યાં પણ એમનું સ્થાન છે અનેખું રહ્યું. અંગ્રેજીમાં એમણે બંધાથી વધારે ગુણ મેળવ્યા ને હિંદ પાછા ફર્યા. એમણે અંગ્રેજ સરકારની સનંદી કરી રવીઠોરવાની ના પાડી. રાયબહાદુર જાનકીનાથ બોઝે એમને ન રોકયાં.
સુભાષચંદ્ર બોઝ ૧૯૨૧ ની ૧૬ મી જુલાઈએ મુંબઈ પહેરવ્યા, ત્યાં ચાલતા રાજનૈતિક આંદોલનમાં કદી પડ્યા ને રવયંસેવકોની સેનાના એ સેનાપતિ ચૂંટાયા, પરંતુ સરકારે એમની ધરપકડ કરી છ માસ સુધી જેલમાં પૂર્યા.
સુભાષ બાબુ ત્યાંથી સીધા કલકત્તા ગયાં, જયાં એમને દેશબંધુ ચિત્તરંજનદાસ જેવા ગુરુ મળી ગયા ને ઈ. સ. ૧૯૨૧ માં દેશ બધું ચિત્તરંજનદાસે શરૂ કરેલ ફોર્વનું તંત્રીપદ સુભાષબાબુએ સ્વીકાર્યું.
દેશબંધુ ચિત્તરંજનદાસ નામી વકીલ હતા, લાખે ની આમદાની હતી ને એમની રોજની આવક હજાર રૂપિયા હતી તે છે ડી એમણે રાષ્ટ્રિય આંદેલનમાં ઝંપલાવ્યું કે વાસ્તવમાં એક રાતમાં જ રાજામાંથી એએ રંક બની ગયા.
ઈ. સ. ૧૯૩૪ માં દેશબંધુ ચિત્તરંજનદાસના અવસાનથી સુભાષ બાબુ બંગાળ ગ્રેિસના નેતા બને તે વખતે છે. યતીમોહન સેનગુપ્ત પણે નેતા હતા. એઓ નરમ દળના નેતા હતા, પરંતુ ખૂબ ઈમાનદાર..
જેલયાત્રા: ૧૯૨૪ને ટેબરની ૨૬ મો એ બંગાળને વટહુકમ મુજબ મિ. ડેની હત્યા અનુસાર ક્રાંતિકારી પ્રવૃત્તિના સંદેહથી એમને ગિરફતાર કરવામાં આવ્યા, અલીપુર જેલમાં પૂરવામાં આવ્યા અને ત્યાંથી બહરામપુર તથા ત્યાંથી બ્રહ્મદેશની માંડલે જેલમાં ખસેડવ્યા. આ અઢી વરસની જેલ એમના માટે અગ્નિપરીક્ષા જ હતી. ઈ. સ. ૧૯ર૩ નાં મેની ૧૫ મી તારીખે સરકારે એમને મુક્તિ આપી.
ઈ. સ. ૧૯૨૮ માં હિંદી જુવાની વિચારસરણુ વયક્ત કરતાં બે મંડળે એમણે સ્થાપ્યાં: ઈન્ડિપેન્ડન્ટ લીગ અને કેંગ્રેસ ડેક્રેટિક પાટી. એ દરમ્યાન એ બંગાળ પ્રાંતીય મહાસભા સમિતિના અને નાગપુર પટણી પૂના કરાંચીને લાહેર વગેરેની સભા ને બાપતિ થયા. ત્રિપુરા મહાસભામાં ગાંધીજી અને એમની વચ્ચે મતભેદ ઉભા થયા ને સિદ્ધાંત બાબતમાં અંતર શું થયું તેથી જૂના કોગ્રેસ નેતાઓએ સુભાષ બાબુ સાથે કામ કરવા ઈન્કાર કર્યો ત્યારે એમણે વિપુલમથી ચૂંટાયેલા અધ્યક્ષ તરીનું રાજીનામું આપી દીધું કે કોંગ્રેસના સભ્ય પણ ન રહ્યા,
રાષ્ટ્રિય લડતના કારણે એ અનેક વાર જેલમાં ગયા, દુઃખે સહન કર્યો, પરંતુ એમના હૃદયમાં તે દેશ પ્રત્યે ભક્તિ હતી ને ગેઓ પ્રત્યે આગ જલતી હતી.
સુજાષબાબુને ઘરમાં નજરકેદ રાખવામાં આવ્યા એ એમની અંતિમ જેલ હતી. ત્યાંથી એ વિચિત્ર રીતે ભાગી ગયા. એમની છટકવાની કથા પણ વિચિત્ર હતી. એઓ ગૂમ થયા એ પછીને ઈતિહાસ રહસ્યમય છે.
એમણે છટકી જવા માટે યોજના બનાવી. એ કોઈને મળતા નહિ, રાતદિવસ પૂજાપાઠમાં બેસી રહેતા, દાઢી વધારી હતી ને કહેવાતું કે એમને રાજનીતિ કે સંસારી મામલામાં રસ નથી. સને ૧૯૪૧ ની ૨૬મી જાન્યુઆરીના રોજ સમાચાર મળ્યા કે યુવક નેતા સુભાષ રહસ્યમય રીતે ગુમ થઈ પથિક-પત્સવ
ટ.-નવે.૧૯૯૦

Page #27

ડિગયા છે ત્યારે લેકે કહેવા લાગ્યા કે સાધુ બની હિમાલય તરફ એઓ ભાગી ગયા છે. સુભાષ બાબુના ખાસ સહયોગી સરદાર શાર્દૂલસિંહે જણાવ્યું કે મારા ખ્યાલ મુજબ એમનું મન શૈરાગ્ય તરફ વળ્યું હતું તેથી સાધુ બની દક્ષિણ તરફ ચાલ્યા ગયા લાગે છે; એક વખત બચપણમાં પણ આ રીતે ઘર છોડીને સાધુ બન્યા હતા. આમ એમના ગૂમ થવા વિશે જાતજાતની વાતો થવા લાગી. સુભાષ બાબુ ગૂમ થયા જાણી દેશના યુવકો નિરાશ થયા. કેટલાક લેક એવા હતા કે સુભાષ બાબુ સાધુ બની જાય એ બાબતમાં વિશ્વાસ રાખતા ન હતા.
સુભાષ બાબુ પઠાણ-શે હિંદની સરહદ છેડીને અફઘાનિસ્તાન ગયા. ત્યથિી સ્થળ-રસ્તે જર્મની પહે, ત્યાં એ બર્લિન રેડિયે ઘરમાંથી સિંહગર્જના કરવા લાગ્યા ને હિંદ વાસીઓને તૈયાર રહેવા હાકલ કરી. ઈ. સ. ૧૯૪૩ માં સબમરિન દ્વારા એ જાપાનના પાટનગર ટેકિયો ગયા, ત્યાંથી ૨ જી જુલાઈએ શાખાન ગયા ને ત્યાંથી સિંગાપુર ગયા. અહીં દિલ્હી ષડયંત્રના નેતા રાસબિહારી દેશે આઝાદ હિંદ ફોજ તૈયાર કરી હતી. ભારતીય સૈનિક ને પ્રવાસી ભારતીયોની આ સેના હતી. આ સેનાને ખુલા અધિવેશનમાં ૪ જુલાઈના રોજ રાસબિહારી દેશે સુભાષ બાબુની નેતાજી તરીકે ઓળખ આપી ને આઝાદ હિંદ ફોજના સેનાપતિ બનાવ્યા. આ અધિવેશનમાં આઝાદ હિંદ સરકારની સ્થાપનાની ઘેષણ કરવામાં આવી ને આઝાદ હિંદ સરકારના એ પ્રથમ રાષ્ટ્રપતિ બન્યા, લોકોએ ખૂબ મોટી રકમ આઝાદ હિંદ સરકારને ભેટમાં આપી. હબીબુ રહેમાન નામના એક મુસલમાન વેપારીએ એક કરોડ રૂપિયાની સંપત્તિને હીરા વગેરે ભેટ ધર્યા ને પોતે ભિખારી બની ગયે, એને ભેટ આપવા માટે “સેવક હિંદ'ની ઉપાધિ આપવામાં આવી ને એ રીતે જ ગુજરાતી મહિલા શ્રીમતી બેટાઈએ ૩૦ લાખ રૂપિયા ભેટ આપ્યા. આમ અનેક લ તરફથી દાનનો પ્રવાહ વહેતા થયે.
સુભાષ બાબુ નેતાજી બન્યા ને સૈનિકો “ચલે દિલ્હીના નાદથી વાતાવરણ ભરી દેવા લાગ્યા. 'જ્યહિંદ' શબ્દ ઠેર ઠેર પ્રચલિત બને ને આઝાદ હિંદની એમણે આઝાદ હિંદ ફોજ તૈયાર કરી. સંગઠન મજબૂત બન્યું. આઝાદ હિંદ બેન્કની સ્થાપના કરી. પ્રેમ પ્રકાશન ને પ્રચારનું કાર્ય વ્યવસ્થિત ચાલવા લાગ્યું. ઈ. સ. ૧૯૪૪ની ૨૬મી જાન્યુઆરીને દિવસ ખૂબ ધામધૂમથી ઉજવાયો. નેતાજી સોની પ્રેરણા હતા, પ્રેમની ઈચ્છા સૌનું શાસમ હતું. એમના શબ્દ શાસ્ત્રમાણુ હતા, ઈમ્ફાલ સુધી આઝાદ હિંદ સેના વિક્રય મેળવતી આવી હતી.
૧૯૪૫ ના ૧૫ ઓગસ્ટના રોજ જાપાનનાં નગરે હિરાસીમાને નાગાસાકી પર અણુમ્બવર્ષા થઇ ને વિનાશ થશે એ પછી જાપાને શરણાગતિ સ્વીકારી. એ પછી શ્રી કાસલીવાલે નેતાજીને સમાચાર આપ્યા કે હવે આપણી સેના બધે મોરચે હારે છે, હવે શું થશે? નેતાજી આઝાદ હિંદ ફેઝિની હારથી નિરાશ ન થયા. એમણે કહ્યું કે હજુ યુદ્ધસમાપ્તિને વાર છે. આ પણ સેનિકે ગિરફતાર થશે, પરંતુ દેશમાં સ્વતંત્રતા માટે એવી પ્રવૃત્તિ ચાલશે કે આઝાદ હિંદ ફોજના સૌનિકં છુટી જશે ને દેશ આઝાદ બની જશે. એમની આ ભવિષ્યવાણી સાચી પડી ને ૧૫ મી ઑગસ્ટ, ૧૯૪૭ના રોજ દેશ આઝાદ બને.
એઓ બેંકકેકથી જપાન સરકારને પિતાને સાથ સહકાર આપવાની વિનંતિ કરવા ટેકિય ગયા અને ભારતવાસીઓ ને દેશના જુવાને આઝાદ હિંદ ફોજના સ્વાતંત્ર્યસંગ્રામમાં ઝપલાવવા નેતાજીના સંદેશાની રાહ જોઈ રહ્યા હતા.
ઈ, સ, ૧૯૪૫ ની ૨૩મી ગરેટે જાપાન સમાચાર રસ્થાએ જાહેરાત કરી કે નેતાજી સુભાષચંદ્ર બોઝ વિમાની દુર્ઘટનામાં માર્યા ગયા છે, કાટમાળની શોધ ચાલુ છે. નેતાજી છત હેય કે ન
અનુસંધાન પાન ૨૧ માં વચ્ચે ઓકટો.-નવે.૧૯૯૦
પથિક-દીપિન્સનાં

Page #28

ગુજરાતી દેશભક્ત : શ્યામજી કૃષ્ણ વર્મા
શ્રી અજ્ઞાત ઈ. સ. ૧૮૫૭ના ઑકટોબર માસમાં તારીખ ૪ (ચાર) કચછના માંડવી શહેરમાં ભણસાળી જ્ઞાતિના એક ગરીબ મજુરને ઘેર એક પ્રતાપી બાળકને જન્મ થયેબાળક નાની ઉંમરને હતું ત્યારે પિતા મુંબઈમાં મજુરી કરી પેટગુજારો કરતો અને થોડું બચાવીને દેશમાં મોકલતા. એ બાળકની કિશોરાવસ્થામાં એનાં મા-બાપ અવસાન પામ્યાં, થોડે અભ્યાસ માંડવીમાં કર્યા બાદ ભુજમાં પંડયા શિવજીભાઈ વકીલને ઘેર સુસંસ્કૃત વાતાવરણમાં એ કિશોર થોડા વખત સુધી રહ્યો અને ત્યાં સંસ્કૃત સાથે અંગ્રેજી મણ ધોરણ સુધી અભ્યાસ પૂરો કર્યો. સંસ્કૃતના અભ્યાસમાં એ બહુ તેજસ્વી જણાતાં મુંબઈના શેઠ મથુરાદાસની એના પર નજર પડી. અને ઈ. સ. ૧૮૭૪ માં એ એને મુંબઈ લાવ્યા. અહીં સંસ્કૃતના અભ્યાસમાં એણે વિશેષ પ્રગતિ કરી ને એ જ સાલમાં સંસ્કૃતનાં બે પુસ્તકનું સુંદર ભાષાંતર કરી અધ્યાપ વગેરેને વિસ્મિત કરી દીધા અને પંડિત'નું બિરુદ પ્રાપ્ત કર્યું. એ તરુણ તે શ્યામજી કૃષ્ણ વર્મ.
શેઠ મથુરાદાસના પ્રવાસે શ્યામજીને એક “ગોકુળદાસ કહાનદાસ પારેખ છાત્રવૃત્તિ મળી અને એમણે વિલ્સન હાઈસ્કૂલમાં પ્રવેશ મેળવ્યું. દરેક વર્ષે વર્ગમાં એમને પ્રથમ નંબર મળતો ગયે અને બીજી બાજુ શાસ્ત્રી વિશ્વનાથની પાઠશાળામાં સંસ્કૃતમાં પારંગત થવા માંડવું. પાછળથી એએ એફિ
સ્ટન હાઈસ્કૂલમાં જોડાયા. શ્યામજી પાસે શ્રી નહોતી, પણ સરસ્વતી તે હતી ને ? ઈ. સ. ૧૮૭૫ માં અંબામ્બા શ્રીમાન છબ્બીલભાઈ લલ્લુભાઇની વિદુષી પુત્રી ભાનુમતી સાથે શ્યામજી કૃષ્ણ વર્માનાં લગ્ન થયાં.
ઈ. સ. ૧૮૭૪ માં સ્વામી દયાનંદ સરસ્વતી મુંબઈ આવ્યા અને ૧૮૭૫ ની ૧૦મી એપ્રિલે અયિ સમાજની સ્થાપના કરી. આ ઝંડાધારી મહાપુરુષને શ્યામજી કૃષ્ણ વર્મા મજ્યા. એમને સ્વામીજીએ ભારતીય સંસ્કૃતિનું જ્ઞાન પશ્ચિમમાં ફેલાવવા જણાવ્યું. સને ૧૮૭૯ માં ક્રિસફર્ડ યુનિ. ને સંસ્કૃતના પ્રોફેસર સર મે. મોનિયર વિલિયમ્સ એને પિતાની સાથે લન્ડન લઈ ગયા અને વિલાયતમાં શ્યામજીએ આસિસ્ટન્ટ સંસ્કૃત પ્રેફેસર તરીકે નોકરી કરવાની સાથે યુરોપની ભાષાઓને અભ્યાસ કરીને તેને ૧૮૮૨ માં બી. એ. ની ડિગ્રી પ્રાપ્ત કરી. મહાદેવ ગોવિંદ રાનડેએ પણ શ્યામજીને લખ્યું: તમારી નજર સામે વૈદિક શ્રદ્ધા માટેના મહાન કાર્યોનું સેવાવ્રત રાખજે.” ગુજરાતી-મરાઠી અખબારોએ પણ આ “ગુજરાતી પહિતનાં વખાણ કરતા અનેક લેખ લખ્યા.
મુંબઈના ગર્વનરે કરછના રાજવીને એના વિશે લખ્યું એટલે ત્યાંથી સો પાઉન્ડની શિષ્યવૃત્તિ મળવા માંડી. આ જ સમયે “યલ એશિયાટિક સે સાયટીએ ભાષણ માટે નિમંત્રણ આપેલું, હિંદમાં લેખનકળાની શરૂઆત એ વિષય પરના ભાષણથી યુરોપિયને મંત્રમુગ્ધ થઈ ગયા. સને ૧૮૮૪ માં જ એમણે એમ.એ.ની ડિગ્રી મેળવી તથા બેરિસ્ટર પણ થયા, ૧૮૮૮માં પત્ની ભાનુમતી સાથે હિંદ પાછા ફર્યા.
રતલામના રાજવીએ એમને પિતાના દીવાન બનાવ્યા. રતલામથી એ મુંબઈ ઉદેપુર અને પછી જૂનાગઢ રાજ્યના દીવાન થયા, પરંતુ એમને ઘણા કડવા અનુભવે થયા, હિન્દુસ્તાનની મુક્તિ માટે શ્યામજી જાગ્રત થયા, શ્યામજી લેકમાન્ય ટિળકને પણ મળ્યા અને હિંદની મુક્તિ માટે ચર્ચા કરી. પથિક-દીપેસવાંક
ટે-નવે.૧૯૯૦

Page #29

ઇંગ્લેન્ડમાં શ્યામજીએ બહોમરૂલ ફેર ઈન્ડિયા સૂત્ર આપ્યું, ઈન્ડિયન હેમરૂલ સેસાયટી સ્થા છે અને એના પ્રમુખ બન્યા, “ઈન્ડિયન રિલેજિસ્ટ” નામનું અખબાર પણ શરૂ કર્યું, જે હિંદની સ્વતંત્રતા માટે યુરોપમાંથી પહેલવહેલું પત્ર હતું અને એના પ્રથમ ક્રાંતિકારી પત્રકાર એટલે પંડિત શ્યામજી કૃષ્ણ વર્મા. એમણે કેટલીક શિષ્યવૃત્તિ પણ જાહેર કરી. ભારતીય જવાને બ્રિટન ભણવા આવે તેમને માટેની એ શિષ્યવૃત્તિઓ હતા. એનાં નામ પણ “રાણા પ્રતાપ શિષ્યવૃત્તિ” શિવાજી શિષ્યવૃત્તિ વગેરે હતા.
જે આજના જુવાન ગુજરાતીઓએ શ્યામજી કૃષ્ણ વર્માનું નામ સાંભળ્યું ન હોય તે એમાં આશ્ચર્ય પામવા જેવું કંઈ નથી. એમણે લગભગ ઈ. સ. ૧૯૦૫ની સાલથી હિંદી પ્રજાને સંપૂર્ણ સ્વાતંત્રય માટે પ્રજામત કેળવવા માંડ્યો અને એના પ્રચાર માટે પુષ્કળ ધન ખચ્યું. એ પ્રચાર છેક એમનું અવસાન થયું ત્યાંસુધી એટલે કે ઈ. સ. ૧૯૩૦ સુધી ચાલુ રાખ્યું હતું, એમ છતાં એમની તેજસ્વી પ્રેરણા માત્ર સાત-આઠ વર્ષ સુધી જ ટકી રહી હતી. વળી શ્યામજી કૃષ્ણ વર્માએ યુરોપમાં રહી હિંદી પ્રજાને ઉત્તેજિત કરી હતી. લન્ડન કે પેરિસમાં રહેતાં રહેતાં ૬૦૦૦ માઈલ દૂર આવેલા વિદેશને પ્રેરણા આપી શકાય જ નહિ એમ જે કઈ માની લેતું હોય. તે એ ભારે ભૂલ છે, એમનાં લખાણેએ જુવાન હિંદીઓના હૃદયમાં આગ વરસાવી હતી અને અનેક હિંદીઓ કુરબાની આપવા માટે તૈયાર થઈને સ્વતંત્રતા માટે લડી રહ્યા હતા. જે જુવાને એમના નિકટના સમાગમમાં આવ્યા, દા. ત., એમણે સ્થાપેલા “ઈન્ડિયા હાઉસ”માં, તે ઘણા જ ઉચ્ચ કોટિના દેશભક્ત નીવડ્યા હતા. શ્યામજી વર્માએ ૧૯-૧૦-૧૧ પછી જે કામ કર્યું તે શી અસર આપણા દેશમાં બહુ ઓછી થઈ હતી, . સ. ૧૯૧૯ ની સાલથી જે જળાં આંદોલને આપણા દેશમાં થયાં તેમાં ઈ. સ. ૧૯૦૫ થી ૧૯૧૦ને યશસ્વી ઈતિહાસ લગભગ ભૂંસાઈ ગયે.
ઈ. સ. ૧૯૦૭ માં સુરતમાં કેંગ્રેસના ભાગલા પડ્યા. ફિરોઝશાહ મહેતા અને ગોખલેની પ્રતિષ્ઠા તુટી પડી હતી. લોકમાન્ય ટિળક, અરવિંદ ઘોષ અને બિપિનચંદ્ર પાલ સિતારે આકાશમાં ચડતો જ હતા. લન્ડનમાંથી પ્રચાર અને પ્રેરણું યુરોપમાં અને હિંદમાં ફેલાઈ રહ્યા હતાં તે વધારે જુસ્સાદાર બનતાં હતાં. બનવા જોગ છે કે લન્ડનમાં જે નવજુવાને મિત્ર થયા હતા તેઓ શ્યામજી વમાંથી પણ આગળ ધસી જાય એવા હતા. બંગાળમાં બેબ પડવા માંડયા હતા. પિસ્તોલે પણ ફૂટવા માંડેલી. સરકાર જુલમ વરસાવી રહી હતી અને પ્રજા વધારે ને વધારે જોરથી ઊછળતી હતી. યુરોપમાં પણ શ્યામજી વર્મા મોખરે ગણાવા લાગ્યા. ત્યાં પણ “વન્દમાતરમ” અને “તલવાર' તથા “ગદ્દાર” જેવાં સામાયિકમાં ખુલ્લા બળવાનો પોકાર જોરશોરથી થઈ રહ્યો હતો. ૧૯૦૯ત્ની ૧ લી જુલાઈની સાંજે એક ઘટના બની. હિંદુસ્તાનના દમનખોર તરીકે જાણીતા સર વિલિયમ કર્ઝન વાયલીને સંમાન-સમારંભ લન્ડનના ઈમ્પીરિયલ ઈન્સ્ટિટયૂટમાં હતું, જયાં રાત્રે ૧૧ વાગ્યે ઇન્ડિયા હાઉસ” ને એક છાત્ર, એક સારા ઊંચા ભણેલા પંજાબી કુટુંબના નબીરા મદનલાલ ધીંગારાએ ચાર ગળીઓ છોડી કર્ઝન વાયલીનું ખૂન ભરસભામાં કર્યું. ત્યાર પછી તે ઠેર ઠેર પકડા–પકડી અને તપાસ ચાલી. આ હત્યા પાછળ શ્યામજી કૃષ્ણ વર્માની ટોળીનો હાથ હતા એવું કહેવામાં આવ્યું. વખતસર ચેતીને “ઈન્ડિયા હાઉસ'માંના બધા હિંદીઓ ક્રોસ કે બીજા દેશમાં ચાલ્યા ગયા. સાવરકરે તે વધારે પડતું સાહસ ખેડીને જનની છાની મુલાકાત લીધી ત્યારે એ પકડાઈ ગયા અને છેવટે એમને આંદામાનમાં ઘણું વર્ષો
-નવે.૧૯૯૦ પથિકની પેસવાંક

Page #30

સુધી રહેવું પડયું. સ્થમજી કૃષ્ણ વર્મા પેરિષ સાલ્યા ગયા, પણ ત્યાં એ શાંત બેસી ન રહ્યા. એમણે વધુ ચાર શિષ્યવૃત્તિઓ જાહેર કરી અને નામ રાખ્યું “ધી'ગરા શિષ્યવૃત્તિ' !
પેરિસમાં રશિયાના એક જાણીતા લેખક મેલિન ગી અને શ્રીમતી મૅડમ કામાના સંપર્ક માં પણ એઓ આવ્યા હતા અને આની અસર પણ શ્યામ માં વિવિધ કાર્યો પર થઈ હતી.
પ્રથમ વિશ્વયુદ્ધ વખતે શામજી પરિસ છે. નવી પહોંચ્યાં. સાથે સદાનાં સંગિની ભાનુમતી હતાં. બલિનમાં એમના મિત્ર પિલઈએ “રવાધીનતા કેન્દ્ર ખેલ્યું કે તરત શ્યામજી એ શુભેચ્છા મેકલી.
સને ૧૯૨૧ થી હિંદમાં અંગ્રેજો વિરુદ્ધ મહાત્મા ગાંધીજીની અસહકારની અને ત્યારબાદ સવિનય કાનૂનભંગની લડત શરૂ થઈ ત્યારે હિંદમાં લોકજાગૃતિ પ્રગટ થતાં પ્રજામાં અદમ્ય ઉત્સાહ જાગી ઊઠયો. હિંદુસ્તાને સને ૧૯૪૭માં આઝાદી મેળવી તે પહેલાં શ્યામ ના સહકાર્યકરો સરદારસિંહ તથા મૅડમ કામા વગેરેએ લન્ડનમાં હિંદુસ્તાનના રાષ્ટ્રધ્વજ લહરાવ્યું હતું.
૩૧ મી માર્ચ, ૧૯૩૦માં જીનિવામાં વિદેશથી ઘણે દૂર એમનું અવસાન થયું. શ્યામજીએ પિતાની સર્વ સંપત્તિ જીવનભર દેશ માટે જ વાપરી હતી. મૃત્યુ પછી એ જ કર્યું. એમાણે વસિયતનામામાં પિતાની સંપત્તિનું દાન કર્યું. શનિવા યુનિ.માં દર વર્ષે સમાજશાસ્ત્રને લગતા વિષય પરના મહાનિબંધ માટે ૧૦,૦૦૦ ફ્રાન્ક, ગરીબ ફ્રેન્ચ બાળકનાં દવાદારૂ માટે ૧૦,૦૦૦ ફ્રાન્ક, ભારતીય વિદ્યાર્થીઓ માટે ૨૦ લાખ રૂપિયા, એ બેન યુનિ. માટે મજની લાઈબ્રેરીનાં ૧૦૦ મૂલ્યવાન પુસ્તકે, ભારતીય વિદ્યાર્થીઓ માટે ૫૦-૫૦ હજાર ફ્રાન્કની પરિસર હેસ્ટેર, કચ્છમાં માંડવી ખાતે ઉસ્પિટલ માટે એક લાખ, આમ છેલામાં છેલ્લી રકમ સમાજ માટે અર્પિત કરી દીધી હતી.
સને ૧૯૬૬ માં એમનાં પત્નીનું પણ ત્યાં જ અવસાન થયું ત્યારે ઘણા દેશમાંથી અનેક મહાપુરુષોએ એમને શ્રદ્ધાંજલિ આપી હતી. હિંદનાં આ મહાન દેશભક્ત દંપતીની સ્મૃતિમાં આજેય છનિવાન મશાનગૃપમાં બે સમાધિ એક-બીજાની નજીક ગેઇયેલી છે અને એના પર એક નાનકડી તખતી વાંચી શકાય છે :
શ્યામજી કૃષ્ણ વર્મા ૧૮પા-૧૯૩૦ ભાનુમતી કૃષ્ણ વર્મા ૧૮૬૨-૧૯૨૩
કચ્છ માંડવીમાં શ્યામજી કૃષ્ણ વર્માનું આ રસનું બાવલું મડવીની જનતા તરફથી માંડીને બસ સ્ટેશન પાસે સ્થાપવામાં આવે છે તેમજ રયા માટે અને એમનાં પત્ની ભાનુમતીનાં નામે જાહેર રાજમાર્ગો નગરપાલિકા તરફથી માંડવીમાં જાહેર કરવામાં આવેલ છે. માંડવીમાં શ્યામજીના જન્મસ્થાનમાં એમનું સ્મારક પણ સ્થાપવામાં આવેલ છે.
શ્યામજી કૃષ્ણ વર્માની પ્રવૃત્તિઓથી વતનનું નામ રોશન થતું રહ્યું છે. એઓ કરછના પ્રથમ સ્વાતંત્ર્યસેનાની હતા એમ કહેવું અયુકિત-ભરેલ નથી. એમણે દેશસેવાનાં અનેક કાર્યો અને સતત ક્રાતિ માટેની આપેલી પ્રેરણા ભાવી પેઢીઓને પ્રેરણાનાં પીયૂષનું પાન કરાવતું રહેશે. ગુજરાતના ગૌરવને ચાર ચાંદ લગાવનાર શ્યામજી કૃષ્ણ વર્મા હિંદુસ્તાનમાં અમર થઈ ગયા છે. *
સૌરાષ્ટ્ર-કચ્છ ઈતિહાસ પરિષદનું છે મું અધિવેશન ભુજ જિ, કછ મુકામે તા. ૨૯-૧૧-૩૦ ઓકટોબર ૧૯૮૮ ના રોજ થયેલ તેમાં વંચાયેલ નિબંધ. પથિક-દીપિન્સવાંક
ઓકટો.-નવે.૧૯૯૦

Page #31

ગોવિંદ ગુરુ
ગ. એલ. ડી. જોશી
ઘણી વાર સામાન્ય સ્તરમાંથી ઉદ્ભવેલ અભણ્ માસે પણ ઈતિહાસનાં અમર પાત્ર બની રહે છે. આવા જ એક ગાવિંદ ગુરુ પણ છે. એમને જન્મ ડુંગરપુર (વાગડ, રાજસ્થાન) જિલ્લામાં આવેલ વાંસિયા ગામમાં વણજારા જ્ઞાતિમાં ૨૦ ડિસેમ્બર, ૧૮૫૮ માં થયા હતા. પછાત ઠામમાં જન્મેલ બાળક માટે ભવા—ગવાની તો કોઈ તક હતી જ નહિ. કિશાર-યથી જ ગાવિંદ ગુરુને સાધુ-બાવાઓને સંગ કરવાની ટેવ પડેલી, એએ! ભજન ગાવામાં તન્મય બની જતા સ્વત ંત્ર પ્રકૃતિ તથા મેધાવી પ્રતિભાબુદ્ધિને લીધે એ સામાન્યામાં પણ અસામાન્ય ભાસિત થવા લાગ્યા. આદિવાસી ભીલે તથા પછાત કામેાના દલિત લેખનાં શોષણુ તથા દુ:ખમય જતનથી ગેવિીંદ ગુરુ દ્રીભૂત થયા અને લોકાને સ`ગત કરીને સમાજસુધારકોના માર્ગે વાળવા પ્રયત્ન કરવા લાગ્યા. ભીલેને ભગત બનવા સમજાવ્યા. માંસ મદિરા નશાબાજી ચોરીને ત્યાગ કરી, ભગવાનનું ભજન કીર્તન કરીતે, મહેનતની રૅટી ખાઈને જીવન ગુજારવા સમજાવવા લાગ્યા. ગોવિંદ ગુરુને લેક પર ચૈમત્કારિક પ્રભાવ પડવા માંડયો. અને ભીલેના ગુરુ તરીકે ગોવિંદ ગુરુ' પ્રસદ્ઘ બન્યા. ગેવિ’દ ગુરુ ભીલ લેકનેસ'ગઠિત ખની સ્વતંત્ર ભાભેર જીવવા ઉપદેશ આપતા. ભીલ-સુધાગની વાત રાજદરબાર સુધી પહેંચી. વાંસવાડામા દરબાર શંભુસિંહજી મહારાવળ હતા, એમના પછી પૃથ્વીસિંહજી રાજા બન્યા, ડુંગરપુરમાં દરબાર વિજયસિ ંહજી મહારાવળ હતા, એમના પછી મહારાવળ લક્ષ્મÍસજી શાસક બન્યા અને વીરભદ્રસિંહજી (દરબારના ભાઈ) દીવાન બન્યા. વાંસવાડા અને ડુંગરપુરના શાસકે! સામતવાદી નિર'કુરૢ હતા. બંને ક્ષેત્રેના વાગડની સીમા ઉત્તર ગુજરાતને અડતી હતી, ગુજરાતના સંતરામપુરના ખેડાયા પાસે ‘માનગઢ'ના ડુંગર ઉપર ડિસેમ્બર, ૧૯૦૮ માં આદિવાસી લોક મેળા ભરાયા. ગાવિંદ ગુરુ ઉપદેશ આપતા હતા. માનગઢ' ગુજરાત અને વાગડની સરહદ પર આવેલે ઐતિાસિક ડુંગર છે. આ ડુંગરા પર આશરે સાઠેક હુન્નર ભીલ ભેગા થયા. સંતરામપુરના મહારાજા જોરાવરસ હજી હતા. આ રાજાએને લાગ્યુ કે ભીલે લૂંટફાટ કરીને સ્વતંત્ર ભીલરાજ ઊભું કરવા માગે છે. એમણે ભીલાને નિશયત કરીને સદાને માટે ચૂપ કરી દેવા અગ્રેજ અમલદાર શયનની સાથે મશિનગનના મારે ચલાવ્યા. ટાઢક હજાર ભીલ લેક શહીદ થયા. ઘણાં સ્ત્રી પુરુષ બાળકો ઘવાયાં. આ કાંડને વાગડમાં જલિયાનવાલા કાંડ' તરીકે યાદ કરાય છે. માનગઢ અને ગેવિંદ ગુરુ આજની આઝાદીના યુદ્ધમાં ઐતિઙાસિક ઘટનાનાં પ્રતીક છે, દેશી રજવાડાં સામેનું ગરીખ એ આદિાસી જનતાનું પ્રથમ સ્વાતંત્ર્યવૃદ્ધ હતુ, જે ગોવિંદ ગુરુના નેતૃત્વમાં સતરામપુરના તથ! ડુંગરપુર વાંસવાલના વાગડનાં રજવાડાંચ્યા સામે 4 ડિસેમ્બર, ૧૯૦૮ માં ખેલાયુ, આ યુદ્ધનો પ્રભાવ સાબરકાંઠા તથા મેવાડ અને તાગડમાં તત પડતા રહ્યો. ક્કરબાપાની પ્રેરણાથી સેવાસા થયા અને માણેકલાલ ગાંધી (પંચમહાલ), ભોગીલાલ પડયા (ડુંગરપુર), ગુશ'કર જાતી (વાંસવાડા), મેાતીલાલ તેજાવ (મેડ) વગેરેએ સેવા અને સ્વતંત્રતાની જાત જલાવી આઝાદીનુ યુદ્ધ ભુલ કર્યું.
ઈતિહાસનાં પાનાં પર ન ચડેલા છતાં ભવિષ્યમાં આઝાદીના ઇતિહાસ લખાય તે એમાં સુવર્ણાક્ષરે નોંધી શકાય તેવા ગોવિ ંદ ગુરુ અને માનગઢને આ પ્રસંગ છે. આ કહાણીમાં ભીલેાની વીરતા અને ખુમારીનાં દર્શન થાય છે, તે ગૅવિંદ ગુરુના નેતૃત્વની ભાળ પણ મળે છે. અંગ્રેજ સરકારે ગુજારેલું અમાનુષી વન કંપારી ઉપવે તેવુ છે. આવેશ ૢ એક બનાવ સાબરકાંઠાના વિજયનગર મડાલના ઑકટો. નવે. ૧૯૯૦ પથિક ટીપેસ્સુવાંક
૨૮
.

Page #32

દઢવાવ ગામે બોલે, જેમાં મોતીલાલ તેજાવતની આગેવાની નીચે અનેક આદિવાસીઓ ભેગા થયા હતા અને ત્યાં પણ ખેરવાડા છાવણીની મિલિટરીએ ગોળીબાર કરતાં અસંખ્ય આદિવાસીઓ માય ગયા હતા. અધમુઆઓને કૂવામાં નાખી દીધા હતા.
ગોવિંદ ગુરુ એક ક્રાંતિદ્રષ્ટા વીર પુરુષ હતા, એમની પ્રેરણાથી ભીલ લેકમાં અજબ એવી એકતા અને સંગઠનશક્તિ આવેલી. ગુરુના બેલ માત્રથી આખી ભીલ આલમ ઊભી થઈ ગઈ હતી. ગોવિંદ ગુરુના સાથી તરીકે પૂજિયે ભીલ નીડર અને સાહસિક હતો. મશિનગનના મારાથી ભીલે મરાયા અને ઘવાયા. ગોવિંદ ગુરુ અને પૂજિયા ભીલને પડકીને કેદ કર્યા. સાબરમતી જેલમાં કારાવાસ વેઠીને ફૂડ્યા પછી ગોવિંદ ગુરુ ગુજરાતના લીમડીની પાસે કોઈ ગામમાં રહ્યા, જ્યાં એમનું અવસાન પણ થયું કહેવાય છે. પૂજિયા ભીલને પણ ૨૦ વર્ષ અમદાવાદની સાબરમતી જેલમાં જન્મટીપની સજા થઈ.
ગોવિંદ ગુરુએ ભલસુધારા માટે ઘણું કાર્ય કર્યું. એમણે પ્રવાસ પણ ખેળ્યો. એએ ઈડર થઈ સિરોહી સુધી ભક્ત બનાવતા ગયા ડુંગરપુર-વાંસવાડામાં વ્યાપક સમાજ-સુધારાનું કાર્ય કર્યું અને માનગઢ ઉપર ધૂણી પણ બનાવી.
ગોવિંદ ગુરુ ઉપર આર્યસમાજને જબરો પ્રભાવ હતા. એઓ ઉદયપુરમાં ૧૮૮૦-૮૧ માં સ્વામી દયાનંદ સરસ્વતીને પણ મળ્યા હતા અને સાથે પણ રહ્યા હતા.
- “ વાગડના ભેગીલાલ પંડ્યા અને કહેતા કે માનગઢ-ડુંગર પર માનગઢ કાંડ’ની ઉજવણી ભલે કર છે, ગુરુ ગોવિંદ તથા ભીલની શહાદતની યાદમાં પરેડ કરે છે અને શસ્ત્રસલામી આપી વિખેરાય છે.
આજે પણ ગુજરાત અને વાગડના આદિવાસી ગોવિંદ ગુરુનાં ભજન ગાય છે. ઝેવિંદ ગુરનાં સમાજ-સુધારાનાં તથા આજાદીનાં ગીતે પ્રચલિત છે, જેમાં રાષ્ટ્રિયતા આજાદી અને સામાજિક ચેતનાના સ્વર બુલંદ છે. ગોવિંદ ગુરુ રાજસ્થાનના દક્ષિણચના (ઉત્તર ગુજરાત, ગુજરાત સહિતના) રાષ્ટ્રિય તેમજ સામાજિક ચેતના જગાવનાર આદિવાસી આગેવાન તરીકે પંકાય છે.
ભરૂચ જિલ્લા સહકારી દૂધ ઉત્પાદક સંઘ, લિ, “દૂધધારા ડેરી, ભરૂચ
વેત ક્રાંતિના પાયામાં આપનું દુધાળું પશુધન છે. ગ્રામતિના પાયામાં ખેતી સાથે ડેરી ઉઘોગ છે.” ગામડા સધ્ધર હશે તો દેશ સધર બશે.
ભરૂચ જિલે કે જે નિષ્ફળ આકાશી ખેતીથી અછ! અમે કૃષિ કે પૂરથી પીડાઈ પછાત રહ્યો છે, ત્યારે આખા ગુજરાતમાં જિલ્લે જિલે ડેરીઓ સ્થપાતી ગઈ, ગામડે ગામડે રચાતી દૂધઉત્પાદક સહકારી મંડળીએ ગાંધીજીના રેટિયાની યાદ આપે છે. આ સહકારીના એકમ “ભરૂચ જિલ્લા સહકારી દૂધ ઉત્પાદક સંઘ” સંસ્થાની જિલ્લાની સમૃદ્ધિ માટે જિલ્લાના ખેડૂતેને દૂધના ધંધા તરફ વાળી ભરૂચ અને અંકલેશ્વર શહેરની જનતાને શુદ્ધ, પૌકિ અને નિર્ભેળ દૂધ ઠેર ઠેર કેન્દ્રો ઊભાં કરી તેમજ ફેરિયાઓ મારફતે ઘેર ઘેર પહોંચાડવાની વ્યવસ્થા ગોઠવી છે. આર. એસ. પટેલ મહેન્દ્રભાઈ પી. પટેલ ઠાકરભાઈ સી. અમીન જનરલ મેનેજર ઉપપ્રમુખ
પ્રમુખ પથિક- દીત્સવ
ઍક-નવે.૧૯૮૦
૨૯

Page #33

રણછોડલાલ છોટાલાલ [૧૮૫૧-૧૮૯૮].
કુ. અપેક્ષા પી. મહેતા પ્રાસ્તાવિક : ગુજરાતની એક વિશિષ્ટ ઐતિહાસિક પરંપરા છે કે એણે વેપારી સંસ્કારોને જન્મ આપ્યો છે તેમજ વિકસાવ્યા છે. એક પ્રાચીન સમયથી રારૂ કરીને આજ દિન સુધીના ગુજરાત તરફ નજર કરીએ તે એક વાત સ્પષ્ટ રીતે તરી આવે છે કે ગુજરાતની વેપારી સંસ્થાઓ, એનાં વેપારી શ્રેણીઓ અને મહાજનનાં વેપારી સાહસે વગેરે સતત રીતે તે વણથંભ્યાં ચાલતાં આવ્યાં છે. કેનેય ગિલિયન નામના ટ્રેલિયન ઈતિહાસવિદે સાચું જ તેવું છે કે ઉત્તરપ્રદેશ બંગાળ બિહાર અને રાજસ્થાન જેવા પ્રાંતમાં બ્રાહ્મણે રાજપૂત અને સામતની બોલબાલા હતી, જ્યારે ગુજરાતમાં તે સામાજિક મોભો ને વગ ધરાવનાર “વાણિય–વણિક હતા. “વાણિયાની જ્ઞાતિમાં જન્મેલે એ વણિક નહિ, પણ જે વેપાર રોજગારમાં પ્રવૃત્ત હેય તે વણિક” એવી એક છાપ ભુજરાતે વિકસાવી હતી. આ સંદર્ભમાં જે આપણે વિચારીએ તે રણ છે ડલાલ છોટાલાલની અનેકવિધ પ્રવૃત્તિઓ અત્યંત મહત્ત્વની બની રહે છે. જે જમાનામાં ભારતીય ઉદ્યોગ માત્ર “ગૃહવિદ્યોગ”ની જ કક્ષાના હતા, જે જમાનામાં એ સુષુપ્ત અને ચીલાચાલુ અવસ્થામાં હતા તે જમાનામાં નવા યંત્રવિજ્ઞાન અને નવી ટેકનોલોજીને આધારે કઈ નવો જ ઉદ્યોગ શરૂ કરવાનું છે કેઈએ વિચાર્યું હોય તે એ રણછોડલાલ છોટાલાલ (૧૮૨૧-૧૮૯૮) હતા. આ દૃષ્ટિએ એમાં એક મહાન પ્રોજક પણ હતા.
રણછોડલાલની પ્રવૃત્તિઓની પૂર્વભૂમિકા : રણછોડલાલના જન્મનાં માત્ર ત્રણ વર્ષ પહેલાં જ ઈ.સ. ૧૮૧૮ માં અમદાવાદ અને ગુજરાતમાં બ્રિટિશ સત્તાને પાને નખ હતા. વળી એ જ સાલમાં ઇગ્લેન્ડની મેસર્સ ગિઢડર ડિસોઝા ઍન્ડ કપનીએ ઈંગ્લેન્ડની મિલ માં બનતાં સૂતર અને કાપડનું વેચાણ કરવા અમદાવાદમાં એક પેઢી સ્થાપી એ કાંઈ અકરમાતરૂપ ન હતું. આ વખતે અમદાવાદ અને ગુજરાતને શેઠિયા-વર્ગ એના ચીલાચાલુ ધંધામાં પ્રવૃત્ત હતા, જ્યારે બીજી તરફ રણછોડલાલ એક અમલદાર હોવાને નાતે કેપ્ટન જજ કુલ જેમ્સ અને જેસ લૅન્ડન જેવા બ્રિટિશ ઈજનેરે ને વેપારીઓ સાથે ઘનિષ્ઠ સંબંધ ધરાવતા હતા.
રણછોડલાલના મિલ-ઉદ્યોગમાં પ્રવેશવા માટેનાં કારણો : રણછોડલાલ આ પ્રવૃત્તિઓથી માહિતગાર હતા, કારણ કે એમનું સંદર્ભ-જૂથ (reference ground) નાગરો કે વણિકનું નહિ, પણ બ્રિટિશ અમલદારો અને વેપારીઓનું બનેલું હતું. એમણે ૧૮૪૪-૪૫ માં વિચાર કર્યો કે “જો ઇગ્લેન્ડ હિંદમાંથી કપાસની આયાત કરીને અને કાપડ-ઉદ્યોગમાં કામ કરતા ત્વના મજૂરોને ભારે કરે મજુરી આપીને હિંદમાં કાપડ ઠાલવી શકે અને અઢળક નફે પણ પ્રાપ્ત કરી શકે તે હિંદમાં જ આ શક્ય કેમ ન બની શકે ? ગુજરાત તે કપાસને ગઢ છે. ગુજરાતમાં સારા પ્રમાણમાં વેપારી મૂડી પણ છે. ગુજરાતી વેપારીઓએ ઉચ્ચ કોટિની નાણાકીય અને વેપારી સંસ્થાઓ પણ વિકસાવી છે. મિલ સ્થાપ્યા બાદ સૂતર અને કાપડનું વેચાણ કરવા માટે સારાયે ભારતીય ઉપખંડ ઉપલબ્ધ છે.''
આવા આશાવાદ સાથે ર૪ વર્ષના જુવાન રણછોડલાલે કેપ્ટન જ્યોર્જ ફુલજેમ્સને ૧૮૪૭ માં સંપર્ક સાધ્યો. ફૂલ જેમ્સ બ્રાયન ડકન ઍન્ડ કમ્પની નામની ઈંગ્લેન્ડની જાણીતી મિલ-મશિનરીની કમ્પની પાસેથી મિલ સ્થાપવા અંગેની તમામ માહિતી પ્રાપ્ત કરી અને એ રણછોડલાલને પૂરી પાડી, રણછોડલાલે હવે આશાવાદની સાથે સાથે નક્કર પાયા ઉપર ગણતરીઓ શરૂ કરી અને એને આધારે ૩૦ ઑકટો.-નવે ૧૯૯૦
પથિક-
દીવાંક

Page #34

મિલ સ્થાપવાને પકે નિશ્ચય કર્યો, પણ એમની પાસે મૂડી ન હતી તેથી એમણે નગરશેઠ પ્રેમાભાઈ હીમાભાઈ અને હઠીસિંગ કેસરીસિંગ જેવા અમદાવાદના શેઠિયાઓને સંપર્ક સાધો, પણ શેઠિયાઓએ રણછોડલાલના પ્રસ્તાવને તરંગી ગણને હસી કાઢયો. શેઠિયાઓ તે એક જ વાકી બોલતા હતા કે “જે મિલ-ઉદ્યોગમાં નફ હેાય તે એ મુંબઈવાળા જ શરૂ ન કરે ! આપણે શું કામ અજાણ્ય રતે જઈએ ?” આવા ઉત્તરથી રણછોડલાલે વડોદરાના શાહુકારોને સંપર્ક સાથે. આની સાથે સાથે જરૂરી મૂઠી પ્રાપ્ત કરવા માટે એમણે ૨૧-૧૧-૧૮૪૯ ના રોજ “અમદાવાદ સમાચારમાં પણ જાહેરાત આપો, જેમાં એમણે ઉદ્યોગ સંબધી તમામ વિગતે આપી, પરંતુ આવા અજાણ્યા અને વણખેડાયેલા ઉદ્યોગ માટે એમને નાણાં ધીરનાર કઈ જ ન મળ્યું. છેવટે ૧૮૫૨ માં વડોદરાના શાહુકારે તૈયાર થયા. ભરૂચના અંગ્રેજી વેપારી જેમ્સ લેન્ડનને મશિનરી અને મિલ-ઉદ્યોગ માટે અન્ય સામાન ખરીદવા માટે ઇંગ્લેન્ડ મોકલવાનું પણ નક્કી થયું, પણ રણછોડલાલના દુર્ભાગ્યે આ જના પડી ભાંગી.
મિલ-ઉદ્યોગમાં પ્રવેશ : ત્યારબાદ કાવસજી દાવરે ૧૮૫૪-૫૫ માં મુંબઈમાં મિલ સ્થાપી. મુંબઈમાં બીજી કેટલીક મિલે શરૂ થઈ. આ દરમ્યાન પણ રણછોડલાલે એમના પ્રયાસે ચાલુ જ રાખ્યા, જેથી છેવટે મુંબઈની મિલોને સફળ થયેલી જોઈને અમદાવાદના શેઠિયાઓએ રણછોડલાલને સહાય કરી, જેને આધારે એમણે ૧૮૫૮ માં રૂ. ૫,૦૦,૦૦૦ની મૂડીથી અમદાવાદ સ્પિનિંગ ઍન્ડ વીવિંગ મિલ કમ્પની શરૂ કરી.
રણછોડલાલે મિલ શરૂ કરવા માટે મશિનરોને એર ઈગ્લેન્ડમાં મૂક્યો અને આ કામ માટે એમણે ઇંગ્લેન્ડમાં રહેતા પ્રખર વિદ્વાન અને રાષ્ટ્રભકત દાદાભાઈ નવરોજીનો સંપર્ક સાધે. ઇંગ્લેન્ડથી યંત્રસામગ્રી (મશિનર) દરિયાઈ માર્ગે આવવાની હતી, પણ એ અધવચ્ચે દરિયામાં વહાણની સાથે ડૂબ ગઈ. દુર્ભાગ્યે એને વિમા ઉતરાવ્યો હાઈ રણછોડલાલને નુકસાન થયું નહિં અને એમણે બીજી મશિનરી માટેના ઓર્ડર મળ્યો. આ મશિનરી ઇંગ્લેન્ડથી ખંભાત આવી અને એને અમદાવાદમાં ખસેડવા રણછોડલાલે આ મશિનરી બળદગાડામાં અમદાવાદ લાવ્યા, અમદાવાદના શાહપુર વિસ્તારમાં એ ગોઠવવામાં આવી. ૨૬ મી મે, ૧૮૬૧ ના રોજ અમદાવાડ શહેરની આ સૌ-પ્રથમ મિલનું ઉદ્દઘાટન થયું.
રણછોડલાલ વ્યવસ્થાપક તરીકેઃ રણછોડલાલ કાર્યકુશળ વ્યવસ્થાપક હતા. એઓ જાતે જ મિલના તમામ કામકાજ ઉપર દેખરેખ રાખતા. મિલ માટે જરૂરી રૂ ખરીદવું, મજૂર અને ટેકનિકલ જ્ઞાન ધરાવતા માણસોની નિમણૂક કરવી, તૈયાર માલનું બજારમાં વેચાણ કરવું તેમજ મિલના કામકાજ અંગે પત્રવ્યવહાર કરવો, આ તમામ કાર્યો ઉપર રણછોડલાલ ઝીણવટભરી દેખરેખ રાખતા. એમણે મિલના વહીવટ અને તે કરકસર અને કુશળતાપૂર્વક કર્યો કે શરૂઆતથી જ એમની મિલ નરે પ્રાપ્ત કરતો થઈ. એમણે મિલને વિસ્તાર કરીને ઉત્પાદનમાં વધારો કર્યો.
ઈ.સ. ૧૮૬૧ માં એમણે માત્ર ૬૫ મજૂરો અને ૨,૫૦૦ ત્રાકેથી સૂતર કાંતવાનું કામ શરૂ કર્યું, પણ ૧૮૬૪-૬૫ માં એમની મિલમાં ૧૦,૦૦૦ કે, ૧૦૦ સાળો અને ૫૧૫ મજૂરો હતાં. ૧૮૯૮ માં રણછોડલાલ જ્યારે મૃત્યુ પામ્યા ત્યારે અમદાવાદ સ્પિનિંગ ઍન્ડ વીવિંગ નિવમાં ૩૩,૦૦૦ ત્રાકો અને ૬૮૯ સાથે હતી. આ કમ્પનીની મૂડી રૂ. ૫,૦૦,૦૦૦ થી વધીને ૧૦,૦૦,૦૦૦ થઈ હતી. પચિા-કીપત્સવ
-નવે.૧૯૯૦

Page #35

વિસ્તૃતીકરણ: રણછેડલાલે એમના કાર્યક્ષમ સચાલન વડે શરૂઆતથી જ અમદાવાદ પિનિંગ ઍન્ડ વીવિગ કમ્પનીને સારા પ્રમાણમાં નફા કરતી બનાવી હતી. આ મિલ સધ્ધર થતાં એમણે ૧૮૭૬ માં ‘અમદાવાદ નિીંગ એન્ડ મેન્યુફેકારેગ કમ્પની' નામની બીજી મિલ કમ્પનીની રૂા. ૩,૦૦,૦૦૦ની મૂડીથી સ્થાપના કરી, આ મિલે પણ એની શરૂઆત માત્ર સુતર કાંતાથી કરી હતો. ૧૮૭૭ માં આ મિલમાં માત્ર ૯,૧૨૦ ત્રાકા હતી. ૧૮૯૮ માં રોડલાલના અવસાન સમયે અમદા વાદ નિ ગ મિલમાં ૪૪,૯૭૨ ત્રાક અને ૮૭૫ સાળા હતી. કમ્પનીની મૂડી રૂા. ૧૦.૫૦ લાખ હતી. આમ રણછોડલાલ એમના અવસાન વખતે મે મિલેના માલિક (એજન્ટ) હત!. આ મિલેની કુલ ભરાયેલી મૂડી રૂા. ૨૦.૫૦ લાખ હતી. આ મિલેમાં કુલ ૭૮,૧૮૦ ત્રા અને ૧,૬૬૪ સાળા હતી. આ સમયે (૧૮૯૮) અમદાવાદમાં ૪.૫૦ લાખ ત્રાકે અને ૫,૮૮૭ સાળા ધરાવતી કુલ ૨૫ મિન્ના હતી. આમાં રણછેડલાસના હિસ્સા નીચે પ્રમાણે હતા : અમદાવાદની મિલોની કુલ ત્રાર્કાના ૧૯.૧૯ ટકા અને કુલ સાળાના ૨૫.૫૩ ટકા.
રણછોડલાલ મિલ–ઉદ્યોગના પિતા હતા. એમની સલાહ લેવા ભલભલા જૈન અને વૈષ્ણવ શ્રેણુકા આવતા. ઘણી નવી મિલેનુ ઉદ્ઘાટન પણ પ્રેમને હાથે થતુ, ૧૮૯૧ માં અમદાવાદમાં ૯ મિલે હતી તેથી એમણે મિલે અને મિલ-મલિકાનું સંધાળ વધારવા માટે ‘અમદાવાદ મિલ ઓનર્સ એસેશિયેશન (અમદાવાદ મિલ-માલિક મંડળ)ની સ્થાપના કરી અને એ એના પ્રથમ
પ્રમુખ બન્યા.
એક નવા ઉદ્યોગના નિષ્ફળ પ્રયાસ : રણલાલ માત્ર મિલ-ઉદ્યોગવી જ સ તાષ પામીને બેસી રહે તેવા ન હતા. એમણે ગુજરાતમાં લોખંડ અને કાલસાનો ઉદ્યોગ સ્થપાઈ શકે કે નહિ એ અંગે ચકાસણી કરી હતી અને એ મટે એમણે માટી અતે અન્ય ભૂસ્તરશાસ્ત્રીય ચીજોના નમૂના ભેગા કર્યા હતા. આ ચકાસણી બાદ એએ એવા નિર્ણય ઉપર આવ્યા કે ગુજરાતના પંચમહાલ જિલ્લામાં ખાજુના ઉદ્યોગ શરૂ થઈ શકે એમ છે. આ માટે એમણે મનસુખભાઈ ભગુભાઈ અને મેયરદાસ લશ્કરી જેવા મિલ-માલિકેાની મદદથી ૧૮૮૬ માં‘ગુજરાત કાલ ઍન્ડ આયન કમ્પની'ની સ્થાપના કરી હતી. આ સાહા અત્યંત જોખમભરેલું અતે વણખેડાયેલું હોઇ કમ્પનીના સંચાલકોએ મુંબઈ સરકારને ખાણુકામ માટે પંદર વર્ષના ઈરા આપવાની વિનંતી કરી, પરંતુ મુ ંબઈ સરકાર આ વિનંતીના અસ્વીકાર કર્યાં, આધી રહ્યુછેડલાલે કેન્દ્ર સરકાર સમક્ષ ધા નાખી. એમણે સરકારને લખ્યું કે હિંદને નિન થતું અટકાવવામાં આવા પાયાના ઉદ્યોગ ધણા મદદરૂપ નાવડી, પરંતુ આ સમયે તા હિંદ સરકાર મુક્તપણે વેપારના નાંતને ચુસ્તપણે વરેલી હાઈ એ સમયના વાઈસરોય લોર્ડ કારને રણછેાડલાલના અરજી ફગાવી દીધી. આમ ગુજરાતમાં એક મહત્ત્વને ઉદ્યોગ શરૂ થવાની જે શકયતાઓ ઊભી થઈ હતી તે સાંસ્થાનિક સરકારના પ્રતિકૂળ વલણને લીધે પડી ભાંગી.
સમાપન : રણછેડલાલ ઉચ્ચ કાર્ટિના પ્રયેાજક અને સંચાલક હતા. એ જ્યારે વિદ્યાથી" હતા ત્યારે મુંબઈ યુનિર્વાસ ટીની શરૂઆત પણ થઈ ન હતી, પરંતુ એમણે એ ગાળામાં પોતાના અભ્યાસ વધાર્યાં. રણછેડલાલ સરકારી અધિકારી હોઇ અને અ ંગ્રેજી ઉપરનુ એમનું પ્રભુત્વ હાઈ એમને માટે ફુલજેન્સ અને લૅન્ડન જેવા ઔદ્યોગિક વિષયના જાણકાર માણસો સાથે પરિચય બન્યુ. આવા માણુસાની મદદ વગર એએ મિલ-ઉદ્યોગ અ ંગેના જરૂરી માહિતી ન હોત. આમ ફુલજેમ્સ અને લૅન્ડને ચિનગારીનુ` કામ કર્યુ હતુ. એમ કહેવામાં
કેળવવાનું સરળ પ્રાપ્ત કરી શકા અયુક્તિ નથી, પથિકની પાસમાં
હર
ઑટો.-નવે./૧૯૯૦

Page #36

પરંતુ રણછોડલાલ માત્ર માહિતી એકત્રિત કરીને જ બેસી રહે તેવા ન હતા, એ અત્યંત મહાવાકાંક્ષી અને મહેનતું હોવા ઉપરાંત પાકી ગણતરી કરનારા હતા. આ ગણતરીને આધારે એમને જે લાગે કે અમુક કામ કરવા જેવું છે તો એને એ “જૂ'ની જેમ ચીટકી રહેતા. આ જ કારણથી એમણે અનેક પ્રતિકૂળ બળોને સામને કરીને પણ અમદાવાદમાં મિલ-ઉદ્યોગને પાયે નાખે. બીજું દષ્ટાંત પણ નોંધપાત્ર છે. રણછોડલાલ અમદાવાદ મ્યુનિસિપાલિટીના પ્રમુખ હતા. એક પ્રસંગે (૧૮૮૨) જ્યારે એમણે અમદાવાદમાં પાણી માટેના નળની યોજના અમલમાં મૂકી ત્યારે અમદાવાદીઓએ એમને “ધરમ વટલાઈ જશે’ કહીને ગાળો દીધી હતી, પણ ભારે વિરોધ વચ્ચે પણ રણછોડલાલ પતે હાથ ધરેલી આ યોજનાને વળગી રહ્યા અને અમદાવાદમાં નળ તથા ગટરની
વ્યવસ્થાને દાખલ કરીને જ એ જ પ્યા. ટૂંક સમયમાં જ આ યોજનાઓ લાભદાયી પુરવાર થઈ તેથી જે લોકોએ એમને શરૂઆતમાં ગાળો દીધી હતી તે જ લોકોએ આ જનાઓને હોંશથી અપનાવીને એમને માટે પ્રશંસાનાં ફુલ વરસાવવાં શરૂ કર્યા. આ વસ્તુસ્થિતિ રણછોડલાલના માનસિક વ્યક્તિત્વની ખાસિયતો ઉપર પ્રકાશ નાખે છે, જે માત્ર પ્રોજકીય દૃષ્ટિએ જ નહિ, પણ જીવનના બીજા ક્ષેત્રમાં પણ સફળતા પ્રાપ્ત કરવા માટે જરૂરી છે. રણછોડલાલના વ્યક્તિત્વની ખાસિયતો હતી ઊંચા પ્રકારની મહત્વાકાંક્ષા, મહત્વાકાંક્ષા પ્રાપ્ત કરવા માટે જરૂરી તનતોડ મહેનત, પાકી ગણતરી, પદ્ધતિસર કામ કરવાની ટેવ અને એક વાર એમ સમજાય કે અમુક કામ કરવા જેવું છે તે એ પાર ન પડે ત્યાં સુધી એને “જુની જેમ ચીટકી રહેવાને સ્વભાવ. * ગુ. ઈતિ, પરિ, કલકત્તા અધિવેશનમાં વંચાયેલે નિબંધ, તા. ૨૫-૧૧-૮૮
With best compliments from Deepak Nitrite, Lirnited
Manufacturers of : * i) Sodium Nitrite
ii) Sodium Nitrate iii) Dilute & Concentrated Nitric Acid iv) Ammonium Nitrate v) Blovel-Rubber blowing Agent vi) Hexamine
vii) Guanidine Nitrate viii) Hydroxylamine Sulphate i x) Sodium Sulphate. A CLEAN ENVIRONMENT IS OUR LIFELINE AND PART OF
OUR BUSINESS Regd. Office :
Works: 9/10 Kunj Society,
4-12 GIDC Chemical Complex, Alkapuri,
Nandesari 391 340, Baroda-390 005
Dist. Baroda. (Phone : 325113/325158)
(Phone : 602331232233) (Gram : SELENICA)
(Gram: SELENICA)
(Telex: 0175-589 DNL IN) પથિક-દીપેસાંક
-નવે.૧૯૯૦

Page #37

કેરાના પીર શ્રી ગુલામઅલીશાહ
શ્રી જગદીશચંદ્ર સી. છાયા, શ્રેયસ', “પતા કુદરતકા ચલતા હૈ ખુદાકે રાઝદાસે, સદા બઢતા હે કરમ, અવલિયાકે મઝારેસે, ચર અપની રહે બલા, ચાહે તે, ખિદમત કરે ફકીરકી;
કજાકે ટાલ દેતી હે દુઆ રોશન ઝમીરાંકી.” ધર્મ અને સંસ્કૃતિના રક્ષણ માટે ખુદા પિતાના ફિરસ્તાઓને પૃથ્વી પર મોકલે છે. આવા ફિરસ્તાઓ પોતાના જીવનકાળ દરમ્યાન લેકને જીવનને સાચો રાહ બતાવે છે. એમની દુઆ પણ માનવીને ધન્ય બનાવી દે છે. અહીં એવા જ એક પીર વિશે લખવાની પ્રેરણા થઈ છે.
સૂફી સંત: ભૂજ તાલુકાના કેરે ગામે પશ્ચિમ દિશાએ આવેલી પીર શ્રી ગુલામઅલીશાહની સફેદ દરગાહ આજે પણ શાંતિ અને ભાઈચારાને મૌનસમર સંદેશ આપે છે.
પીરશ્રી ગુલામઅલીશાહ ઈસ્માઈલી ધર્મગુર પીરશ્રી દ્દીનના વંશજ હોવાનું મનાય છે. એ તુર્કસ્તાન અફઘાનિસ્તાન ઈરાન તથા સિંધથી ફરતા ફરતા ગુજરાતમાં ધૂળકા અને ત્યાંથી કચ્છમાં કેરા આવ્યા હતા. કેરાની પવિત્ર અને પ્રતાપી ભૂમિમાં જ એમાં સ્થાયી થયા હતા. કેરામાં એક ટેકરી પર વૃક્ષ નીચે એઓ રહેતા, જયાં ભૂતને વાસ ગ . પીરને વળી બીક શાની?
એઓ સુફી સંત હતા, પિતા સાથે ઊન(સૂફ)ને ધાબળો સખતા. દુખિયાં અને પીડિત એમના આશીર્વાદ લેવા આવતાં. પીરથી એમની મન:કામના પૂર્ણ કરવા.
- બ્રહ્મજ્ઞાન: વેદાંત અને એવા અનેક ગહન ગ્રંથોના અભ્યાસી એવા પીર છીએ હિંદુધર્મ પ્રત્યેની લાગણી “બ્રહ્મજ્ઞાન” જે ગ્રંથ લખીને વ્યક્ત કરી છે. પોરબીના કહેવાતા ચમત્કાર અને બ્રહ્મજ્ઞાનથી કે આકર્ષિત થતા અને એમના અનુયાયી બની જતા. ઠેઠ કાઠિયાવાડ અને સિંધમાં પણ એમની ખ્યાતિ વધી હતી અને ત્યાં પણ એમના અનુયાયીઓ બન્યા હતા. જો કે એમને “પીર' તરીકે પૂજવા લાગ્યા. બ્રહ્મજ્ઞાનનો ગ્રંથ પીરશ્રીના હસ્તાક્ષરમાં લખાયેલું હતું, એ સાચવી રાખવામાં આવ્યો હતો, પણ કોઈ એક વખતે બ્રિટનથી આવેલા એક અભ્યાસ મહિલા મંચ પર છેઆ પવાની શરતે લઈ ગયેલાં, પણ પાછો મોકલ્યો જ નહિ. એ ગ્રંથ જો આજે હેત તે ધામ છે અને ખાસ વૃત્તિ ધરાવતા લેકે માટે ઘણું જ મહત્વ બની રહેત, એ મંચ અબી લિપિ અને સિંધી ભાષામાં લખાયેલ હતા એમ કહે છે.
શ્રી. માર્ક કરાયભાઈ મહેતાએ પીરબાની બે રચના મેળવી છે. એ ગ્રંથમાંથી કેટલીક રચનાઓ ઉપલબ્ધ છે:
“ તું હી. આપ સવારો સાર શું અને તાકી કરે રાણગાર; નેનું કાજલ નેહકા, પિયુ, કરો ગલકા હાર. સઘળા સહાગ રતન શિર કસીએ,
તાકા નેહ જિસ મહિ લઈએ.” ગુજરાતી અને હિન્દી મિશ્રિત ભાષામાં રચાયેલી આ રચનામાં ભક્તને પ્રિયતમને મળવાની ઝંખના છે. સત્યને શણગાર સજી, જ્યનેમાં પ્રેમનું કાજળ આંજી પ્રભુના ગળાને હાર બનવાની ઉત્કંઠા એમ કટે.-નવે ૧૯૦
પથિક-દીપિસવાંક
૩૪

Page #38

જણાય છે. પ્રભુ સિવાય આ સંસારમાં કઈ સાર નશ્રી, અર્થાત્ પ્રભુની ભક્તિમાં તન્મયતા દ્વારા પ્રભુને પ્રેમ સોંપાદિત કરી શકાય એવા દાવ છે. ભક્તકવિયત્રી મીરાંએ પોતાના પતિ પણ ઇશ્વર જ છે એમ કહી, શણગાર સજી ‘પગ ધૂધરૂ બાંધ મીરાં નાચી થી” એમ લખે છે, પીશ્રીની રચતામાં પણ સત્વના શણગાર સજ્જને ઈશ્વરને મળવાની ઉત્કંઠા દર્શાવાઈ છે. એએ લખે છે :
“કાજલ લ મુખથી ખેાલ, હુંસી હસી લાગે તિસ મુખ છેલ; તેલ લૈલ શિર કધી સારે, તિસ ગલે બાંહુડી પિયા પિયા રે... પિયુ બિના જો કરે શણગાર, તિસ ગલે લાગે જલદ અંગાર; પહેરી આભરણુ લેક ન આવે, ‘શા' સોાત્ર સા કથૂ કર પાવે ’
ખેલવુ તા }ાયલ જેવુ મીઠું-મીના પ્રિય થવા માટે એ જરૂરી છે. સત્યરૂપી ૠગાર સજી, પ્રિયતમ પ્રભુના ગળે હાથ ભેરવી ઇશ્વરમય થઈ જાય તેા જસોભાગ્ય પ્રાપ્ત થાય, અન્યથા શકાર સજવે પણ વ્યથ છે, આડ ંબર છે. ઇશ્વરની કૃપા મેળવવા શ્રદ્દા જરૂરી છે એમ એમણે લખ્યું છે.
આ રચનામાને ટૂંક મારાંશ છે: ‘અનલ ક’=‘એ તુ છે.'
મૃત્યુના અગમ-સ કેતઃ પીરશ્રી એક વખત એમના પુત્ર અકબરશાહ સાથે કરાંચી ગયેલા ત્યાં એમને મૃત્યુને અગમ-સ ંકેત થયે! તેથી એમણે ત્યાંના પોતાના અનુયાયીઓને આજ્ઞા કરી કે “મને કરામાં એ ટેકરી પર દફનાવો, જ્યાં હું ધર્મપદેશ દેતે.’ એમના નશ્વર દેહ તો ઢળી પડયો. કરાંચીના ખાજાએાએ તે ત્યાં જ એમને દનિર્વાધ થાય એ યેગ્ય લેખ્યુ અને બીજે દિવસે એ વિધિ કરવાનું નક્કી થયું. કહેવાય છે કે ત્યાં ચમત્કાર થયે! : જેમ સંત કબીરના મૃતદેહના બદલે ફૂલને ઢગલો થઈ ગયા હતા તેવુ અહી પણ બન્યું. સવારે જ્યારે જતાામાં સૌ જુએ છે તેા પીશ્રીનું શબ ગાયબ હતુ, પણ એ સ્થાતે ક્લેને ઢગલો પડયો હતો, શબ તે! કેરા આવી ગયુ` હતું, જ્યાં એમ દફત– વિધિ થવાના હતા ! આથી કરાંચીના ખેાભાઈએ પણ પોતાની ભૂલ સમજી ગયા. ત્યાંથી એમના જનાજો કાઢી કેરા લાવવામાં આવ્યે અને ત્યાં એમના શને પૂરા માન સાથે દફનવિધિ થયે તથા પછીથી ત્યાં દરગાહુ બધાઈ.
પીરશ્રીના જીન્નતનશીન થયાની જાણ થતાં એમનાં ધર્મપત્ની કેરા માર્થા, સ’. ૧૮૬૪ માં એમના પુત્ર અકબર હું મુંબઈ જતા હતા ત્યારે માત્ર ૧૫-૧૬ વર્ષની કરશે રવસ્થામાં અકાળ અચાનક અવસાન પામ્યા. (અકબરશાહને માંડવીમાં નાવેલા તેથી હું એમની દરગાહે છે.) આ અવસાનથી ખીખીને ઘો જ આઘાત લાગે..એમણે સ’. ૧૮૮૪ માં દેડ છેડચો ત્યાંસુધી એએ પીરશ્રીની તુત પાસે પૂજા-સ્થાનમાં અનેં સદાવ્રત ચલાવી સમય ગાળતાં, સત્ર1 આજે પણ ચાલે છે તેમાં જ્ઞાતિના કાઇ જ ભેદભાવ લેખાતે નથી. અગાઉ સદાવ્રત ચાલતુ' ત્યારે એ માટે જોઇતી સાધનસામગ્રી પર કોઈ જ જકાત પડતી નહિ ત્યારે ગાડાં કે અન્ય કઈ વાહન દ્વારા કે પગપાળા જતા આવતા યાત્રિકા-મુક્તે પાથર્ણ પાણી અને માટીનાં કારાં વાસણ વગેરે ત્યાંથી મળી રહેતાં. ગરીખાતે પ્રત્યેકને ૩ શેર(૭૬ તાલ)નાં લેટ મીક્રુ ડુંગળી વગેરે અપાતાં. ત્યાં પ્રાણી પ્રેમની હત્યા
નહાતી થી.
દરગાહનુ' દશન : પીરશ્રીની દરગાહનાં દર્શને જવા માટે પ્રથમ તા ઊંચા પડથાર પરથી પસાર થવુ' પડે. એ પડયાર ૨૫ ફૂટ લાંબો અને ૧૨ ફૂટ પહેાળા છે. વચ્ચે વચ્ચે બે અઢી અને ત્રણ ફૂટ ઊંચા પાકા ઓટલા બાંધેલા છે. અડી' એક મેટા એટલે ૨૭ ફૂટ પહેાળા અને ૩૭ ફૂટ લાંખે છે તેને સૌ ‘હુજી માણીવાળા' એટલે કહે છે. શ્રી મુમાણી મૂળ કેરાના હત!, પણ બધા૨ે મુબઈ પથિક-દીપાવ્સવાં એંટો.-નવે. ૧૯૯૦
૩૫

Page #39

વસતા હતા, એમણે એ ઓટલે બંધાવ્યું છે. એની ઉત્તર તરફ એક પરબ રાખવામાં આવે છે તેને ખર્ચ શ્રી હબુઆણુ ભગવતા. આજ પણ એમના વંશજો પ્રતિવર્ષ મેળામાં પરબને ખર્ચ ભોગવે છે.
પડથાર ઓળંગી નાકામાંથી પસાર થઈએ ત્યારે પીરશ્રીની દરગાહની ભવ્યતાનાં દર્શન થાય, પચીસેક પગથિયાં ચડતાં ૧૨૫ ફૂટ લાંબે અને ૩૫ ફૂટ પહોળે ઓટલે આવે છે ત્યાં ઉત્તર તરફ પંચતને પાક અ.સ.ની જગ્યા છે તેમ માને મકબરો છે તે પીરશ્રીની હયાતીમાં બંધાયે હેવાનું કહેવાય છે. પંચતન પાક સ્થાનકમાં (૧) હઝરત મહંમદ, (૨) હઝરત અલય સલામ, (૩) ફાતમા, (૪) હસન અને (૫) હુસેનનાં સ્થાનક છે.
દરગાહને પ્રથમ દરવાજે તાંબાને અને બીજે ચાંદીને છે. અલબત્ત, તસ્કરોએ એને હાનિ પહોંચાડી છે.
દરગાહમાં પીરશ્રી અને એમનાં ધર્મપત્નીની દરગાહે આવેલી છે. (“કેશને કજો” નામના પુસ્તકમાં આ વિશે વિસ્તૃત માહિતી છે.)
દરગાહની બહાર ૬૨ ફૂટ લાંબે અને ૪ ફૂટ પહોળો એક છે. ત્યાં વયે પીરશ્રીના પુત્ર અકબરશાહનું સ્થાનક છે તે ત્રણ ફૂટ લાંબું અને સાડા ચાર ફૂટ પહોળું તથા ત્રણ ફૂટ ઊંચું છે. ત્યાં પણ પ્રથમ તે પીરની દરગાહ જેવી જ મેટી દરગાહ અને કુબે કરવાની યોજના હતી, એ. માટે પાયે પણ ભરાઈ ગયું હતું, પણ એમ કરવાથી મેળા વખતે જગ્યાની સંકડાશ થશે, પ્રવાસીઓને ખુલી હવા પણ નહિ મળી શકે, એ વિચારથી એ યાજના માંડી વાળવામાં આવી હતી.
દરગાહની આસપાસ પ્રાંગણમાં એરડાઓની હારની હાર છે ત્યાં મેળા વખતે પ્રવાસીઓ ઉતારા કરે છે. અહીં નગારખાના ઉપરાંત વિશ્રામ લેવા માટે છતરડી પણ છે. દરગાહની બહાર નીચામાં ખજાનું કબ્રસ્તાન છે ત્યાં કેટલીક કબર પર જ્ઞાનથી સભર શાયરીએ લખી છે.
પાણીનું એક પરબ દરગાહની બહાર પથાર પર રહેતું તેમ એક પરબ નાકાની અંદર પણ રહેતું. સં. ૧૯૮૯માં મુંબઈવાળા શેઠ ફાઝલભાઈએ એમના મહૂમ પિતાજી શ્રી. અલારખિયા વિશ્રામના આત્મા(હ)ને કલ્યાણ અર્થે પરબ બંધાવી આપ્યું, જેનો ખર્ચ એઓ એ સમયે ભોગવતા. અગાઉ ત્યાં છત નહતી ત્યારે માથે કપડું વીંટાળીને પણ પરબ ચલાવતા. પીરશ્રીની દરગાહ પાસે બગીચે અને કૃ પણ હતા. (સૌજન્ય “કેરા કજિયો’ પુસ્તક)
મેળે ગઈ કાલ અને આજ : સાડાત્રણસો ફૂટ ઊંચાઈ પર આવેલી પીરશ્રી ની દરગાહ ખુલ્લી હવા ખાવા માટે યોગ્ય સ્થળે છે. “સો દવા, એક હવા' એ કહેવત મુજબ ઘણું દડી ઓ અહીં રહી રોગમુક્ત બન્યાં છે. પ્રતિવર્ષ ચૈત્ર માસમાં અહીં મેળો યોજાય છે તે ત્રણ દિવસ ચાલે છે. દરગાહ પર ન વિજ ચડાવવાની વિધિ કોઈ પણ જ્ઞાતિજન કરી શકે છે. મેળામાં હિન્દુ મુસલમાન એક થઈ ઉત્સાહભેર ભાગ લે છે ત્યારે કે મી એકતાનાં અનેરાં દર્શન થાય છે
અગાઉ આઠ દિવસ સુધી એ મેળે જાતે ત્યારે છેલ્લા દિવસે વિવિધ દેડધોએ જાતી, જેમાં (૧) 'ટેની હાર, (૨) કાવર છે બેની, (૩) નાના કદના ઘડાઓ , (૪) બળદગાડીઓની અને (૫) મા રાની, જેમાં પ્રથમ વાર સ્પર્ધામાં વિજેતા થનારને ચાંદીને હાલે અને પુરુષની દેડસ્પધામાં વિજેતા થનારને રૂ. ૧ર૧ ની કિંમતનાં કપડાં બાપવામાં આવતાં. આ ઈનામોની રકમ ફાળો કરી એકત્ર થતો, પણ પછીથી કેટલોક સમય એ ખર્ચ મૂળ સુઘરીના, પણ ધંધાથે ટાંગાનિકા વસતા શેઠ ઓસમાણ હારૂ ન લેનાર પતે ભેગવતા. આજે પણ આવી કઈ પધ જવા ઉત્સુક હેય તે દરગાહના ટ્રસ્ટીઓ સહકાર આપવા તત્પર છે. રાત્રે કવાલીઓની રમઝટ માણવા જેવી હેપ છે. ઠે. મૂપશાળા, કેરા-૩૭૦૭૩૦ 38 કટે--નવે.૧૯૯૦
પથિક-દીપોત્સવ

Page #40

તળાજાને ગાલણુ વાળા (P)
[લાકવાર્તા]
સૌરાષ્ટ્ર પ્રદેશમાં એક કહેવત પ્રચલિત છે તે નીચે મુજબ છે : ‘મૂઆ
ગાડાં ભરે.' એના સ'દ'માં એક દેહા મળે છે :
“અધ મૂડી અધ કાલ, ઊભે ધર આવુ નહીં !
મૂઆ પછી માલ, ગેલણુ મર ગાડાં ભરે.”
એક જૂના પુસ્તકના પાના ઉપર નજર ગઈ, વાર્તા વાંચવામાં આવી,૧
એક સમયે વિશાળદેવ વાધેલાના સમયમાં તળાજામાં ગેલણ વાળા નામના રાજવી હતા, એની સત્તા તળાજા-વાળાક પ્રદેશ ઉપર હતી. ગાલણ વાળાને પાટણપતિ વિશળદેવ સાથે મૈત્રી હતી
કાઈ સમયે ગાલણુ પાટણપતિના મહેમાન બન્યા. એમાં એક દિવસ તે મિત્રો ધૈડેસવાર થઈને ફરવા ગયા ત્યાં વિશળદેવની નજર સુઘરીના માળા ઉપર પડી. સુધરીએ એક વૃક્ષતી ડાળે માળા બનાવેલ તે ત્યાંથી ભગાવીતે બીજે દ્વિવસે સભામાં રજૂ કર્યાં અને કહે :
“સામ તા! જુએ, આ નાનું પક્ષી હોવા છતાં એને ઈશ્વરે કેવી બુદ્ધિ આપી છે ! કેઈનાથી પણ ન ખતે તેવે માળે ગૂંથીને બનાવેલા છે. આવે માળા મનુષ્યથી કઇપ ન બની શકે.''
ત્યારે ગેલણુ વાળા ઊભા થÉને મેલ્યા : “મહારાજ, મનુષ્ય એ પ્રભુની પ્રતિકૃતિ છે. નર ચાહે । કાંઈ પણ કરી શકે. કર્યાં ક્ષુદ્ર પક્ષી અને કા મનુષ્ય ! આપની આજ્ઞા હોય તા હુ` માળે ગૂથી આપું.”
રાજાએ ગેલગુતે એક માસના સમય આપ્યા, સત્ર વાત પ્રસરી ગઈ, રવાસમાં પણ વડારા મારફત વાત પહેાચી. વિશળદેવની એક રાણીનુ નામ નેત્રમ હતુ. તેણે પણ આ સંવાદ સાંભળ્યે, તેથી ગેરલણ વાળાને જોવાની અભિલાષા છે.
દરબાર શ્રી ભાજવાળા પછી માલ, ગેલણ મર
કાઇ પણ યુક્તિ લડાવી રાણીએ એનુ દર્શન કર્યું માડુ પામી છતાં વિયાવું કે જેવાં રૂપ છે તે પ્રમાણે ગુણવાન છે કે નહિ એની પ્રતીતિ માળાની ગૂંથણીથી થશે.
એક માસ પૂરા થયા. ગાલણે સૂત્રરીના માળા જેવા જ આભેખ માળેા બનાવીને એ વિશળદેવને ભેટ ધર્યાં. એ જોઈને સર્વે સભાસદો સ્તબ્ધ બની ગયા, વાહ વાહ પોકારવા લાગ્યા.
રાણીવાસમાં જાણ થતાં નેત્રમે એ મળે જોવા માટે મગાગે. નેત્રમ પ્રસન્ન થયેલ, પણ માળાની ગૂ થણીથી તે મુગ્ધ થઈ ગઈ, ત્યારબાદ કહેણુ માકહ્યું :
પથિક-દીપાસવાંક
મહિપત, શિરના મડબ્લ્યુ' છે। શાભાને સજ્જ,
તેત્રમા તુ તંત્ર છે, એ વિષ્ણુ અવર અગ્રાજ || વિશળ વાર જી વાં, મળી ખીર છું. માન,
ગોલણ હંસ સમેા ગણાં, ક્રરો જૂજવાં કામ શા સૂરિયુ જ સગા, કોર્ડ માળા કરતિયું, ગૂંથણ્ય ગણિયાંહ, ધન્ય તળાજાના ધણી !!! મહિપત વિશળ મેડ, શીશ હુંદા શાભાગરા, પણ નેત્રમ-નેત્ર સ ંજોડ ગણીએ ગણુસર, ગાલણી ||૪||
ઓકટો.-નવે. ૧૯૯૦
ગેલનુ રૂપ જોઈને તા ગાલને વડારણ ભારત
३७

Page #41

www.kobaur
વિશળ જળ, હું જે વાં, ગેલણ હંસ ગણેજ, તું અળગાં કર તેજ, ગણ ભગવ્યને, ગેલણા આપા ગોલણ માળા ગૂંથિયે, મન ગૂંથાણે મેય,
નર અવર-શું ને'ય નડે નેત્રમને હવે ! ” [ (1) મેડ–મુકટઅમ્રાજ-અગ્રાહ્ય. (૨) વારિ-પાણી. ખીર-દૂધ. (૪) ગણતર-ગુણવાન. (૫) પૈ-દૂધ (૪) અવર-બીજા નેડ-સ્નેહ, ] પત્રના જવાબમાં કાગળ લખી રાણીને ઘણી જ સમજાવી. એના જવાબમાં રાણીએ એક દહે મેકઃ
“હું મોતી, તું હંસ, ભાવે ભોગવ્યને, ભલા,
વાયસને હેય વંશ, ગણું ન ધે, ગેલણ || [ () વાયસ-કાગડે. ]
એ વખતે ગોલણ વાળાએ લખ્યું કે “જો તું પ્રેમસરિતા છે તે હું તળાજે સાગર બનીને બેઠે છું. ચાલી આવ્ય.”
નેત્ર યાત્રાને બાને પાટણથી નીકળીને તળાજા પહેચી ગઈ. વિશળદેવને જાણ થતાં તળાજા ઉપર ચડશે.
ગોલણને કહેણ મોકલ્યું કે “રાણાને સોંપી આપે, નહિ તે વાળાક પ્રદેશને ઉજજડ કરી નાખીશ.” ગોલણે નેત્રમને સોંપવાની ના પાડી. લડાઈ થઈ. ગેલણ જીવતે પકડાયો.
નેત્રમને મેળવવા ગોલણની રિબામણું શરૂ કરી, પણ ગેલણ ન માન્યા. ત્યારે એને કહેવામાં આવ્યું કે “તેં નેત્રમને ક્યાં છુપાવી છે એ બતાવી આપ અને સેપી દે તે અજય-વચન આપી તળાજાની ગાદી પાછી સુપ્રત કરી દઉં.” વચન દીધું છતાં ગોલણ ન માને.
પછી તે ગેલણ ઉપર ગાડીનાં હાલર હાંકી મૃત્યુદંડ આપવાનું નક્કી કર્યું. જ્યારે ગાડાં ચલાવવાની બધી તૈયારી થઈ ગઈ તે ટાણે ગોલણ નીચે મુજબ છે :
અધ બૂડી અધ વાલ, ઊભે ધર આપું નહિ,
મૂઆ પછી ભાલ, ગોલણ ભર ગાડી ફરે [ (૮) મર-ભલે. ] ગેલણ વાળે મોતને ભેટયો.
હકીકતની દષ્ટિએ વિચારતાં આ મજાની દતકથા જ લાગે છે. આવો કોઈ પણ પ્રસંગ બનેલ હેય એવું ગણવું અશક્ય લાગે છે.
પાટણની ગાદી ઉપર વિશળદેવને રાજ્ય-અમલ ઈ.સ. ૧૨૪૩ થી ૧૨૬ ૩ સુધી (વિ.સં. ૧૨૯૯ થી ૧૩૧૯)ને આવે
આ સમયમાં તળાજા ઉપર વાળાઓનું શાસન નથી, ઈ.સ. ૧૨૦૩ તે જગમાલ મહેરને લેખ જોતાં તળાજા ઉપર જગમાલ અધિકાર ભગવતે હવે, કારણ કે જગમાલ મહેર ૧૨૦૩ માં તળાજામ મંદિર બંધાવે છે. જે એની હકુમત ન હોય તે મંદિર બંધાવે નહિ. પાછું તળાજ એવું તીર્થ નથી કે એની હકુમત હેય છતાં મંદિર બંધાવે
આમ વિચારતાં એ નિર્ણય ઉપર આવવું પડે છે કે ઈ.સ. ૧૨૦૩ પહેલા તળાજા વાળાઓના હાથમાંથી છૂટી ગયેલું. વિશળદેવના શાસન વખતે તળાજા ઉપર કોઈ પણ વાળા–વંશના રાજાનું
[અનુ. પાન ૪૮ નીચે ઍક -નવે./૧૦ પથિક-દીપેસવાં
- ૩૮

Page #42

વટને ખાતર... કિકથા)
શ્રી ચંદ્રકાંત પટેલ બાના બરછટ ધારાળ પ્રદેશ ઉપર સંધ્યાના ઓળા ઊતરી રહ્યા હતા. સૂરજ-નારાયણ પિતાની રતવરણી આંખે નિચોવી, રક્ત ટપકતી કાયાને સંકેલી વીર યોદ્ધાને શોભે તેમ થાકેલા અતિથિની માફક અવનિના પેટાળમાં સમાઈ જવા ઝડપથી ડફે ભરતા આગળ વધી રહ્યા હતા.
આ વગડે ધીમે ધીમે સુનકાર થતો રહ્યો હતે. દિ ઝાવઝડ હતે.
સં. ૧૭૨૦ ને એ અ હતા. ત્યારે આજનું વાડાસડું “વાડલપુર' તરીકે ઓળખાતું ખેબા જેવડું ગામડું હતું. ગામમાં સુનકાર છવાઈ ગયો હતો. માણસનાં મે પરનું હીર હણાઈ ગયું હતું. નર વિનાના ચહેરા લઈને બેઠેલા વાડલપુર ઉપર આફતના પડછાયા તરી આવ્યા હતા.
બામાજી ગાયકવાડ અને માણાવદરના નવાબ કમાલુદ્દીનનું સૈન્ય યુદ્ધ કરવા માટે એક થઈ વાલના કાંઠા ઉપર ડેરાતંબુ તાણ પડયું હતું.
વાડલપુરના અડીખમ આહીર ડાંગર કાંધા અને નાગપાળ તરફથી ખંડણી ભરવામાં નહોતી આવી. આ જ કારણથી યુદ્ધના મંડાણ થયાં હતાં. - રાતનો બીજો પ્રહર થવા આવ્યું હતું. વાડલપુરના બાલવી માના મંદિરમાં ઘંટારવ થવા માંડ્યો છે. એક એકવીસને ભારે પડે તેવા આભને ટેકા દેનારા અડાબીડ આહીરોની ભીડ જામી છે. મંત્રોચ્ચાર અને સ્તુતિઓ બોલાય છે. મંદિરને ઘૂમટ મુંજી રહ્યો છે. કવિ બારેટ હમીરજી સ્તુતિ ગાઈ રહ્યા છે:
“ચિંતા-બઘન-બિનાસની ને કમલાસની સકત, વીસહથી હંસવાહિની માતા દેહ સમત. દેવી વકળ વસિયે ઇસવરી, માડી વકળ વેસિયે ઇસવરી.”
થોડી વારે શાંતિ પથરાઈ, અડીખમ આહીર બાલવી માતાજી પાસે જાણે બાળક થઈને હાથ જોડી ઊભા છે..કઈ કઈની મૂછે વી છીના આંકડા જેવી વળ ખાઈ આંખેને આંબી રહી છે, તે કોઈની લીબુની ફાડ જેવી લાલ રતુમડી આંખે દૂર છતાં નરમાશ દેખાડી રહી છે. પાંચ હાથ પૂરા અને શરીર લથબથ એવા આહીર અટાણે માતાજીને ચરણમાં માથાં નમાવીને ઝૂકી ગયા છે. મા.... મા-ભા...એવા અંતરના પિકારે મંદિરના ઘુમટમાં ગુંજે છે.
“ભાયે.હમીર બારોટે સૌ ભણી નજર નાખતાં ઉમેર્યું.
ભાઈ ડાંગર કાંધા, ભાઈ નાગપાળ, ભાઈ જળુ, અરજણ, કાના, રાયમલ... આપણા સૌની માથે અટાણે આફતના ડુંગરા ખડકાણા છે, આપણે કેઈનું યે બગાડ્યું નથી, પણ આપણુ પર અટાણે રાજના ખફા નજર છે. આપણે સંધાય પણ (પ્રતિજ્ઞા) જે માતાજી પાસે ને હીમ-ખીમ આ મામલે પતાવી ઘો.”
“હા, મળી મા.” બધા હાથ જોડી ઊભા રહ્યા.
ભલે બીજું પણ અમે લઈયે છે કે જ્યાં લગણ શત્રુને હરાવશું નંઈ તાં લગણું અમે ગામમાં પાછો પગ મૂકશું નઇ.”
પ્રાગડના દેરા ફૂટયા. રવિભાણ પૃથ્વીનું પેટાળ ચીકી બહાર આવ્યા ત્યારે વાડલ નદીના પાણીમાં પચીસેક આહીર જવાને અને હમીર બારોટ પાણીની અંજલિ ભરીને સુર્યદેવને અર્થ આપતા નમન કરે છે; પથિક-દીપેસવાંક
એ ન ./૧૯૯૦

Page #43

ભલે ઊગા ભાણ, ભાણ, તુમ્હારા ભામણા,
મરણ લગણ માણ રાખે, એ કશ્યપ રાઉત...!” હમીર બારોટ પાણીની અંજલિ મૂકે છે ત્યાં ગામમાં રીડિથ થયો: ઘેર ઘેરથી છ માટી હેય ઈ સંધાય નીકળી પડે.
ડી વારમાં તો હાથ આવ્યું હથિયાર લઈ આહીરોના દૂધમલિયા જવાને, બુદ્દાઓખમકારે જાણે ઘાવ દેતા-માતના મોભીઓ એકસામટા વછૂટયા ..ધરતી ધગવા લાગી સામે છાવણીમાં રણશીગાં ફૂંકાવા લાગ્યાં.
કડાયા, અરબી, મકરાણી, ખેરાસા એવા જાતજાતના પાણી પંથ ને આભને ટેકો દે તેવા ઘોડાઓ ઉપર ગાયકવાડી ઘોડેસવારે અને મકરાણીઓ....હર હર મહાદેવ...યા..અલ્લાહવા ખુદા-રહમ. રહમ...કરતા અસવાર થયા,
જે મોરલીધર...જે સેમિનાથ. જે બાલવીમા.. એવા અંતરના ઊંડાણમાંથી સરી પડેલા પિકાર સાથે આહીર દ્ધા રણજંગમાં તૂટી પડ્યા, સામસામા ઘા થવા લાગ્યા. એક જણ એકવીસને ભારે પડે છે. એક એક જણ મણિયે થઈને રણભૂમિમાં ઘૂમે છે. ત્યારે કવિ હમીર ભલકારા કરે છે..ખમ્મા, ડાંગર કાંધ.. ખમ્મા...ખમ્મા, બાપ નાગાજણ...ધન્ય..ધન્ય, બાપ નાગપાળ, વાહ વાહ, મારા સાવજ જળુ,
“સરણ ત્રાણુ સહસી અડળ, વચન એક રણ બુદ્ધ
ખેલાડી ખાગ ત્યાગ ર, વે રાજપૂત વિશુદ્ધ” ભલે બાપ નાગપાળ...ભલે બાપ કાંધા...જોજે, પાછી પાન મ કરતા, ન ઈ રિરાન ભગવાનના ના મને ડાઘ લાગશે, બાપલા...રંગ મળદ રંગ રે નાગાજણ..
નાગાજણનું એક અંગ છૂટું થઈ ગયું છે. એ એક હાથે તલવાર લઈ વાવાઝોડાની જેમ દુમને ઉપર ધસી રહ્યો છે. એના મોઢા ઉપર લોહીના રગડા...રિયાની જેમ ધખ ધખ...વહી રહ્યો છે, જેને એક હાથે એ લૂછતા જાય છે.
પિતાના ગામની રક્ષા કાજે ને વટને ખાતર એ આહીર જવાનડાએ દુશમન માથે સોઈ ઝાટકીને જનોઈવઢ ઘા કરતા જાય છે. બપોર થતાં તે ઘણા આહારી ને સન્યના માણસે ખપી ગયા...ત્રાસ ...ત્રાસ..વરતાઈ રહ્યો.
“આવ.. આવ, સમરખાન સરદાર બાપ, તુંય આહીરનાં પાણી જેતે જા.” આટલું કહેતા ડાંગર કાંધે તલવાર લઈ સરદાર સામે ગડગડતી હડી કાઢી, સોઈ ઝટકીને ભાલાને ગા કર્યો, પણ ચકેર સે .એ વખત પારખી નીચે નમી ગયે, વાર ખાલી ગયો.
યા...અલાહવા ખુદા..પકારને સમરખાન ભૂખ્યા વરુની માફક ડાંગર ઉપર કૂદી પડ્યો. નાગાજણ મદદે ગમે તે એ પણ બે-ચાર શત્રુને ઢાળીને ઢળી પડ્યો.
વાડલપુરમાં સન્નાટો છવાઈ ગયે. ગામમાં કિકિયારી શેઠી. આહીરો મરણિયા થયા. બાબી સૈન્યને સરદાર સમરખાન પાછું વળીને જુએ છે ત્યાં ઈંદ્રની અપસર જેપી કમળ છાં કરડીએવી આહીરાણીઓ ડત આવે છે. કોઈના હાથમાં સાંબેલાં છે, તે કેઈના હાથમાં નાગી તલવારે છે, તે કોઈના હાથમાં બરછી ભાલ સુરજનાં કિરણમાં ચમકતાં આવે છે. જોગમાયાઓ જાણે રમવા નીસરી હોય એમ જય જે બાવા... જય ભવાની ના પતિ સાથે રણમે કાઠિયાવાડી સેરનું ખમીર ઝળકાવતી દેટ મેલડી માવે છે,
[અનુસંધાન ૫. ૪૪] ટે-નવે.૧૯૯૦
પથિ--દીપભવાંક

Page #44

રસ- ત (લોકકથા)
શ્રી ઠાકરસી પી. કંસારા “એક જવાલ જલે તુજ નેનનમાં, રસ-જાત નિહાળી નમું હું નમું ! એક વીજ જલે નભ-મંડળમાં, રસ-રેત નિહાળી નમું હું ન !” કવિ નાનાલાલ- જ્યા જયંત” કચ્છના અંજાર શહેરના ગંગાનાકા બહાર પૂર્વમાં આ વરે એક કિલો મીટર દૂર એક જૂના વખતનું સ્થાનક આવેલ છે તે જેસલ-તોરલના સ્થાનક તરીકે સેંકડો વર્ષથી વિખ્યાત છે. દર વર્ષે રૌત્ર સુદિ પૂનમને રોજ અહી મેળો ભરાય છે અને કચ્છમાંથી જેસલ-પાતરા તરીકે ઓળખાતા જાડેજા રાજપૂતે તથા અન્ય લેકે તેમ સૌરાષ્ટ્ર તળ-ગુજ રાત અને રાજસ્થાનમાંથી અનેક ભક્તો તથા અસ્તિક જેસલતોરલની સમાધિનાં દર્શન માટે યાત્રાએ આવતા હોય છે. આ સંબંધમાં આ નીચે દર્શાવેલ ગવાતું ભજન વિખ્યાત છે
“બેલીડા, હાલેને અંજાર, એવી જાતરા કરવી તે જેલ પીરની રે હે છે.”
આ જેસલ તથા તેરલનાં જન્મસ્થાન જવને તથા સમય વિશે જુદી જુદી દંતકથાઓ જૂના સમયથી કચ્છમાં તેમજ સૌરાષ્ટ્ર તથા રાજસ્થાનમાં પ્રવર્તે છે. કચ્છ અને ખાસ કરીને અંજારમાં પ્રચલિત દંતકથા પ્રમાણે જેસલ જાડેજો એક રાજકુમાર હતો અને પઈ પણ કારણસર એ લુટાર બનેલો હતો તથા અધમ જીવન ગાળતા હતા. કચ્છ તેમજ સૌરાષ્ટ્ર વગેરે પ્રદેશમાં લૂંટફાટ કરીને એ અંજારમાં ગંગાનાકા બહાર આવેલ કાજલીવન તરીકે પહેલાં એળખા ના આમલીનાં વૃક્ષોના ગીચ જંગલમાં આવેલ પોતાના સ્થાનમાં આવતા અને રંગ-રાગ માને. એણે એક વખત કાઠિયાવાડમાં એક ગામના ગરાસિયા સાંસતિયા કાઠી પાસે “તેરી' નામની એક પાણીદાર ઘડી હોવાનું જાણીને તથા એની પ્રશંસા સાંભળીને એ ચારવા માટે એના મકાનમાં એક જ મધરાત વખતે પ્રવેશ કર્યો. એ વખતે એ શાક્તપંથી ભક્ત સાંસતિયાના મકાનમાં ભજનને કાર્યક્રમ ચાલુ હતો તેથી ભજને પૂરાં થાય અને ત્યાં ભેગા થયેલ ભક્ત ચાલ્યા જાય ત્યારબાદ ઘડી ચોરી જવી એવા ઈરાદાથી જેસલ ધેડીની ગમાણમાં ઘાસ નીચે છુપાઈને પડી રહ્યો. અજાણ્યા માણસને ગમાણમાં છુપાયેલે જોઈને, ઘડીએ ચમકીને અવાજ કરવા પરથી સાસતિયાની જુવાન પત્ની તેરલ ઉ રાંદે ઘેડી પાસે આવી અને ગમાણમાં વધુ ઘાસ નાખ્યા બાદ ગમાણમાં ખીલે ઢીલ થઈ ગયેલ હેવાને અંધારામાં ભાસ થવા પરથી તરલે ખીલે જમીનમાં વધુ મજબૂત બેસાડ્યો, પણ અચાનક રીતે એ ખીલે જેસલ ગમાણમાં જ્યાં છુપાઈને સૂતે હતા ત્યાં એની હથેળીમાં ખૂંપી ગયા બાદ જમીનમાં ખેઓ હતા. જે સલ મજબૂત મનને આદમી હવે તેથી એણે પીડાને ગણકારી નહિ અને પડી રહ્યો.
- ભજને પૂરા થયાં અને લેકે ચાલ્યા ગયા બાદ સાંસતિય તથા તેનલ ઘરમાં અંદર જતાં હતાં ત્યાં ઘોડીએ ફરી વાર અવાજ કરવા પરથી સાંસતિ ઘડી પાસે ગયો અને ગમાણમાં કેઈ ઝેરી જંતુ હોય તે તપાસ કરવા ગમાણ પર નજર કરી ત્યારે જેસલને ત્યાં પડી રહેલ જોઈને કોઈ ગરીબ માણસ તે હશે એમ સમજજે, પણ એ જ વખતે જેસલ એકદમ ઊમે થયે અને લેહીથી ખરડાયેલ ખીલા સાથે બહાર આવ્યા. એ દશ્ય જોઈને કાઠી સ્તબ્ધ બને, એને ઘવાયેલ આદમી તરફ અત્યંત અનુકંપા ઊપજી. તોરલની ભૂલથી આમ બન્યું હતું એમ જણાવ્યું તેથી એણે જેસલની માફી માગી ને એને જે ઈચ્છાથી એ ત્યાં આવ્યું હતું તે વસ્તુ માગી લે છે અને પોતે આપવા તૈયાર હોવા જણાવ્યું. જેસલ આમ બહાદુર અને નીડર આદમી હતો, પણ પાપમાં ગળાડૂબ ડૂબેલ લેવાથી નિર્દય અને ભયંકર પથિક-દીપે વાંક
ઍકટે.-નવે.૧૯૯૦

Page #45

તથા સ્ત્રીઓનાં સૌંદર્યને શિકારી બન્યો હતો, તેરલ એ વખતે ત્યાં ઊભી હતી. એનું અદભુત લાવશ્ય નિહાળીને એ લુબ્ધ બન્યો. સાંસતિયાએ એને વરદાન માંગવાનું કહેતાં એણે તે પોતે એ સુંદરીનું અપહરણ કરવા માટે આવ્યા હતા એમ જણાવીને તરલના હાથની માગણી કરી. પોતે પ્રખ્યાત લુટાર જેસલ જાડેજે હતું એમ પણ ગર્વથી ઉચ્ચાર્યું. પતિ-પત્ની ભકિતમય પવિત્ર જીવન ગાળતાં હતાં. કાઠી સાંસતિયા પર વચન પાળવાનું ધર્મસંકટ આવ્યું હતું. તેના મનમાં એ અધમ વ્યક્તિમાં કોઈ ઉચ્ચ આ માને પાપમાં અવગતિ પામતે અને દુષ્કર્મો કરીને બીજાઓને દુઃખ તથા ત્રાસ આપીને પિતાનું દુર્લભ અને કિંમતી મનુષ્યજીવન વેડફી નાખતે ઉત્તમ માનવી જોવામાં આવ્યા. એને ઉદ્ધાર કરવાની પોતાની ફરજ હતી એમ તેરલને લાગ્યું. એણે પતિને સમજાવીને જેલની સાથે જવા કબૂલું. જેસલ સાંસતિયા કાઠીની પ ી તેર ઉ “તેર” પાણી તથા એની “તારી” નામથી વિખ્યાત છેડીને પિતાની સાથે લઈને ચાલી નીકળે.
એને પોતાના વતન કચ્છમાં જવું હતું અને તેથી જેલ નજીકના એક બંદરેથી એક વહાણમાં તેરલને લઈને પડયો. માર્ગમાં તેલને વશ કરવા માટે એણે ઘણા પ્રયત્ન કર્યા તથા બીક બતાવી, પણ તરત એની મલિન વૃત્તિને તાબે થઈ નહિ. હવે જ્યારે જેસલે એના પર અત્યાચાર કરવા પ્રવૃત્તિ કરી ત્યારે દરિયામાં ઓચિંતું તે કાન જાગ્યું. જોતજોતામાં તે પ્રચંડ મોજાંઓથી નાવ ડોલાયમાન થઈ ઊઠી તથા એ થોડા વખતમ જ દરિયામાં ડૂબી જાય એ મય જતાં લુટારે જેસલ અતિ ગભરાવા લાગે. તે એને ધીરજ રાખવા કહ્યું અને પિતાનાં પાપનો એકરાર કરીને દિલપૂર્વક પશ્ચાત્તાપ કરે તે બચી જશે એવો વિશ્વાસ આપો. તરલે આ વખતે જેસલને કરેલ ઉપદેશ તથા જેસલને પશ્ચાત્તાપ અને પાપને એકરાર નીચેના ભજનમાં વ્યક્ત થયેલ છે :
“પાપ તારું પરકાશ, જાડેજા ! ધરમ તારો સંભાર રે! તારી બેડલીને બૂડવા નહિ દઉં. જાડેજા રે! એમ કેરલ કહે છે . લૂંટી કુંવારી જાન, સતી રાણું ! લટી કુંવારી જાન રે...! મેં સાતવીસ મેડબંધ મારિયા, તળાદિ રે! એમ જેસલ કહે છે જી. તેડી સરોવર-પાળ, કેળાંદે! મેં તેડી સરોવર-પાળ ૨. મેં ગૌધણ તરસ્યાં વાળિયાં, તે બાદ રે! એમ જેસલ કહે છે છ. જેટલા માથાના વાળ, સતી રાણી ! જેટલા માથાના વાળ રે, એટલાં વિકરમ મેં કર્યા, કેળાંદે રે! એમ જેસલ કહે છે છે.”
જેસલના હૈયામાં પસ્તાવાનાં પૂર ઊમટ્યાં હતાં. પિતાને તમામ પાપોને એકરાર કરીને, હત્યને પશ્ચાત્તાપના જળથી સાફ કરી ને એણે ચોખ્ખું કર્યું હતું. એણે અધમ એવા પિતાને તારવા તેરલને આજે વભરી વિનંતી કરી. તેરલ એના તરફ અત્યંત કરુણા અને લગાણુમય ભાવથી જોઈ રહી હતી, જેસલ વિલાપ કર્તા એની પાસે ઢળી પડ્યો. એટલામાં તોફાન પણ એકદમ શમી ગયું, પણ શાંત બન્યાં, નાવ સરળ રીતે પાણી ઉપર તરવા લાગી અને બે ઘડી બાદ કાઠે આવી પહોંચી.
ત્યારબાદ જેસલ ત્યાંથી તેલેની સાથે અંજાર ગામે આવ્યું. ગામની બહાર દૂર આવેલ કજજલીવનમાંના પિતાના જુના સ્થાનમાં જેવું તથા તેલ સાથે રહેવા લાગ્યાં અને પવિત્ર જીવન ગાળવા લાગ્યાં. સાધુજીવન સાથે ચેડી ખેતી પણ કરતાં અને દરરોજ સાંજે ભજન ગાતાં. કોઈ કાઈ વાર સાધુ સંતે એમને ત્યાં આવતા અને ઉતરતા. ૪૧ એટે.-નવે.૧૯૯૦
પથિક-દીપિટ્સવાંક

Page #46

આ વખતે અંજારમાં સધીર શેઠ નામે એક વણિક વેપારીની ખ્વાજ સકસ વગેરે માત્ર વેચવાની મેંદીની દુકાન હતી. જેસલ તથા તરલ રાત્રે ભજન કર ત્યાં ઘણી વાર નાસ્તિક લે કે પણ આવતા. પવિત્ર જીવન ગાળતાં હોવા છતાં એ શહેરમાં કઈક એમના વિશે વકુ પણ બોલતાં અને રૂપાળી ઓરતમાં લેભાઈને બહારવટિયે વેરાગી બન્યો હતો એમ પણ કેટલાક જણ એમની ટીકા કરતા. એક રજ થડાક સાધુઓ જેસલ-તોરલના સ્થાન પર આવ્યા એમના માટે ભોજનની વ્યવસ્થા કરવી હતી, પણ ઘરમાં પૂરતું અનાજ તથા બીજી સામગ્રીને અભાવ હોવાથી વણિક સધીર શેઠની દુકાને તોરલ સીધુંસામાન ઉધાર લેવા માટે ગઈ. સધીર શેઠ વિધુર હતું અને જે જેસલથી ડરતે હતું તે પણ તોરલ સુંદર હતી અને સીધા-સામાનની જરૂર હોવાથી પોતે એને પ્રલોભન આપશે તે એ વશ થશે એમ સમજીને સધીર શેઠે એની પાસે અયોગ્ય માગણી કરી. તેલને ખેદ થયો. એણે એ હવશ વણિકને પિતાના તપોબળથી ઉદ્ધાર કરવા માટે પ્રયત્ન કરી જોવા વિચાર્યું. તેરશે એ વણિકને પોતે એને ત્યાં રાત્રે એકલી આવીને એની ઈચ્છા પૂરી કરશે એમ ખાનગીમાં જણાવ્યું અને સીધું-સામાન લઈને પોતાના સ્થાન પર આવી. સાધુ સંતે જમીને ચાલ્યા ગયા. રાત્રે ઓચિંતો વરસાદ પડવા લાગ્યો અને શરતો કાદવથી ખરડાયેલ બની ગયો. તરલે જેસલને બધી વાત કરી અને પછી વરસતે વરસાદે એ એકલી સધીરને ઘેર પહેાંચી. સુધીરને આશા ન હતી, પરંતુ તેરલ વચનનું પાલન કરવા માટે સારો વરસો વરસાદે આવી પહોંચી હતી, એટલું જ નહિ, પણ એણે પહેરેલ વસ્ત્રો કોઈ પણ ભીનાં થયાં ન હતાં, તદન કર હતા, પળ પણ કાદવથી ખરડાયા વિનાના સાફ હતા, એ જોઈને સધીર અચંખે પામ્યો. એને એ સ્ત્રીમાં અલૌકિક મહાશક્તિનાં દર્શન થયાં અને એણે એકદમ જમાન પર ઢળી પડીને, સતીના ચરણોને સ્પર્શ કરીને માફી માગી. એણે ખૂબ પશ્ચાત્તાપ વ્યક્ત કરીને પોતાના જેવા પી જીવન–અધમ માનવીને તારવા માટે આર્જવભરી વિનંતી કરી. લેકકવિએ આમ ગાયું છે :
રલે ત્રણ નારિયા, સતિ ને સધીર, જેસલ જગને ચેટ, તેને પળમાં કીધે પીર.”
જેસલ તથા તેલ વિશે ઉપર પ્રમાણે પ્રચલિત લેકકથા જનતા માં વિશેષ પ્રમાણમાં મનાય છે. ઉપરના બનાવ પછી થોડાં વરસ બાદ જેસલ તથા તેરે સમાધિ લીધી હતી તથા સધીર શેઠ ભક્ત બનેલ તેણે પણ સમાધિ લીધી હતી. એ સમાધિઓ અંજારમાં જેસલ-તોરલના સ્થાનમાં આવેલ છે.
જેસલ જાડેજો ઈસ્વી સનને તેરમા સૈકામાં થઈ ગયે એમ કહેવાય છે. સૌરાષ્ટ્ર રાજસ્થાન તથા કચ્છમાં શાક્ત સંપ્રદાય અથવા શક્તિપંથના હિંદુ સતે રામદેવપીર, રાવલ માલદેવ તથા રૂપાંદે, ગંગા સતી વગેરેનાં ભજનો પ્રચલિત છે, એ અરસામાં કચ્છમાં જેસલ તથા તોરલ પીર અને સંત તરીકે પૂજતાં હોય તે પણ બનવાજોગ છે. તેલનાં સંખ્યાબંધ ભજને ગવાય છે અને એને ગુજ. રાતની આઘ કવયિત્રી તરીકે પણ કેટલાક ગણાવે છે. કચ્છના મુંદ્રા તાલુકાના જાડેજા ગરાસદારો પૈકી કેટલાક પિતાને જેસલ-પિતરા તરીકે ઓળખાવે છે અને એઓ જેસલને પિતાના પૂર્વજ તરીકે માને છે તથા જેસલના સ્થાનકે દર વર્ષે દર્શને આવતા હેય છે. સૌરાષ્ટ્ર તથા રાજસ્થાનમાં તેલનાં ઉત્પત્તિ તથા જીવન સંબંધમાં કેટલીક અનુશ્રુતિએ તથા દંતકથાઓ કચ્છમાં પ્રચલિત છે તેનાથી જુદા પ્રકારની પ્રવર્તે છે. કેટલાક ઈતિહાસલેખકે એ બધી દંતકથાઓની નોંધ કરેલ છે. સારાં નીચે પ્રમાણે છે. પથિક-દીપત્સવ
ટે,-નવે.૧૯૯૦

Page #47

મારવાડના એક સુતારે લાકડા ની એક પૂતળી બનાવી હતી. મારવાડના દીંદવાણા ગામના ભટ્ટ રાજપૂત સાંસતિયા પાસે એ પૂતળી હતી. એ માતાજીને ભક્ત હતા. એની પાસેની એ પૂતળીમાં ગુરુ ઉગમસી નામે સાધુ પુરુષે જીવ મૂકો અને તેથી એ સુંદર કન્યા બની હતી અને સાંસતિયા પાસે પાલિતા પુત્રી તરીકે રહેતી હતી. ત્યાંના રાજા લાલ પંડિત એ કન્યાના વજન બદલ તેનું સાંસતિયાને આપીને એ સુંદરીને પરણ્યા હતા. એનાથી તોળાઈ તેથ એ તળી' કહેવાઈ તથા કાષ્ઠમાંથી સુંદરી બની તેથી એ "કાઠિયાણી” કહેવાઈ.
બીજી દંતકથા પ્રમાણે કાઠિયાવાડના સલડી ગામે રહેતા ભક્ત સાંસતિયાએ ગુરુ ઉજમસીની રજાથી અણગારગઢમાં રહેતા સાવ સધીરને તળી નામે કન્યા સાંપી હતી. એને ચારવા લુટારે જેસલ જાડેજ આવ્યું હતું. એ વખતે ખીલ એના હાથમાં ધરબાઈ ગયો હતો. એ વબતે ગુરુ ઉગમસીએ સાવ સુધીરને આમ કહ્યું હતું :
“તાળી તારણહાર, પ્રર્ગટાવી પરમેશ્વરે, સાસતિયો સરદાર, હિંદવાણાને દેશપતિ, કરણભક્તિ વિસ્તાર, આવી જાતિ પાવશે,
સાવ સધીર સચિયાર તારશે જેસલ કચ્છમંડલે.” તેરલનાં રચેલ કહેવાતાં બીજા ઘણાં ભેજને પરથી જેસલ તોરલ અંજારમાં સાથે રહીને પવિત્ર જીવન ગાળતાં હતાં અને સંત તરીકે લેકમાં પૂજાતાં એટલું સ્પષ્ટ છે. તેલ સાંસતિયાની પત્ની કે પુત્રી અને જેસલ એનું અપહરણ કરીને અંજાર લાવેલ હતું કે બીજી રીતે એટલે કે સાંસતિયાની સંમતિથી એ વિશે દંતકથાઓમાં મતભેદ તથા વિરોધાભાસ છે, પણ અંજામાં પ્રચલિત લેકકથા વધુ વિશ્વનીય મનાય છે. અસ્તુ ઠે. ગંગાબજાર, અંજાર-૩૭૦૧૧૦ (ક)
Sો
[અનુસંધાન પાન ૩૮ થી)
યા અલ્લાહ. ખુદા...તાલા...આ શે ગજબ...! હમણાં માર મકરાણી સૈન્યના હાથે આ જોગમાયાએ રેસાઈ જસે. હમ.રહેમ.” એવા અવાજે સૂબાના મુખમાંથી ટપકી પડયા.
“અરે કોઈ આને પાછી વાળો. કોઈ આ માવડિયુંને સમજાવો... અભી મર જાયેગી...કાઈ મનાલ ઈન ઓરતે...” સમર ખાન વ્યાકુળ થઈ ઊઠયો.
કયાં ગયો કપાતર તરકડ...મારા વીરા ડાંગર કાંધાને મારનાર એમ દાંત કચકચાવતી આહીરાણીઓ યુદ્ધમાં કૂદી પડી.
ખમ્મા....ખમ.દેવલ....ખમ્મા...નાગબાઈ" એવા ભલકારા ઊઠયા...ફરી યુદ્ધની રંગત જામી. દુશ્મનનું સૈન્ય ત્રાહિમામ પોકારી ગયું,
સાંજ પડી છતાં આહીરાણીઓએ સૂપના સૌને ગામમાં આવવા ન દીધું ને એમ જ સત્તાવીસ આહીરાણીઓએ પણ ગામને ખાતર તેમજ પિતાના વટને ખાતર પિતાનાં લીલુડાં માથાં વધેરી દીધાં.
આજે વાડાસડાના પારમાં સત્તાવીસ આહીર વીરાંગનાઓને તેમજ સિત્તેર આહીર વીરો અને કવિ હમીરના પાળિયા એ જમાનાની યાદ અપાવતા ઊભા છે. ઠે પટેલ પેઈન્ટર લૌટ, સ્ટેશન પરા શેરી ૧, માણાવદર-૩૬૨૬૩૦
કટે.-નવે.૧૯૯૦ પથિક-દીપક

Page #48

સુનયનાનો સપાટો
શ્રી ચંદ્રકાંત ન, ભટ્ટ “અમેરિકામાં ગ્રીન કાર્ડ ધરાવતા એક વણિક કુટુંબને શિક્ષિત યુવક શશિકાંત શાહ સંસ્કારી વણિક કુટુંબની કન્યા સાથે લગ્નગ્રંથિથી જોડાવાની ઈચ્છા સાથે ફક્ત એક જ માસ માટે ભારત આવેલ છે. કેબિનેટ સાઈઝને ફેટ સાથે નીચે દર્શાવેલ વિગત સાથે પેટ બેકસ નમ્બર ૧૫, અમદાવાદ મુકામે પત્રવ્યવહાર કર. “ઈન્ટરન્યૂ' માટે અગાઉથી જાણ કરવામાં આવશે: ૧ કન્યાનું પૂરેપૂરું નામ, ૨ અભ્યાસ, 8 વાન તથા ૪ રૂચિ તેમજ અન્ય કોઈ વિગત સાથે લખે.”
અમદાવાદના પ્રખ્યાત દૈનિક “સંદેશ”માં ઉપર્યુક્ત જાહેરખબર યુવકના ફેટ સાથે છપાષા પછી અસંખ્ય પત્રો શશિકાંતને મળ્યા.
આ સર્વે પત્રોમાંથી પસંદગી પામેલ છ કન્યાઓને “ઈન્ટરવ્યુ માટે બીજા અઠવાડિયાના શનિવારે સાંજે ૪ વાગે ગાંધીનગરમાં આવેલ “અલંકાર હટેલના ખંડ નં. ૭ માં બોલાવવામાં આવી હતી.
સુષમા મલિક નલિની જન તથા માધુરીના અલગ અલગ ઈનટબૂ લેવાયા, જેમાં હિંદુ સંસ્કૃતિની મજાક ઉડાવતા પ્રશ્ન પૂછવામાં આવ્યા હતા. “આપને પત્રથી તુરત જ જાણ કરીશું” ના. પ્રભન સાથે આ પાંચે કન્યાએ જ્યારે વારાફરતી બહાર આવી ત્યારે એમના મોઢા પરના ક્રોધમિશ્રિત ભાવ તિરસ્કાર દર્શાવતા હતા. બહાર આવી કન્યાઓ પિતા સાથે આવેલ વડીલે સાથે શશિકાંતે પૂછેલા વિચિત્ર પ્રશ્નોની છણાવ૮ કરતી હતી તે છઠ્ઠી કન્યા સુનયના ધ્યાનથી સાંભળતી હતી.
હવે સુજ્યના વારે આવ્યા. જેવી એ ખંડમાં દાખલ થઈ કે તુરત જ એને પ્રશ્ન પૂછવામાં આવ્યો:
તમારું નામ સુનયના ક્રમ રાખવામાં આવ્યું ?” “આપની સામે ખાલી પડેલ ખુરશીમાં હું બેસી શકું છું ? હા હા, જરૂર બેસે, પછી જવાબ આપો.” સુનયના ખુરશીમાં બેઠી અને પછી સ્વસ્થતાથી જવાબ આપ્યો :
આપને તે ઘઉં વર્ણ છે છતાં પણ આપનું નામ ચંદ્રની કળા જેવું શશિકાંત' આપતી ફઈએ જ-મરાશિ પ્રમાણે રાખ્યું હશે તેમ જાતિષ વિદ્યાના આધારે રાશિ પરથી ‘સુનયના' રાખવામાં આવ્યું છે.'
તમે ખૂબ ચાલાક જગાઓ છે.” શશિકાંતે તારણ કાઢયું. “ચાલાકપણું દર્શાવવાને પુરુષોને જ હક છે એવું તે આપનું માનવું નથી ને?' “ના ના, જે રીતે આપ જવાબ આપે છે તે મને ગમે છે.” આભાર.” સુનયના બેલી.
તમે આ ચણિયા ચોલી તથા સાડીનો શણગાર છોડી પરદેશી પોશાક, જેમકે સ્કર્ટ બ્લાઉઝ અગર પાટલૂન બુસકેટ, અપનાવી શકશે ?” શશિકાંતે બીજે પ્રશ્ન પુછ્યો.
દેહ-પ્રદર્શન થતું ન હોય અને સંસ્કારિતા જળવાઈ રહે એ કોઈ પણ પહેરવેશ પહેરવામાં મને કોઈ વાંધો નથી, પરંતુ તમને નથી લાગતું કે ચણિ ચાલી અને સાડી પહેરવેશ આપણી સંસ્કૃતિની પવિત્ર મર્યાદા જાળવી રાખતો ઉત્તમ પિશાક છે ?” સુનયના બેલી.
“તમે તે મને પ્રશ્નો પૂછવા માંડ્યાં.” શશિકાંતે આશ્ચર્યભાવ દર્શાવ્યું. પથિક-દીપિસવા
એરટે.-નવે.૧૯૦
૪૫.

Page #49

'જી, હા, તમને જેમ યોગ્ય કન્યા મેળવવામાં રસ છે તેમ મને પણ યોગ્ય સાથીની ખોજ કરવામાં એટલે જ રસ છે. તમને નથી લાગતું કે પતિ પત્ની એકબીજાના પૂરક હોવા જોઈએ ?'
તે પછી તમારે પૂછવું હોય તે પૂછી લે, પછી જ હું તમને પ્રશ્નો પૂછીશ.” શશિકાંતે હસતાં હસતાં કહ્યું.
‘તમારી માબાપ તમારી સાથે જ રહે છે ?” સુનયનાએ પૂછયું. “ના.” શશિકાંતે કે જવાબ આપે. સાથે કેમ નથી રહેતાં ?” એઓને ભારત છેડવું ગમતું નથી.” તે પછી હાલ એઓ ક્યાં રહે છે? ખેડા જિલ્લામાં આવેલ એક નાના ગામડામાં.” તમારાં માબાપને તમે મળી આવ્યા હશે.'
ના, મારે ચિંતાનું આવવાનું થયું એટલે હજી સુધી એને ખબર પણ નથી કે હું ભારત આવેલું છું.”
તમને નથી લાગતું કે તમે આવ્યા છે એ વિશે તમારાં માબાપને જાણ કરવી જોઈએ ?
“ના, જરા પણ નહિ. એઓને હું મારી પસંદગીની પત્ની જાહેરખબર દ્વારા પસંદ કરું એ ગમતું નથી.”
તમે ક્યાં સુધી અભ્યાસ કર્યો છે?
“હું મિકેનિકલ એન્જિનિયર છું અને સાન ફ્રાનિસમાં મોટી અરિકન ફર્મમાં સારા પગારે જોડાયેલું છું.'
હાલ તમે આ સેટેલમાં જ ઊતરેલા છે ? ના, મારી જમણી બાજુ બેલા મારા મિત્ર અરવિંદ વનમાળીને ત્યાં તરે છું.' તમોને વધે ન હોય તે તમારા મિત્રને પ્રશ્નો પૂછી શકું ?' “હા, હા, જરૂર પૂછે,' અરવિંદ વચ્ચે જ બોલી ઊઠયો. “આપ આપનાં માબાપ સાથે જ રહે છે કે જુદા ?'
મારાં માબાપ સાથે જ રહું છું.' અરવિંદ વનમાળીએ જવાબ આપે.
તો તે આપે તમારા મિત્ર શશિકાંતને એમનાં માબાપને મળી આવવા ભલામણ તે જરૂર કરી હશે !'
હા, મેં શશિકાંતને એમનાં માબાપને ખબર આપવા તેમજ મળી આવવા પણ સૂચન કર્યું હતું, પરંતુ શશિકાંતની નામરજી જાણ્યા પછી દબાણ કર્યું નથી.”
અરવિંદ વનમાળીને આટલા પ્રશ્નો પૂક્યા પછી આ સાહસિક યુવતિએ શશિકાંતને પૂછ્યું : તમને ઉચ્ચ શિક્ષણ આપવામાં કોનો હિસ્સો વધારે છે ?
“મારા પિતાત્રાને. એએ અમદાવાદ મ્યુનિસિપાલિટીની એક માધ્યમિક શાળામાં શિક્ષક હતા અને મને એન્જિનિયર બનાવવાની એમની અભિલાષા મેં પૂરી કરી છે.
"તમે એઓની અભિલાષા પૂરી કરી કે તમેને ઉચ્ચ શિક્ષણ આપવાની તમારા પિતાશ્રીની અભિલાષા પૂરી થઈ ?
એમ સમજે. એ બધું એક જ છે ને શશિકાંત આ અલ્લડ યુવતિની વાક્પટુતા પર ખુશ ખુશ થતો હતે. ઍટ-નવે.૧૯૮૦
પથિક-દીપોત્સવ

Page #50

તમે અમેરિકાથી આપના માતા પિતાને આર્થિક મદદ કરે છે ? *
એએ મને અમેરિકા છોડી ભારતમાં આવવા માટે આગ્રહ કરતાં રહ્યાં છે એટલે મેં કહાવેલ ૨૫૦ કેલરને ચેક એઓએ પાછો મોકલી આપ્યો છે.”
‘તમારાં માબાપનાં તો કેટલાં સંતાન છે?' ‘હું એમને એકને એક પુત્ર છું.'
બસ, મારે હવે કંઈ પૂછવું નથી. તમારે કંઈ પૂછવું હોય તે પુછી શકે છે.' ‘તમોએ ક્યાંસુધી અભ્યાસ કરેલ છે !” શશિકાંતે પૂછયું.
મેં ગુજરાત યુનિવર્સિટીની એમ.એ.ની પરીક્ષા પ્રથમ વર્ગમાં પાસ કરી છે.”
“વાહ, બહુ જ સરસ. તમે એટલાં બધાં ચબરાક છે કે મારે હવે તમને કંઈ જ પૂછવું નથી. તમે એ મારી પરીક્ષામાં પ્રથમ સ્થાન મેળવ્યું છે. બોલે, આપણે કયારે લગ્નગ્રંથિથી જોડાઈશું ? શિકતિ ખુશખુશાલ થતાં લગ્ન બાબતને સીધે જ પ્રસ્તાવ મૂકી દીધું.
માફ કરજે, પરંતુ આપ મારી પરીક્ષામાં તદ્દન નિષ્ફળ નીકળ્યા છે. જે પુત્રને ઉચ્ચ શિક્ષણ આપવા પિતાએ એક સાધારણ પગારની શિક્ષાની નેકરી કરી હશે અને જેણે પિતાના પેટ પર પાટા બાંધીને પણ પિતાના પુત્રને ઉચ્ચ શિક્ષણ મેળવવા મદદ કરી હશે તેમને પુત્ર આજે નગુણો થઈ શભે છે. પોતાનાં માબાપ વિશે આટલું અવિચારી વલણ ધરાવનાર શશિકતિ, હું તમને નાપસંદ કરું છું. એટલું જ નહિ, પણ ધિક્કારું છું.' સુરસાથી બેલાયેલ આ રાબ્દોથી જેના સમસ્ત ચહેરા પર લાલિમા છવાઈ ગઈ હતી તે સુનયના ઝડપભેર ખુરશીમાંથી ઊભી થઈ ગઈ અને ઉન્નત મસ્તકે છટાદાર ચાલથી જયારે હોટલને ખંડ છોડી ગઈ ત્યારે શશિકાંત ભલે પડી આ અલ્લડ યુવતિને ખંડની બહાર સરી જતી જોઈ અરવિંદ વનમાળી સામે વિસ્ફારિત નયનથી કુતૂહલ-ભાવે જોઈ રહ્યો.
અવંદ વનમાળી પણ આ સ્વાભિમાની યુવતિની વાફટથી મંત્રમુગ્ધ બની શશિકાંતના મુખ પર આટાપાટા લેતા તેજોવધના ભાવ નિહાળી રહ્યો,
બીજે દિવસે અરવિંદ વનમાળી મણિનગરમાં સુનયના જા રહેતી હતી ત્યાં પહોંચી ગયા. સુનયના એ વખતે ત્યાં હાજર ન હતી. એમનાં માતુશ્રી સાડીમાં ભરતકામ કરી રહ્યાં હતાં તેમને પૂછયું :
સુનયનાજી છે ? ના, હમણાં જ આવવી જોઈએ. હું સુનયનાની બા છું. આપ કોણ છો અને આપને શું કામ છે ?” મારું નામ અરવિંદ વનમાળી. હું અમદાવાદમાં જ મેમનગરમાં રહું છું.”
એટલામાં સુનયના આવી પહોંચી અને શશિકાંતના મિત્ર અરવિંદ વનમાળીને જોઈ તુરત જ હસ્સાથી બોલી :
‘તમે કમ આવ્યા છે ? તમારા મિત્રને મેં મારા વિચાર સપષ્ટ શબ્દોમાં જણાવી દીધા છે.'
"હું મારા મિત્ર માટે નથી આવ્યું. આપની સાથેની ગઈ કાલની વાતચીત પછી ઘેર જઈ મેં મારા માતા પિતાને તમારા ઉચ્ચ વિચાર તથા ભારતીય સંસ્કૃતિનાં જે મહામૂલ્ય દર્શન કર્યા તેની વાત કરી એટલે એઓ આપની તથા આપના વડીલની સાથે વાત કરવા આવવા માગે છે. આપને તથા આપનાં માતુશ્રીને વાંધો ન હોય તે આવતી કાલે સાંજે ચાર વાગ્યે એઓ આવી શકે ?
“ભલે, તમારા માતા પિતા અમને બેઉને આવતી કાલે સાંજે ચાર વાગ્યે મળવા આવે.” સુનયનાનાં માતુશ્રીએ જવાબ આપી દીધું. પથિક-દીપોત્સવ
LG

Page #51

ઠંડા પાણી ગ્લાસ ચડાવી અરવિંદ વનમાળીએ ખુશ થતાં થતાં વિદાય લીધી.
સોમવારની સાંજને બરાબર ચારના ટકોરે સુનયનાના ઘર સામે એક રિકસ ઊભી રહી અને એમાંથી અરવિંદ વનમાળીનાં માતા પિતા ઊતર્યા.
બગલાની પાંખ જેવાં સફેદ વસ્ત્રથી સજજ આ દંપતીમાં ભારતીય સંસ્કૃતિનાં મહામૂલાં દર્શન થયાં. ઘરમાં આવી, બે હાથ જોડી સુનયનાનાં માતુશ્રીને અભિવાદન કર્યું.
‘આ’ને આવકાર આપી સુનયનાની બાએ સુનયનાને પાણી લાવવા સૂચન કર્યું.
“અરવિંદે અમને સુનયનાના ઉચ્ચ વિચારો વિશે બધી વાત વિગતવાર કરી છે. અમે તો તમને વિનંતિ કરવા આવ્યાં છીએ કે આપને અને સુનયનાને વધે ન હોય તે આપણે અરવિંદ અને સુનયનાની સગાઈ વિશે વાત કરીએ.” અરવિંદના પિતાશ્રી એ કોઈ પણ જાતના આડંબર વિના સીધી જ સગાઈની વાત માંડી અને આગળ બોલ્યા:
“સુનયનાને જયારે આપણા વણિક સમાજે એમ.એ.માં પ્રથમ વર્ગ માં પાસ થયા બદલ માનપત્ર આપેલ તે સભામાં અમે પણ હાજર હતાં, પરંતુ આટલા મોટા સમાજમાં અને પરિચય મેળવવો મુશ્કેલ હોય છે. અમારો અરવિંદ પણ ઈલેકટ્રિકલ એન્જિનિયરિગની પરીક્ષામાં પ્રથમ વર્ગમાં પાસ થયેલ છે અને ત્યાર બાદ ગુજરાત વિદ્યુત બેડ માં જોડાઈ આજે ચીફ ઈલેકટ્રિકલ એન્જિનિયર તરીકે કામ કરે છે.'
તમારા કુટુંબમાં બીજું કાણું કોણ છે? સુનયનાનાં માતુશ્રીએ પૂછયું.
અમને બે સંતાન છે. એક અરવિદ અને એની બહેન આરતી, જે આ વર્ષે બી.એ.માં પ્રથમ વર્ગમાં પાસ થઈ છે.’
સુનયના આ બધી વાતે અંદરના ખંડમાંથી સાંભળતી હતી. એમનાં માતુશ્રીએ અંદર આવી સુનયનાને પૂછવું ?
બેલ, તારી શી મરજી છે ત્યારે સુનયનાના રતૂમડા ગાલ પર ગુલાબી ઝાંઈના શેરડા પડ્યા અને મધુરું હાસ્ય કરી નીચે જોઈ રહી.
સુનયનાનાં માતુશ્રીએ બહાર આવી, ખાંડની ચપટી આપી અરવિંદનાં માતા પિતાને કહ્યું કે સુનયના આજથી તમારી થઈ ગઈ.'
બરાબર એ જ વખતે બાજુવાળાના ઘરમાં રેડિમાંથી શરણાઈના મીઠા સુર ગુંજી ઉઠ્યા. છે. ગાયત્રી', માવચેક, માધવપુર (ઘેડ)-૨૬૨૨૩૦ [અનુ. પાન ૧૮ થી ચાલુ) રાજય ન હોય, તેથી ગેલણવાળાની હકુમતને માત્ર દંતકથા જ અની શકાય અને એને ઉદભવ
મૂબા પછી માલ, ગે, વણ ભલે ગાડાં ભર” (એમાં “ફર' કરેલ હોય) એ કહેવત ઉપરથી થયે હોય, મૂકા, માલ, ગેલરી, ગાડાં પ્રાસાનુપ્રાસ બેસાડવા જ અપાયાં હોય એમ લાગે છે. - વાળાઓનો પ્રચલિત વંશાવળી એમાં પણ કોઈ વંશાવળીમાં ગેલ નામ આવતું નથી. વાર્તામાં અપાયેલા દૂહા પણ નવા લાગે છે. પાટી૫ : છે. પેલેસ, ચૂડા (રદ)- ભેસાણ, જિ. જૂનાગઢ-૩૬૨૦૨૦ ૧. જૂના પુસ્તકનાં પાનાં. નામ મળેલ નથી. પૃ. ૩૮,૩૯,૪૦ ૨. સૌરાષ્ટ્રને ઈતિહાસ, લે. શંભુપ્રસાદ હ. દેસાઈ. પૃ. ૩૦૧
પૃ. ૩૦૫
૪. કે પૃ. ૩૦૧ ૪૮ આક-નવે ૧૯૦
પથિા-દીપેસવાંક

Page #52

ભીતરની વાત
શ્રી. પીયૂષ પંડયા, ‘યાતિ’
આજે રવિવાર, રવિવાર મને બહુ ગમે. રવિવારે આખા ગામને રશ્ન હોય ને ? બધાંને રજા હોય ત્યારે રગ્ન માણવી ગમે. બાકી, આમ જુએ તે મારે જ ર૧, ત્રીસે દસ અને બારે માસ રા જ ઢાય. આ કેવળ હું જ નણ, લેા તે એવું માને કે મારી પાસે શ્વાસ ખાવાય સમય નથી. ગ્માટલું બધું કામ હું કેવી રીતે કરતા હુઇશ એનુ બધાને આશ્રયં થાય. આ મહાનગરના અનેક નાની મોટી સાજાંનક સંસ્થાએને! હું ટ્રસ્ટી છુ. એક ટ્રસ્ટ મેટી હૈસ્પિટલ ચલાવે છે, તે બીજુ વળી બે-ત્રણ કોલેજો ચલાવે છે. એક વળા રચનાક કાર્યો કરે છે અને એક અનાથાશ્રમ ચલાવે છે. આ બધી સંસ્થાએતે મેં નાની કોટી રકમનુ દાંત આપ્યું ૐવી તેનજ દેશમાં દાતા તરીકે મારું નામ જાણીતુ હોવાથી બધાં મને આજીવન ટ્રસ્ટી તથા સચાલક મંડળના પ્રમુખ થવા વિનતી કરતા હોય છે. મારા ધંધામાં મારું વધુ સમય આપવાને ન હવા અને ધંધાકીય કામો મોટે ભાગે મારા વિશ્વાસ મહતાછ કરતા ઢાવાથી સમાજસેવાના માન-મરતબો આપતા કામાં સમય ફાળવવે મને ગમે છે. આમ જુઓ તો એમાં મારું કરવું શું હ્રાય ! સાજના સેવાકીય કાર્ય કરતી સસ્થાના પ્રમુખ થવાથી સત્તા મળતાની સાથે સાથે માર્યો સમય પસાર કરવાનો ખાસાની સગવડ પ્રાપ્ત થાય છે. વળી, આવી સ સ્થાનો જેમ વધુ સમય આપું તેમ મારો સોનાનો કહેર થાય. સમાજમાં સેવાભાષી લાફા મતે શાખાના ગાંઠિયા નવા નવા, પશુ મને સાકાર્યાના, રચનાત્મક પ્રવૃત્તિના અને લાકાને મઝદ કરવાના અન્ના વગત રસ છે એવુ માને છે. મારી પાસે અઢળક પૈસા છે, હું ટ્રસ્ટીઓ તથા લોકોની વાત નિરાતે સાંભળું છું, સૂચના કરું છુ તેમજ અવારનવાર નાણુાકીય સહાય પશુ કરું છું છતાં એમના પાયાના કાર્યના કોઈ ડખલે વા કરતાં, અમ મને આપેલું સ્થાન હું મોભાયા ને રુવળવા રાભાવું છું તેનો નારો નામ સાથે સ કાયા સસ્યાઓને જનતા તયા સરકારી તંત્ર માનવી જુએ છે. એવું બધુ ધ્યાનમાં લઈ એ મને સમાન્ય અને લેખયારી, સમાજસેવાના સત કે સામાજિક સંસ્થાઓના નામી ગણું છે તે ભાર નામના સાંસ ખવે ફેલાય છે. હું જાણું છુ કે એ લોકોને ભારી પાસવા રાસ,ના સહાયના જ જ છે, મે અનેક જગ્યાએ નાની મોટી રકમોનાં અસંખ્ય
2
ને આપ્યાં હોવાવી નરુ નન દાદા તક યાજ્ઞતા યત્રુ છે. નાડી પાસે કરતા જેવું કાઈ કામ ના ને નને ખૂબ ખૂબ સનય છે તેનો મારી સાથે સાયલા સંસ્કોમાના હું જઉં છુ, એના વીધટમાં રસ લેતા ગાન, કહું છું ના સીબાવા તે સાતળુ છું, સંસ્થાના વહીવટ કેમ થાય, કથા કળા પ્રશ્નો નડે અને પ્રશ્નોને, નિકાલ કરતા નાના મોટા માપુસા ક કાર્યકરા પાસે માં સૂચને છે એ શ્વણુકા અમને પૂછુ. હું ળહું છું કે અમને મારા પસાતો અને મેં આપેલા દાનને ઢારણે મારા ડારત પામેલી નાખવી લો પાસે જવા જરૂર છે તેવું એખ નારા ગમે તેવા સૂચનને, મારી ઉંચાપી ન રોકાય તેવા આજ્ઞા માતા, ચંનુ પતન કરે છે. એમ કેવા જતો જયારે સસ્થાને, નુકસાન થાય છે ત્યારે કાં તો મારા નહી કામ સડી ય છે . તે નુકસાનીન્ડ્રુ ભષાર્થ કરી દઉં છુ, જેને તાકા મારી મોટાઈ તથા તંત્રજ્ઞા ગણું છે. હકીકતે તે મારી પાસ પ્રશ્નોની આટીઘૂંટી ઉકેલવા કાઈ સૂચના કોનર્ણયો હાતા નથી, જેતી મતે ખબર છે, પશુ હુ એ અયતે કળાવા નથી દેતે। અને ઊભી કરનારા ખરા કાર્યકરો તેમજ સંસ્થાના નાકરમંડળ પાસેથી સૂર્યા મેળવી, ટ્રસ્ટી-મડળતી મીટિંગમાં એ મૂકી, બબાતા સહિયારા મત મેળવી, એ મારુ જ માને છે એવા પ્રમુખ કે અધ્યક્ષ તરીકે પથિક–દ્રી પાસવાંક
ઍક્રઢ. નવે./૧૯૯૦
૪૯

Page #53

દેખાવ કરી નિર્ણય લેવડાવું છું અને અમલ કરાવું છું. આમાં ભારે નિજત્વ કે સર્વ કેટલું એને વિચાર કરવાને રહેતો નથી, કારણ કે લે અને મારા સહકાર્યકરો તેમજ સહ-ટ્રસ્ટીઓ એમ સમજે છે કે હું મેટા મનને, ઉદારમતવાળા, ખુલ્લા માનસવાળા અને લેકશાહી પ્રણાલિકાનું ચુસ્ત રીતે પાલન કરવાવાળે માનવી છું. એમાં મારામાં આવા બધા ગુણો જુએ છે અને મારી સાચી ખોટી પ્રશંસાની અનેક વાતો કરી મારું જીવન ભરી દે છે !
હા, મને સ્વચ્છતા ગમે છે, હૈદય ગમે છે અને એ માટે હું હંમેશાં આગ્રહી હોઉં છું. જે સંસ્થાને હું અધ્યક્ષ કે પ્રમુખ હોઉં ત્યાં સ્વચ્છતા અને સૌંદર્ય પૂર્ણ રીતે જળવાય એની સ્પષ્ટ સૂચના આપી એના પાલન માટે ચકાસણી કરે રહું છું. મારી સંસ્થાનાં મકાને અને મેદાને અઠવાડિયામાં એક વખતે અચૂક પૂરેપૂરાં જઈ વળું છું અને ખૂણે ખાંચરે કચરે ગંદકી કે ભાંગતૂટ હેય એની ડાયરીમાં તરત નોંધ કરાવી મારી બીજી અઠવાડિક મુલાકાત વખતે એ ખામી જોવા ન મળે એની એકસાઈ રાખું છું, છતાં જે જોવા મળી તે જવાબદાર પક્તિની ઊંઘ ઉડાડી દઉં છું. શાળા કોલેજ હોસ્પિટલ અનાથાશ્રમ વગેરે સંસ્થાઓમાં સ્ટાફ પણ સુઘડ સ્વચ્છ પોશાક પહેરેલે હેવો જ જોઈએ. જેણે જેણે યુનિફોર્મ પહેરવાનું હોય તેણે તેણે રોજ સ્વચ્છ યુનિફોર્મ પહેરવો જ જોઈએ. મકાને અને એના ખંડની અંદર પણ સજાવટ સુંદર હેવી જોઈએ એ મારે સદાને આગ્રહ તેમજ વૃક્ષોનું વાવેતર તથા એના ઉછેર માટેની મારી કાળજી એને કારણે કે મને ઘણી વખત રવીન્દ્રનાથ ટાગોરની કલાદષ્ટિ ધરાવતે પણ કહે છે. ખરું પૂછે તો અમુક વસ્તુ અને વાતમાં મેં મારા આ આગ્રહ રાખ્યો જ છે અને એ પ્રમાણે થાય છે એ વાત મને મનમાં ખૂબ આનંદ અને સંતોષ આપતી રહે છે. બાકી, મેં ટાગોરને ક્યાં વાયા છે? મારી પાસે એ માટે સમય પણ કયાં છે? સમય હોય તે હમણાં કોલેજના પ્રોફેસરને કે કઈ કવિ-લેખકને કહું તે એ ધન્ય ધન્ય થતે એક-બે કલાક મને ભાષણ આપવા કેટકેટલી તૈયારી કરીને બાપડો મારી પાસે આવી વિનમ્ર ભાવે મને બધું કહી જાય અને હું સોફા ઉપર આડે પડી નિરાંતે એ સાંભળું, વચ્ચે કાંઈક પડ્યું ને એમની બે ચાર શબ્દોમાં પ્રશંસા કરું એટલે થયું ! એ મારાં સાહિત્યપ્રેમ ને ટાગેર માટેની જિ.સા વગેરે માટે ઘણું ઘણું થણને કહે અને કયાંક વળી લેખ લખીને છપાવી ગૌરવ પણ અનુભવે! યુનિવર્સિટીના વાઇસ ચાન્સેલર, કેળવણીપ્રધાન અને ખુદ મુખ્ય પ્રધાન સાથે પણ મારે ઘરા હેવાથી એ પ્રોફેસર કે કવિ-લેખા મારા વિશે લેખ મેકલે અને ઇનામ પણ મેળવે...આવું બધું થાય ને મારા કીતિમુકુટમાં એકાદ છોગું ઉમેરાય. વારુ, આનાથી આપણને ફરક પડવાને? પણ મારી પાસે એવો
લતુ સમય કયાં છે ? અને એવાં કામમાં મારે કાઈ કરવાનું ન હોય ત્યારે સમય વેડફ જ કહેવાય ને ? એના કરતા એકાદ સંસ્થામાં એકાદ કલાક વધારે રહો સ્ટાફને જાગ્રત રાખવાનું કે હોસ્પિટલમાં ઝાઝા હેકટરથી વીટળાઈ એક વોર્ડથી બીજા વર્ષમાં ગૌસ્વભેર કરવાનું વધુ સારું નહિ? એ રીતે ફરતાં ફરતાં મારા કટર તરીકેના પરદેશના અનુભવોની વાત કરે તે જઉં અને બધાને આશ્ચર્યચકિત કરતે જઉં એ મારા માટે વધુ સારું નહિ? આવી ઓછામાં ઓછું ડોકટરોમાં મારા વિશે ઊંચી છાપ તે પડે ને?
જિંદગીનાં વીસ-પચીસ વર્ષ આમ વિતાવ્યાં. અત્યારે ઉંમર પચાવન-સાઠ-ની થઈ છે. બાપાએ ડટર બનાવવા ખૂબ હઠ લીધી હતી. મને એમના માટે ખુબ પ્રેમ તેથી ભણત ગ, ભણતો ગયો. બાપાની મહેનતથી મેડિકલ કૅલેજમાં પ્રવેશ મળે ત્યાં છેલ્લા વર્ષમાં મારી સાથે ભણતી એક છોકરી જેડ પ્રેમ થયો, એ પણ મારા પ્રેમમાં ગળાડૂબ હતી. એ હેશિયાર ખૂબ એટલે પાસ થઈ ગઈ. એણે
ટે.-નવે./૧૯૦
પથિક-દીપેસવાં

Page #54

વધુ અભ્યાસ માટે પરદેશ જવાનું નક્કી કર્યું ત્યારે મારે જલદી પાસ થઈ એની પાછળ પરદેશ જવાનું મારી પાસેથી વચન લીધું. એ પરદેશ ભણવા થઈ. મેં બે વર્ષ પાસ થવામાં બગાડયાં, પણ એના પ્રત્યે ખૂબ આકર્ષણ તેથી વધુ ભણવા એની પાસે પરદેશ જવા મેં પિતાજી પાસે જીદ કરી. અલબત્ત, મારી પ્રેયસી પાસે જવાની વાત તે છુપાવેલી જ રાખી. “મારે પરદેશ વધુ અભ્યાસ માટે જવું છે” એવી પિતાજી પાસે જીદ પકડી. એ મારી આ જીદ પૂરી કરવા માની ગયા ને મને પસંદેશ (મારી પ્રિયતમા પાસે) ભણવા મોકલે. ત્યાં મેં ડિગ્રી મેળવવામાં સમય સાથે આડેડાઈ કરી ! મારી પ્રેમિકાને અભ્યાસ પૂર્ણ થતાં ત્યાં જ એને છેકટર તરીકે નોકરી મળી ગઈ. નેકરી મળી જતાં એણે મારી પાસે લગ્નને પ્રસ્તાવ મૂક્યો. બંનેનાં માતા-પિતાની સંમતિની અપેક્ષાએ અમે પરણી ગયાં. કુ. નીપા મારી પત્ની બની, જેને મને ખૂબ જ ગર્વ થશે. નીપાએ ન કરી શરૂ કરી, મેં ઠેકટરી કરવા કે નેકરી મેળવવા લાયસન્સ માટેની મેડિકલ એઝામ પાસ કરવાની તૈયારી શરૂ કરી. માતા-પિતાને લગ્ન વિશે પત્ર લખી જણાવ્યું ત્યારે જિંદગીમાં એક મોટું સાહસ કર્યાના રોમાંચથી હું થનગનતે હ. નીપાએ પરદેશ જતી વખતે મારા વિશે એનાં માતા-પિતાને વાત કરેલી અને એ પછી, મારા એની પાસે પરદેશ પહોંચ્યા પછી પણ, મારા વિશે વાત જણાવેલી. એમ કરી એમની મૂક સંમતિ તે મેળવી જ લીધી હતી તેથી એમની સાથે, લગ્ન પછી, ફેન ઉપર વાત કરવાથી, ડી ચર્ચા અને વિનંતી ને માફી માગવાથી એમની સંમતિ મળી ગઈ, પરંતુ મારા પિતાશ્રી બહુ જ ગુસ્સે થયા અને મારી સાથે સંબંધ તેડી નાખે, પણ હું લાચાર હતા, પછી કરી શું શકે ? પિતાજીએ મારી સ્થિતિ તે સમજવી જોઈએ ને ?
ડાં વર્ષો વીતી ગયાં. મારાં માતા-પિતાને રે હળવો થઈ ગયો. મેડિકલ સર્વિસ કે પ્રેક્ટિસ માટે લાયસન્સ મેળવી લીધું અને નીપાએ કરી છેડીને શરૂ કરેલા કલિનિકમાં હું જોડાઈ ગયે, જાય ત્યાં સુધીમાં નીપાએ ખૂબ નામના મેળવી લીધી હતી, છેડે સમયે વધુ ગયે અને નિપાએ બીજું લિનિક ખોલ્યુંપહેલા ફલિનિકમાં મને દેખરેખનું કામ સોંપી એક ડકટરને નોકરીએ
ખે. નીપા ખૂબ કમાઈ. અમને સમૃદ્ધિને ઊછળતો સાગર મળી ગયો હોય એવું લાગ્યું. જીવન આમ આનંદથી વીતતું હતું ત્યાં ઓચિંતા એની દિશામાં જબરદસ્ત વળાંક આવ્યું ! નીપાને બાળા ખૂબ ગમતાં હતાં, પરંતુ અમારા વ્યસ્ત જીવનમાં બાળકને વહેલું સ્થાન ન આપવાનું અમે નક્કી કરેલું હેવાથી અમોને સંતાન પ્રાપ્તિ થઈ ન હતી. નીપા અવારનવાર અનાથ બાળકોની સંસ્થામાં જઈ બાળકને કાંઈક ને કાંઈક ભેટ આપી આવતી અને એમ કરી માતૃત્વની લાગણને થડ સંતોષ પ્રાપ્ત કરી આવતી. હું પણ ક્યારેક એની સાથે જતો. એક દિવસ નીપા ઘણુ બધી વસ્તુઓ લઈ બાળકે પાસે જતી હતી ત્યારે મને લેવા આવવાની ઉતાવળમાં અમારા પ્રથમ કલિનિક પાસે અકસ્માતને ભેટી કાયમને માટે મને છોડીને બીજી દુનિયામાં ચાલી ગઈ ત્યારે મને હું પેલા અનાથ બાળકે પૈકીને એક હવાને ભાસ થયે! નીપાના આમ અચાનક ચાલ્યા જવાથી હું ધરતી-વિહેણો થઈ ગયો ! અનેક મિએ સાંત્વન આપ્યું. નીપાના સંપર્કમાં એક વખત આવી મિત્ર બની ગયેલાં અસંખ્ય દદીઓએ કબર તેમજ પત્રો લખી મને દૂફ આપી, જેને લીધે વખત જતાં હું ફરી ફલિનિક જ થયો. મેં ફલિનિક પહેલાની જેમ જવાનું શરૂ કર્યાને થોડા દિવસો થયા હશે ત્યાં એક દિવસ નીપાના એની મને મળવા આવ્યા. મને થયું કે દુ:ખ વ્યક્ત કરવા આવ્યા હશે, પરંતુ એ ફક્ત એટલા માટે જ આવ્યા ન હતા. એ પચારિકતા પૂરી કરી એમણે મને કહ્યું: “. નીપાએ એમની કરોડોની પથિક-દીપોત્સવ
ઓકટે.-નવે.૧૯૦
૫૧

Page #55

મિલકતની વ્યવસ્થા માટે વિલ કરેલ છે. આ વિલથી એમની અડધી મિલકત અહીંનાં અનાથ ખાળાની સ'સ્થાઓને આપેલ છે અને બાકીની મિલકતને ઉપયોગ તમારે કેળવણી આપતી સંસ્થાઓ તેમજ તખીબી સારવાર આપતી સસ્થા શરૂ કરવા તથા ચલાવવા અને પેવા કાર્યો કરતી સસ્થાઓને મદદ કરવા નિમિત્તે ટ્રસ્ટી તરીકે કરવાના છે. ૐ. નીપાએ આ માટે એક ટ્રસ્ટ બનાવ્યું છે, જેમાં તમને ટ્રસ્ટી નીમ્યા છે. આ ટ્રસ્ટ તમારી તમામ જરૂરિયાતો પૂરી પાડશે એવી પણ જોગવાઈ એમણે કરી છે. મને આશા છે કે ડો. નીપાની વ્યવસ્થાથી તમે જ થશે. એ ખૂબ હૅશિયાર અને સમજુ સન્નારી હતાં.'' આટલું કહી એમણે મને વિલ આપ્યું અને ફરી કાગળા ઉપર મારી સહીએ મેળવી, શુભેચ્છા વ્યક્ત કરી એ વિદાય થયા.
એટનીના ગયા છી મારું' મન વિચાર્યુ : નીપાત્રે આ શું કર્યું? આવું પ્રેમ કરૂં ? મને એની જાણુ કેમ ન કરી ? ઠીક છે, મિલકત બધી એની શક્તિ અને માવતને કારણે પ્રાપ્ત થયેલી, પણ હું એને પતિ હોવા છતાં મને એણે જાય ન કરી !” હું ખૂબ અકળાયા. મને ઘડીભર વિલ ફાડી નાખવાનું મન થયું, પણ કણ જાણે કેમ એમ હું ન કરી શકો. એમ કર્યું હોત તા સારુ થયુ' હે!ત કે ખરાઞ એ તે હજીય જાતે નથી, પણ હું' એવુ` કરી ન શકયો એ વાત દીવા જેવી છે. મને ત્યારે આઘાત ખૂજ લાગ્યા હતા. હુ મન તનવી એ દિવસે લથપેાથ થઈ ગયા હતા. મે એટની ના ગયા પછી થડે વિસ્કી ગટગટાવી ઊંધનું શણ લીધું. હું પી લઉં છું ત્યારે મને ઊંઘ-ગાઢ ઊંઘ -આવી જાય છે. મને બરાબર યાદ છે કે એ સમયે મેં એવું જ કર્યું હતુ.
ત
નીપાના ગયા પછી તે ફૂલિનિકમાં દર્દીઓની સ ંખ્યા થૈડા દિવસો પછી ઝડપથી ઘટવા લાગી. પ્રથમ ક્લિનિકમાં નાકરીએ રાખેલ ડૉકટરે પોત- અલગ કૂિિનક શરૂ કર્યું" અને નેકરી દાડી દીધી. નૌપાના મિત્રા ધીમે ધીમે સપર્ક ઘટાડતા ગયા. મતે આ બધું બહુ અદ્દલાયેલું અને ઉપેક્ષાભર્યું લાગવા માંડવું, આથી મે બંને લિનિક, રહેવાનુમાન અને ખીજી મિલકત હતી તે બધુ વેચી નાખ્યુ જે રકમ મળી તેના તથા અન્ય રોકડ મિલકત વગેરે જે હતુ તે બધાંને અડધા ભાગ નીખાના વિલ મુજબ અનાથ ખાળકાની સંસ્થાએને આપી, બાકીની મિલકત ટ્રાન્સફર કરી હુ દેશમાં ચાલ્યેા આવ્યા. અહીં દેશમાં મે નિરાંત અનુભવી. બારે માસ, ત્રીસે દિવસ છૂટે હાથે વાપરતા રહુ. તેપણ મારી જિંદગીમાં ખૂટે નાંહે અને હું સદા સમૃદ્ધિ અને સુખસાહ્યબીમાં રહી શકું એટલે પૈસા દેશમાં મારા હાથમાં આવ્યા હો. પહેલાં મને થયુ` કે નોપાના વેલની વાત દાટી દઉં”, ભૂલી જ` કે એણે કોઈ વિલ કર્યું હતુ . અહી ઠથાં ને ખભર પડવાની હતી પણ પદેશથી લાવેલાં નાગુ દેશમાં મારા નામે દેખાડવા ભા મત નિષ્ણાતની સલાડ ધૃતાં એમની સાથેની ચર્ચા પરથી મને બેન લાગ્યુ` કે વિલથી અસ્તિત્વમાં આવેલ ટ્રસ્ટ માટે મારી પાસે આવેલી અઢળક સંપત્તિમાંથી અમુક ટકા રકમ ખાપવી મારા માટે હિતાવહ છે, આવી લાખો રૂપિયાનો એક હિસ્સો મે તીખાતા ટ્રસ્ટને નામે નહેર કરી એનુ વધુ વ્યાજ મળે એ રીતે શ પણ કર્યું. અને ભારે હિસ્સા વધુમાં વધુ વળતર પ્રાપ્ત આવે તે રીતે ધધામાં લગાડવાનું નક્કી કર્યું. શ્રીમત તો હું ખત જ ગયા હતા, શ્રીમ ંતની રહેણી-કરણી પરદેશથી શીખી ગયા હતા. દેશમાં દેખાવ કરવાનો અને સમાજમાં છાપ પાડવાની રીત શી ખી લીધી, વૈભવી મહાલયાના વિસ્તારમાં સમૃદ્ધ મકાન લીધુ અને અદ્યતન સુવિધાખાથી શણગાર્યું. પછી ટ્રસ્ટનું કામકાજ શરૂ કર્યુ, મેં અનુભવ્યુ છે કે સમૃદ્ધિતી છેાળા જ્યાં ઊડતી હોય ત્યાં સગવડો દાસી બનીને સેવામાં તરત હાજર થઈ જાય છે. પહેલાં તા મેં ઢળવણી આપવા વિદ્યાલયો માટે દાન માપવાનું શરૂ કર્યું. મારા વતનનાં વિસ્તારથી એની શરૂઆત કરી. નીપાના નામથી ખે ચાર ડાઈસ્કૂલ શરૂ કરાવી, એકાદ હોસ્પિટલ શરૂ
પર
ઑકટે.-નવે./૧૯૯૦
પથિ-દીપાસવાંક

Page #56

કરાવી અને બસ...મારું નામ દાનવીર તરીકે વિખ્યાત થઈ ગયું. મેં મારી ઈમેજ બનાવવા ખૂબ કાળજી રાખી. એ માટે પ્રદેશને વસવાટ મને ઉપયેગી થઈ પડ્યો. મારી ઉમર કાંઈ એવી મેટી નહેતી થઈ અને થઈ હતી તે પણ પૈસાદારને એ ક્યાં નડે છે? તેથી શ્રીમંત કુટુંબની કથાઓ માટે માગાં આવવા માંડ્યાં. પહેલાં પહેલાં તો, “નીપાની યાદ પાછળ અને એના કાર્ય પાછળ મારે મારું જીવન વિતાવી દેવું છે માટે લગ્ન ફરી નથી કરવા” એવું ગાણું મેં ગાયે રાખ્યું. આની બહુ જ સારી અસર થઈ. મને પિતાની કન્યા આપી ધન્ય થવા ધનાઢયો મારા ઘેર પગ ઘસતા થઈ ગયા. મારા ઉપર સગાં વહાલાં તે ઠીક, મોટા ઉદ્યોગપતિઓ અને નેતાઓ મા ફતે ભલામણ આવવી શરૂ થઈ. આ મને ગમ્યું. મારું નામ અને મેં લગ્ન ફરી ન કરવા માટે કરેલી વાત ચર્ચાવા લાગી તે એટલે સુધી કે હું લગ્ન માટે તૈયાર થઉં તે મારા ટ્રસ્ટને મોટી રકમનું દાન આપવામાં અને અપાવવાનાં વચન પણ મળી ગયા ! સમાજમાં મારી આટલી આબરૂ અને મારા બીજા લગ્નની અનિવાર્યતા જાણી નીકાના ટ્રસ્ટને કરે ચેક આપવા તૈયાર થનાર કાધિપતિની થેડી અણઆવડતવાળી અને પતિની ઇચ્છા ઈશ્વરની આજ્ઞા માનનારી સુકન્યાને હાથ મેં ગ્રહણ કર્યો. મારી સમાજસેવા માટે મારી સાત પ્રિય પત્નીના નામ પાછળ સેવાકાર્ય કરતા ટ્રસ્ટને કોરો ચેક આપનાર કોડાવિ પતિ ઉપર મારે આટલો અનુગ્રહ તે કરે જ રહ્યો ને? આખરે સાજની આવશ્યક્તા સમાજનું કામ કરવા નીકળનાર મારા જેવા પરદેશીને ધીકત તબીબી વ્યવસાય છોડી દેશની સેવા કરવા આવનારે, પૂરી કરવી રહી ! ! લોકો માં મારી આવી છાપ ઊભી થઈ ગઈ એ મારા માટે અનહદ આનંદની વાત બની. લગ્ન પછી શ્વશુર પાસેથી મેળવેલ દાનથી નીપાના ટ્રસ્ટનાં અનેક નાની મોટી શાળા, હસ્પિટલે, બાળકો માટે આશ્રમો વગેરે શરૂ કર્યા હું એ બધાં કાર્યોમાં જાતે દેખરેખ રાખવા પ્રવૃત્ત થશે. હું પટલે ખેલતી વખતે પરદેશના મારા અનુભવો ટાંકી હૉસ્પિટલના મકાનની જગ્યા, ડિઝાઈન વગેરેથી માંડી સ્ટાફની નિમણૂક ઓપરેશન, સારવાર વગેરેમાં તે તે કામના નિષ્ણાતોને કાંઈક ને કાંઈક કહેતો ત્યારે એ વખતે મારી સાથે આવતી મારી પત્ની મારાં આવડત હોશિયારી તથા અનુભવ ઉપર બધાંના દેતાં ધન્યતા અનૂભવતી, જે જોઈ અન્ય ઉપસ્થિત સજજના નિષ્ણાત અને સહકાર્યકારી પ્રસન્નતાપૂર્વક મારાં પત્નીની ધન્યતામાં અનુકૂળ શબ્દનો ઉમેરો કરતા.........
ટ્રસ્ટના નાણામાં વધારો થાય એ માટે પણ મેં ઘણુ યુકિતઓને ઉપયેગા કરેલ, જે જુદી જુદી વ્યક્તિ પાસેથી જાણીને, કરવેરાના નિષ્ણાત સલાહકાર તરીકે નો નવો ધંધો શરૂ કરનાર મારા કરસના સહકારને મારી રીતે કહ્યા કરું તેથી એ મારાથી એવો પ્રભાવિત થઈ ગયો કે મારી પ્રશંસાનાં ગીત ગાવાન જ્યા ત્યાં શરુ કર્ય | એને પણ બે પૈસો કમાણી થાય એ માટે મેં એને સુચના આપી કે વેપાર-ઉદ્યોગમાં જેને બેન્કની લેન જોઈતી હોય તેવાને બેન્કમાંથી લેન અપાવવા ન આપતી બેન્કમાં હું નાણાંના રે.કાગની વ્યવસ્થા કરી આપી છે. લેન લેનારે મળેલા લેનમાંના અમુક ટકા દાન આપવું. મારે વળી અંગત રીતે પૈસાની શી જરૂર ? દાન તે ટ્રસ્ટને મળે ને ? હા, એમાંથી ટ્રસ્ટી તરીકે મને જે કાયદેસરની સવલતો મળે તે અલગ વાત છે. આ કામ માટે હું મારા એ સલાહકારને અમુક રકમ આપું, જેથી એને પણ કમાણી થાય. આવું જ મારા ધંધાના રોકાણ અંગે ગોઠવાયું. શેરનાં ખરીદ-વેચાણને ધંધે પણ મોટા પાયે ચાલે, જેમાંથી પણ એને કાંઈક આપુ. આ કામમીથી કમાણી સારી એવી થાય, પછી એને બીજા ગ્રાહકો શોધવાની શી જરૂર ? એને નિતિને રોટલે મેળવવામાં મારાથી આટલી મદદ થાય તે કરું. એ બાપડો તે આનાથી ખુશ ખુશ થઈ ગયો, મારે આભારી બની ગયે, ઝણ બની ગયો !. પથિક-દીપોત્સવ ઓકટો.-નવે.૧૯૯૦
૫૩

Page #57

એક વખત અમારી હેપિટલના એક સને બહુ મોટું અને અશક્ય તેવું ઓપરેશન કર્યું. એનું નામ તે, ભાઈ, મેટા અક્ષરે છાપામાં આવ્યું. સરકારે એની કદર કરવા સમારંભ ગઠબે. સમાજને તે એમાં સાથ હેય જ. આ વાત મારી સમજમાં ન આવી. છેકટર છે તે ઓપરેશન કરે, એને એ બંધ કહેવાય એમાં સરકારે અને સમાજે શ ગઠવવો? જિલ્લા કલેકટરને આ વાત કહેવા ફોન કર્યો તે એણે સામેથી ફેનમાં મને હરખાતાં હરખાતા કહ્યું : “શેઠશ્રી, આ૫ની હોસ્પિટલનું નામ આખા રાજયમાં ઝળહળતું થઈ ગયું. આપના જેવા ટ્રસ્ટી હેય પછી અમારી પણ ફરજ બને છે ને ? અમે આ પ્રસંગને ઉઠાવ આપી આપની હોસ્પિટલના નામને ગાજતું કરવા, ડેકટરનું બહુમાન કરવા દરખાસ્ત મૂકી.. પ્રધાનશ્રી બહુમાનના આ સમારંભમાં આવશે....”
હું અને શું કહું ? ના પાડું તે ભૂ લાગું ! ભારે ન છૂટકે હસતાં હસતાં એને હરખને વધારે પડ્યો. હવે તે આ સમારંભમાં રાજ્યના પ્રધાન આવે એટલે મારાથી ગેરહાજર કેમ રહેવાય છે કરવું શું? મારે શું બોલવું? કટરની સિદ્ધિને જાહેરમાં કેવી રીતે બિરદાવવી? પણ કાંઈક તો બેલવું જોઈએ ને ? પરદેશના નીપાના ફલિનિક અંગે કેઈએ ત્યાંના મેગેઝિનમાં એ વખતે લેખ લખેલો તે મેગેઝિન બે-ચાર દિવસ પહેલાં મારા હાથમાં આવ્યું હતું. એ યાદ આવતાં મને થયું? ચાલ, એને ઉલેખ કરી “આવાં ઘણાં ઓપરેશને પરદેશની મારી કારકિદી દરમાન મેં કરેલી, જેમાં નાપાએ મને આસિસ્ટન્ટ કર્યો હતો. એવું કહી મારા મનને ભરી દીધું અને પછી તે સમારંભમાં મારાથી હંશે હોશે હાજર રહેવાયું અને પરદેશના મારા તબીબી અનુભવે વિશે ઘણું, ના, ના. થોડું ઘણું કહેવાયું, જે સાંભળી પ્રધાનશ્રીએ પિતાનું વક્તવ્યમાં કહ્યું : “જે હેપિટલના ટ્રસ્ટી તરીકે આપણા શેઠશ્રી જેવા પરદેશમાં વર્ષે રહી તબીબી ક્ષેત્રો આશ્ચર્યજનક ઓપરેશને કરી દદી ઓને નવું જીવન બક્ષનાર હેય તેના એક ડોકટર સારું ઓપરેશન કરે એ સ્વાભાવિક વાત છે. હું શેઠશ્રીને વિનંતી કરીશ કે આપણા રાજયમાં જિલે જિલે આવી હરિપટલ ખેલે અને પિતાના બળા અનુભવને લાભ જનતાને આપે. ધન્ય છે એમને કે જેમણે પોતાને ધીકતો પરદેશને ધ ધે છોડી દઈ દેશની જનતાની સેવા માટે દેશમાં આવી આ ભેખ ધારણ કર્યો છે. દેશને આવા મહાનુભાવોની ખૂબ જરૂર છે.' આ સાંભળી મને બધાની વચ્ચે ખૂબ આનંદ થયો અને મેં અમારી હોસ્પિટલના જે ડોકટરના જવલંત કાર્યને બિરદાવવા આ સમારોહ યે હતો તેને પાસે બેલાવી, હાર પહેરાવી, કેટલીક પળે હસ્તધૂનન કરતા ફોટા પડાવી, ટી.વી.વાળા આવ્યા હતા એમાં દશ્ય લેવડાવી એના ઝંખવાઈ ગયેલા ચહેરાને ખીલવવા કોશિશ કરી અને પ્રધાનશ્રીની ઉપસ્થિતિમાં અંગત રીતે મારા તરફથી એની કદર કરવા ઈનામ તરીકે પાંચ હજારને ચેક આપવાનું જાહેર કર્યું, જેને લે કેએ તાળીઓના ગડગડાટ સાથે વધાવી લીધું.
એ દિવસે રાત્રે નીપા મારા સપનામાં આવી. કેઈ સમારંભમાં એણે મને બધાં વચ્ચે ખૂબ ઠપકે આ મારી ઊંઘ ઊડી ગઈ ! મને મારી હોસ્પિટલના પેલા ફેકટરને ઝંખવાઈ ગયેલે ચહેરો યાદ આવ્યો. એ ચહેરે મારી નજર સામે તરવા માંડ્યો.. સપનાને જાહેરમાં નીપાને નારાજગીને ક્રોધ–ભર્યો અવાજ, એ વિશે પણ હું શું કરું? મારે શાન જાળવી રાખી જીવવું છે, મારે મારા ભીતરી જગતને શબેથી તે ભરવું જ પડશે ને ? એમ ને એમ કેવી રીતે..!ની પાને અવાજ આ સમજે તે કેવું સારું !” છે. ઈ-૨, ગવર્મેન્ટ કૅલની, જામટાવર પાસે, રાજકોટ-૩૬૦૦૦૧
ટે-ન/ ૧૦
પથિક-દીપોત્સવ

Page #58

અપરાધ [કચ્છી વાર્તા
શ્રી. આનંદકુમાર આડે ગિરીશ ખાસ કરેને અરુણાકે જ મિલેલા આ વ.
ઘર વેધસે ત રાજી થઈને સ્વાગત કરિધી મેં વિચાર ગિરીશ બાયણેમેં ઉભો રે ને ગાલ કે. “અલ અરુણાકે મિલેલા આ અઈયાં. અંઈ અરુણા”
ના! આંઉ અરુણા “રૂમ-પાર્ટનર' અલકા અઈયાં. ” પણ મુંકે હેટેલ વેઈટર' પાછો અચીને ગાલ કે ક...”
“ઇન છેરેજો કસૂર નાય. અરુણા ગામ વઈ આય એ સમાચાર ડિનાં હુઆ ત ઘર સુધી મિલેલા અંઈ આવ્યા ન હતા. અરુણું ગામ વઇ આય ત કરે છે ? અરુણાજી બેનપણી આજે સ્વાગત કરેલા હાજર આય, અંઈ ઘર સુધી આયા અ ત કરે ઈ જ હયા વેધા? અંઈ બારા જ ઉભા રોધા? ઘરમેં તુ અ, અરુણા પાછી અચિંધી તડે ઇનકે કુરા જવાભ ડિધિસે ?”
અરૂણું ગામ વઈ આય, સુણીને ગિરીશ નિરાશ થઈ . ઘરમેં દાખલ એ ને સંકોચસેં નમી છે, “કાલ જ તાં આજે કાગર આયે, પણ કાગરમેં અચેજા સમાચાર ન વા ને અજ એચંધા જ મિલેલા હલ્યા આયા, સે કીં ભલા ? અને તે સ્વાભાવિક રીતે ગાલ કરિયોતી. મુંકે આજે દૂરપ્રોગ્રામ કેન્સલ કરે કયે અધિકાર નાંય.” ઈ ચઈ કરેને અરૂણા ખિલં મેએ ગિરીશકે ન્યારી જ રઈ.
મુ કે પણ ખબર ન વઈ. કાગર રવાને કર્યો હુસે ને પુઠિયાનું મીટિંગ કાગર હથમેં આ મીટિંગ ત પતી વઈ. બડિયેંજી રજાઉ અંઇ ઈ સોચીને પય અને પ્રોગ્રામ જ ભલાય વિધે ને હલે આયેસે.”
ભલે આયા ! બ ડીં ખુશીસે હિરજા-ફિરજ, અરુણા ના કર છે? ભિલકુલ સંકેચ મ કરિજા ! ન્યાય? આંઉ પણ કંડી અઈયાં ! ચા-પાણીજી પણ પુછા ન કઈ ને ગાલિયે મેં લગી વઇસે! અલાય ચાય કેફી ક શરબત કરે? આ ઈ એ સે ભનયાં ! તેનું મેરહિટડી ગાલ કરિધિસ ત મનમેં માઠા મ લગાઇજા ! ચાય પાણી નાસ્તો કરે પુઠિયાં જાણીને આકે પસ્તાવો થિયે તેનું મર જાણ કરિયાતી.” અલકા ગાલ મંઢાને સેજ (લિખ) વિચાર છે. પિય જમણે હથ ગિરીશકે વતાય કરેને ચૂં: “હી ન્યા. મુકે હુ એ આવ! જુકી ને તે સુગ ચેતી. કદાચ સુધાણી બિમારી લાગુ પઈ આય.”
ગિરીશ ધાન ડઈને ન્યારે ત ઇન કે વિચલી બે અગરિયે વિવિચ રૂપિયે જિતરા ઘેરે ચાંધો (બ) ડિસાણ પિય અલકા સામે નજર કરેને ગિરીશ સવાલ કે “બસ ઇતરી જ માલ આય ? ન ત ઇલાજ વિયેતે ને ઈલાજ કરિયું તે “યુકેડમાં મટી વિ .”
અલકા ચું: “જે સુધી મટે ન તે તે સુધી તે આઉ અસ્પૃશ્ય જોડી જ રોધિસે !”
અને નિપટ ભમ આય, કે ભ્રમમેં રાજા ભ. ઇનમેં ધા રખે જે કીં નાંય ! સમજયા ને? આંઉ ચાય પિધેસે ને સે પણ અજેિ જ હથજી ભનેલી ચાય પિધેસે ને નાસ્ત પણ રિસે ” અલકા ત મુંજી પિઇ ને ગિરીશકે ન્યારિધી જ રઈ. ઈનજે લાગણીશીલ હદય કરો કહ્યું ને કરે ન કેણું તે જે નિર્ણય ન કરે સગે
મુંજા મિડે નસા-પાણી ઉતરી થા અંઈઓં ને અંઇ તે વિચાર કરિધા વિઠા જ અ !” ગિરીશ મેં તે અલકા રસ સામે વઈ. પાછી આવઈ તડે મેં ચા-નાસ્તછ વાટ તૈયારી કરેને જ પથિ-પિત્સવ ઍક -નવે./૧૯૯૦

Page #59

આવઈ. ટીવ ટુ રખી કરે ને નાતેજી ડિશ ગિરીશકે ડિને ત અલકાજે હથ ધુબધે જ
. બેય જણા નાસ્તો કેરા લગા. અલકા નિચે મોં કરેને વિઠી હુઈ તડે ગિરીશ દાખલું ડિરેં: “રાજેશ મુંજો ધેસ્ત આવ, ઈનકે પણ છે . રાજેશ ઘંઉ જે જવારે ને ખ્યો પણ કાંક ઈલાજ કે. હાણે ઈનજે નોમેં પણ રોગ નય. આંઉ હેકટર” નવાં, પણ ઈતર ત અઉિ જાણતો જે હી બિમારી શરીરમેં હિટેમિન-બીજી અછત થકી જ થિયેતી. અંઈ મનમેનું ભ્રમ– ને સંકેચ પર કરેને ઈલાજ કરાઈધા ત જરૂર મટી વે છે.”
ગિર શજી ગાલ સુણીને અલકા નજર ઉંચી કે તહેં ગિરીશ પુછો કે : અરુણા ને અંઈ ભેરી
“હા.” અલકા ગિરીશ કોરા ચેરને ચું; અરુણા હેકલી હુઈ ને આંઉ પણ હેકલી જ હુસે, અસાં બીજે પરિચય છે તેની જ સાથે રેજે નકી કયો ” અલકા ખિલજી કોશિશ કે.
અરુણા કડે અચિંધી સે ચઈ વઈ આય”
“બ ડિફેંજી રજા મેં ઘરે વઈ આય. પિયત કેલે જ આય, રાજા ભરી રજા નાંય કહે, ઇતરે ઈ ચાન્સ આંચ ધી !!”
ભલે ! અરુણા અચિંધી તે ઈનક જાક અઉ મિલેલા આ હસે.” પિય ઘડિયાલ કોરા નજર કરે એ “બસ તડે', હાણે આંઉ વેધસે. અરણછ ગેરહાજરીમેં અકે તકલીફ હિંની.”
ઈનમેં હરી તકલીફ કેડી? ન કાંય અંઈ અરછાના ખાસ પેન-ફ્રેન્ડ અયો. ને અરુણા અગર હાજર હુઈ ત કુરો અંઈ એંડો જ એ હુવો તે છતાંય વિન્યું છે કે કતા? વરી અકે હેવર કિત વિન્ય આય ?”
“ટશન, ટ્રેન તપાસ કર્યું આય.''
ગાલ સુણોન અલકા ઉકાસ થઇ ને ગરીસ સામે ન્યારી જ રઈ. પય ઇન ચેં: “બ ડીંછ રજા આય. આયા અ ત પાય અરુણાકીમલીને જ વેજા. અરુણ હાજર હુઈ ત અંઈ ખમી રેઆ હવા કે ને?”
કુરે ચાણું સે ગિરીશકે પેલે, સુઝયો જ ને. પાવ ગાલકે વાલાય ચે : “અર્યા વિન્યાને ગાલગાલમે અંઈ અરુણજ ડાબલા કુલાય ડ્યો તા? આ બીં કે પેલી વાર જ મિલજો મા મત્યે આય, આ ને અરણામે આંઉ ભેદભાવ રખાં ન તા. અંઈ બાય મુલા કરેને સરખી જ અ! અંછ ચિતા છે નના વિખ્યાતા. હાણે અંઇ રજા હિંધા વડે જ વધે. અંઈ રાજી થયા ક ન”
ગાલ સુણીને અલકા પેલે તાં મિઠ મુરકઈને પિય બિલધે ખિલં ધ ગાલ ફેં: “અરુણા દાખલ હિંના તડે ગાલ આંક ઘડ વિઠી ! આ બઈ હિકડી અંગત ગાલ કારેતી, સુણીને કંઈ નારાજ મા યિા. આજા મડે જ કાર અરુણ મુંક વાચેલા ડિંધી હુઈ. તે જ બઉ અકે જાણું સગઈ. તિન જ રીતે આસે મુજો પણ કી કસમંધ આવ, આઉ આજ રોજ ભરાભર રખ ધિસે. આછ સરભરાને કીક પણ કચાર રઈ વે થી ત ઈ અમુક કાગર જાણ કરવા ને અરુણા મુકે ઠપકે હિંધી. તડે આંઉ અરુણાક કુરે કબાબ ડિસિં ? અં છે તે જુદી વેવા ને અચીને અરુણા સિધી જ મુંજી નિડી ઝાલંધી !” ૐ જૈો હાણે કયે બાકી રેએ ન . ગિરીરા અલકાકે ચે: “અઉ આપેસે, મુંકે ખાસ
ઓકટે.-નવે.૧૯૯૦ પથિક-દીપેસવાંક

Page #60

આવકાર મિયા. ચાય-નાસ્તા કરાયાં, ગાલિયુ કયાં મૈં ઉન્ત અવકા કઢિ ધાસે... ? કે “ત પાય આઇ વિન્કેજી ગાલ કુલાય કર્યા'તા ?”’ આજ જે આજ જ વિષેજી ગાલ આંઉ કરિયાં સો ડી આ ભેરા હિર ધામે -ફિર ધાસે” !'
નતો. વખત નય, ન કા આંઉ કાઇ વિન્યાં.
સુણીને અલકા નારાજ થઇ વર્ષ : “ભલે! અંધ ક આય. સચઇ ચોજા, અરુણાકે હિનવારેજી અંઇ ના “વરી ઉજ આવરી ગાલ ?” ગિરીશ ઉભો થઇ પાણ દિલા વૈધાસ, ઘરમેં વડે વિષે આંજો મૂડ
પેલા અઇ જમેજો પતાય ગિનેા ત મુ ંજો ‘મૂડ એં' નઈ થયે, આંઉ રસેાઇ ભનાંખવાંતી, પાય વટે વેરાય કરેને જમાડિબ્રિસે પેાય. પાય પાણુ ફ઼િલા વેધાસી,''
પેટ ભરીને નાસ્તા કર્યા આય, હેવર્ ભુખ નાંય. પેટમે જગા નય. મુજી ગાલ સુગ્ગા, પેલે પાશુ ઘરમ્યાનું ભારા પ. જમે કરો તાં પાણુ ખારા જ પાં-બાસી !”
‘ભલે !’' અલકા કી'યે ચાર ન કૅ, તૈયારી પશુ ન કે તે રમે' હુઇ તિત આચારે ગિરીશ મેરી ખારા પ.
ગિરીશ અલકાજે રૂપકે ન્યારી જ યાઁ. ઇનકે અલકાજી સાધાઇ ગમી વ હુઇ. કારણું, સાથે આચારે'મે' પણ અલકા અક્લાતૂન લગત. ગિરીશકે ફક્ત ઉદાસીજી ખામી ન ગમન. તડેં ગિરીશ ચે: “મુંકે આજી ઉદાસી નતી ગમે. ઉદાસ રે સે' કી... વરે તીં નાંય !''
ચેષાતી...!, સુ'મે' ને અરુણામે ખતરા જ ચઇ સગા ખરા !’
ને ચે: “પેલા અંઇ તૈયાર થઇ વિન્યા, પાય ઑફ’' થઇ વેધે. —
ઉદાસ ન રાણું સેં પણ કુરા પાંજે હથજી ગાલ આય
“બેશક 1 (અર્થાત્)” ગિરીશ ઠાવકાસે ગાલ કે“ મુંકે ખાસે અનુભવ એ આય. આ વારેછ આંઉ પણ ઉદાસ રે આયાં. પેલા ત જીડી ગરીબી ઉદાસીને કારણુ હુઇ, પાય વિસ∞ ચિન્તા ઉદાસીન્ને કારણ ભનઇ. અભ્યાસજી ચિન્ધા, સારા માસ મિલાયજી ચિન્ધા, પ્રેફિસરજી ખાસી પોસ્ટ' મિલી વઇ ત મોભા સ`ભારજી ચિન્ધા! સુવાલી જિન્દગીજા પચી-છઇવરે જી ચિન્ધા ને ઉદાસી ભેરા જ કહે ! ગરીબી, અભ્યાસ, ૫૬, મોભો, માનસમાનનું ધાર જુકો સત્ય જાણેલા મિઠ્યા સે કી બ્વે જ આય, લાજવાબ આય! ઇતરી જાતે પુઠિયાં ઉદાસીજા વાગા મનતાનુ' લાય વિધા. પુજ મેણા આ આંઉ સુખી અહિં. સુકે સુખજી પગઢન્ડી મિલી વર્ષ !'
જેનું શા અરુણાજા કાગર-પતર અચણુ લગા, તેની થી ?' અલકા મ`જી ગાલ ચે
“હા !” ગિરીશ તો સા ગિડે તે પેય ચે'; “ઇત મિ`` જણાતા. અરુષા કે મુંજા ભિડે કાગર વાંચેલા હિતે આાય. અરુણાજે કાગસે જ મુકે ક્રી. જાણેલા મિક્ષેાજિષગીકે માણેજી દૃષ્ટિ મિલજી-પ્રેરણા લધી! અરુણુાન આભાર અન્યાતા !” અલકાકે ગિરીશજી ગાલ સુણીને ઇનજે મનમે શ્યા૪ ઈનજી અખમે' અર્મી ને જિતે અમરત આય! હુભવારી ગાલ અલકા મનેામન
સમજી વઈ.
ગાલિયું` ક’િધારિધા ગામને છેડેતે પુગા ને અગિયોં ક્રિકડી સિંધી સડક હુઈ, સકક્ક ડાખી કારા હિકડી પગદઢી તરાઇ ને લિલેતરી કારા વરલ ડેખાંધી હુઇ.
અલકા ગાલ મઢે “ આજે વડે સેરમે' ત ત્યારે જડા સ્થાન ખણે હુધા, પશુ હિતે તા સ ડુંગરા ને ખાડી-અવરી સડક, હી લખેલી પગદન્ડી ને પાક તરાઇ, સિલેાતરી ને નિંઢા નિ'ઢા ઝુપડાં ને માન 1
પચિ-ટીપાત્સમાં
*ટા.-નવે./૧૯૯૦
૫૭
*

Page #61

“બસ! ઈ જ તકે ગમેતો. કેકી ગજબ શાન લગી પઈ આય! ખબર નય, વડે સેરમેં ધનજે ઢિગતે વિઠલ માડુ સુખ-શાન્તિલાય લુછી ભેરે શે આય. ઠેક-ઠેકાણે ઝાવા વિજેતા છતાંય ઇનકે સુખ ન મિલે-શાન્તિ નતી મિલે !”
અલકા સુણીને ખિલી પઈ, પિય ખિલજે મર્મ સમજાયલા ચૅ “ હાશ! આ તે છુટીમેં મુંકે મનમેં ઈ જ તે ક કે નંઈ ગમે, અંઇ ચેતા તે વેસા સ્થિતી.”
જે ગામજે વાતાવરણ હકીકતમેં ભભરેલે આય. તરાઈ ને લિલોતરી ડિસજેતી ઉતે જ પાણ વૈધાસી.
હલધે હલંધે ગિરીશ ગાલ કે: “અધ્યાપકૅ લા સે સુખ આય, જે વિદ્યાર્થિ કે ભણાયમેં ડ ક પુરે થિયેતે તે જ ખબર નતી પે ને તે પુઠિયાં આંકે અાજે સંગાથ મિલી બે આય.”
“અંઈ અરુણાજે સંગાથજી ગાલ કર્યો તો ?” અલકા ગિરીશ સામે ન્યારીને ચેં : “આંઉ કાલ ઉથીને, હિન કૅલેજછ કરી છડીને બઈ કૅલેજ હ ઈ તે વિસે તડે પણ અરુણા મું ભેરી હુંધી ? નભિમે Lonly life (એકાંત જીવન) લિખલ વે ત તે છે કે ભુસી સગે?” અલકા મા મડ મનજી ગાલ મેં : “કડે કહે તે નિરાશા કેડ જ છડે નતી. મનમેં અચેતે જે હી જિધગી પાંખ નાંય. પાંજે અસ્તિત્વ જ નાંય તડે એંજે વિચાર કી થિયે એફ-વાય’ પાસ થઇ તકે કમેં અવા મુજે વિંયાજી ગાલ હિકડે અયોગ્ય ને અભણ ધુકાનદાર મા સાથે નક્કી કરવા હુઆ. મુંકે ગાલ ભાસઈ ન ને મેં સ્વીકાર ન કર્યો, ને અજ જિન કડી હાલતમે અઈવાં એંઠી હાલતમે કેય પણ સમજુ મા સ્વીકાર કરે ઍડા આસાર ડિસજે નતાં.” પિય અલકા ગિરીશ જે મેં સામે નારીને મેં ; હી હકીકત આય, ગિરીશ! કેર મેં જોડાને સ્વીકાર કરેલા સાહસ કરિ છે ?”
ગિરીશ અલકાકે સમજાયલા ચૂં: “કંઈ વરી ગાલગાલમેં બિમારીછ ગામ કે કર્યો તા! મું ભરોસો રાખે. આંકે કીં નાંય , મનમેં ભ્રમ ભરાયું આય.”
અલકા ખિલી પઈ, પિય ચૂં: “ભલે, અંઈ ચેતાં તે અહે માન્યાતી !”
ના, ઈ ચઇને વરે નંઈ. અજ ડી પુઠિયાં અજે મનમે બિમારી જે વિચાર મનમેં પણ આ ખપે. કે મને તેં જ સે અઈયે !”
અજ ડી સુધી અલકાસે ઇતરી આવતા, હુભસે કેય ગાલ ન કે વે, કડે કે અલકા વિચાર પણ ન કે વે. અજ ઇનકે ગિરીશછ ગાલ ગમી ગઈ. ઈ મનોમન ખુશ થઈ,
બેય તરાઈ વટે પુગા હુધા તડે અલકા ચે ; “હા-હી, ગના હી ઉ જ તરાઈ આય, જેકે પરેમાનું જ્યારે કોને અંઇ ખુશ ગ્યા હુઆ.”
ગિરીશ નજર . સિંહે નાલે છે તેને બંધ બંધીને પાણીજો સંગ્રહ કરે આવે છે, તે કે તરાઈજે સવરૂપ મિલી લે છે. કિનારે મથે લિલાતરી હુઇ. તરાઈનું લિખ પર નિંઢા ગામ વસલ છે. વિચારો કે ખન ઝું પડયું હઇયું. ગિરિશ તરાઈ વટે વેએ. ખાસજી બઉ મથે ચડાય, પિય નિચે નમીને, અંજલિ ભરીને તરાઈ જે પાણીસે મેં ધુણ લગે,
અવકાસચંઈ તરાઈજે પાણી ખાસ આય. અંઇ પણ પાણી હાથ-પગ ને ધુઈ ગિતે ?” અલકા મથે ધુણાયને ના ચે. પગમેનું ચમ્પલ લાવ કરને વટે વઈ રઈ.
ગિરીશ હાથ પગ માં ધુઈ કરેને રૂમાલસે મે ઉગણ લગે. અલકા વટ અચી પટનેં લગલગ વિઠે. પે ત ગાલ મનમેં આવઈ ને પિય ચપd આઈ : “અરુણા! સેજઈ વિચાર કાયા અરુણા ન મિલઈ ને કંઈ પણ અજ મિલ્યા ન હુવા ત મુકે તો ધરમ ધકા પો હે !” એકટ-નવે.૧૯
પથિક-દીપેસવાંક
૫૮

Page #62

* અલકા ને ગિરીશજી નજરું મિલકયું તડે ગિરીશ ચેં : “ઇ તાં સુભાવસે ઓછા અધ્યાં, પણ મન મિંજે મિંજ આંજી જ પ્રશંસા કરી ર આય. ઉગોજે આ સાથે બે ગાવિયું કરેને સિ ટેસન વિજેવાર હુસે, હી ત અ9િ મેરબાનીસે જ આજે ખુશનુમા વાતાવરણ માણી સગેઓસે, લામું આયોસે.”
અલકા મિઠ મુરકીને ગિરીશ સામે ન્યારી જ છે તડે ગિરીશ ઈનકે પુ: “કરી અરુણા પણ આ જડી જ આય? ઈનજે પણ સુભાવ આ જે જ આય ?”
સુણને અલકા પેલે તા નારાજ થઈ ગઈ, પય ચે: “મેં અંઈ અરૂણા અણસાર ન્યાજી શિશ કુલાય કર્યો તા ? અરુણું શું કરતાં જ આય. મેં જેકી “મુડીશ' નાંય.”
મુંજી ગાલજો ભાવાર્થ ડિસેં સમજ્યા ન ને નારાજ થઈ આ.”
ના, મેં ત કે સચી ગાલ કઈ. સચે મનસે આ સાથે અજ હિત લઈ અધ્યાં. અંધ હુવા મેં જે મુકે સ ચ ન ઓ. બે કેય સાથે મેં ઇતરી ગાલિયું કઈયું નઈ.”
ગિરીશ કીયે ન બોલે. ઇન મનમેં વિચાર કે? અલકા ગાલજો ભાવાર્થ સમજઈ ને ! ગિરીશ લિલે છમ ઘાસ મથે લૅટી મેં ને ખુલે આકાશ કોરા ન્યારણ લગે. ગિરીશ જે મૌન સવાણું ન તડે અલકા ચું: “તેંમેં વારી અકેિ ભાઠે લગી વ્યો ?” “અઉ સમાસ ની
ન ચેઝ ગાલ બેલી વઈમેં ઇતરે ?”
“ના, મુકે માઠે લગે તી ક નાય છે.” ગિરીશ વડે ઓ ને ચેં : “આંઉ વિચાર કરિધો હસે જે પ બી જે આસપાસ પરિસ્થિતિ જી કે ઉભી થઈ આપ ને ઘેરાવ મેં આય કે તેડી સક તી અઇયે ?”
વ્યર્થ ! ફિલસફી ને બુદ્ધિજે અજબ ચકરમેં આજે અસ્તિત્વ છેવાણું આય! ન ત પણ સ્વીકારિયુંતા ને ન બેકે સ્વીકારણ કિતા.” ઈ ચઈ કરેને અલકા ઉભી થઈ વઈ ને ગિરીશ હા પ્રલે રિને ચું: “ગાલિસે કયે વરે તી નય. હિdઈ જ વઈ ધારી ત હી જિગી પાકે
આરી રખધી, પાણ જ થઈ વધાસી, ઉભા થઈ વિ. અજ ડીં આ ભેરે સારી રીતે માણેલા મિ ઉતે હિકો ચાયવારે સારી થાય ભનાયતે. ગામડે ગામમેં પણ એ વન-કેલિટીજી ચાય પિધેલાય મિલેતી, તેંજો પણ અનુભવ કરાંઈયાંતી.” ત્રેિ વગા હુધા, ચાય પીને પાછા વરસ વડે સાંજી ટાણું છે .
અજ અંધ જે મે ન્યાયે હુવા હૈ ટાણે મથે જમેલા પણ ન મિશે !” ગિરીશ ચે: “હાણે જમણું-મણું નય ! સવારમેં પેટ ભરેને નાસ્તો કર્યો છે ને હેવર થાય પીને પાછા વરેઆ આઈ.
“હલે, હાણે ઘરે વિન્યાને જમધારી.” “સારી રસ્ટારમેં જમધાસીં.”
સુણીને અલકા વિચાર કેણ લગી તડે ગિરીશ ચું: “અકે વાંધા અચે ત વ ત પણ ઘરે જ વંધારું !”
“ના, મુકે કય વાંધો નાંય, હિન ગામમેં ધજ રોરાં હિકડી પણ નાંય. ગામમેં હિકડી જ રેસ્ટોરાં આય ને સે પણ ટેસન વટે આય.” પથિ-દીપેસવાંક
ઓકટો-નવે.૧દ્ધ

Page #63

મેય જણા રેસ્ટારામ' દાખલ થ્યા. ડાઈનિંગ ટેબલ વટે વિન્સીને વિઠા. વડી`મરજો મેનેજર આય ને `ર ગિની વે, પાય નિઢા વેઇટર ડાઈનિંગ ટેબલતે ડિશું રખી યા.
“અલકા ! અે પૂછયો ન ખપે, પણ ગાલ ચવ સુધી આવઇ જ આય ત પુછાં તે; હૈંડે સુનકામે” રાતજે ટાણે રૅસ્ટારાંમેમ્બેરા, હિકડે અજનબી ભેશ આયા અયો સે ધ્રા ન તે! લગે ! ‘અય મીન' માડુ ખ્રિસઇ ગાલિયુ કઇંધા ત ?’’
ભરતાં કરિયે, મુંકે ત્રા નાંય. ધુનિયામે` મુ`જો ક્રાય નાંય તડે મન મેં ધ્રા ફ્રેંડો ? જેને ક્રાફ સગા-વલા હુવે ત તે કે એંડી ગાલિયે'જો ધ્રા હુવે ત ભલે ! મુજે મથે નાંય ાય દ્વથ ફ્રિાય, નાંય ક્રાય મ કે હિયારી ડિઈને પુછે કે તું સુખી અઇયે કે ડુખી અમે ! છની કે ગાલિયુ કરેજો જ઼ી'યે હુક નાંય. તે અંધ કોલેજ કારા એસારા કકરબા ા ત તેજી પણ પરવા નાંય. એંડી હવાઈ ગાલિયે થકી હિકડી કોલેજનુ રિઝાઇન કરી ચુકઇ અયાં. કાય પણ કૉલેજમે` મુ`કે જગા મિલી વેંધી,”
ગિરીશ મનમેં વિચારી મેં હૈંડો સવાલ પુછશું ન હૈ !' પોય ગાલ કે ગાલકે વારેલાય ચે: “ડી” ફ્રેંડો ઉસએ, કીચે ખબર ન પઈ!''
“તે રાત પશુ ન જ વારેજીવતી વેધી ને ઉગાને છ વગે ટ્રેનર્સ અંછ હલ્યા પણ વેધા. જાણે સાણે લધા ન વે!!'' ઈ ચઈ કરેતે અલકા ઉદાસ થઈ વર.
અલકાજી ગાલ સુણીને ગિરીશકે લગા કે ‘હી વરી કેંડી પીડા આય, હી વરી કૈંડો માસુમ ન આય, જીકે ઝલી રખે આય !'
અલકા ઉભી થઈ વર્ષ : “હલો, આંકે ઢોર્ટલ સુધી છડેલા આં ભેરી હોંતી.”
ટેંકસી છતી કે ઝટ પુજાય ને અલકા ટૅકસીમે' જ વિઠી ર૪. ગિરોશ ટૅકસીભ્યાનુ બાર! આયે તડે' અલકા યે : “ઉગેજો છ વગે આંજી ટ્રેન આય. ટેસનતે સવેરા પુજી વેજા. અઉિ પણ ટેસનતે મિલેલા અચિ'ષિસે','
'
“કે વરી તકલીફ ! !ઉપિન હલ્યા ને ધાસે', '
“ઈસે જ઼ી થિચે ? આંખ઼ અચેવારા હુઆ તેજી જાણુ ન કર્યાં. અ'' વિન્સેવારા યા સે જાણાતી '' અરુણાકે ખાસ મિત્રેલા હિતર સુધી આયા ને અરુણાજી ગેરહાજરીને ઉ આંકે સી-એંક્’ કરેલા ન અચાં ત અરુણા મુકે ઠપકા ડિધી...!'' “ભલે, ગુડ નાઇટ.” અલકા ચે' તે ટૅકસી હુલાઇ પશુ વઈ ને ગિરીશ ન્યારી જ એ.
V
ગિરીશ ટૅસનતે વેલે પુજી બ્યા. ન હિતે ન તડૅ સામાન ટ્રેનમાં રખે કરેતે પ્લૅટફોમ તે શિશ જરૂર કેં, પણ ઈનજો મન તાં અલકાજે
ઉર્ત મિણી કેરા નજર ધેાડાય, પણ અલકા ડિસાણી આંટાફેરા ડેણુ લગી. પેપર હુમે ગિનીને વાંચેજી ઇન્તજાર મે` લગા પ્યા વે. 'જ સત મિલિટે'મે'
ટ્રેન ઉપડેવારી હુઇ તે તેર્ંઈ પરેરૢ અલકા ઝટ ઝટ આવતે. વટે આવ. ઝટ પુજેલા ઘેડ કહે વું તે સે. થાકેડો લગેા વે. ભરાભર ગાલ પણ કરે સગંધી નહુષ્ટ. જે હૃયમે હિકડી થેલી હુ. ગિરીશકે શૈલીધે ધન ખતરો ચેઃ “ઇનમે અલાય ટિમણુ આય.’’
“ આંક ખુબ તકલીફ્ ડિની, ભલા !”
“ઇનમેં તકલીફ કેંડી? થેલીમે કાંચળ ડિશ' આય. ક્રો લગધો ત તુટી પેાંધી.” ગિરીશ અન્નકાજે હથમેનુ થેલી ગતી કરે અ મથે, પેય અલકાને હથ પિંઢજે હથમે ગિની હુભસે પસવારિધે પસવારિ ધે ચણ લગે ; “અલકા! મજા આભાર મન્યેલા મુ' વટે શબ્દ ન,
*ટો.-નવે./૧૯૯૦
પથિક-દીપાસવાંક

Page #64

પણ હિરઆ કિરઆસી. આઠ કલાકે જો સરસ સાથ મિ. જિલગીમે પેલી વાર છિ મજા આવઈ, હીં ટાણું, હી પ્રસંગ કાયમલા યાદ રઈ છે... અને અંઈ..”
અલકાના ચપ ધુભધા વા. ઇનજો મન હુભર્સે ભરછર્યો. શબદ બાંસુ ભનીને ચપ વટે ઉભા વા. અલકાજી અખિમેં વિદાયજા આંસુ વા ને ધિલમે સાચી લાગણી જે તુફાન !
“સી-' ટાણે આંજી અખિયેમેં હી ટુંગા વરી કૈડા?'' ગિરીશ ન્યારી જ રે. અલાકા પિંઢજે હથ ગિરીશ જે હથમાનું છોડાય છાલજે છે આંસુ લુછ કોશિશ કઇધે કાંધે ચેં : “પજેકે જડે વિદાય ડિને જે ટાણું અચે તડે મન ઝોન તે કલાજે! ઈ મુંજે વસઇ ગાલ નય. પેચ કાગર લિખજો. અરુણાક અંઈ કાગર લિખધા તડે મુકે યાદ કરિજા !”
“અરુણાકે કાગર લિખધે તેમેં અજી પ્રશંસા જ હુંધી...!”
ટ્રેનજી સિટી વજઈ. ગિરીશ ટ્રેનને દરવાજેજા સરિયા ઝલેને ઉભે યે. ટ્રેન ઉપડઈ. બીજી નજરું મિલઈયું. અલકાજે રૂમાલ હવામે છેક સુધી હલધો રે.
ગિરીશ “સીટોં અચીને વિઠો. ગુમસુમ બનીને બારીમ્યાનું બારા રિધર્યો. ઈનજે પાન થેલી કારા વ્યો. તડે ઇનકે એ જે હલને ન્યારિયાંત ખ, અલકા દિમણ કુરે કરશે ડિને આય! કાંચજી ડિશ જે નીચે ઈનકે કાગર મિ. ખુશીસે કાગર વાંચેલા શરૂઆત મેં..
“હી કાગર અઈ વાચિંધા હુંધા તડે ટ્રેન મું વટાનું ને ટેસનનું પરેઆ હલઈ વઈ હુંધી. મુજે અપરાધજી સજા સ્વીકાર કરેલા આંક આ વટે નંઈ હુવા. આંઉ પિંઢ અરુણા હું ધેને અલકા બનીને અલકાજે રૂપમે આ ભેરી ફિરઈસે, પણ અંઈ જ ચે, મુજે અસલ રૂપ ન્યારેને અકિ આઘાત લાગે ન ? અરુણાજે બારેમે અંઇ કડી કેડી કલ્પનાપ્ત કર્યો હુંતા સે અઉ સમજી ગાતી! મુકે આ વટે અરણજે અસલ રૂપમેં અંતરજી પીડા વતાયણી ન હુઈ. જનમનું તિરરકાર મિ! કેય ત્યારે તે સુગ ચડે ઍડો રોગ લાગુ પડે છે, ઍડી કરીકે ન્યારેને અંઈ કેડો વિચાર કર્યો હુંના સે જઈ નતી સગાં. છ-આઠ મેણા થ્યા. સાથે કાગર–પતરજે સમંધ અંકે મું વટે ખેંચી અચિંધે સે મું તેણે પણ ધાર્યો ન વે. તેં સે જ જડે હોટેલ વેઈટર’ આયો તડે સમાચાર સુણીને નવાજે ઍકી ગજબ મુંજી પઈ હુઇસેં. કીંક વિચાર કરિયાં તેનું મોર અંધ આયા ને આફડી જ અલકાજે રૂપમે આ સાથે અચીને ઉભી રઈસે. અઉ જાણતી ક હી મુંજે વંગ આય, અપરાધ આયા ને અંઈ મુંજે હિન માસૂમ અપરાધ જિંકી સજા ડિધા સે કબૂલ કરિયાંતી ! અસલ પરિચય ડિને જે ચાન્સ મોકો જ ન મિ.
મનમેં હાણે ઈ થિયે જે નસિબ જ, ચેક, સંજોગ. એ વરાંકને ખણી આય ને પાંકે મિલાયા!
કંડા સંજોગ હુંધા સે ત નતી જાણાં, પણ હકીકતકે મનસે સ્વીકારિયાંતી, અંઈ અરૂણકે મિલેલા આયા વા ને અલકાજે રૂપમે ઇનકે મિલ્યા એ
મું જે અપરાધ મનસે માફ કરિજા !
આંજી – અશા કાગર વાંચીને ગિરીશ આભો જ થઈ છે.
ટ્રેન પીડ ધોધી હુઈ ને ગિરીશ જે મન અરુણા! વિલેલા તલપાપડ થિણ લગે. અરુણાજી સચી લાગણી ઓરખી ન સક્યો તે જે ઇનકે અફસોસ છે. પેલે જ ટેસન અ ત ઉતરીને બઈ ટ્રેનસે અરણકે મિલેલા વિન્ચે સંક૯પ કણ લગે. છે. ૭૩, ગાંજને સંજ્ઞાદી, અવતમાઇ-૨૪૬૦૦૨ (1) પથિક-દીપોત્સવ
-નવે.૧૯૦

Page #65

માં
ના,
પ્રાચીન ભારતીય ગ્રંથમાં આત્મહત્યાની સ્વીકૃતિ
છે. રાજેન્દ્રસિંહ રાયજાદા હમણાં કેટલાક મૌણાનિક ડોકટરે વિચારકે સ્વેચ્છામૃત્યુની તરફેણ કરતા જોવા મળે છે. તીવ્ર પીડાથી રિબાતે રોગી દુઃખી આત્મહત્યા કરી શકે? એ કેટલું ઉચિત ગણાય? આ પ્રશ્ન સાજે તે સર્વસામાન્ય સંમતિથી આત્મહત્યાની સ્વીકૃતિ નથી મળતી, પરંતુ આ વિચારને જે આધુનિક વિચાર તરીકે સામાન્ય માણસને મનમાં મૂક્યો છે ત્યારે એટલું કહેવાનું પ્રાપ્ત થાય છે કે ભારતવર્ષમાં પ્રાચીન કાલથી ધાર્મિક આત્મહત્યાને હિંદુએ સ્વીકૃતિ આપીને એ અંગેના નિયમ બનાવ્યા હતા. આ વિચાર જાણવા રસપ્રદ બને તેવા છે, જે આ પ્રમાણે છે.
આત્મહત્યા કરવી એ પાપ છે એવું સામાન્ય રીતે ધર્મશાસ્ત્રીય વચન છે. આ પતંબ ધર્મસૂત્ર(૧-૧૦-૨૮-૧૫ થી ૭)માં હારિતનું વચન ઉધત કરતાં જણાવ્યું છે કે મહાપાત કરવા છતાં પણ પ્રાયશ્ચિત્તરૂપે આત્મહત્યા કરવી સારી નથી, પરંતુ મનુ મહાપાતકો માટે આત્મહત્યા કરવાનું પ્રાયશ્ચિત સૂચવે છે (૧૧-૭,૯૦-૯૧ થી, ૧૩, ૧૦૪), જ્યારે સ્મૃતિએ મહાભારત અને પુરા આત્મહત્યાને અપવાદરૂપ ગણે છે.
સ્પષ્ટતા ખાતર આ બધી આત્મહત્યાઓને કેટલાક વિભાગોમાં રાખી શકીએ: (૧) મહાપાતકે(બ્રહ્મહત્યા, સુરાપાન, બ્રાહ્મણના સેનાની ચોરી, ગુરુપત્ની સાથે વ્યભિચાર)ને અપરાધમાં કેટલાય વિધિથી આત્મહત્યા કરવી, (૨) અસાધ્ય રોગોથી પીડિત તથા પિતાના આશ્રમધર્મોના પાલનમાં અસમર્થ થતાં વાનપ્રસ્થ-ગમન કે મહાપથયાત્રા (મનુંઃ ૬-૧, યાજ્ઞવષે સ્મૃતિ ૩-૫૫), (૩) વૃદ્ધ વ્યકિતએ જયારે એ શરીરશુદ્ધિના નિયમનું પાલન ન કરી શકે કે અસાધ્ય રોગથી પીડાતા હોય ત્યારે પ્રપાતમાં પડીને, અગ્નિમાં બળીને, પાણીમાં ડૂબીને, ઉપવાસ કરીને કે પ્રયાગમાં વટવૃક્ષની ડાળીએથી પડીને આત્મહત્યા કરવી (અપરાક, પૃ. ૮૭૭, આદિપુરાણ, અવિસ્મૃતિ ૨૧૮, ૨૧૯, મેધાતિથિ, મનુ. ૫-૮૮; મિતાક્ષરી, યાજ્ઞ. ૩-૬), (૪) ઉપર્યુક્ત કમ ત્રણ પ્રમાણે ગૃહસ્થ પણ સ્વસ્થ રહેવા છતાં આત્મહત્યા કરી શકે છે, જે એના જીવનનું કાર્ય સમાપ્ત થઈ ચૂકયું હોય, જે એને સંસારના સુખભોગની ઈચ્છા ન હોય અને જીવવાની ઈચ્છા ન હોય કે વેદાંતી હોય અને જીવનની ક્ષણભંગુરતાથી વાકેફ હોય તો હિમાલયમાં ઉપવાસ કરીને આત્મહત્યા કરી શકે છે. (૫) ધાર્મિક આત્મહત્યા ગંગા કે યમુનાના સંગમ પર કે ત્યાં વડની પાસે કે અન્ય તીર્થોમાં થઈ શકે છે. (૬) સહગમન કે અનુગમન દ્વારા પત્ની કરી શકે છે. સતીના વિષયમાં નારદીય પુરાણે (પૂર્વાર્ધ, ૭-પર, ૫૩) વ્યવસ્થા કરી છે કે એ સ્ત્રીએ પિતાના પતિની ચિતા પર ન બળી મરવું જોઈએ કે જેને નાનું બાળક યા બાળકો હોય કે ગર્ભવતી હોય જે હજુ જુવાન ન થઇ હેમ કે એ વખતે રજસ્વલા હેય.
પુરાણોના એ કથનમાં લોકોને અતૂટ વિશ્વાસ હતો કે પ્રયાગમાં મરી જવાથી મોક્ષ મળે છે. કાલિદાસ જેવા કવિએ પણ કહ્યું છે કે મેક્ષ અથવા કેવય માટે વેદાંત સાંખ્ય અને ન્યાય પ્રમાણે પરબ્રહ્મની અનુભૂતિ જરૂરી છે. પરંતુ પવિત્ર સંગમ ઉપરનું મૃત્યુ તત્વજ્ઞાન વગર પણ મેક્ષ આપી શકે છે. કર્ણદેવ, ચંદેલ વંગદેવ અને ચૌલુક્ય સેમેશ્વરે પ્રયાગ કે તુંગભદ્રા પર આત્મહત્યા કરી હતી. મગધના રાજા કુમારગુપ્ત છાણના અગ્નિમાં પ્રવેશ કર્યો હતો. મત્સ્યપુરાણ(૧૦૭–૯, ૧૦, પદ્મપુરાણ, આદિ ૪૪–૨)માં કહ્યું છે કે જે વ્યક્તિ રોગી ન હોય, શરીર ક્ષણ ન થયું હોય, પાંચે
નવે.૧૯૯૦
પથિક--દીપિસવાં,

Page #66

ઇધિને વશમાં રાખવા છતાં છાણના અગ્નિમાં બળીને મરે છે તે શરીરમાં છેલ્લાં છિદ્રો છે તેટલાં વર્ષ સ્વર્ગમાં રહે છે. રાજતરંગિણી(૬-૧)માં એવા કર્મચારીઓને ઉલ્લેખ છે કે જે ઉપવાસથી આત્મહત્યા કરનારાનું નિરીક્ષણ કરતા હતા. આઈને અકબરીમાં પાંચ પ્રકારની ધાર્મિક આત્મહત્યાનું વર્ણન છે. (લેડવિન દ્વારા પ્રકાશિત, ઈ.સ. ૧૮૦૦)
કેટલીક કૃતિઓ, મહાભારત તથા પુરાણોએ કેટલીક પરિસ્થિતિમાં આત્મહત્યાને તિરસ્કૃત નથી માની, કૂર્મપુરાણના બે શ્લોક આમ છે : જે ગંગા યમુનાના સંગમ ઉપર પ્રાણ ત્યાગે છે. તેને, એ લક્ષ્ય, જે મેગી મનુષ્ય કે સંન્યાસીને પ્રાપ્ત થાય છે તેને પણ મળે છે. પુરાણ (૧-ર-ર૦)માં કહ્યું છે કે હજારો જન્મ પછી મેક્ષ મળે કે ન મળે, પરંતુ એક જ જન્મથી કાશીમાં મોક્ષ મળી શકે છે. પદ્મપુરાણ(સૃષ્ટિ, ૬૦-૬૫)માં કહ્યું છે: જાણે કે અજાયે જે કોઈ ગંગામાં મરે છે તે મૃત્યુ પછી સ્વર્ગ અને મેક્ષ મેળવે છે. સ્કંદપુરાણ(કાશી, ૨૨-૭૬)માં જણાવ્યું છે કે આ પવિત્ર સ્થળમાં જે કોઈ પ્રકારે પ્રાણ ત્યાગે છે તેને આત્મહત્યાનું માપ નથી લાગતું અને એ વાંછિત ફળ મેળવે છે. પુરાણમાં ચાર પ્રકારની આત્મહત્યાનો ઉલ્લેખ છે. હ્યુએનસંગે (ઈ. ૬૨૩-૬૪૫) આ ધાર્મિક આત્મહત્યાનો ઉલ્લેખ કર્યો છે. કલ્પતરૂલતીર્થ, ઈ. ૧૧૧૦-૧૧૨૦)માં મહાપથયાત્રાનું વર્ણન કર્યું છે (પૃ. ૨૫૮-૨૫). પછીથી આત્મહત્યા કરવાની ભાવના બીજા તીર્થો સુધી ફેલાતી ગઈ. વનપર્વે (૮૩-૧૪૬, ૧૪૭) પૃથૂદક (પંજાબના કર્નાલ' જિ૯લામાં કહેવામાં આત્મહત્યાની વાત કરી છે. બ્રહ્મપુરાણ (૧૭૪-૨૫) પુરુષોત્તમક્ષેત્રમાં, લિંગપુરાણે (પૂર્વાધ ૯૨–૧૬૮, ૧૬૯) શ્રીરૌલમ, પદ્મપુરાણ (આદિ, ૧૬-૧૪, ૧૫) નર્મદા અને કાવેરીના સંગમ પર ઉપવાસથી કે અગ્નિથી મરવાની વાત કરી છે.
અલબેફનીએ પોતાના ગ્રંથ(ઈ. ૧૦૩૦)માં લખ્યું છે કે ધાર્મિક આત્મહત્યા ત્યારે કરવામાં આવે છે કે જ્યારે વ્યક્તિ જીવનથી થાકી ગઈ હૈય, અપરિહાર્ય શરીરથી પડાતી હેય. ઈ.પૂ. ૪ થી સદીમાં તક્ષશિલામાંથી કલનસ નામને માણસ સિકંદર સાથે ભારતવર્ષની બહાર ગયા હતા અને એ ૭૦ વર્ષની વયે શરીરશગથી થાકી જઈ સૌસા નામના સ્થળે ચિતામાં બળો મર્યો હતો. (જુઓ “ઇવેઝન ઑફ ઇન્ડિયા, બાઈ ઍલેકઝાન્ડર ધ ગ્રેટ': જે, ડબલ્યુ મેકાકંડલ, ઈ.સ. ૧૮૯૬, પૃ. ૪, ૩૦૧, ૩૮૬, ૩૯૨). એથેન્સન ઓગસ્ટ સિઝર પાસે ઝર્મને ઓગસ દૂત બની ગયો હતે તેણે ભરૂચના ભારતીયને અગ્નિમાં બળીને આત્મહત્યા કરતા જે હવે એવું ઓએ જણાવ્યું છે (એજન, પૃ. ૩૮૯). હ્યુએનસને પણ પ્રયાગમાં આત્મહત્યાની ચર્ચા કરી છે (ધ બુદ્ધિસ્ટ કિંગ એક ધ વેસ્ટર્ન વર્લ્ડ : બીલ, ભા. ૧, પૃ. ૨૩ર-ર૩૪). જેનેએ સહલેખના” નામની ધાર્મિક આત્મહત્યાને માન્યતા આપી છે (જુઓ ઈન્ડયન ઍટિકવેરી, ભા. ૨, પૃ. ૧૨). વિનોબા ભાવેએ હમણાં જ અન્નજળને ત્યાગ કરીને દેહત્યાગ કર્યો હતો.
આ રીતે જોતાં ભારતવર્ષમાં ધાર્મિક આત્મહત્યાને ઇતિહાસ ઘણો જુનો છે. આજે સ્વેચ્છામૃત્યુ વિશે વૈચારિક વિવાદ ચાલે છે ત્યારે ભારતવર્ષમાં આ વિચાર પ્રાચીન સમયથી અસ્તિત્વમાં હતો અને એના અમલ માટે નિયમ પણ હતા. પ્રાચીન ભારતીય અને આધુનિક વિચારનું સ્વ
છામૃત્યુ વિશેનું દષ્ટિબિંદુ તપાસતાં ભારતીય સાંસ્કૃતિના ચિંતનનું જીવન પ્રત્યેનું વલણ સ્પષ્ટ થાય છે. કે મુ. સેંદરડા, વાયા કેવદરા-૩૬૨૨૭ પશ્ચિકીત્સવ એક -નવે.૧૯૮૦

Page #67

‘મહાભારત-નિર્દિષ્ટ આચાર
ડે. મગનભાઈ ર. પટેલ મહાભારતકારે મહાભારત ગ્રંથનું સર્જન કરીને એક ભગીરથ કાર્ય કર્યું છે. મહાભારત ભારતીય સંસ્કૃતિને અદ્વિતીય ગ્રંથ છે. ભારતીય વિદ્વાનોએ એમાંથી અનેક પ્રકારની માહિતીની સમીક્ષા કરીને સમાજને ઉપયોગી તથા સહાયભૂત બને તેવું વિશ્લેષણ કર્યું છે. આ મહાન-ગ્રંથમાં તત્કાલીન સમાજના આચાર-ચારનું પ્રતિબિંબ સ્પષ્ટ રીતે જોવા મળે છે. '
પ્રસ્તુત સંશોધન-લેખમાં મહાભારત-નિરૂપિત સમાજમાં આચાર-વિચાર કેવા પ્રકારના હતા એ બાબત રજૂ કરવાનો પ્રયાસ કર્યો છે. એ અરસામાં સમાજના આચારવિચાર ખૂબ જ પ્રેરક અને પ્રોત્સાહક હતા. મહાભારતમાં “સદાચારને પર્યાવ શિષ્ટાચાર' ગણાતો. શિષ્ટ એ વ્યક્તિ છે, જે કામ ક્રોધ લેભ દંભ અને કુટિલતાને કાબૂમાં રાખીને, માત્ર ધર્મને અનુસરીને જ સંતોષ પામે. એ હંમેશાં નિયમિત જીવન જીવે, એ વેદોને ધ્યાનથી અભ્યાસ કરે, ત્યાગી હોય તેમજ સત્યને સર્વોચ્ચ તવ ગણે. એ પિતાની બુદ્ધિને સંયમમાં રાખે, આચાર્યો દ્વારા રજૂ થયેલા સિદ્ધાંત મુજબ ચાલે તથા મર્યાદામાં રહીને ધર્મ અને અર્થ પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરે. એ જાણે છે કે શુભ કે અશુભ કર્મોના ફળસંચયને પરિણામે કયાં પરિણામ આવે. શિષ્ટ પુરુષ બધાને દાન આપે છે, નજીકના બધા લેમાં કંઈક વહેંચીને ખાય છે, ગરીબો પર દયા રાખે છે. એમનું જીવન તપમય હોય છે અને એ બધાં પ્રાણીઓ પર અનુગ્રહ કરે છે. ક્ષમા અને દયા જ જિતાત્મા મનુષ્યને સદાચાર છે. ૨
મહાભારતમાં દર્શાવ્યું છે કે આ યુગમાં યજ્ઞ કરતાં વધારે અક્રોધ દયા વગેરેને સારા ગણવામાં આવ્યાં છે. શિષ્ટ પુરુષને આચાર એ જ શિષ્ટાચાર છે. શિષ્ટાચારની અતર્ગત ધર્મનાં સર્વોચ્ચ તોને સમાવેશ થાય છે. યજ્ઞ દાન તપ સ્વાધ્યાન અને સત્ય અને શિષ્ટાચારનાં મુખ્ય અંગ માનવામાં આવ્યાં છે. શિષ્ટાચારમાં ત્યાગનું સ્થાન ખુબ ઊંચું છે. મહાભારતના વર્ણન મુજબ ધર્મના ત્રણ લક્ષણે છે: પરમ ધર્મ તે છે કે જે વેદોમાં પ્રસ્તુત છે, વર્મશાસ્ત્રોમાં દર્શાવેલ ધર્મ અને શિષ્ટ આચાર. આ પ્રકારના શિષ્ટાચારથી એ યુગના પ્રતિષ્ઠામાં વધારે થયે હતો. શિષ્ટ પુરુષ પાસે જ્યારે કે ઈ સંત જાય છે ત્યારે એ પિતાનાં સ્ત્રી અને કુટુંબીજનેને દુઃખ આપીને પણ ભાવપૂર્વક પિતાની શક્તિથી વધારે દાન આપે છે. એવા ઘર પુરુષો મહાભારતના વિવરણ અનુસાર અનંતકાલ સુધી ઉન્નત અને અગ્રેસર રહેતા હોય છે. એ સમગ્ર જગત માટે આધારભૂત ગણાય છે. શિષ્ટ ,૨ છે દેવદાષ્ટ્રને અભાવ, ક્ષમા શાંતિ સંતેષ, પ્રવ ભાષણ અને રાસ્ત્રોને અનુકૂળ કર્મ કરવું. વળી કહ્યું છે કે બીજાના યશ પિતાની વિદ્યા દ્વારા મટાડવા માટે પ્રવાસ કરે છે એનું પતન થાય છે.
શાતિપર્વ માટે જણાવ્યું છે કે સદાચાર માત્ર આધ્યાત્મિક અભ્યદયની દ્રષ્ટિથી જ પ્રહણીય નથી, એમ છતાં શીલની સાથે ધર્મ, ધર્મની સાથે સત્ય, સત્યની સાથે સદાચાર, સદાચારની સાથે બળ અને બળની સાથે લેમીને નિવાસ હોય છે,
આ રીતે સદાચાર્ય બળ અને ઐશ્વર્યની પ્રાપ્તિને શિષ્ટ યોજના ગણવામાં આવે છે.
આદિપર્વમાં શિષ્ટાચારનું વ્યાવહારિક રૂપ અનેક સ્થળે પર જોવા મળે છે. શિષ્ટ પુરુષ પતે જ પોતાની શક્તિને પરિચય આપવાનું ઉચિત ગણતા નથી અને એ છે પિતાના ગુણોનું ઍટે.-નવે.૧૯૯૦
પથિક-રીપેસવાંક
P

Page #68

વર્ણન પણ અનુચિત ગણે છે. વનપર્વ માં દર્શાવ્યું છે કે આત્મશ્લાઘાથી પુય ક્ષીણ થવાની ધારણા રહે છે. ઉદ્યોગ પર્વમાં વર્ણન છે કે કોઈ શ્રેષ્ઠ વ્યક્તિ આવે ત્યારે આસન છેડીને ઉભા થઈ જવું જોઇએ અને એની પૂજા કરી અભિવાદન કરવું જોઈએ. જે એ વ્યક્તિ સમાનપદવાળી હેય તે એના હાથને પિતાના હાથથી સ્પર્શ કરે જોઈએ.
ભીષ્મપર્વમાં વર્ણન છે કે રાજા અથવા શ્રેષ્ઠ પુરૂને હાથ જોડીને પ્રણામ કરવા જોઈએ. એમાં હાથની અંજલિમુદ્રા રચવામાં આવતી, જેને પ્રણામ કહેવાય? એમાં અંજલિ ગ્રહણ કરતા.૧૨ સભાપર્વમાં કહ્યું છે કે અતિરથને દૂર સુધી પહોંચાડવા જોઈએ. ૧૭–૧ અભિવાદન કરતાં પોતાનું નામ કહેવું. – કેઈ નવા સ્થાન પર રહેવા માટે જાય તે ત્યાં બ્રાહ્મણ વગેરે ચારે વર્ણના લોકોને મળવું જોઈએ. જે કોઈ ઉપકાર કરે તે એનાથી વધારે ઉપકાર કરવાનું કર્તવ્ય છે એ ભૂલવું ન જોઈએ.૧૫ કોઈ શ્રેષ્ઠ પુરુષને મળવા જવા માટે પ્રોજન બતાવતાં કહેવામાં આવૅ છે કે આપનું અભિવાદન કરવા માટે આવી ગયો છું. ગમે ત્યાં જાઓ ત્યારે વૃદ્ધોનું અભિવાદન અને બાળકોને આલિંગન કરવું જોઈએ.19 તીર્થયાત્રા વગેરે કોઈ મહાન કાર્ય કર્યા પહેલાં પિતાનાં સંબંધીની સંમતિ લેવી જોઈએ.૧૮
વિરાટપર્વમાં દર્શાવ્યા મુજબ તેહીજનેનું માથું સુંઘવાની પ્રણાલિ હતી. પુત્રવધુ પ્રથમ વાર સાસરે આવે ત્યારે એનું માથું સુંઘવામાં આવતું.• માર્ગમાં કઈ પણ વ્યક્તિને ઓળંગીને ન જવું જોઈએ. ઓળંગવાથી દેહમાં વ્યાપક નિર્ગુણ પરમાત્માની અવમાનના થાય છે. દ્રોણપર્વમાં ૨૨ વર્ણન છે કે કોઈ મીઠી વસ્તુ ખાવી હોય તે એ પહેલાં પોતાનાથી નાનાંઓને આપવી, પછીથી પિતે ખાવી જોઈએ. મહાભારતમાં એક વાત સ્પષ્ટ કરેલી છે કે સારાં કામ કરવાં, પણ જે અભિમાન થાય તે એ સત્કાર્યો પણ સારાં ફળ આપતાં નથી.
મહાભારતમાં ૨૩ શિષ્ટ બનવાની ઈચ્છા કરનારાઓને આદેશ આપે છે કે ઉદ્યમી બનો અને દરરોજ ઊઠીને વૃદ્ધોને કર્તવ્ય પૂછો, એમને બતાવેલ માર્ગે જાએ, એમનાં વચન સાંભળી એ મુજબ કાર્યનો આરંભ કરવાથી ઉત્તમ ફળ તરત જ મળે છે. વળી વર્ણન છે કે દિવસ દરમ્યાન એવાં કામ કરે કે રાત્રે સુખેથી સૂઈ શકે, વર્ષમાં આઠ માસ એવાં કામ કરે કે વર્ષાઋતુના ચાર માસ સુખેયો વ્યતીત થાય, યુવાવસ્થામાં એવાં કામ કરે છે વૃદ્ધાવસ્થા આનંદથી વીતે અને જીવનભર એવાં કામ કરે કે નિધન પછીથી સુખ મળે, ૨૪
મનુષ્યનું આચરણ સૂર્યની જેમ હોવું જોઈએ, બધાને ઉપકાર કરવો એ જ એક કર્તવ્ય છે. સ્વર્ગમાં એ વ્યક્તિની સર્વોચ્ચ પ્રતિષ્ઠા થાય છે, જે બધાને નેહદૃષ્ટિથી જુએ છે, બધાં પ્રાણીએનાં દુઃખેનું નિવારણ કરે છે અને બધાની સાથે પ્રેમપૂર્વક વાતચીત કરીને એમના સુખમાં સુખી અને દુઃખમાં દુઃખી થાય છે.
શાંતિપર્વના વિવરણ મુજબ સંસ્કારી ઉપરાંત અસંસ્કારીઓમાં પણ સદાચારની પ્રતિષ્ઠા હતી. દસ્કૃઓના નેતા કાયવ્ય પિતાના વર્ગના લોકોને સચારિત્ર્યને પાઠ આ શબ્દમાં આ પે હેત;
સ્ત્રી, ભયભીત, તપસ્વી અને બાળકને ન મારવાં. જે ચૂક ને કરતો હોય તેના પર હાય ના ઉઠાવે જોઈએ. સ્ત્રીને બળપૂર્વક ન પડવી, સત્યનું રક્ષણ કરવું, મંગલકાર્યમાં મુશ્કેલી ઉભી ન કરવી. આપણે પ્રાપ્ત ધન ન આપનારની સામે એની વિરુદ્ધ વર્તન ન કરવું. દંડ દુષ્ટનું દમન કરવા માટે છે, શિષ્ટ વ્યક્તિઓને પીડા આપવા માટે નહિ, એ કદાપિ ભૂલવું ન જોઈએ.” પથિક-દીપભવાંક
ઓકટો.-નવે./૧૯૯૦

Page #69

ગીતામાં આચાર-શિક્ષણ: ભગવદ્ગીતા પણ મહાભારતને એક અગત્યને ભાગ છે. એમાં ધર્મ અને દર્શનની સાથે સાથે સમાજશાસ્ત્ર અને નીતિશાસ્ત્રની પાયાની ભૂમિકા ચર્ચાયેલી છે. ગીતામાં કૃષ્ણના ચરિત માં આદર્શ આચારની રૂપરેખા રજૂ થયેલી છે. કૃષ્ણ કહે છે કે “સાધુઓનું રક્ષણ કરવા, પાપીઓને વિનાશ કરવા અને ધર્મની સ્થાપના કરવા માટે પ્રત્યેક યુગમાં હું જન્મ લઉ છું. આ વિચારસરણી સચ્ચારનું સંવર્ધન કરવા માટે ઉચિત વાતાવરણનું નિર્માણ કરતી હે છે. ૨૬ વળી કૃષ્ણ કહે છે કે પોતાનાં ઇન્દ્રિય મન તથા બુદ્ધિ પર અધિકાર રાખનાર કોધથી પર રહીને પરમ કલ્યાણ પ્રાપ્ત કરી શકે છે.૨૭ એ મનુષ્ય જે કંઈ કર્મ કરે છે તે નિષ્કામ કર્મ છે. નિષ્કામ કર્મનું એક લક્ષણ છે કે લોકહિત માટે હોવું જોઈએ. એ એક પ્રકારનો યજ્ઞ છે ૨૮ એ તે જ કરી શકે છે, જે કઈ ઠેષ તેમજ મૈત્રી વગેરે કરતો નથી, ૨૯ ગીતામાં નિષ્કામ વ્યક્તિના દૃષ્ટિકોણ બાબતમાં કહ્યું છે કે એ વિદ્યા અને વિનયથી સંપન્ન એવો બ્રાહ્મણ ગાય હાથી કૂતરા અને ડાલની સાથેના સંબંધમાં સમદશ રહે છે. એને માટે શત્રુ-મિત્ર સાધુ–પાપી વગેરેની બાબતમાં સમાન દૃષ્ટિ સર્વશ્રેષ્ઠ છે. ૩•- માનવીના વ્યક્તિત્વના સર્વશ્રેષ્ઠ વિકાસની યોજના જનહિતની દૃષ્ટિએ અગત્યની છે. શ્રીકૃષ્ણ બતાવેલ આચાર-પથને અપનાવનાર જે એક પણ વ્યકિત કોઈ સમાજમાં હેય તે એ સમાજમાં શાંતિનું સામ્રાજ્ય સ્થપાય. કૃષ્ણ એવા માણસની વ્યાખ્યા આ રીતે આપી છે. કોઈની સાથે દ્વેષ ન કરનાર, બધાંની સાથે મિત્રતા રાખનાર, કરુણાદષ્ટિવાળો, મમત્વ પણને અહંકારથી રહિત, સુખ-દુઃખમાં સમાન, ક્ષમાવાન, સંતુષ્ટ, સંદેવ યોગી, સંયમી, દઢ નિશ્ચયવાળે અને મારામાં મન અને બુદ્ધિ અપિત કરનાર મારો ભક્ત મને પ્રિય છે. •
કૃષ્ણ ગીતામાં દૈવી સંપત્તિ દ્વારા મેક્ષની પ્રાપ્તિને સંભવ બતાવ્યા છે. અહિંસા સત્ય શોધ ત્યાગ શાંતિ, કેઈની નિંદા ન કરવી, બધાં પ્રાણીઓ પ્રત્યે દયા, તૃષ્ણા ન લેવી, જળ, દ્રોહન રાખ, પિતાને ખૂબ મેટા ન માનવા, એ બધાં દૈવી સંપત્તિનાં લક્ષણ છે. એની વિરુદ્ધ દંભ દઈ અભિમાન કોય પરુષતા અજ્ઞાન એ આસુરી સંપતિના લક્ષણ છે. આસુરી સંપત્તિ જુદી જુદી વેનિઓમાં પુનબસ માટે હોય છે. કામ ક્રોધ અને લેભ એ એક એક નરધાર છે, એ આપણો નાશ નેતર છે, તેણી એ ત્રણેને ત્યાગ કરવો જોઈએ. ૩-૩
બાચારના કેટલાક અપવાદ: સત્ય અને અસત્ય અંગે ઘણા ચિંતકોએ ચિંતન કર્યું છે. અસત્યે બેસવું એ કોઈ પણ પરિસ્થિતિમાં ઉચિત ગણી શકાય ? આ અંગે ઘણું શાસ્ત્રકારોને મત એ રહ્યો છે કે વિશેષ પરિસ્થિતિઓમાં અરાત્ય બોલવું ક્ષમ્ય ગણાય છે. કોઈ ભલા માણસના પ્રાણની રક્ષા કરવા માટે અસત્ય બલવામાં પાપ નથી. આપસ્તમ્બ અને ગૌતમને મત એ છે કે પુરોહિતના પ્રાણના રક્ષણ માટે, ગોરક્ષા માટે, વિવાહ અથવા પ્રેમ-સંબંધમાં, મશ્કરીમાં, સંકટ સમયે તથા ધ આવે ત્યારે જૂનું બોલવું એ કોઈ અપરાધ અથવા પાપ નથી.
મહાભારતના આદિપર્વમાં પરિહાસની વાતથી, સ્ત્રી-સબંધમાં, વિવાહ સમયે પ્રાણના સંકટ સમયે અને સર્વસ્વ નષ્ટ હોવાની શંકા પર જૂઠું બોલી જવાય તે પણ પાપ નથી એમ કહ્યું છે.
મહાભાસ્તમાં ઉપર્યુક્ત પરિસ્થિતિમાં પણ અસત્યને સર્વથા એગ્ય માનતા નથી. અસત્ય માટે પ્રાથષિાનું વિધાન બન્યું છે, જે અસત્ય બોલીને કેઈ કવિનું રક્ષણ કરી શકાય તે પણ શું ? માની હત્યા તે થઈ જ, એવી પરિસ્થિતિમાં કેટલાક શાસ્ત્રકારોએ નિર્ણય કર્યો છે કે કોઈ પણ પરિસ્થિતિમાં અસત્ય ન બેલવું, તે જ સત્યની હત્યા થશે નહિ. ૩૩
અનુશાસનપર્વમા સ્પષ્ટ કર્યું છે કે જે વ્યક્તિ પોતાને માટે અથવા બીજાઓ માટે મરીમાં પણ કોઈ વાર અસત્ય ન બોલે તે સ્વર્ગમાં જાય છે, તેમ છતાં લેકહિત માટે અથવા કોઈ કટો.-ન/૧૯૯૦
પથિા-કીપરા

Page #70

નિર્દેષિ વ્યક્તિના રક્ષણ અર્થે અસત્ય ખેલવુ કદાપિ નિાપાત્ર નહિ ગણાય. અત્યાચારીઓ અથવા - દુષ્ટોની સાથે કે વ્યવહાર કરવા જોઇએ એ બાબતમાં લગભગ બધા . ચાસ્ત્રકારો સુત છે કે જો અત્યાચારી અથવા દુષ્ટ પુરુષને સમજાવટથી અથવા ડહાપણુપૂર્ણાંક વ્યવહાર કરવાથી કાચા મા પર આવી જાય, તેા ખાંથી એ સારું છે.
મહાભારતમાં વર્ણન થયેલુ' છે કે ક્રોધને ક્રોધથી, અસાધુને સાત થી જીતવા જોઈએ, ૫ વળી મહાભારતકારે ભારપૂર્ણાંક કહ્યુ` છે કે વેરી અંત વેરથી આવા નથી. દુષ્ટ ની સાથે દુષ્ટ ન બનવુ જોઈએ. કાઈની સાથે કઠોર વચન ન મેલાં. કર્માં કારા શત્રુને વશ ન કરવા. જે વાતથી ખીજાતે ઉદ્યોગ થાય તેવી વાત કપિ ન કરવી જોઇએ.૩૬
ઉપર્યુÖક્ત બાબતા પરથી સ્પષ્ટ થાય છે કે મહાભારતકાલીન સમાજમાં આચારને લગતી વિચારસરણી માનવ-સમાજ માટે ખૂબ જ ઉપયાગી અને પ્રેરણાદાયી હતી, એને આત્મસાત્ કરવાર્યો માનવજાતને સુખ શાંતિ અને સમૃદ્ધિ મળે છે,
ડે, સી-૪, યુનિ,સ્ટાફ કવાર્ટસ, વલ્લભવિદ્યાાગર-૩૮૮૧૨૦
૭. મહા
પાદનોંધ
૧. મહાભારત : વનપુત્ર ; અધ્યાય : ૧૯૮-૫૭-૯૪ ૨. એજન : અધ્યાય
: ૨૯૫૨
3.
મહાભારત : આદિપ ; અધ્યાય ; ૭૪-૬; એજન, અધ્યાય ; ૯૪-૧૬ મુજબ
રાજા શાન્તનુ પશુ-પક્ષીઓના પણ પિતા હતા.
૪. (૧) મહાભારત : વનપર્વ : અધ્યાય : ૧૦૮-૫૭ (૨) મહા॰ ઉદ્યોગપ` : અધ્યાય : ૩૫-૫૫
૫-૬. મહા॰ વનપર્વ : અધ્યાય : ૧૯૮
દિપ
૮.
મહા શાંતિપ
૯. મહા આદિપ
. મહા॰ વનવ
૧૧, મહા॰ ઉદ્યોગપ
'૧૬,
જન
૧૭. મહા॰ વનપત્ર
૧૮. મા ઉદ્યોગપ
૧૯.
મહા વિરાટ પ ૨૦. મહા॰ આદિપ
:
:
:
:
૧૨. મહા ભીષ્મપ ૧૩, (૧) મહા॰ સભાપર્વ :
:
૧૩. (૨) મહા૦ વનપર્વ ૧૪. મહા॰ આદિવ
1.
૧૫.
એજન
::
:
પથિક-દીપાસવાંક
:
:
:
:
:
અધ્યાય : ૨૫-૨૩
અધ્યાય : ૧૨૩
અય : ૩૦-૨
અધ્યાય : ૧૧૯ - ૧૫
અધ્યાય : ૧૫૪
- અધ્યાય : ૯૩-૨૭, ૨૮
અબાય : ૪૨-૪૦
અધ્યાય : ૧૫૬-૧
અધ્યાય : ૧૩૪
અધ્યાય : ૧૪૫-૧૪
અધ્યાય : ૭૧-૨૨, ૨૩
અધ્યાય : ૧૨૦-૩૦
અધ્યાય : ૧૫૪-૩૪
અધ્યાય : } } ~૨ ૩
અધ્યાય : ૨૩૧-૧૮
Æ¥ટે.-નવે.૧૯૯૦
1
૭

Page #71

૨૧ મહા૦ વનપર્વ
રર. મહા દ્રોણપ મહા સૌપ્તિક
૨૩.
૨૪. મહા॰ ઊદ્યોગપર્વ
એજન
એજન
એજન
એજન
એજન
૪.
૩૫.
3.
:
:
:
:
૨૫. મહા॰ શાંતિપ
૨૬. ગીતા ૪–૮
૨૭.
૧૮,
૨૯.
૩૦. (૧)
૩૦. (૨)
: ૧૨-૧૩, ૧૪
૩૦. (૩) મહા૦ શાંતિપર્વ : અધ્યાય : ૧૮૩
૩૧. મનુ અને આયસ્તમ્મના મત
:
ર. મહાભારત
૩. શ્રીમદ્ભગવદ્ગીતા
અધ્યાય : ૧૪૭૮
અધ્યાય : ૧૧-૩૧, ૩૩
અધ્યાય : ૨૦૨૨
અધ્યાય : ૩૧-૫૭, ૫૮
અધ્યાય : ૧૩૩
:
૪-૧૦, ૫–૨૮
:
૪, ૨૩
;
૫, ૩
: 4-3, 3-6
૩૨. મહા- આદિપર્વ : અધ્યાય : ૭૭–૧}
૩૩. યુરોપમાં સોક્રટીશ બ્રૂનાએ સત્યની પ્રતિષ્ઠા સિદ્ધ કરી છે. ભારતમાં સત્યવાદી હરિશ્ચંદ્રનુ
નામ પ્રસિદ્ધ છે.
મહા અનુશાસનપર્વ : અધ્યાય : ૧૪૪-૧૯
મહા॰ ઉદ્યોગપ : અધ્યા. ૩૯-૭૧
મહા સભાપ
: અધ્યાય -}
સ`ભ ગ્રંથસૂચી
૧. મહાભારત પ્રથમ ખંડથી ષષ્ઠે ખંડ સુધી ; અનુ॰ પંડિત રામનારાયણ દત્ત શાસ્ત્રી પાણ્ડેય, ‘રામ' પ્ર. મેાતીલાલ જાલાન, ગીતાપ્રેસ,
ગારખપુર તૃતીય સંસ્કરણ, સવત, ૨૦૨૬ ભાંડારકર એરિયન્ટલ રિસર્ચ' ઈન્સ્ટિટ્યૂટ, પૂના, ૧૯૩૩-૧૯૬૫ ગીતાપ્રેસ, ગારખપુર, ચૌહવાં સંસ્કરણ સવત ૨૦૩૯
શારીરિક અશક્તિ અગર નખળાઇ માટે આયુર્વેદીય અભ્રક ભસ્મ' (સહસ્રપુટી)
અસલ શાસ્ત્રીય પદ્ધતિએ બનાવેલ સહસ્રપુટી અભ્રક ભસ્મ
મેળવવા લખા અગર મળે :
એડી રાડ, પે, મ. ન. ૯૯,
શ્રી ગુલાબકુંવરબા આયુર્વેદિક સાસાયટી
અસીર ઔષધ
જામનગર (૩૬૧ ૦+૧) એંટો.-નવે. ૧૯૯૦
પચિીપાસવાંક

Page #72

પલવ રાજયની સિદ્ધિઓ
છે. હરિપ્રસાદ ગં. શાસ્ત્રી દક્ષિણ ભારતવર્ષના પ્રાચીન ઈતિહાસમાં પલ્લવ વંશનું રાજ્ય મહત્ત્વનું સ્થાન ધરાવે છે. આ પલ્લવે ઈરાનના પદૂલથી ભિન્ન છે. પહેલવ કુલના રાજાએ દક્ષિણાપથના પૂર્વ ભાગમાં કૃષ્ણ અને કાવેરી નદીની વચ્ચે આવેલા પ્રદેશમાં શાસન કરતા હતા. એ પ્રદેશ તોરડમડલ' તરીકે ઓળાખાતે. એમાંના તેડીને પ્રાત-સાંસ્કૃત પર્યાય પલવ' પ્રજા. તેમણ્ડલનું પાટનગર કાંચીપુર (કાંજીવરમ) હતું. પહલ ભારદ્વાજ ગોત્રના હતા. પલવ વંશના આરંભિક રાજાઓના અભિલેખ પ્રાકૃતમાં અને પછીના રાજાઓના સંસ્કૃતમાં લખાયા છે. રાજા શિવઝંદ વર્માએ અશ્વમેધાદિ અનેક યજ્ઞ કર્યા હતા. ગુપ્ત સમ્રાટ સમુદ્રગુપ્તના સમયમાં કાંચીપુરમાં વિષ્ણુગોપ નામે રાજા રાજય કરતે હતે. ગુપ્ત-કાલ દરમ્યાન કાંચીમાં બૌદ્ધ ધર્મને અભ્યદય થયો હતો.
રાજા સિંહવિષ્ણુ(છઠ્ઠી સદી)ના સમયમાં પલવ રાજ્યને અભ્યદય થશે. આ રાજવીએ કવિ ભારવિને પ્રોત્સાહન આપ્યું ને મહાબલિપુરમની કલાકૃતિઓનાં પગરણ કર્યો. એનો પુત્ર મહેદ્રવર્મા ૧લે ચક્રવત હર્ષને સમકાલીન હતા. એના સમયમાં બાદામીને ચાલુક્ય રાજા પુલકેશી ર જાઓ પહલવ રાજયને ઉત્તર પ્રદેશ જીતી લીધું. મહેંદ્રવર્માએ જૈન ધર્મ તજી શૈવ ધર્મ અંગીકાર કર્યો. એ અનેક અપનામ ઘરાવતા. એમાંનું એક નામ હતું “મવિલાસ'. એ સાહિત્યકાર પણ હતે. એને એ સમયે બૌદ્ધ ધર્મમાં તેમજ કાપાલિક સંપ્રદાયમાં જે શિથિલાચાર પ્રવર્તતા હતા તે વિશે રમૂજી કટાક્ષ કર્યા છે. એને એ ગીતમાં તથા ચિત્રકલામાં પણ ઘણે રસ હતો. એણે અનેક દેવાલય કરાવ્યાં. મહાબલિપુરમ માં એની તથા એના પિતાની પ્રતિમા કંડારેલી છે.
મહેંદ્રવર્માના પુત્ર નરસિંહ વર્માએ ચાલુક્ય ચક્રવતી પુલકેશીને પરાજિત કરી, વાતાપિ (બાદામી) કબજે કરી ને “વાતાપિકડ?(વાતાપિ-વિજેતા)નું બિરૂદ પ્રાપ્ત કર્યું. વળી, એણે શ્રીલંકાના રાજપુત્ર માનવમને પિતાની રાજસત્તા પ્રાપ્ત કરવામાં લશ્કરી મદદ કરેલી. આ પ્રતાપી પલવ નરેશ “મહામહેલ તરીકે ખ્યાતિ પામ્યો. એણે સમુદ્રતટ ઉપર મહામલ્લપુરમ્ નામે નગર વિકસાવ્યું. એના સમયમાં ચીની યાત્રિક યુઆન વગે કાંચીપુરની મુલાકાત લીધી હતી.
એના પૌત્ર પરમેશ્વરવર્માએ ચાલુક્ય રાજા વિક્રમાદિત્ય ૧ લાના આક્રમણને સફળ સામનો કર્યો. એનો પુત્ર નરસિંહવમાં ૨ જે “રાજસિંહ' તરીકે વિખ્યાત છે. એ ઈ. સ. ૭૨૦ માં ચીનના શહેનશાહ પાસે એલચી–મંડળ મોકલું હતું. રાજા નંદિવર્મા પલવ-મલ” તરીકે પ્રસિદ્ધ છે. એ પરમ વૈષ્ણવ હતો. નવમી સદીના અંતમાં પલવ સત્તાને હાસ થયો ને ચલ રાજ્યના આધિપત્યને અભ્યદય થયો. એ પહેલાં રાજા નંદિવર્મા ૩ જાએ તમિળ કવિઓને પ્રોત્સાહન આપેલું ને તૃપતંગવમાન સમયમાં ઘટિકા (પાઠશાલા) મેટા વિદ્યાલયમાં વિકસી હતી, જેમાં ચોદય વિદ્યાઓ શીખવાતી. આ સ્થાપત્યમાં પલવ રાજાઓએ દેવાલયના દ્રાવિડ સ્વરૂપને વિકાસ સાથે. રાજા મહેદ્રવર્મા ૧
લાએ ફૌલ-ઉકીર્ણ (ડુંગરમાં કંડારેલ) દેવાલયના નિર્માણની પહેલ કરી. એને “મંડપ' કહેતા. એમાં • વચ્ચે સ્તંભવાળા લંબચોરસ મંડપ હોય છે ને એની એકાદ દીવાલ પાસે ગર્ભગૃહ હોય છે. અગ્રભાગમાં
ખંભાવતી હોય છે. સ્તભ વરચે અષ્ટકોણ અને ઉપલા તથા નીચલા ભાગમાં રસ હોય છે. પ્રવેશદ્વારની બંને બાજુ દ્વારપાલની મોટી આકૃતિ કંડારી હોય છે. સમય જતાં તંભને પાતળા અને અષ્ટકોણ 'કરમામાં આવ્યા ને એના નીચલા ભાગમાં તથા એની શિરાવટીમાં સિંહની આકૃતિ ઉમેરવામાં આવી. - આ શિલ્પલી પહલવ શિલ્પકલાનું વિશિષ્ટ લક્ષણ છે.
-નવે.૧૮.
પશ્ચિા-પિત્સવ

Page #73

-
.****
રાજ નરસિંહવમાં–મહામહલના સમયમાં મહામહલપુરમ માં અનેક કલાત્મક મંદિરોનું નિર્માણ થયું. આ મંદિર શૈલ-ઉત્કીર્ણ છે ને એ બે પ્રકારનાં છે. ડુંગરની અંદર ગુફાની જેમ કંડારેલા મંદિરને મંડપ કહેતા, જ્યારે ડુંગરને ચારે બાજુએ તથા ઉપરથી પણ કરી કાઢીને ચણતરી દેવાલય જેવા કંડારેલા મંદિરને રથ' કહેતા. મામલપુરમ (મહાબલિપુરમ)ના રતંભ વધુ દર્શનીય અને કલાત્મક બન્યા. આ મંડપમાં વરાહાવતાર, શેષશાયી વિષ્ણુ, મહિષાસુરમર્દિની દુર્ગા, ગવર્ધનધારી કૃષ્ણ, ગજલમ, ત્રિવિક્રમ, શિવ ઈત્યાદિ દેવ-દેવીઓની પ્રતિમાઓ જોવા લાયક છે.
મામલપુરમના રથમાં “ધર્મરાજ-રથ' નામે ઓળખાતું દેવાલય સહુથી મોટું છે. ડુંગરની દક્ષિણે કંડારેલા પાંચેય રથને પછીના સમયમાં પાંડવેનાં નામ આપવામાં આવ્યો છે. ધર્મરાજ-રથને નીચલે ભાગ સમરસ વાટને છે, જયારે ઉપલે ભાગ નીચા પિરામિડ ઘાટને છે. એની ચારે બાજુએ તંભવાળા વરંડા છે ને દરેક ખૂણામાં બબ્બે ગોખલાઓમાં એકેક ભી પ્રતિમા કંડારી છે. ચોરસ મંડપના વચલા ભાગમાં રસ ગર્ભગૃહ છે. એને ફરતે પ્રદક્ષિણા--પરે છે. આ દેવાલય શિવનું છે. એમાં રાજ નરસિંહ મમહામહેલની પ્રતિમા નજરે પડે છે.
ધર્મરાજ-રથની ઉત્તરે ભીમરથ આવેલું છે, પણ એનું સ્વરૂપ ભિન્ન છે. એને નીચલે ભાગ લંબચોરસ છે ને ઉપલે ભાગ અર્ધ-નળાકાર છે. ધર્મરાજ-રથને આકાર બૌદ્ધ વિહાર જેવો છે,
જ્યારે ભીમરથને સાકાર ચૈત્યગૃહને મળતા આવે છે. ડુંગર ઉત્તર તરફ ઢાળવાળે હે ઈ ધર્મરાજયની ઉત્તરે આવેલ રથની ઊંચાઈ ક્રમશઃ ઘટતી જાય છે.
ભીમરથની ઉત્તરે આવેલ અજુનરથને આકાર ધર્મરાજ-રથના જેવો છે. એના ગર્ભગૃહમાં શિવનું મસ્તક સ્થાપેલું છે. રથની પછવાડે શિવના વાહન નંદિની મોટી પ્રતિમા કંડારી છે. અજુનરથની ઉત્તરે દ્રૌપદીરથ છે. એ સહુથી નાનું અને સાદ છે. એ આકારમાં પર્ણકુટીની ટેચવાળી ચેરસ કુટિર જે દેખાય છે. ગર્ભગૃહની અંદર દુગદેવીની પ્રતિમાં નજરે પડે છે. આ રથની આગળ દુર્ગના વાહન સિંહની આકૃતિ કંડારી છે. નકુલ-સહદેવના રથને ઘાટ ભીમરથના ઘાટ જેવું છે. ગોળ પછીતને લીધે એ ત્યગૃહ જે દેખાય છે. ઉત્તરના ડુંગરમાં કંડારેલ ગણેશરથને ઘાટ પણ ભીમરથના જે છે. એનું શિખર બણ મજલાનું છે.
મામલપુરમના મંડપને ઘાટ મહેદ્રવમના સમયના મંડપના ઘાટે જેવો છે. એના સ્તંભ સિંહના મસ્તક પર ટેકવેલા હોય તેવા દેખાય છે. ગુફા નં. ૧ વરાહની અને નં. ૨ મહિષાસુરમર્દિનીની છે. ગુફા નં. ૩ ને ધર્મરાજ-મંડપ કહે છે ને બં, ૪ ને કૃષ્ણ-મંડપ. ગુફા નં. ૫ પંચપાંડવ-મંડપ તરીકે ઓળખાય છે. એ મોટી છે એમાં ચારને બદલે છ સિંહ-સ્તંભ કરેલા છે. રામાનુજ-મંડપ એ શિવનું અને કટિકા-મંડપ એ દુર્ગાનું દેવાલય છે. ત્રિમૂર્તિ-ગુફામાં મડપની ત્રણ બાજુએ આવેલ એક ગર્ભગૃહમાં બ્રહ્મા વિષ્ણુ અને શિવની પ્રતિમા નજરે પડે છે. પાંચ ગર્ભ ગૃહ ધરાવતા મડપનાં ગર્ભ ગૃહમાં શિવલિંગ હતાં. રાજા મહામના મૃત્યુ બાદ મામલપુરના રથે અને મને પૂર્ણ સ્વરૂપ આપવાનું હમેશ માટે બાકી રહી ગયું, કેમકે એ પછી ત્યાં શૈલ-ઉત્કીર્ણ સ્થાપત્યના સ્થાને ચણતરી. સ્થાપત્ય પ્રચલિત થયું. આ પ્રકારનાં દેવાલને સુંદર નમૂના નરસિંહવર્મા ૨ જા-રાજસિંહના સમયમાં જોવા મળે છે. એવાં ત્રણ મહત્વના છે. આ બધાં મંદિર પથ્થરની ચણેલ છે
પહેલું મદિર મામલપુરમમાં સમુદ્રતટ પર આવેલું છે. મંદિર પૂર્વાભિમુખ છે ને એની પૂર્વ બાજુએ સી સમુદ્ર આવેલ છે, આથી મંડપને ગર્ભગૃહની પાછળ ગોઠવો પડ્યો છે. ગર્ભગૃહમાં શિવલિંગ સ્થાપેલું છે. ગર્ભ ગહને ફરતે પ્રદક્ષિણ-પથ છે ને એની આગળ નાનું ગોપુરમ છે. ગોપુરમની સામે 92
ટે-નવે./૧૯૯૦
પથિક- સવાંક

Page #74

ધવજ- મ ખડે કરેલું છે. મંદિરને ફરતે ગાકાર છે. પાછળના ચેકમાં છે મંદિર ઉમેર્યા છેએક શિવનું ને બીજું વિપણનું શિવાલયનું ગર્ભગૃહ ચેરસ છે ને એની ઉપર પિરામિડ ઘાટનું દ્રાવિડ શિખર છે.
પહલવ રાજ્યના પાટનગર કાંચીપુરમમાં કેદારનાથ મંદિર બંધાવ્યું. એમાં દ્રવિડ શિખરવાનું ચોરસ મનૃહ, સપાટ છતવાળ છૂટ મંડપ અને દેવકુલિકાએવાળે પ્રાકાર આવેલ છે. આગળ જતાં ગર્ભ ગૃહ અને મંડપની વચ્ચે અંતરાલ ઉમેરાય છે. એક દાયકા પછી કાંચીપુરમમાં બંધાયેલું વેઠ પેમલનું મંદિર કલાસનાથ મંદિર કરતાં કંઈક મોટું અને વિશાળ છે. એનું ગર્ભગૃહ સમચોરસ છે ને એની ઉપર ચાર મજલાનું દ્રાવિડ શિખર છે, આગળને મંડપ એના કરતાં માને છે. મંદિર પૂર્વાભિમુખ છે. પ્રાકારની અંદર સિંહસ્તંભાવલીવાળી ભમતી છે. પ્રાકારને બહારને શુશોભિત ભાગ શિખરની દનીયતા સાથે સુમેળ સાધી દેવાલયની રમણીયતામાં અભિવૃદ્ધિ કરે છે.
પલવ રાજ્યની શિલ્પકૃતિઓમાં શિલ્પકલા પર પકવતા પામે છે. મામલપુરમતાં પ્રાંગશિમાં શિલ્પકલાની ભવ્ય છાપ પડે છે. એમાં જીવનની સમતા તથા મૃદુતા મૂર્ત થાય છે ને એની ર્નિતિની સંયમિતતા દ્વારે સમતુલા અને ગૌરવને સાક્ષાત્કાર થાય છે. પલવ રાજપના કોઈ મંદિરમાં ચિત્રકલાને આવિર્ભાવ પણ દષ્ટિગોચર થાય છે. તરિ પાસેના શિવાશયમાં આવેલ શૈલઉકીર્ણ જિનાલયની છત તેમ દીવાલે અને સ્તંભ ઉપર સુંદર ચિત્ર જળવાઈ રહ્યાં છે. કૈલાસનાથ મંદિરમાં તથા વૈકુંઠ પેરુમલ મંદિરમાં પણ ચિત્ર કંઈક અંશે નજરે પડે છે. આમ પહેલા રાજ્યમાં ધર્મ સાહિત્ય સ્થાપત્ય શિપકલા અને ચિત્રકલાનાં ક્ષેત્રમાં ગણનાપાત્ર સિદ્ધિ સધાઈ હતી.
ન
૦ ૦
૦૦
ગુજરાત રાજ્યની ૨૮૮ નાગરિક સહકારી બેંકમાં બેંકોની મુખ્ય ઓફિસ તેમજ ૧૯ શાખાઓ મારફત બે કંગ સેવાઓ દ્વારા વર્ષો થવા ગૌરવવંતું
પ્રથમ સ્થાન ધરાવતી આપની જ બૅન્ક થાપણું : રૂ. ૧ અબજ. ૪૩ કરોડ, ૭૨ લાખથી પણ વધુ ધિરાણે : રૂ. ૧ અબજ, ૨ કરોડથી પણ વધુ રાજોટ નાગરિક સહકારી બેન્ક લિ.
રાજકોટ રજિસ્ટ ઑફિસ : નાગરિક ભવન નં. ૧, ઢેબર રોડ, રાજકોટ-૩૬૦ ૦૦૧.
ફોન નં : ૨૮૮૭૧, ૩૩૮૧૬-૧૭-૧૮ (પીબીએક્ષ) લાલજીભાઈ રાજદેવ લલિતભાઈ મહેતા વજુભાઈ વાળા વાઈસ ચેરમેન માન. મેનેજિંગ ડિરેક્ટર ચેરમેન
-
_
_
૭
-
પશ્ચિા-પિસવા
એક-નવે.૧૯૯૦
૭૧

Page #75

૫. જવારલાલ નહેર અને કાઠિયાવાડ યુવક પરિષદ (૧૯૨૯)
પ્રો. ડે, એસ. વી. જાની, વીસમી સદીના પ્રારંભે બ્રિટિશ હિંદ અને વિશેષ કરીને ગુજરાતમાં પણ રાષ્ટ્રિય ચળવળની અસર વ્યાપક બનવા લાગી હતી. મહાસભામાં ૧૯૦૩ ને અમદાવાદ અને ૧૯૦૭ ના સુરતનાં અધિવેશને તથા ૧૯૦૫ ની બંગભંગ અને સ્વદેશી ચળવળની અસર દેશી રાજ્યની પ્રજા ઉપર પણ થઈ હતી. સૌરાષ્ટ્રમાં ત્યારે કુલ ૨૨૨ રાજ્ય, લગભગ ૨૨,૦૦૦ ચો. મા.નો વિસ્તાર અને લગભગ ૨૨ લાખની વસ્તી હતી. આ દેશી રાજ્ય પ્રતિક્રિયાવાદના ગઢ હતા તથા દમામ શેષણ અને ખટપટની ખાણ-સમાન હતા. ભાવનગર રાજકોટ જેવાં રાજ્યોને બાદ કરતાં મોટા ભાગનાં રાજ્યએ પ્રજાને શાસનમાં ભાગ લેવાનો અધિકાર આપ્યા ન હતા.૩ આ રાજને સાર્વભોમ બ્રિટિશ સત્તાનું પીઠબળ હેવાથી પ્રજાને અવાજ રૂંધાઈ ગયા હતા. રાજવીઓ પ્રજા પાસેથી કરવેરાના રૂપમાં મેળવેલાં નાણાંને ઉપયોગ જવાબદારીની કઈ ભાવના વિના અવિચારી ખર્ચ પાછળ કરતા હતા, તેથી બ્રિટિશ ભારતના રાષ્ટ્રીય નેતાઓનું ધ્યાન પણ એ તરફ ગયું હતું. ઉપરાંત બ્રિટિશ હિંદમાં વિકાસ પામી રહેલી રાષ્ટ્રિય ચળવળના પડધા એને અડીને આવેલાં દેશી રાજ્યોમાં પણ પડયા હતા. સોરાષ્ટ્રનાં રાજ્યમાં પ્રજા ક્રાંતિકારી કે રાષ્ટ્રિય પ્રવૃત્તિમાં ભાગ લઈ શકતી ન હતી, પરંતુ એ રાષ્ટ્રિય વિચારસરણીવાળું સાહિત્ય ગુપ્ત રીતે મેળવીને વાયતી હતા.
આમ બ્રિટિશ હિદના પગલે પગલે સૌરાષ્ટ્રની પ્રજામાં પણ ધીમી ગતિએ જાગૃતિ આવી રહી હતી, કેટલાંક રાજ્યએ સમયે પારખીને પ્રજા-પરિષદ જેવા સંસ્થાઓની સ્થના કરી હતી. એ બાબતમાં અગ્રેસર ભાવનગર રાજ્ય હતું. એણે ૧૯૧૭ માં પ્રજાપ્રતિનિધિ સભાની જાહેરાત કરી હતી. એવી જ રીતે રાજકોટ રાજને પણ પ્રજાને ચૂંટણીને સર્વમાન્ય હક આપી ૧૯૨૫ મા પ્રજાપ્રતિનિધિ સભા સ્થાપી હતી, પરંતુ સૌરાષ્ટ્રના સમગ્ર જીવનને સ્પર્શતા પ્રશ્ન ઉકેલવા માટે રચાયેલી સંસ્થા તો કાઠિયાવાડ રાજકીય પરિષદ' હતી. એની રચના ૧૯૨૦ માં સર્વ શ્રી મનસુખલાલ ૨. મહેતા સીંબડીને અમૃતલાલ શેઠ, જેતપુરના દેવચંદભાઈ પારેખ, વઢવાણનાં ફૂલચ ભાઈ શાહ અને ગાંડલના ચંદુભાઈ યટેલના સહકારથી થઈ હતી. ઉપરાંત રાજકોટના પ્રગતિશીલ રાજવી ઠા. સા. લાખાજીરાજે “કાઠિયાવાડ ર જકીય પરિષદનું પ્રથમ અધિવેશન ૧૯૨૧ માં રાજકોટમાં ભરવા દેવાની પરવાનગી આપતાં સ પૂર્ણ
સૌરાષ્ટ્ર જાણે કે આળસ ત્યજીને બેઠું થયું. આ પાષાની પ્રથમ બેઠકે જ સોરાષ્ટ્રના બંધિયાર . વાતાવરણમાં નવી હવા પેદા કરી.૮
૧૯ર૧ થી ૧૯૩૦ ને દસ વર્ષોને ગાળો એ સૌરાષ્ટ્રના નવયુવકોમાં રાષ્ટ્રિય જાગૃતિ લાવનાર મહત્વને તબકકો ગણાય છે. આ ગાળા દરમ્યાન જ સૌરાષ્ટ્રને અનેક નવયુવકાએ બ્રિટિશ હિ દના અસહકાર ચળવળ, નાગપુર ઝંડા-સત્યાગ્રહ, બારડોલી સત્યાગ્રહ જેવા બનાવામાં સક્રિય ભાગ લીધો તથા આ અરસામાં જ સૌરાષ્ટ્રમાં થયેલા સરધાર શિકાર-સત્યાગ્રહ, રાષ્ટ્રના બારડેલી ગણાતા ખાખ
સત્યાગ્રહ તથા ૧૯૩૦ના ઘેલા અને વીરમગામના સત્યાગ્રહમાં ભાગ લઈ ગાધીજીએ ચી ધેલા અહિંસાના કપરા સાધનના ઉપયોગની તાવણીમાંથી પસાર થઈ ચૂક્યા હતા. આવા અનેક ઉત્સાહી, ખમીરવંતા અડગ અને રાષ્ટ્રિય ભાવના તથા ચેતનાથી નીતરતા યુવકોમાંથી મુખ્ય હતા–સર્વશ્રી મો. ૯થી ૧૧ માર્ચ ૧૯૯ના વલભવિદ્યાનગરમાં સરદાર પટેલ યુનિવર્સિટીના ઇતિહાસ વિભાગ તથા ૩. જી. સી.ના ઉપક્રમે યોજાયેલા રાષ્ટ્રિય સેમિનટમાં રજૂ કરેલ ધનિબંધ.
ટે-નવે.૧૯૯૦
પથિા-કીપિસવા
કરી શકાતા
. આ કામ
ગયા
મધમાખી પી
મામા ના કાકા મા મારા
ર

Page #76

મનસુખભાઇ મહેતા, અમૃતલાલ શેઠ, ફૂલચંદભાઈ શાહ, બળવંતરાય મહેતા, રામનારાયણ ના. પાઠક, મણિલાલ કોઠારી, ચમનભાઈ વૈષ્ણવ વગેરે.
એમાં પણ ૧૯૨૧ થી ૧૯૨૮ દરમ્યાન સૌરાષ્ટ્રમાં કાઠિયાવાડ રાજકીય પરિષદનાં પાંચ અધિવેશન રાજકોટ (૧૯૨૧), વઢવાણ (૧૯૨૨), ભાવનગર (૧૯૨૫), પોરબંદર (૧૯૨૮) અને રબી(૧૯૨૯)માં થયાં હતાં. એના રાજકોટમાં થયેલા પ્રથમ અધિવેશનમાં પ્રમુખપદે વિઠ્ઠલભાઈ પટેલ ભાવનગરના રાજા અધિવેશનમાં પ્રમુખપદે ગાંધીજી અને મોરબીના પાંચમા અધિવેશનમાં વલભભાઈ પટેલ પ્રમુખપદે હતા. આવા રાષ્ટ્રિય નેતાઓ આ પ્રાદેશિક સંસ્થાના પ્રમુખપદે હોવાથી સૌરાષ્ટ્રના યુવકે ઉપર અનેક અનોખી જાદુઈ અસર થઈ હતી. એમાં વળી ૧૯૨૧ માં રાજકેટમાં “કાઠિયાવાડ રાજકીય પરિષદનું પ્રથમ આધવેશન થયું ત્યારે એની સાથે જ આચાર્ય કૃપલાણીના પ્રમુખપદે કાઠિયાવાડની વિઘાવ પરિપદ પણ થઈ હતી. આચાર્ય કૃપલાણીજીના સ્પષ્ટ તબદ્ધ અન લેખાંડની ધાર જેવા તી ભાષણ વિદ્યાથી આમાં નવી ચેતના જગાડી દીવા. આમ આ પરંપદે સૌરાષ્ટ્રના યુવકેમાં જોત લાવવામાં તથા સાદ્ધવ પ્રાત પ્રત્યે એમને આકર્ષવામાં મહત્વને ભાગ ભજવ્યો હતો.
પરંતુ ૧૯૨૮નું વર્ષ સોરાષ્ટ્રમાં જ નહિ, સન હિંદમાં પણ રાષ્ટ્રિય ચળવળની દષ્ટિએ અત્યંત મહવનું હતું. સૌરાષ્ટ્રમાં ‘કાઠિયાવાડ રાજકીય પારદનું પાચમુ આવેશન માર્ચ ૩૨, ૧૧ અને એપ્રિલ ૧, ૧૯૨૯ના દિવસોમાં મોરબીમાં સરદાર વલ્લભભાઈ પટેલના પ્રમુખસ્થાને થવાનું હતું તેમાં ગાંધીજી પણ હાજર રહ્યા હતા. સૌરાષ્ટ્રના યુવકો પણ હવે કાઈક કરી બતાવવા થનગની રહ્યા હતા. એમનાં જુવાન હવામાં ઉછળી રહેલી સ્વતંત્રતાની ભાવનાના ધંધન નવપણે વ્યક્ત કરવા માટે એમણે સૌરાષ્ટ્રના લુવા પરિષ' પણ 'કા. . પારષદના આવેશનની સાથે જ થાય એવું નક્કી કર્યું. ૧•
૧૯૨૮ માં પોરબંદરમાં “કા. રા. પરિષદનું ચોથું અવિવસાન થયું ત્યારે એમાં ગાંધીજીની ઈચ્છાથી જ એવા ઠરાવ કરાયા હતા કે જે તે રાજ્યના પૂર્વ-પરવાનગી લઈને જ ત્યાં ત્યાં પરિષદ ભરવી અને કોઇ પણ વ્યકિતગત રાજ્ય વિર નિ દા કે ટીકારૂપ ઠરાવ કર નહિ, 11 મરબીના ઠારસાહેબ મારામાં ‘કાઠિયાવાડ રાજકીય પરિષદ' થવા દેવા માટે તે સહમત હતા, પરંતુ યુવાપરિષદનું ઉગ્રવાદી વલણ જોતાં એ વા થાવ નાહ એમ ઇચ્છતા હતા. ગાંધીજીએ પોરબંદરમાં નાહી કરાયેલી મોદા સાથે યુવા-પરિષદ’ થ યુવા-તતાઓને સમજાવવા પ્રયત્ન કર્યો, પરંતુ એમાં એમને નિષ્ફળતા મળી, કારણ કે અમૃતલાલ શેઠ, રામનારાયણ ના, પાઠક, કઠલભાઈ કોઠારી વગેરે યુવા આગેવાનોએ મર્યાદાવાળા પારેદ થવાને ઇનકાર કર્યા. ઉપરાંત નાગરિક સ્વાત ને રૂંધનારા રાજયમાં કાયાવાવાડ રાજકીય પારદ” થાય તે એમાં પણ હાજર ન રહેવું એ નિર્ણય કર્યો, પરંતુ આ * યુવા-પરિષદ'ના વરાયેલા પ્રમુખ શ્રી મણિલાલ કોઠારી અને એમના સાથીદાર મોરબીની “કાઠિશાવાઇ રાજકીય પરિષદ' તા હાજર રહ્યા હતા, પરંતુ મોટા ભાગના યુવકે મેરબા છોડીને ચાલ્યા ગયા હતા. મોરબી અધવશનમાં પ્રમુખપદવા બોલતા શ્રી વલ્લભભાઈ પટેલ યુવકના પરિષદ-બહષ્કારના કૃત્ય અંગે દુ:ખ વ્યક્ત કર્યું હતું. અમણે યુવકના વાચાળતા અને માત્ર શાબ્દિક બહાદુરી બતાવવાની ટીકા કરી હતી, તા રાજાઓને પણ નિર કુશ સત્તાને મેહ ત્યજી પ્રજાને પ્રેમ સંપાદિત કરવા સલાહ આપી
હતી. ૧૨
આ સમયે રાષ્ટ્રિય કક્ષાએ થનગનતા યુવકના હદયસમ્રાટ જવાહરલાલ નહેરુ અને સુભાષચંદ્ર બેઝ હતા. ૧૯૨૮ માં જવાહરલાલ નહેરુ તે “લ ઈડયા ટ્રેડ યુનિયન કેન્સેસ (ઈન્ક)ના પ્રમુખ તરીકે ચૂંટાયા હતા. એ વખતે જ એમ મહાસભાના જનરલ સેક્રેટરી પણ હતા. એ જ વર્ષમાં એમણે પાંચ પ્રાતીય પરિષદના પ્રમુખપદ સંભાળ્યું હતું તથા અનેક યુવા-પરિષદને સંબોધી હતી. ૧૩ પચિ-પાસવાંક ટે-નવે.૧૯૯૦
૭૩

Page #77

વારમાં માત્ર રવાના દો મટકો, વાટકાના રાધાના નામ
કરતાં રનાર જરૂર જ કામ કરવા વાળા નામના આ કામ કરતા
એમનાં ભાષણથી ખેડૂતો, શ્રમિકો, મધ્યમ વર્ગના યુવકે અને બૌદ્ધિક ખૂબ જ પ્રભાવિત થઈને કાંઈક કરી બતાવવા માટે કટિબદ્ધ બન્યા હતા.
શ્રી નહેરુ ગાંધીજીના નેતૃત્વ અને માર્ગદર્શનમાં અત્યંત શ્રદ્ધા ધરાવતા હતા છતાં બંનેમાં સ્વાતંત્ર્ય મેળવવાની પદ્ધતિ અંગે મતભેદ હતા. ગાંધીજીનું વલણ સાવધાનીપૂર્વકનું મર્યાદિત પ્રકારનું હતું તથા કોઈ કાર્યમાં મુકાવતાં પહેલાં એના ગુણ-દોષ તપાસી લેતા, જ્યારે નહેરું કાર્ય કરવા અંગે અધીર ઉત્સાહી અને ઉત્સુક હતા. ગાંધી છ રાજકારણમાં વિચાર અને આચારમાં વ્યવહારુ હતા, જ્યારે નહેરનું વલણ કેટલીક વાર ભાવાવેશમય બની જતું હતું. ૧૪
મેરબીમાં નિબંધ રીતે યુવક–પરિષદ થઈ ન શકી એનું સૌરાષ્ટ્રના યુવક નેતાઓને દુઃખ હતું, પરંતુ મોરબી પરિષદના માત્ર પાંચ મહિના પછી ૩૧ ઓગસ્ટ અને ૧, ૨ સપ્ટેમ્બર, ૧૯૨૮ ના દિવસમાં આ યુવક પરિષદ' કરવાની રાજકોટના ઠાકોર સાહેબે પરવાનગી આપી તથા એને આવકારી તેથી યુવકોમાં આનંદ વ્યાપી ગયા, રાકેટના ઠાકોર સાહેબ લાખાજીરાજે આ પરવાનગી આપી ન હત તે બીજે કયાંય એ થાય કે કેમ એ અંગે કા પ્રવર્તતી હતી. રાજકોટ એ રીતે સૌરાષ્ટ્રમાં રાષ્ટ્રિય ચેતના લાવવામાં મહત્ત્વનો ભાગ ભજવ્યો હતો. સોરાષ્ટ્રની પ્રથમ વિદ્યાથી પરિષદ' પણ રાજકોટમાં ૧૯૨૧ માં આચાર્ય કૃપલાણીના પ્રમુખપદે મળી હતી. હવે ૧૯ર૯ માં આ યુવક પરિષદ હિંદના યુવકોના લાડીના નેતા જવાહરલાલ નહેરુના પ્રમુખપદે થઈ હતી. શ્રી ના આ પરિષદના પ્રમુખ વરાયા હતા તેથી સૌરાષ્ટ્રના યુવકને ઉત્સાહ અનેકગણું વધી ગયા હતા અને મોરબીમાં પરિષદ ને કરી શક્યા અને નિરાશા તથા ૨૧ દૂર થયો હતો.
આ પરિષદ રાજકોટમાં નૂતન થિયેટરના મકાનમાં થઈ હતી, હિંદના યુવા નેતા જવાહરલાલ નહેરુને સાંભળવા સૌરાષ્ટ્રના અનેક રાજ્યમાંથી યુવકનાં થનગના ટોળાં રાજકોટ આવી પહ
વ્યાં હતાં. સૌરાષ્ટ્રનાં ગામડાં અને શહેરમાંથા ૨૦૦ જેટલાં ભાઈ - બહને આપ્યાં હતાં, જામનગર રાજયે આ પારેવદમાં જવાની મનાઈ કરી હોવા છતાં લાંથી ચાળીસ યુવક-યુવતિએ આવ્યાં હતાં. રાજકોટમાં તે યુવકની થનગનાટ ઓર જ હતા. સ્થાનિક ૧૫૦૦ જેટલા ભાઈએ એમાં ભાગ લીધો હતે. ૧૫ આ પરિષદમાં ભાગ લેવા માટે સ્વાગત સામીત તરફથી જે પત્રિકા બહાર પડી હતી તે પણ મેટી સંખ્યાને આકર્ષવામાં મહત્તવને ભાગ બજવ્યું હતું. એમાં જણાવેલું કે “આ યુગ આદર્શની પૂજાને છે, ભાવનાઓની આરાધતાને છે. વ્યક્તિ બે ગમે તેટલી મહાન હોય તે પણ એ આદર્શો અને ભાવનાઓ પછીનું સ્થાન ધરાવે છે. એ મંત્ર રટતા, રટતા, કાઠિયાવાડના જુવાન, તમારું કર્તવ્ય બજાવવા રાજકોટ આવી પહેચો.”
આ પરિષદને સફળતા ઈચ્છતા સ દેશા મોકલનાર મહાનુભાવે હતા મહાત્મા ગાંધી, સરદાર પટેલ, મહમદઅલી ઝીણા, અંબાલા સારાભાઈ, પા પટલાલ ચુડગર, બંને કોનિકલના તંત્રી શ્રી બ્રેરવી વગેર. ગાધાજીએ પિતાના સંદેશામાં જણાવેલું ક “યુવક, તમે સાંભળજો સહુનું, પરંતુ કરજો તમારું ધાર્યું. તમે ભાષણોથી ભળવાતા નહિ, કાર્ય તપાસને તમારું ભાષણ એ તમારું કાર્ય જ હાય.”
સ્વાગત પ્રમુખનો ભાષણ પછી પરિષદના વરાયેલા પ્રમુખ જવાહરલાલ નહેરુએ પોતાનું સ્પષ્ટ અને નીડર વિચારવાળું જુસ્સાપ્રેરક ભાષણ આપ્યું હતું. પુથ્વી ઉપરના રાજાઓના દાખલા ટાંકી એમ જણાવેલું કે “જે હજુ થોડા રાજમાં જીવી રહ્યા છે તેઓ પ્રજાની મહેરબાનીથી જીવી રહ્યા છે. જગતમાંથી રાજાઓને વર્ગ દૂર થઈ રહ્યો છે. આ જગતમાં હવે રાજા નહિ રહે એમ કહેવા માટે યોતિષીએ કહેવાની જરૂર નથી,
એક-નવે.૧૯૦ પથિક- સૂવા
OY
ક

Page #78

www.kobau
હિંદની સ્વતંત્રતાની લડતમાં રાજા શે ભાગ ભજવશે એ અંગે નિર્દેશ કરતાં એમણે કહ્યું હતું કે “હિંદની સ્વતંત્રતાની લડતમાં આખા વર્ગ તરીકે એએ નહિ જોય, કેઈ એકલદોકલા વયક્તિગત રીતે જોડાય એ જુદી વાત છે, કારણ કે સ્વતંત્રતા આવે તે રાજાઓના આપખુદ હકોને અંત આવે, જે એમને ન જ ગમે, પરંતુ એ હકીકત બની રહેશે કે ભવિષ્યમાં રાજાએ નહિ રહે.”
સ્વાતંત્ર્યની લડતમાં ભાગ લેવા અંગે એમણે કહેલું કે “તમે બ્રિટિશ હિંદમાં છે કે દેશી રાજ્યમાં, પરંતુ લડાઈ તે એક જ છે. રાજાએ અંગ્રેજોની તાકાતના પીઠબળ હેઠળ અત્યાચાર કરે છે, અંગ્રેજી ફોજના પીઠબળ વિના તો એમના હાથ-પગ ધ્રુજવા લાગે, માટે સ્વતંત્રતાની આ લડતમાં તમે સંપૂર્ણ સાથ આપશે તે બધા પ્રશ્ન આપોઆપ ઊકલી જશે. નવા રચાનારા સમાજ માં રાજાશાહી જમીનદારશાહી કે સામ્રાજવાદને સ્થાન નથી.”
શ્રી નહેરના વ્યક્તિત્વને અસરકારક પ્રભાવ આ પરિષદ ઉપર પડ્યો હતો. આ પરિષદમાં અનેક ઠરાવ પસાર કરાયા હતા તેમાંથી મુખ્ય આ પ્રમાણે હતાઃ ૧. ગંડળ અને જામનગરના રાજવીઓના અત્યાચારોને વખોડતા ઠરાવ (રજૂ-કત કકલભાઈ કોઠારી
તથા મણિલાલ જેઠારી). ૨. હિંદની આઝાદીની લડતમાં સૌરાષ્ટ્રના યુવોને જુસ્સાભેર ભાગ લેવાની ભલામણ કરતો ઠરાવ. ૩. અસ્પૃશ્યતાનું કલંક દૂર કરવાને ઠરાવે. ૪, શારીરિક તાકાત માટે વ્યાયામ-મંડળ રચવાને ઠરાવ, ૫. ભગતસિંહ અને સાથીઓની વીરતાની કદર કરતે ઠરાવ, ૬. બ્રિટિશ એજન્સીની આપખુદીને પડકાર કરતા ઠરાવ. ૭. નાલાયક રાજાઓને પદભ્રષ્ટ કરવાને તથા નાલાયક યુનરાજોને એમને ગાદી-હકમાંથી રદબાતલ
કરવાને ઠરાવ (રજૂ-કર્તા અમૃતલાલ શેઠ). ૮. સ્ત્રીઓની લગ્નવય એાછામાં ઓછી ૧૬ ને બદલે ૧૮ રાખવાને ઠરાવ.
(રજૂ-કર્તા, મૃદુલાબહેન સારાભાઈ, ચક્ર આપનાર સરલાબહેન). ૮ જામનગર જુનાગઢ ગુંડળ ધ્રાંગધ્રા જેતપુર વગેરે રાજ્યમાં પ્રવર્તતા સભાબંધીના કાયદા સામે
આદેલન કરવાનું ઠરાવ (રજૂ-કર્તા મણિશંકર ત્રિવેદી, કે આપનાર વણલાલ બુચ). કુલ ૧૮ ઠરાવ પસાર થયા હતા.
પછીથી પ્રમુખશ્રીને ખાસ નિમંત્રણથી યુવક-પરિષકમાં શ્રી જમનાલાલ બજાજ બોલ્યા હતા. એમણે કહેલું કે
પ્રથમ હું માન હતા કે દેશી રાજ્યમાં મેટું અદિલને કરવાથી એમને સુધારી શકાય, પરંતુ આ રાજ્યોમાં સુધારો થાય એવું બ્રિટિશ સરકાર ચાહતી નથી તેથી એમાં અવરોધ ઉભા કરે છે, તેથી હવે હું એમ માનત થયો કે દેશી રાજ્યમાં સુધારો કરવો હોય તે બ્રિટિશ સત્તાને નાબૂદ કયાં સિવાય એ શક્ય નથી. દેશી રાજ્યો તો બ્રિટિશ સરકારના ગુલામ છે, તેથી ત્યાંની પ્રજા તે એ ગુલામની પણ ગુલામ છે.” ૧૯૨૮ માં શ્રી બજાજે રે કહ્યું તે વાત તે ગાંધીજીએ ૧૯૨૫ માં કહી હતી કે
જેવું વાવમાં હોય તેવું હવાડામાં હેય...સામ્રાજ્ય અરાજકતા છે તેથી સામ્રાજ્યને તાબે રહેલાં દેશી રાજ્યમાં પણ અરાજકતા છે. તેથી જ બ્રિટિશ હિંદનું સ્વાધીન થવું એ જ દેશી રાજ્યનું સ્વાધીન થવું છે.” ૧૭ આભ ત્રણ દિવસની આ પરીષદમાં યુવકે એ જુરસાભેર ભાગ લીધો. યુવક નેતાઓ મર્યાદાવાળી કાઠિયાવાડ રાજકીય પરિષદને “ભૂલી પાંગળી” પરિષદ ગણાવતા હતા, પરંતુ આ પથિક-દીપે વાંક .-નવે./૧૯૦
૭૫

Page #79

:
પરિષદને કેઈ નિય ંત્રણો ન હતાં. એના પ્રમુખ જવાહરલાલ નહેરુએ પણ નૈાંધેલું કે હું તે નખશિખ રાજકીય પ્રાણી અને વ્યક્તિના વાણીસ્વાત ંત્ર્ય પર કઈ પણ પ્રકારનું બુબન મૂકવા માગતા નથી.” એમણે તે! એ મુજબ ત્રણુ દિવસની પરિષદમાં વર્તાવ કરીને કહ્યા પ્રમાણે કરી ખતાવ્યું હતું'. આ પષિદ્ધમાં અનેક ઠરાવેા થયા એની સફળતાને લગતાં અત્રલેખા-નધિ લખાય, પરંતુ ઐના અગ્રણીઓ જેને ભૂલી લંગડી" પરિષદ ગણાવતા હતા તે કા. રા. પર્દિષદ્રના કાર્યક્રમેાથી આગળ વધી શકયા નહિ, પસાર થયેલા ઠરાવાને કોઈ પણ રાજ્યમાં અમલમાં મૂકવાનું દેશન કરી શકથા નહિ. જવાહરલાલ નહેરુનું પ્રમુખપદ અને એમના વ્યક્તિત્વને ઝળહળતા પ્રભાવ છંદ કરીએ તો એ માત્ર ત્રણ દિવસના ઉત્સાહજનક જુસ્સાપૂર્ણ જલસો બની ગઈ. આ પિરષદે ખૂબ હણહણાટ કરી લીધા પછી જાણે કે એ સોડ તાણી સૂઈ ગઈ. ૧૮
આ પરિષદમાં જે જુસ્સાભેર રીતે ઠરાવે। અને ભાષા થયેલાં તેના અમલીકરણની દિશામાં બહુ એછું કામ થઈ શકયુ એ હકીકત છે અને છતાં એમ કહેવુ એ યેાગ્ય ગણાશે કે આ પરિષદ્ધ મત્ર ઉત્સાહજનક જલસો જ બની રહી. હકીકત એ છે કે આ પરિષદના માત્ર મે મહિના પછી નવેમ્બર, ૧૯૨૯ માં સૌરાષ્ટ્રમાં ખાખરેચીમાં ત્યાંના રાજવીના અન્યાયી કરવેરા સામે પ્રજાએ લડત ઉપાડી હતી તેમા ફૂલચંદભાઈ અને મણિલાલ કોઠારી જેવા અનેક યુવા નેતાઓએ ત્યાં જઈ, એમાં ભાગ લઈ, સ્થાનિક નેતાઓ પ્રજાને માČદર્શન આપી અને સફળ બનાવી હતી. સોરાષ્ટ્રનાં દેશી રાજ્યોમાંના એ પ્રથમ સત્યાગ્રહ હતા. એને ‘સૌરાષ્ટ્રનું બારડોલી'' કહેવામાં આવે છે. પછીથી બીજે જ વર્ષે ૧૯૩૦ માં ધાલેર અને વીરમગામના મીઠાના સત્યાગ્રહેા વખતે આ પરિષદની દૂરગામી અસરના રૂપે જ માટી રાંખ્યામાં સૌરાષ્ટ્રના યુવકોએ ભાગ લઈ ધરપકડ વહેરી હતી. આમ શ્રી નહેરુના પ્રમુખપદે મળી ગયેલી આ પરિષદે સૌરાષ્ટ્રમાં જનજાગણ અને યુવા-જાગૃતિ લાવવામાં મહત્ત્વનો ભાગ ભજવ્યેા હતો. વળી, આ પરિષદના માત્ર ચાર મહિના પછી જ લાહેરમાં ડિસેમ્બર, ૧૯૨૯ માં થયેલા મહાસભાના અધિવેશનના પ્રમુખ નરીકે જવાહરલાક વરાયા હતા. મહાસભાના ઇતિહાસમાં પ્રથમ વાર પ્રમુખપદ માટેના વરાયેલા ઉમેદવાર (જવાહરલાલ) ઘેાડા ઉપર બેસીને સ્વાગત સરઘસમાં નીકળ્યા હતા. વળી, એવુ પણ માત્ર પ્રથમ વાર બનેલું કે મહાસભાના પ્રમુખતા હૈધ્ધા પિતા પાસેથી પુત્રત સાંપાયા હતેા ક
સૌરાષ્ટ્ર યુવક પરિષદના પ્રમુખ એ માત્ર ચાર મહિના પછી રાષ્ટ્રિય મહાસભાના પ્રમુખ બનતાં સૌરાષ્ટ્રના યુવાએ વિશેષ ગૌરવ અનુભવ્યુ` હતુ`. મેરત્રીમાં થયેલી કાઢિયાવાડ યુવક પરિષદમાં ફૅર એ હતા કે પ્રથમ એ નક્કી કરેલી મર્યાદા સાથે થઈ હતી, જ્યારે બીજી નિધિ હતી. આ બંને સીધે રાંબંધ ન હતા. યુવક પરિષદ એ દુનિયાભરમાં એ સમયે ચાલતી યુવકોની પ્રવૃત્તિના ફગા તરીકે હતી, રાજકીય પરિષદ એ દેશી ર જ્યે!ની પ્રજાના દુઃખનિવારણ માટે હતી, જ્યારે યુવક પરિષદ જી – વાનાનાં શરીરી લાઠીયા, અખાડા અને મર્દાનગીની પ્રાપ્ત કરવા માટે હતી...સમાજના સિતમા સામે પુણ્યપ્રાપ એ યુવકોના સાદ હતા. રાજકીય પરિષદને પ્રેરણા આપનાર મહાત્મા ગાંધી અને સરદાર વલ્લÁાઈ હત!, જ્યારે યુવક પરિષદને પ્રેરણા આપનાર સુભાષચંદ્ર ખેઝ અને જવાહરલાલ નહેરું હતા. આમ તે પરિષદનાં નિશાન સુકાન અને પ્રયાણ બધું જ જુદું જુદુ હતુ. ૨૦
પાટીયા :
૧. મેનન, વી. પી –ધી સ્ટોરી ઑફ ધી ઈન્ટિગ્રેશન ઍફ્ ઇન્ડિયન સ્ટેટ્સ, મુંબઈ. ૧૯૬૯, ૧૬૮ ૨. ઢેબર .. ત.- દરખાર ગેાપાળદાસ,' પરિચય-પુસ્તિકા, મુખઈ, ૧૯૭૪, પૃ. ૬
૩. જેફરી, બિન (એડિટેડ)-પી રહસ, પ્રિન્સેસ ઍન્ડ પેરેમાઉન્ટ પાવર,’ ન્યૂ દિલ્હી, ૧૯૭૮, ૩. ૨૪૧
ટો.-નવે. ૧૯૯૦
પથિ દીપાસવાંક

Page #80

1
જ છે. રાજગર, શિવપ્રસાદ-ગુજરાતને રાજકીય અને સાંસ્કૃતિક ઈતિહાસ, ગ્રંથ ૯ મે,
અમદાવાદ, ૧૯૮૭, પૃ. ૧૨૬ ૫. ચુડગર, પી. એલ ઈન્ડિયન પ્રિન્સેસ ઍન્ડ બ્રિટિશ પ્રેકશન, લન્ડન, ૧૯૨૪, પૃ. ૨૫ ૬. હાંડા, આર. એલ.- હિસ્ટરી ઓફ ફ્રીડમ સ્ટ્રગલ ઈન પ્રિસ્લી સ્ટેટ્સ, ન્યૂ દિલ્હી, ૧૯૬૮, પૃ.૨ ૭. ભદ ત્રિભુવન પુ. (સંગ્રહકર્તા)-સસ્થાન રાજકોટની ડિરેકટરી', ભાગ-૧, રાજકોટ, ૧૯૨૯, પૃ. ૧૭૧ ૮. ડો. રાજગોર, શિવપ્રસાદ-પૂવક્ત પુસ્તક, પૃ. ૧૦-૧૩૨ ૯. શહ, કાંતિલાલા-સૌરાષ્ટ્રમાં ગાંધીજી', રાજકાર, ૧૯૩૨, પૃ. ૪૦ ૧૦. એજન, પૃ. ૯૯ ૧૧. ગાંધી, મેહનદાસ ક. - દેશી રાજ્યને પ્રશ્ન,' અમદાવાદ, ૧૯૪૧, પૃ. ૧૪૭ ૧૨. શાહ, કાંતિલાલ-પૂર્વોક્ત પુસ્તક, પૃ. ૧૦૧ ૧. પટિલ, પી. ટી.-નહેર ઍન્ડ ધી ફ્રીમે મુવમેન્ટ', -ન્યૂ દિલ્હી, ૧૯૭૭, પૃ. ૭પ ૧૪. એજન, પૃ. ૪૫ ૧૫, શાહ, કાંતિલાલ-પકા પુસ્તક, પૃ. ૧૦૮ ૧૬. એજન, પૃ. ૧૧૦ ૧૭. “નવજીવન”, અમદાવાદ, ૮-૧-૧૯૨૫ ૧૮. શાક, કાંતિલાલ-પક્ત પુસ્તક, પૃ. ૧૯૮ ૧૯. ડરથી મન-નહેરુ ધી ફર્સ્ટસિકસ્ટી ઈવર્સ,' ભાગ-૧, મુંબઈ, ૧૯૬૫, પૃ. ૧૯૫ ૨૦, મહેતા, મનુભાઈ (સંપાદક) -“આંતરનાદ', મુંબઈ, ૧૯૮૬, પૃ. ૧૬૮
નૂતન નાગરિક સહકારી બેન્ક લિમિટેડ (રજિઓફિસ): રઈ મસ્કતી માર્કેટ, કપાસિયા બજાર, અમદાવાદ-૩૮૦૦૦૨ સેન્ટ્રલ ઑફિસ (એડમિનિસ્ટ્રેટિવ ઓફિસ) : વિકટેરિયા જ્યુબિલી હોસ્પિટલ સામે, છે. મોતીબાઈ માગે, પાંચકૂવા, અમદાવાદ-૩૮૦૦૦૨. ટે. ન. ૩૪૨૬૪૨, ૩૪૮૯૧૮ બેન્કની શાખાઓની માહિતીઃ
આડિટ વગ “આ (૧) મેઇન ઑફિસ (મસ્કતી માર્કેટ), (૨) કાપડીવાડ શાખા, (૩) શાંતિ કમર્શિયલ સેન્ટર શાખાઃ (૪) આશ્રમરેડ શાખા, (૫) રખિયાલ શાખા, (૬) બાપુનગર શાખા, (૭) વાસણા શાખા (સેઈફ ડિપોઝિટ વાટ સાથે), (૮)ડ્રાઈવ ઈન રેડ (મેમનગર) શાખા (સેઈફ ડિપોઝિટ વટ સાથે), (૯) પાંજરાપોળ શાખા (સેઈફ ડિપોઝિટ વેટ સાથે)
ચેરમેન : શ્રી આત્મારામ ભેગીલાલ સુતરિયા મેનેજિંગ ડિરેકટર ઃ શ્રી કલ્યાણભાઈ પી. ફડિયા જોઈન્ટ મેનેજિંગ ડિરેકટર : શ્રી જયંતીલાલ આત્મારામ શાહ
તા. ૩૦-૬-૮૯ના બેન્કના પ્રગતિદર્શક આંકડા(ઓડિટને અધીન) અધિકૃત શેર મ ડળ : રૂ ૨,,૦૦,૦૦૦/- થાપણે રૂ. ૩૧,૦૯,૧૬,૦૦૦/કુલ આવેલ શેર ભંડેળઃ ૩, ૧.૪૨,૨૮,૯૦૦/- ધિરાણ રૂ. ૨૪,૭૭,૦૫,૦૦૦/રિઝર્વ ફંડ ઈત્યાદિ : રૂ. ૫,૭૭,૩૮,૦૦૦— કાર્યકારી મંડળ રૂ. ૪૨,૯૭,૧૧,૦૦૦/
નફે ? રૂ. ૧,૨૪,૪૬,૦૦૦ આકર્ષકે વિવિધ બચત યોજનાઓ તથા અન્ય બેકિંગ સેવાઓ અંગેની જનરલ મેનેજર વિગતવાર માહિતી માટે બેંકની નજીકની શાખાને રૂબરૂ સંપર્ક સાંધો ચંબક ભુપતાણી પથિક-દીપોત્સવ
ઓકટે,-નવે.૧૯૯૦

Page #81

=
=
હસ્તવમ (હાથબ): મુદ્રા-આધારિત ઇતિહાસ
છે. વિષ્ણુભાઈ જે. ત્રિવેદી પ્રશ્ન એ થાય? આ હાથબ શું છે? હાથબ એ ભાવનગરથી દક્ષિણ-પૂર્વ માં ર૬ કિ. મી. દૂર આવેલું એક મામૂલી, પણ ઈતિહાસ-પુરાતત્વથી સમૃદ્ધ ગામડું છે. અત્યારે ય ખેતી એ જ મુખ્ય વ્યવસાય છે. વિરતાર મટે છે એટલે મેટા ભાગના લકે વાડી( Farm House )માં રહે છે, એની ઉત્તર ખંભાતને અખાત, ઉત્તર-પશ્ચિમે એની પ્રાચીન અસ્મિતાના અવશેષ સમું માલશ્રી નદીનું મુખ અને પ્રાચીન બંદર, જેને બંને બાજુનાં ચાણનાં સ્થળોએથી જોઈએ તે આશરે ૭૫૦x૧૦૦૦ મીટરને કે એનાથીય માટે નીચાણને પ્રદેશ દેખાશે. એમાં આજે પૂરના સમયે નદી બે કાંઠામાં વહેતી હેય ત્યારે જ આ વિરાટ વેલાકુલ(બંદર)ને સાચે ખ્યાલ આવે. આ સ્થળથી સમુદ્રમાં જ ઉત્તર-પશ્ચિમે એકાદ કિ. મી. દૂર કોળિયાકનું શિવ-પ્રતિષ્ઠાન છે, જેને લેકબોલીમાં નકળંગ-નિષ્કલંક મહાદેવ કહે છે. ત્યાંથી એ જ દિશામાં બે થી ત્રણ કિ. મી. ઉપર સમુદ્રમાં જ પિરમને બેટ છે.
આ હાથબ એ જ વલભી રાજયના ત્રિક રાજાઓનાં દાન-તામ્રપત્રોમાં નિર્દેશાયેલ હસ્તવ આહાર કે આહારણી, જેને ઉલેખ પેરિસ-ભૂગોળમાં “અષ્ટકવિ' તરીકે થયો છે (ઈ. સ. ૫). પરિપ્લસમાં અખાતમાં પ્રવેશતાં ક્યાં ક્યાં સ્થળો કયાં આવે છે એ બધું વિગતવાર વર્ણવેલું છે. સાથે પ્રવાહ, રેતીના ઢગ, એવી શી અડચણે છે એનું પણ વર્ણન છે, જે આજે પણ હયાત છે. બંદર નદીના લાવેલ કાંપ અને નદીનાં તળ બદલાવાના કારણે પુરાઈ જતાં, સમુદ્રતળ કરતાં ઊંચું આવી જતાં બંધ થતું જણાય છે. એની નાળી એ બુરાતાં એનું મોસમી કે ભરતી–આધારિતપણું પણ સંપૂર્ણ રીતે નષ્ટ થઈ ગયું જણાય છે.
એના આજના તળમાં ઈતિહાસ-દષ્ટિએ બે પ્રકારના અવશે અને ટીબા જોવા મળે છે. સ્થાનિક લેકે ટીંબાઓની હારને “પા” કહે છે, કારણ કે તળાવ કે નહેર ખેદી જે પાળ બાંધવામાં આવે તે સમય જતાં બેસી જાય એવી સ્પષ્ટ ઊંચી પાળ એ લોકોની પાળ્ય.” એમાંથી ખાસ તે ઈટ વાસ ઘરવખરીને સામાન વગેરે મળે છે. આવી એક ગૃહ-કેટડી સંશોધકે ૧૨-૧૫ ફિટ નીચે ઊતરી જોઈ હતી એવું યાદ છે. બીજા અવશેષમાં માટીનાં વાસણ ઉપરાંત ધાતુ અને શંખને માલ. આ બધામાં ઘંટી, ઘડી, થાળા સાથે ખીલ પથ્થરને શિવલિંગ જે, પણ ઉપરનું પડ મળતાં એ ભ્રમ દૂર થશે. શંખની ચૂડીઓના જે ટુકડા મળ્યા છે તે ઊભી ત્રાસી ધારની ડિઝાઈનના ગેળ દાણા અને પતંગાકારની ડિઝાઈનવાળા મળ્યા છે. કેટલીક ગળ અને કેટલીક સાદી પટ્ટી જેવી છે. આના કાપ્યા પછીના મરામતના કકડા પણ ઘણા માન્યા છે. આ વિશેષતા એક જ ખેતરમાંથી (૨૮૦૪૧૫૦ સે. મીમાંથી) ઘણી મળતાં ત્યાં એ જમાનાની ઠાર્યાશાખા (વક–પ્રો) હેય, આ શંખ અહીંયાં સમુદ્રમાં થતા નથી, એ ઓખા કે દક્ષિ9--પૂર્વ ભારત-મલબાર કાંઠેથી લાવી અહીં એની પ્રક્રિયા થતી હોય એમ જણાયું. આ જે કાર્યશાળા છે તેનાં સાધને કાપવા-મરવાનાં એની તપાસ જારી છે. એમાં મારા મિત્ર કળિયાકના બી મયૂર મહેતા લાગેલા રહે છે. આ અર્થોપાર્જન અને એને લેવેચ-આદાનપ્રદાનને વિષય હોઈ મુદ્રા સાથે લીધેલ છે.
આ હસ્તપ્ર-હાથબ ભાવનગર જિલ્લાના ભાવનગર તાલુકામાં (દસ્ક્રોઈમાં) ૨૧”-૭૫” ઉત્તર અક્ષાંશ તથા ૭ર”—૨૫” પૂર્વ રેખાંશ પર આવેલુ છે. એને આજનો વ્યાપ જમીન વાડીઓ અને ગામતળ મળી ન ૬૪૨ કિ. મી. છે. જ્યારે એ ધીકતું બંદર અને વેપાર વણનું કેન્દ્ર હતું ત્યારે એક -નવે.૧૯૯૦
પથિ-દીપસવાંક
=
=
=
=
૭૮

Page #82

કેટલે વિરતાર હશે ? નકી નહિ, પણ આજથી ત્રણથી ચારગણે જરૂર ગણાય. આજુબાજુનાં આઠ ગામ એમાં આવી જતાં હશે, કારણ કે આ બધા ગામના સીમવગડાનાં ખેતર કે ટીંબાના વાણમાંથી ઉપરના અવશેષો પ્રાપ્ત થાય છે. આમાં ઘણું વાર સળંગ દટાયેલાં મકાન પણ જોવા મળે છે.
આ ગામોના પરિસરમાંથી પ્રાપ્ત થયેલા સિક્કા પરથી એની પ્રચીનતાને અંદાજ તારવવાનું નક્કી કરીએ તે ત્યાંથી મળેલા સૌથી જૂના સિક્કા ભારતીય પંચમાર્ક પ્રારના પ્રાપ્ત થયા તેમાંથી જૂના એટલે ઈ. ૫. ૮ મીથી ૨ જી સદી સુધીના કાલની ગણાય. આ સિક્કા શુદ્ધ રૂપાના છે અને સાફ કરી તપાસતાં આમાંથી ત્રણેકમાં એક બાજુ સંપૂર્ણ લીસી એટલે કોઈ ચિહન વગરની છે, ગણુમાં બંને બાજુ કેટલાંક પ્રતીકની છાપ છે, જેની એક બાજુ ઘણી બધી પ્રતીક-છાપ છે. એમાં તારા સુર્ય મય નંદી વૃક્ષ એવાં પ્રતીકો ઘણાં અવ્યવસ્થિત રીતે ગે,ઠવ્યા વગર અંકિત થયેલાં છે. આ બધાનાં વજન સરેરાશ સરખાં છે, જે ૨.૨૫ થી ૨.૫૦ ૨,મના છે. આકાર બેના એક બાજ અણી અને બીજી બાજુ ગોળાકાર એટલે ભમરડાના આકારના કહેવાય. બીજા બે દીક ગાળ, જયારે બાકીના લંબગોળ છે. આને સારા ઘસેલ કે કાપેલ છે, જે વજનની સમાનતા લાવવા કરવામાં આવ્યું ગણાય. માપમાં બધાની લંબાઈ પહેલાઈ ૧૬ થી ૧.૮ સે.મી. વ્યાસની છે, જાડાઈ સામાન્ય સિક્કા જેટલી બધાની સરખી છે.
આ સિક્કિ કઈ પ્રજાના? એ પ્રજા સૌરાષ્ટ્રમાં કઈ રીતે આવેલી ? એને ઈતિહાસ શે ? એ પ્રશ્નોના જવાબ માટે આ સિક્કાને ઈ. પૂ. ત્રીજા ચેથા કાના ગણીએ તે આપણું ગણરાજયના અને જનપદના ઈતિહાસને જે પડે. નર્મદા નદી પર આવાં ગણરાજ્ય અને એ પહેલાના જનપદે નર્મદાતીરેથી મોટા ન જેવા ખંભાતના અખાતને ઓળગી પૂર્વ સૌરાષ્ટ્રમાં આવ્યાં દેખાય છે. આમા વધુઓ-આભીરે તરફ વિશેષ લક્ષ જાય એમ છે. એ ગણના કરતાં સમુદ્રતીરના વેપારી નિગમેના આ આહત સિદ્ધિ હોય. આમ કરવપ્રને મુદ્દા આધારિત કાલઆ જનપદમાં ગણના આગમન એટલે જૂન-ગવાનું મન ઈતિહાસના અભ્યાસુને થાય એ સહુજ છે. આના પછી મગધના મહારાજ્ય સાથે ભગવાન બુદ્ધને અ યાયી છે અને ભિખુબ-વિદ્વાન ધર્મ પ્રચારકે પણ આ રસ્તે સૌરાષ્ટ્રમાં
15.
-
:
જ
રીત
પથિાનીપત્સવો
ટેન9/
૧૦

Page #83

પ્રવેશેલા ત્યારે તળાજા ગણ બંદર હતું, વલભી અને એનું જિ૯લા-મથક હસાવધ મકવતાં બંદરો હતાં. તળાજાની ગુફાઓ આ જ સમયમાં કોતરાઇ છે અને એના મુદ્રાના અવશેષમાં બૌદ્ધધર્માનુયાયી ભારતીય-ગ્રીક રાજાઓના સિક્કા અહી થી મળ્યા છે. આમાંના કેટલાક સંગ્રહસ્થાને મ તેમ ખાનગી સંગ્રહમાં છે, જયારે પ્રસ્તુત સંગ્રહમાં એક તૂટેલે સિક્કો મળે છે, જેને અપલદત(એપેલેસ)ના સિક્કા તરીકે ઓળખાવા છે. એમાં ગ્રીક રાજાનું મારું ને ફરતું ગ્રીક લખાણ છે. એનું વજન ૧.૬૦ મા. અને વ્યાસ ૧.૫ સે.મી છે (જુઓ મેટ સિક્કો, સાથેના નાના ૯ સિક્કાઓમને ૩ જે પણ). આ ઉપરાંત રાજા મિલિંદના સિક્કા પણ મળ્યા છે. સમય ઈ. પૂ. ૧ લી અને ઈ. સ. ૧લી વચ્ચે સમજાય છે. ધાતુ રૂપે છે.
આવા જ આ ધર્માનુયાયી રાજવંશ, જેની રાજધાની ગિરનાર હતી, એનું પણ હરતવપ્ર વેપારનું કેન્દ્ર હશે એમ જણાય છે. એને જુદા જુદા રાજવીઓના સિક્કા મળે છે. આની પણ ધાતુ રૂપું, આકાર ગોળ અને ૧.૪૮ સે. મી. તથા વજન ૧.૫૮ ગ્રામ આસપાસનાં છે. આના પર રાજાનું મહેણું, બામાં લખાણ અને રાજ્યકર્તાનાં નામ લખેલાં છે, જે ચર્ચાને પાત્ર હેઈ પ્રસ્તુત કર્યા નથી. આ પશ્ચિમ ક્ષત્રપ સિક્કા આ પ્રદેશમાં અને નગરના આવારમાંથી હજુ મળ્યા કરે છે (ચિત્ર પ૬).
આના પછીના (ચિત્ર ૬-૭ મી રાષ્ટ્રના ઇતિહાસના સુવર્ણ યુગમાંના સિક્કા છે. ગુપ્તકાલના આ યુગના સિદ્ધા, જેમાં હજારોની સંખ્યામાં ગણાય તેટલા, કુમારગુપ્તને મળે છે કે આમાં સ્વલ્પ સમુદ્રગુપ્ત કે સ્કંદગુપ્તના પણ મળે છે ખરા. આ યુગમાં આ આ બંદર અને એને વેપાર પણ મધ્યાહનના સુર્યની જેમ પ્રકાશતો હતો. એની શ્રેણી એ માલથી તરબતર અને નાણાવટ વિવિધ પ્રદેશનાં નાણા-મુદ્રા વેપારી અને માલથી બભર્યા રહેતાં હોય એમ જણાય છે. આ બધાનાં વજન, નિયમિત ગેળ નથી, કેટલાક વચ્ચેથી બેસી ગયેલ ગેળ-અતર્ગોળ છે, પણ એની “બઈ–છાપ” ઘણી સ્પષ્ટ હેવી છે, ચેરસના ગેળ ખૂણું કાપલ અને થે જાડા દળના હોય છે. રાજાના મહેરામાં લાંબા ગૂંચળાંવાળા વાળ, કાને કુંડળ, મેટી આખે, સરસ નાક વગેરે સપષ્ટ દેખાય છે, પાછળ બ્રાહ્મીલિપિમાં રાજનું નામ તેમ બિરૂદ તથા કળાયેલ મોર દેખાય છે (ચિત્ર-૭). આ સિક્કાની સંખ્યા જોતાં એમ લાગે છે કે એને પુનઃ પુનઃ મુદ્રિત કરવા માટે ખાસ વ્યવસ્થા ગિરનાર વલભી કે હસ્તવપ્રમાં રાખી હેવા સંભવ ખરા; જાક આન ઢાળવાના અવશેષે હજી આ વિસ્તારમાં સંપન્ન થયા નથી. કિકા પર આવું કામ કાચંતા કરવાવાળા વિદ્વાન મિત્રોને પણ હજુ મેળાપ થઈ શક્યો નથી. સિક્કા ચાંદીના જ છે,
સૌરાષ્ટ્રના ઘણા પ્રદેશમાં પ્રભૂત માત્રામાં મળેલા સિક્કા તે સોલંકી યુગને “મ્મ”. આ રૂપાના સિકા તે ભારતનાં સર્વત્ર મળતા ઈન્દ-સાનિયને “ગયાં.” આનું ચલણ કમ્મરૂપે જુદા જુદા રૂપમાં જડા જડા પાતળા ગાળ આયાત એવા આકાર-વૈવિધ્યમાં ઘણું હતું. આવા દ્રગ્સ ટિમાણ (તા. તળાજા) અને હસાવકમાં અતક એટલે હજારોની સંખ્યામાં મળ્યા છે. એને પણ પુનઃ પુન અંકિત કરીને બજારમાં મૂક્યાં હોય એમ જણાય છે. એના વજનમાં બહુ થોડે ફરક હોય છે, જ્યારે આકારે ભેદ
રહ્યા છે. વજન .૨૫ માન થી ૨ ૪૦ ગ્રામ અને ૧.૩ થી ૧.૩ સે. મી. જ્યારે દળમાં સારું એવું અલગપણ જોવા મળે છે.
આની સાથે આ જ સ્થળેથી મળેલે ૧ લી સદીને સેનાને એક મન સમ્ર પ્રાપ્ત થયેલ સચવાયેલો મળે. આના પર રાજાનું મહેસું, ફરતે રેમનલપિમાં લખાણ અને પાછળ ગ્રીક દેવતા (યુરાનું ( હેરાફલિસ)નું આલેખન છે. સંગ્રાહક એનાથી છૂટા પડવા તૈયાર ન હોઈ એના ફોટા લીધા છે, જે
ટે-નવે./૧૯૯૦ પથિ --દીપત્સવ
રીતે ગરબા રમાકાંડાના કાકા ડામરાજકિયા : મદાવાને ગીતાનો તોટો ના કરી . માતા અને મીઠાઈ
'
ના
-
-
છે. જ
વાત : ધ કામ પણ કરી
પર
એ જ છે કે મારા

Page #84

'
ચિત્ર ૧-૪, જેને સંપૂર્ણ સુવર્ણમુદ્રા જ કહી શકાય. એનું માપ 2 સે. મી. વ્યાસ, લંબાઈ સહેજ વધારે છે. વજન ૭ પ્રા. ૩૫૦ મી.ગ્રા. અધ રૂપિયા જેટલું દળ છે.
,
, ,
આ હસ્તવમ વલભીના મૈત્રક રાજાઓને આહાર કે આકારણી એટલે જિલ્લામથક હતું, એ આશરે બારેક દાનશાસને તામ્રપત્રોમાં એને નિર્દેશ થ છે. દાનસ્થળની ભૂગોળ નક્કી કરવા માટે આનાં તામ્રપત્રો વિગત આપે છે, જેનાથી જાણવા મળે છે કે આ આહારના અમુક ગામના અમુક ભૂમિખંડે બ્રાહ્મણને કે બૌદ્ધ મઠોને દાનમાં આપવામાં આવ્યા છે. આ ઈતિહાસને બીજે જ વિસ્તૃત વિષય થતો હેઈ અત્રે આટલું જ.
આ બંદર ચૌદમા-પંદરમા સૈકામાં, એનું મુખ (બંદર) નદીના કાંપથી ભરાઈ જતાં અને એના ઉપબંદર જેવું ઘોઘા વિશેષ આગળ આવતાં, બંદર તરીકે કામ કરતું બંધ થયું. સાથે એની સમૃદ્ધિ પણ લેખ પામી. કાળ ભગવાન એનું કાર્ય કરે છે. પદ્દન ત્યાં દદન અહીં નજર સામે ખરું થાય છે.
સંદર્ભોઃ ૧. ગુજરાતને મૈત્રકકાલીન ઇતિહાસ, ડે. હરિપ્રસાદ શાસ્ત્રી ૨. કંઈન્સ ઑફ ઈન્ડિયા, પી. એલ ગુપ્ત છે. ભારતીય સિક્કા, વાસુદેવ શરણ અગ્રવાલ ૪. પેરિપ્લસ (ભૂગોળ) ૫. ગુજરાતના એતિહાસિક લેખ-ગિ. વ. આચાર્ય ૬. સ્વાધ્યાય-દીપેસવી અંક, ૨૦૨૧
૭. સામી, એ પ્રલ-૧૯૮૮ છે. છ-મરિન સાયટી, જેલ રેડ, ભાવનગર-૩૬૪૦૦૨
-
T
[ અનુ. ૫. ૮ નીચેથી]
બ્ધ છે. આજ કોસાંકિત છે. ખ્રિસ્તી ધર્મમાં ઘેટું એ ઈસનું પ્રતીક છે. આની બરાબર સીધી રેખામાં પૂર્વની બાજુ પર કબરનું આલેખન છે: જાણે કે ખરેખર પવિત્ર આત્મા ઇસુ પર ઉતરી રહ્યો છે એવી કહ૫ના અહીં કરવામાં આવી છે. વાયવ્ય ખૂણાની બાજુ પર વર્તુળમાં Pattee પ્રકારના કેસનું આલેખન છે. આ પ્રકારના કોસની ચારે બાજુઓ એકસરખી હોય છે. દરેક બાજુ થી પહોળા અને મધ્યમાં સાંકડી હોય છે. ઉત્તરની બાજુ પર Swinnerton પ્રકારને કેસ આલેખ્યો છે. એની મધ્યમાં ચાર પાંખડીયુક્ત પુ૫ છે. આ પ્રકારના કેસની દરેક બાજુ એકસરખી હોય છે. દરેક બાજુના છે. કળી જેવો ઘાટ હેય છે. આ પછી ઈશાન ખૂણે વલમાં એક મેટ ત્રિદલની ભાત તરેલી છે.
આમ લેખ ઉપરાંત ખ્રિસ્તી ધર્મનાં વિવિધ પ્રતીકોની દષ્ટિએ આ બૅસ્ટ્રિીનું મૂય વિશેષ છે. છે. ૨૩, મહાવીરનગર, વસ્ત્રાપુર, અમદાવાદ-૩૮૦૦૧૫ પથિા-દીપાવક
બેટો.-નવે.૧૯૯૦

Page #85

સોમપુરા જ્ઞાતિનાં ગાત્રે
છે. પ્રવીણચંદ્ર પરીખ – છે. ભારતી શેલત . શિલ્પ-સ્થાપત્યને અભ્યાસક વર્ગ પશ્ચિમ ભારતમાં સેમપુરા' તરીકે ઓળખાય છે. એમનું મૂળ ઉત્પત્તિસ્થાન પ્રભાસ (સોમનાથ) હેવાનું મનાય છે. સ્કંદપુરાણના પ્રભાસ ખંડમાં એમની ઉત્પત્તિને લગતી પૌરાણિક અનુશ્રુતિ આ પ્રમાણે નેધાઈ છે: પૂર્વે સૌરાષ્ટ્રમાં સેમપુરી(એમનાથ)માં દક્ષે આપેલા શાપનું નિવારણ કરવા ચંદ્ર સમયજ્ઞ કર્યો અને એમાં તેજસ્વી બ્રાહ્મણને નિમંત્ર્યા હતા. * યજ્ઞ પૂરો થયા પછી ચંદ્ર સોમપુરી ગ્રામ સેમપુરા બ્રાહ્મણને દાન આપી સંતુષ્ટ કર્યા.
સેમપુરાઓમાંના જેમણે યજમાનવૃત્તિ અને યજ્ઞયાગાદિ કર્મ સ્વીકાર્યા તે સેમપુરા બ્રાહ્મણ બન્યા, પરંતુ કેટલાક બ્રાહ્મણોએ ગૃહસ્થજીવનને સ્વીકાર્યું તેઓ શિલ્પને અભ્યાસ કરી શ૯થg (સેમપુરા શિલ્પી) ગૃહસ્થ બન્યા. આ સમપુર શિપીઓની વસ્તી હાલ ગુજરાતમાં પાટણ વડનગર વિસનગર સિંહપુર અમદાવાદ વડોદરા ખંભાત સુરત તથા સૌરાષ્ટ્રમાં પાલિતાણા ધ્રાંગધ્રા હળવદ વઢવાણ તેમજ મેવાડ-વાગડના ડુંગરપુર તલવાડા સાગવાડા અને કેસરિયાજી ઘારાવ સાદડી વગેરે સ્થળોએ છે.
બેબે ગેઝેટિયરમાં સોમપુરા શિલ્પીઓની વિશેષ માહિતી સલાટ તરીકે ઓળખાતી ધંધાકીય શ્રેણીમાં આપી છે તેમાં ગુજરાત સૌરાષ્ટ્ર અને કચ્છમાં વસતા સોમપુરા ખરા શિહેપી હોવાનું જણાવ્યું છે. આ સેમપુરા સલાટ સોમપુરા બ્રાહ્મણોમાંથી ઊતરી આવ્યા હોવાનું અને સમપુરા બ્રાહ્મણે તેમપુરા સલાટોના હિત હોવાનું જણાવ્યું છે. એનાં ૧૮ ગે છે.
આ સોમપુરાઓની ઉત્પત્તિ તેમજ એમનાં ૧૮ ગે અંગેની માહિતી મમતાળ નામની સંસ્કૃત કૃતિમાં કરવામાં આવી છે. એના મૂળ કર્તાનું નામ જાણી શકાયું નથી. સં. ૧૯૮૨ (ઈ.સ. ૧૯૧૬)માં શ્રી દવે ભગવાનજી હરિશંકર સોમપુરાએ ઊંઝાના શાસ્ત્રી હરગોવિંદ સાંકળેશ્વર વ્યાસ પાસેની જીર્ણ હસ્તપ્રતમાંનું લખાણ શુદ્ધ કરાવી ધ્રાંગધ્રામાં એનું પ્રકાશન કર્યું. એના ૮ મા અધ્યાયના શ્લોક ૬-૮ માં સેમપુરાઓમાં પ્રવર્તમાન ૧૮ ગોત્રાને નામનિર્દેશ કરે છે, જે આ પ્રમાણે છે :
૧. વચ્છસ, ગૌતમ, ૩. ઉપનિસ્ય, ૪. કશ્યપ, પ. પારાશર્ય, . વસિષ્ઠ, ૭. ભારદ્વાજ, ૮. ગાલવ, ૯. અગિરસ, ૧૦. શાંડિલ્ય, ૧૧. વચિષ્ઠ, ૧૨. કૌશિક, ૧૩. કૌડિન, ૧૪. શ્રાવ@ાસે, ૧૫. માર્કડેય, ૧૬. દાજસ્થા, ૧૭. યત્રિતસિ અને ૧૮. બૃહસ્પતિ.
કૃતિનાં પુ. ૫૧ થી ૮૯માં આ રાતિના ૧ થી ૧૧ સુધીનાં ગાત્રોનાં પર્વ વેદ શાખા કુલદેવા યક્ષ ગણપતિ શંકર ભૈરવ તથા શર્મા અને પ્રવર વિશે સંસ્કૃત કે આપવામાં આવ્યા છે. ગાત્ર ૧૨ થી ૧૮ માં પર્વ વેદ શાખા વગેરે આપે છે. વા અંગેની માહિતી સંપાદકને ઉપલબ્ધ નથી, આથી અહીં આપવામાં આવી નથી. ૧ થી ૧૨ ગાત્રે જેમનાં છે તેવી વ્યકિતના નામોની શહેરવાર યાદી તે તે ગોત્રના સંસ્કૃત શ્લેક પરથી આપવામાં આવી છે, જે જ્ઞાતિના ઈતિહાસ માટે મહત્વની છે. અંતમાં સોમપુરા બ્રાહ્મણોનાં ગોત્ર શાખા અને પર્વનું કોઇ પણ (પૃ. ૯૦-૯૧) આપવામાં આવ્યું છે.
૧. વછસ ગાર વસ ગોત્ર ની કુળદેવી બાલગૌરી, મિત્ર શર્મા, નનીય યક્ષ, ગણપતિ વિદાશજ, મહાદેવ વિશ્વેશ્વર, મૈરવ કાશ, યજુર્વેદ શાખા માર્યાદિની પંચ પ્રવર : ૧. ભાર્ગવ, ૨. ચ્યવન, ૩. આપ્નવાન, ૪. ઔર્વ, ૫, જમદગ્નિ એટે.-નવે/૧૯૯૦
પથિક-સિહાં

Page #86

૨. ગૌતમ ગોત્ર ગૌતમ ગોત્રની કુલદેવી નિંબજા, સેમ શમી, સાથે ગપતિ, યક્ષ ઉપય, મહાદેવ ચંડેશ્વર, બટુક ભૈરવ, યજુર્વેદ શાખા માર્યાદિની ત્રણ પ્રવરઃ ૧. ગૌતમ, ૨. ઉતથ્ય, ૩. આંગિરસ
૩. ઉપનિસ્ય ગાત્ર ઉપનિસ્ય ગોત્રની હિંગળાજ કુલદેવી, ભવ શમ, મહેર ગણપતિ, યક્ષ બાહુલ, મહેશ સેમેશ્વર, ભૈરવ અસિતાંગ, યજુર્વેદ શાખા ભાષ્યદિની ત્રણ પ્રવર: ૧, નસ, ૨. આંગિરસ, ૩. ગૌતમ
૪, કાશ્યપ ગેત્ર કાશ્યપ ગોત્રની કુલદેવીગેશ્વરી, ભ્રાતા શર્મા, વિનરાજ ગણપતિ, વીર યક્ષ, શંકર કુબેર, જટિલ ૌરવ, યજુર્વેદ શાખા માધ્યદિની - ત્રણ પ્રવર: ૧. કાશ્યપ, ૨, અપવત્સ, ૩. ધ્રુવ
૧. પારાશય શેત્ર પારાશર્ય મિત્રની ખીમજા દેવી, તંતિ શર્મા, વક્રતુંડ ગણપતિ, વટ યક્ષ, ચિત્રેશ્વર મહાદેવ, શિહિદ ભૈરવ, સામવેદ, શાખા કૌથુમી ત્રણ પ્રવર ૧. વાસિષ્ઠ, ૨. શાક્ત, ૩. પારાશર્યું
૬. વાસિબ ગોત્ર વાસિષ્ઠ ગાત્રની કુલદેવી મહાગૌરી, ચિત્ર શર્મા, સિદ્ધિવિનાયક દેવ, ચિશ્વર યક્ષ, હર શંકર, વિજય ભૈરવ, યજુર્વેદ, માધ્યદિની શાખા ત્રણ પ્રવર ૧. વસિષ્ઠ, ૨. ઇન્દ્રપ્રમદ, ૩, ભારદ્વાજ
૭, ભારદ્વાજ ગોત્ર ભારદ્વાજ ગોત્રની કુલદેવી ચામુંડા, શિવ શર્મા, ઉધિયા-દુધિયા ગણપતિ, રામેશ્વર યક્ષ, મહાદેવ નીલકંઠ, સંહાર ભૈરવ, યજુર્વેદ, માધ્યદિના શાખા રાણ પ્રવર ૧. આંગિરસ, ર. બાદમ્પત્ય, ૩, ભારદ્વાજ
૮. ગાલવ (ગામિક) ગોત્ર ગાલવ ગોત્ર કુલદેવી સરસ્વતી, વિંદ શમ, વરદાયક ગણપતિ, વીર યક્ષ, વટેશ્વર, શકર, ભૈરવ આનંદ, યજુર્વેદ, ભાયંદિની શાખા, * ત્રણ પ્રવરઃ ૧. વરિષ્ઠ, ૨. મિત્રાવરુણ, ૩. કૌડિન્ય
૯. શાંડિલ્ય ગોત્ર શાંઢિય ગાત્રની કુલદેવી મહાલક્ષ્મી, ભવ શબ, ગજકર્ણ ગણપતિ, મહાબલ યક્ષ, સોમેશ્વર મહાદેવ, બટુક ભૈરવ, યજુર્વેદ, માર્યાદિની શાખા ત્રણ પ્રવર : ૧, શાંડિલ્ય, ૨. અસિત, ૩. દેવલ
- ૧૦, આંગિરસ ગોત્ર આંગિરસ ગોત્રની કુલદેવી ક્ષેમકરી, દત્ત શર્મા, વિનરાજ ગણપતિ, વીર યક્ષ, શંકર વાત્રકનંદિ, સંહાર ભૈરવ, યજુર્વેદ, માધ્યદિની શાખા ત્રણ પ્રવરઃ ૧. અગિરસ, ૨. ઉથ, ૩. ગૌતમ
[અનુ. પા. ૮૫ નીચે પથિક-દીપત્સવ
ટે-નવે.૧૯૯૦
-
-
-
-
- -
-
-
-

Page #87

કોથમી
એકટ–ન./૧૯૯૦
સેમપુરા બ્રહોનાં અટકે ગાત્રા પ્રવરે વેદ શાખા વગેરેનું કોઇક , અટક ગેરા પ્રવર વેદ શાખા કુલદેવી યક્ષ ગણપતિ શંકર ભૈરવ શર્મા નિવાસ ૧. ઠાકર (દિવેદી) વસ ૫ યજુર્વેદ માર્યાદિની બાલગીરી નામીવ વિનરાજ વિશ્વેશ્વર કાલ મિત્ર પ્રભાસ ૨. દવે ગૌતમ ૩
નિબજ ઉપયસાય ચ ડેશ્વર બટુક સોમ ૩, ઉપાધ્યા ઉપનિસ્ય ,
, હિંગળાજ બાહુલ મહાદવ સોમેશ્વર અસિતાંગ ભવ ૪. આચાર્ય કા૫ છે
યોગેશ્વરી વીર વિનરાજ કેમેરા જટિલ ભ્રાતા પ્રભાસ ૫. દવે પારાશર્ય
સામ
ખીમજ વટ વક્રતુંડ મિત્રેશ્વર
સિદિ તક્તિ , યજુર્વેદ માધ્ય દિની મહાગૌરી મિશ્વર સિદ્ધિ ૬. હિત(ાવાડી) વસિષ્ઠ
હર વિજય ચિત્ર પ્રભા 9. પાઠક
ચામુંડા રામેશ્વર દુધિયા નીલકંઠ સાંહાર શિવ ભાદાજ
ક્ષેમં કરી યાસ આંગિરસ
દત્ત વિનરાજ વાટકનંદિ – વીર
વટેશ્વર આનદ વિદ. ૯ ઉપાય
સરસ્વતી
વરદાયક . દવે શાંડિલ્ય , મહાલક્ષ્મી મહાબલ ગજકર્ણ સેમેશ્વર બટુક
સચિવ મિટા ૧૧. રાવળ વસિષ્ઠ
ગૌરી નામય સિદ્ધિવિનાયક ' , ૧૨. મહેતા ૧૩. ત્રિવેદી
કૌડિન્ય , ૧૪. દિવેદી શ્રાવણવાયુ , ૧૫, પુરોહિત
માર્કડેય ૧૬. યાજ્ઞિક દ્ર જશ્રવા
ક જમવા છે છે , " " ૧૭. રાવળ અતિત્સિ , યતિતિસ ,
, ” ૧૮. , નૃપતિ ,
શુ કે | | | | | | |
| | | | |
| | | | |
પયિા-દીપસવાં

Page #88

કાલાવડના બ્રહ્મચારેશ્વર : [શિલાલેખને સંદર્ભ]
શ્રી. યશવંત હ. ઉપાધ્યાય શીતળા માતાજીના મંદિરને અડીને પશ્ચિમ બાજુ તરફ શ્રી બ્રહ્મચારેશ્વર મંદિર તથા એમાં આવેલ બીજાં દેવસ્થાની જગ્યા છે તેમાં નિજમંદિરના પ્રવેશદ્વાર પાસે આવેલ સં. ૧૬૮૨ ભાદ્રવદ વદિ ૧૪ માળ શિલાખ છે, જે | મા રે માલ આ વે છે કે રે ૨૫ શિલાલેખ ૯૫વાની ભાષા કે પ્રકારની હતી.
૧, સ્વસ્તિથી જ મંગલાક્યુદયશ્ચ શ્રીમન્પવિકમાંકસમયાતીત સંવત ૧૬૮૨ શાકે ૧૫૪૭ પ્રયતમાને
૨. દક્ષિણાયન શરદબાતી ભાદ્રપદ કૃષ્ણ પક્ષે ચતુર્દશ્ય તીથે ઘટી ર૬ સોમવારે
૩. ઉતરા ફાલ્યુની ઘટી ૩૮ બ્રહ્માનિ યોગે ઘટી ૫૭ શકુની કરણે ઘટી ૨૬ એવં પંચાગશુદ્ધ શ્રીમદ્દયદુવંશોભવ મહારાજશ્રી લાખાજી-વિજય તય ભ્રાતા કુમાર પદે શ્રીવિભાછવિજયરા જે
૫. નંદવાણીજાતિય ગૌતમ-કવિકુભવ ઉપાધ્યાયજી દાસી તત્સા ઉપાધ્યાય શ્રી લુણા તે ભાર્યા બાઈ પવા તત્સત ર ત ભૂદર તથા બાઈ મેટી તથા પિતામ્બર ઓળામજ વાસુદેવ ભૂદરમિંજ કૃષ્ણદાસ
૭. તથા લક્ષ્મીદાસ વંવિધ પુત્રપીવાના ઉપાય પણ શ્રીવિષ્ણુશિવાની અ.તા થકી ધીબા - ચારેશ્વરનું તથા શ્રી હનુમાનજીનું પ્રસાર (મંદિર) સંપૂર્ણ કીધું સંપૂર્ણ કરીને શ્રી વિષકુશીવનાં ચરણ પામ્યા
શ્રી ગણેશાત્રવ્યો પ્રસાદાત પાત દીર્ઘાય સતુ ગૃહે વૃદ્ધિશતાનિ ભવતુ ઉતર કમેય નિર્વિધનમતુ શ્રીરતુ સુત્રધાર સદાફલ કર્તા પ્રાસાદનું નામ રાજ્યદ: સકલવારિધિતા ક્ષિતિઘરે રખિલૅથ વિરાજતે ગગનમંડળમંત્રરવીંદુ મજયંતિ તાત અયં હિ વિરાજતે
૮. સંવત મગજે સુંદુહિત માસે નભસ્પેસિત ચાન્સે રિક્તતયો જેન સહિત ગડુતરાદિએ
ગે બ્રહ્મ....
સભાઅયે કરણચાદિ સ્થિરે રાજત્ર પ્રાસાદેત્ર ચ પૂર્ણ કરો રાસણાસ્ત્રાવ દ્વિજ બ્રહ્મચારીશ્વરાય પ્રાસાદસ્ય ચ રક્ષિત યે હિ સ્વર્ગમ પ્રવાત્ય ત્રણે નરકે યાત્વ રક્ષિત,
ઉપરના અશુદ્ધ શિલાલેખ ઉપરથી આ મંદિર વિક્રમ સં. ૧૬૮૨ ના ભા.૧૧૪ મંગળે સંપૂર્ણ થયું અને એના પ્રથમ બંધાવનાર સાંઢેલ બ્રહ્મચારીશ્વરના નામ ઉપરથી “બ્રહ્મચરેશ્વર' નામ અપાયું અને બીજા બંધાવનાર ગૌતમ ઋષિકુલેન ઉપાધ્યાયજી , એને પુત્ર લુણા, આ લુ, ી ભર્યાનું નામ પડ્યા અને એના પુત્રનાં નામ પર તવા ભૂદર અને પુત્રી બાઇ મેરી તથા પીતાંબર ખોળાને આત્મજ પુત્ર વાસુદેવ અને ભુદરાત્મજ એટલે પુત્ર કૃષ્ણદાસ તા લક્ષ્મીદાસ લખેલ છે. એ પ્રમાણે શ્રી દાસજીએ શરૂ કરાવેલ મંદિર એમના પુત્ર લુણ, પૌત્ર રવા ને ભૂદર તથા પ્રપૌત્ર કૃષ્ણદાસના વખતમાં સંપૂર્ણ થયું. છે. મરિજદ શેરી, કાલાવડ-શીતળા-૩૬૧૧૬૦ [અનુ. પા. ૮૩ થી ચાલુ
૧૧, વચિષ્ટ ગે (સૌરાષ્ટ્રમાં વસિષ્ઠ ગોત્ર . મારવાડમાં વયિષ્ઠ ગગ). સૌરાષ્ટ્રમાં વિચિઠ ગેગ અને મારવાડમાં વશિષ્ઠ ગેગ કહે છે. એની કુલદેવી ગરી, મિત્ર શમાં, સિદ્ધ વિનાયક દેવ, યક્ષ નાઝીય, સોમેશ્વર મહાદેવ, ભૈરવ સચિવ, યજુર્વેદ શાખા માળ દિન
પંચ પ્રવર: 1. ૨૭, ૨. પવન, ૩. ભાર્ગવ, ૪. વિશ્વામિત્ર, ૫. જમદગ્નિ પથિક-દીપલ્સવાંક
એક.-નવે.૧૯૯૦

Page #89

અમદાવાદના સેન્ટ
જે ચર્ચની ઍટિટી
છે, થોમસ પરમારે અમદાવાદના કેન્ટોન્મેન્ટ વિસ્તારમાં પ્રસિદ્ધ હનુમાનજીના મંદિરની સામે ગોથિક શૈલીમાં બંધાયેલું સેન્ટ નું ચર્ચ આવેલું છે. આ ચર્ચ ૧૦૦ વર્ષ જેટલું પુરાણું છે. અમદાવાદનાં દેવળમાં એનું સ્થાપત્યકીય મૂલ્ય વિશેષ છે. ચર્ચના મુખ્ય પ્રવેશથી દાખલ થતાં ડાબી બાજુએ બેસ્ટાઈmptise) માટેની બૅટ્રિી (baptistry) આવેલી છે. ખ્રિસ્તી ધર્મમાં નામકરણ વિધિ બેટાઈઝ' તરીકે ઓળખાય છે અને જયાં આ વિધિ કરવામાં આવે છે તે ચર્ચને ભાગ ઑસ્ટ્રિી તરીકે ઓળખાય છે. આ ચર્ચની બેહિસ્ટ્રીની અટ્ટકણીય પીઠ પર લેખ કરે છે. પ્રેક્ટિસ્ટ્રી ૧૦૪ સે. મી. ઊંચી છે, એની પીઠિકા છૂણ ઘાટની છે. અષ્ટકોણની દરેક બાજુ ૧૪.૫ સે. મી. લાંબી અને ૧૦.૫ સે. મી. પહોળી છે. એક પંક્તિમાં લખાયેલ લેખ અછાની છ બાજુઓ રોકે છે. લેખ બરાબર પશ્ચિમની દિશાએથી શરૂ થાય છે અને એ અંગ્રેજી ભાષામાં લખાયેલું છે, જે આ WHIRT 8: In Loving Memory of Thomas J. & Balter J, Hughes 1881.
આ ભાવાર્થ એ થયો કે થોમસ છે. અને બટર જે, હ્યુની પ્રેમાળ સ્મૃતિમાં ૧૮૮૧ માં આ બેહિસ્ટ્રી રચવામાં આવી હતી. (લેખન કૅપિટલ અક્ષર ૬૪૪.૫ સે. મી. કાને અને નાને અક્ષર ૪૨.૫ સે. મી. ને છે. મોટા અક્ષરમાં લાલ રંગ રેલે છે)
આ ટસ્ટ્રીની ઉપરની પાણીની કુંડી (નામકરણ-વિધિમાં બાળકના મસ્તકે પાણીને છંટકાવ કરીને કરવામાં આવે છે તેથી કંડીની જરૂર પડે છે) પણ અષ્ટક ઘાટની છે, જેની દરેક બાજુ ર૦ સે.મી.* ર૦ સે.મી. માપની છે. આ દરેક બાજુ પર કરેલા શિલ્પકને ઉલ્લેખનીય છે. બરાબર પૂર્વની બાજુએ નીચે મુખ અને ઉપર પૂછડી હેય એ રીતે ઊડતા એક કબૂતરનું આલેખન છે. ખ્રિસ્તી ધર્મમાં કબૂતર એ પવિત્ર આત્મા(Holy Spirit)નું પ્રતીક છે. ઈસુ ખ્રિસ્ત સેન્ટ જહોન બૅરિસ્ટ દ્વારા બેટાઈઝ લીધું ત્યારે આકાશમાં પવિત્ર આત્મા કબૂતરના સ્વરૂપે ઈસુ પર ઊતર્યો મનાય છે એ હકીકત અહીં કબૂતરના આલેખનમાં રજૂ થઈ છે. આ પછી અગ્નિ ખૂણુની બાજુ પર છ ખૂણાવાળા તારાનું ચિહન અંકિત છે. આ સુશોભન ડેવિડને તારા” અને “એમનની મુદ્રા' તરીકે ઓળખાય છે. તારાની મધ્યમાં ત્રિદલ (Trifoil)ની ભાન છે. આ પછી દક્ષિણની બાજુ પર I H S અક્ષરો એકબીજા સાથે ભેળવીને સંયુક્તાક્ષર (morrogram)નું આલેખન છે તે લેટિન ભાષાના In Hoc signoનું સંક્ષિપ્ત સ્વરૂપ છે, જેનો અર્થ થાય છે કે તારણહાર ઈશ્ન. બાદ ન વ ખૂણાનો બાજુ પર બેવડા વલનું અંકન છે. અંદરના નાના વલમાં ત્રણ નાનાં વતું આલેખ્યાં છે અને આ દરેક નાના વલમાં ત્રિદલની ભાત કે રેલી છે. આ ત્રણ વ4 લે તથા વિલન ત્રણ પાંખડી એ ખ્રિસ્તી ધર્મના કન્ય (Trinity)ના સિદ્ધાંતની રજૂઆત કરે છે. ખ્રિસ ધર્મમાં પિતા (God), પુત્ર (Christ) અને પવિત્ર આત્મા (Holy Ghost) મળીને ઈશ્વરનું સ્વરૂપ થાય છે. આ માન્યતાને ક્યને સિદ્ધાંત કહે છે. પશ્ચિમની બાજુ પર ઘેટું આલેખ્યું છે. ઘેટાએ આગળના જમણા પગ વડે વજદંડ ધારણ
[અનુ. પા ૮૧ નીચે ૧. કૅમસ પરમાર, ખ્રિસ્તી દેવળી, ગુજરાતને રાજકીય અને સાંસ્કૃતિક ઈતિહાસ, ગ્રંથ ૮ (સંપા.” શાસ્ત્રી હરિપ્રસાદ અને પરીખ પ્રવીણચંદ્ર), પૃ. ૫૧૨ ૨. આ દેવળનું ક્ષેત્રીય શોધકાર્ય (Fieldwork) કરીને આ લેખ તૈયાર કર્યો છે. ૮૬ ક-નવે/૧૯૯૦
પથિક-દીપભવાંક

Page #90

ગુજરાતની અસ્મિતા : લોથલ શિાધના મંડાણની નોંધ]
શ્રી કાંતિલાલ ત્રિપાઠી લેથલ ટી શાથી અને કેવી રીતે શોધવામાં આવ્યું ?
ઈ. સ. ૧૯૪૭માં ભારત સ્વતંત્ર થયું એ સમયે હડપ્પીય (સિંધુ ખીણ) સંસ્કૃતિવાળા સ્થળે મહેં-જો-દડો અને હડપ વગેરે પાકિસ્તાનમાં જતાં રહેતાં, ભારતીય ગૌરવ માટે હમ્પીય સ્થળે શૈધવા કેન્દ્ર સરકારના આકિલોજિકલ સર્વે ઓફ ઈન્ડિયાએ ભારતના જુદાં જુદાં રાજ્યમાં આવેલી પિતાની ઓફિસમાં આદેશ આપતાં ગુજરાતમાં કેંદ્ર સરકારના, ભારતીય પુરાતત્વ સર્વેક્ષણ, પશ્ચિમ વિભાગ “વડોદરાની ઑફિસના વડા . એસ. રંગનાથ રાવે સૌરાષ્ટ્રમાં પ્રાચીન ટીંબાઓની શોધખોળ કરતાં કરતાં સૌરાષ્ટ્રના ઝાલાવાડ-લીંબડી તાલુકામાં, ભાદર નદીને કાંઠે વસેલા રંગપુર ગામે, પ્રાચીન ટીંબા ઉપર આવી માટીપાત્રે એકત્ર કરતાં સાધારણ એવા એંધાણ સાંપડ્યાં કે અહીંયાં હડપ્પીય સંસ્કૃતિ છુપાઈને પડેલી છે. આથી સને ૧૯૫૪ ના જાન્યુઆરી માસમાં ખેદકામ શરૂ કરેલું.
એ ખેદકામમાં તામ્રકાંસ્ય યુગવાળી હડપ્પીય સંસ્કૃતિના અવશેષમાં અનેકવિધ ઓજારો, આયુધો, માટીનાં ઘરેણાં, કલાકૃતિઓ, ઘરવપરાશના દાગીના, માટીપાત્રો અને એ ઉપર પશુ મેર તેમજ વૃક્ષને ચિ, ચકમકની છરીઓ, તામ્ર-વસ્તુઓ, વજનિયાં, માટીની ત્રિકેણુકાર થેપલીઓ, લેટા, વાડકા, થાળીઓ, કેડિયા, માટીના દડા, કાણા કાણુવાળી બરણીઓ, બીકર, પ્યાલા વગેરે સાથે ચાર વસાહત મળેલી, લાલ માટીનાં પિલિશ કરેલાં માટીપાત્રોની સાથે માટીના થરો તેમજ અન્ય બીજા પુરાવા અને સાધના આધારે એના સંક્રમણ-કાલ સભ્ય ઓળખાતાં અમો બધા એવા તારણ ઉપર આવેલા કે અહીંયાં વસેલએ હડપ્પીય સંસ્કૃતિને નાશ ન થતાં, કારણોસર ધીરે ધીરે ક્યાંક બીજે ચાલ્યા ગયેલા છે. એ સંસ્કૃતિ કક્યાં ગઈ હશે એ અંગે અનુમાન કરવામાં આવેલું કે કદાચ રંગપુર, ભાલ પ્રદેશ નજીક હોવાને કારણે એઓ એ તરફે પણ ગયેલા હોઈ શકેઆથી એઓનું પગેરું શોધવા ડ. એસ આર. રાવ સહિત અમારી ટુકડીએ ભાલ-નળકાંઠા પ્રદેશના ધંધુકા તથા ધોળકાના એક એક ગામના પ્રાચીન ટીંબા-ટેકરા જોતા તપાસતા, ત્યાનાં માટીપાત્રો તથા કોઈ એક્ટિવિટીઝ મળે તે એ વગેરે એકત્રિત કરતાં કરતાં ધોળકા તાલુકાના લક્ષ્મીપુરા ગામથી એક ટીંબે જોવામાં આવ્યા, જે એક કિલેમીટર દૂર હતું. અને ત્યાં જવા માગતા હતા, પરંતુ વરસાદના ધોવાણથી મેળવાળા એ સાંકડા રસ્તા, ઠેર ઠેર પડી ગયેલા ખાડા, ઢીંચણ સુધી ભરાયેલાં પાણી વગેરેને કારણે અમેએ ગામમાં જીપ મૂકીને, એ ગામના એક ભાઈને સાથે લઈ કાદવ કિમ્યક કાંપ ખુંદતા ખુંદતા, પાણી ડહાળતા, લપસણી જમીનમાં કાળી માટી હેઈ લપસતા પડતા આખડતા ત્યાં પહોંચી ગયા. એ દિવસે સને ૧૯૫૪ ના નવેમ્બર માસની ૧૩ મી તારીખ હતી.
સાથે લાવેલા ભાઈને ટીંબાનું નામ પૂછતાં જણાવેલું કે અમે બધા ખેડૂતો થલના નામે ઓળખીએ છીએ, એવા એ લેથિલ ટીંબા ઉપર ચડતાં ચડતાં અને સમસ્ત ટીંબા ઉપર ફરતાં ફરતાં, એન્ટિવિટીઝ અને માટીપાત્રો વીણી વીણી જેટલાં એકત્રિત થાય તેટલાં એકત્રિત કરતાં લગભગ બેથી ત્રણ કોથળા માટીપાત્રોથી ભરાઈ ગયેલા, આથી અમે આનંદ-વિર બની ગયેલા, કેમકે રંગપુરમાંથી છેક નીચેના માટીના થરમાંથી જે હડપ્પીય માટીપાત્રો તથા એન્ટિવિટીઝ મળેલી તે અહીંયાં ટીંબાની ઉપરથી જ ખૂબ સાંપડવા લાગતાં, અમારો આત્મવિશ્વાસ એ દઢ થશે કે આ ટીંબા ઉપર જે ખેદકામ કરવામાં આવે તે ટાઈ ગયેલા પુરાવશેષે એક અજબની શોધ પુરવાર કરશે. પથિ-પિલવાંક
ટે,-નવે.૧૯૯૦

Page #91

આ વિચારે અમે એ રંગપુર ખાતેનું ખોદકામ ત્વરાથી પૂર્ણ કરી લોથલ ખાતે શરૂ કરેલું. આમલ થલ શોધવામાં અને દસ વર્ષ સુધી ચાલેલા દામમાં એટલે કે પૂર્ણ થતાં સુધી અને એને સંપૂર્ણ રિપિટ બહાર પ્રગટ થતાં સુધી માત્ર ગુજરાતી તરીકે છે. એસ, આર. રાવની સાથે કામ કરવાને મને એકલાને વેગ મળે હતે. ભારતભરનાં હડપ્પીય સ્થાનમાં એક્ટિવિટીઝમાં સૌથી વધુ સમૃદ્ધ સ્થાન લોથલ :
પૃથ્વી પર જેણે કંકો વગાડ્યો છે તેવા લોથલના ટીંબાના ગર્ભમાં દટાયેલા નગરની અજબ શોધે ગુજરાતને, ગુજરાતની પ્રજાને એક મહાન વારસાનું કાયમી ગૌરવ અપાવ્યું છે. આંતરરાષ્ટ્રિય ક્ષેત્રો
ખ્યાતિ ધરાવતું, પૃથ્વી પરના પુરાવસ્તુવિદેનું ધ્યાન ખેંચતું, ભારતીય પુરાતત્વના ઈતિહાસમાં મહત્વનું મહત્તર સ્થાન ધરાવતું હેઈ ઈતિહાસકારો-પુરાતત્વવિદોનું અધ્યયન-સંશોધન અથે મહાવિદ્યાલય બનેલું છે. પરિણામે વિદેશી વિદ્વાનો જ્યારે ભારતમાં આવે છે ત્યારે અજવાસાથે લેથલની મુલાકાત અચૂક લેતા જ હોય છે, કેમકે અપ્રતિમ મહત્ત્વ ધરાવતો ભારતને આ મહાન વારસો છે.
સ્વતંત્ર ભારતનું સર્જન થતાં, મેહેં-જો-દડો અને હડપે પાકિસ્તાનમાં ચાલ્યા જતાં બીજા સંસ્કાર કેન્દ્રોને સિંધુ ખીણની સંસ્કૃતિની પ્રતિકૃતિ પૂરી પાડવા માટે ભારત પાસે આ એક જ પ્રાગૈતિહાસિક સ્થળ લોથલ છે, જે જે મહે-જો-દડો અને હડપા જોયાને સંતોષ અનુભવાય છે, પૃથ્વી પરના દેશમાં લોથલે પિતાનો અમૂલ્ય ફાળો આપે છે : | મોહેં-જો-દડો અને હડપ્પાની સંસ્કૃતિએ જે ફાળો આપ્યો નથી તે લેથલે આપેલું છે. આજ સુધી કાઈ પણ સ્થાનમાંથી મુકાઓ મળી નથી તે લેથલે આપી છે. બંદર સાથેનું લંગર કયાંય મળેલ નવા, એ સાબરને તીરે બાંધેલું ગાદી સાથેનું બંદર લોથલે આપ્યું છે. સતીપ્રથાના સંકેત દર્શાવતાં સ્ત્રી-પુરુષ સાથે દાટેલાં હાડપિંજરે લેથલના સ્મશાનગૃહે પૂરાં પાડ્યાં છે. માટીનાં તેમજ અન્ય ધાતુ અને સાનાના પદો, જેને હાલમાં આપણે મંગળસૂત્ર તરીકે ઓળખીયે છીએ તે, પહેરવાની પ્રથા લોથલની પ્રજાએ જ શરૂ કરી હોય એમ માનવાને કારણું મળે છે. આ ઉપરાંત નાની એવી એક ચિત્રિત બરણી ઉપર વૃક્ષ નીચે ઊભેલું શિયાળ, ઝાડ ઉપર બેઠેલા કાગડાને જોઈ દ્રાક્ષ ખાટી છે!” એ વાતાના યાદ અપાવે છે. આ ઉપરાંત એક ચિત્રિત ઠકરા ઉપર વૃક્ષ સ તેમજ મદિર ચીતરેલ છે, જેને સંકત એ ટાવી શકાય કે અહીંની પ્રજા વૃક્ષપૂજા–નાગપૂજામાં માનતી હતી. કદાચ લોથલની પ્રજા કઈ સંસ્કૃતિની હતા એને સંશોધનમાં આમ લેથલ મહત્વને ફાળે ફાળવી શકે ખરું.
મે, હે -જો-ડેનો અર્થ સિંધી ભાષામાં “મરેલાંઓને ટી બે થાય છે તેમ લેથ'ને અર્થ પણ ગુજરાતમાં , લાશ, મડદુ, મડદાંઓને ઢગ થાય છે. મેહે -જો-દડે મને હડપા નગરના આયોજન મુજબ જ લેયલ નગરનું આયોજન થયેલું હતું. તેથલ એનું ઉત્તર-સમકાલીન હતું.
હડપ્પાના ખોદકામમાંથી મળેલા પુરાવશેષ કઈ પ્રજાના જાતિના રાષ્ટ્રના છે અને એ સમયે હજુ સુધી અભ્યાસ ન થયાને કારણે, કામચલાઉ પુરાતત્વવિદોએ એ સંસ્કૃતિને હડપ્પીય સંસ્કૃતિ તરીકે ઓળખાવા. એવાં સ્થળ હાલમાં પણ જ્યાં જયાં મળે છે ત્યાં ત્યાં એને કામચલાઉ હડપ્પીય સંસ્કૃતિના અવશેષ તરીકે ગણવામાં-આળખવામાં આવે છે, પરંતુ ભારતના પુરાતત્વવિદો ભારતની કઈ સંસ્કૃત કઈ જાતિની છે તે અંગેના સંશોધનમાં કેમ લાગી જતા નથી? શાથી? એ એક મે પ્રશ્ન છે.
આને યુરોપીય વિદ્વાનોએ ગેરસમજથી “આય' સંજ્ઞા આપી છે અને જે હકીકતમાં તે હિમાલયના મધ્ય પ્રદેશમાંથી વિકસી આવેલી છે તેવા ઉજળયાત પ્રજા ભારતવર્ષમાં ફેલાઈ નીચે આ પ્રદેશમાં
-નવે.૧૯૯૦ પથિ-પેસવાંક
૮૮

Page #92

ઉચ્ચકક્ષાની સંસ્કૃતિ પ્રાપ્ત કરેલી હતી, જૂની પ્રજા વધુ આગળ પડતી હતી. નગર-ભાયેાજન, માનની બાંધણી અને જાહેર આગ્ય બાબતમાં એએનાં ધેારણ અને જ્ઞાન ખૂબ ઊંડાં અને ઊંચાં હતાં. હાલમાં લાથલ ટીમે કયાં આવ્યા એની માહિતી : હડપ્પાના ઉત્તર-સમકાલને લેાથસના ટીમે હાલની સાબરમતી અને ભાગાવાના સંગમ નજી), કાંપવાળા સપાટ મેદાનમાં કે જ્યાં ઘઉં અને કસ ખૂબ થાય છે તેવા દરિયાઈ આખ પ્રદેશમાં, જ્યાં સાબરમતી અને ભાગા એ બંને નદીએ દરિયાને મળે છે તેવા બંદરીય સ્થળે દરિયાઈ ખેડ ફરનારા હડપ્પીય લકાને આકર્ષ્યા ધ્રુતા અને એએએ આ સ્થાને આવી, ગ્રામ વસાવી ખદર બાંધેતુ', જે સ્થળ-સ્થાન હાલમાં અમદાવાદ જિલ્લાના ધોળકા તાલુકાના સરગવાળા ગામની સીમમાં, ખંભાતના અખાતની પાસે એટલે કે ઉત્તરે સોળેક કિ.મી. અંદર, અમદાવ:દ-ભેોટાદ-રેલવે લાઈન ઉપર લાથલ-ભૂરખી સ્ટેશથી અને સ્ટેશન પાસેના ગામ ગૂદીથી દક્ષિણ તરફ પાંચ કિ. મી. અને લક્ષ્મીપુરાથી એક કિ. મી. દૂર આવેલ છે.
લોથલનું ખાદ્દકામ કચારે આર ંભાયુ ? એનાં વિસ્તાર તથા માપ
૧૯૫૪ના નવેમ્બર ભાસમાં લેાથલના ટીએ શેાધી કાઢવામાં આવ્યા ત્યારે એ લગભગ ૧૯૦૦ ફૂટ એટલે કે અડધા માઇલ લાંબા, ૧૦૦૦ ફૂટ એટલે કે માઈલ પાળે! અને બાવીસ ફૂટ ઊંચા મળી આવેલા અને એના ઉપર ૧૯૫૪ની શરૂઆતમાં ખોદકામ શરૂ કરેલું, જે સતત સાત વર્ષ સુધી, બાદમાં જરૂરતે ખીજા ત્રણ વર્ષ, એમ કુલ દસ વર્ષ સુધી ચાલેલું. ત્યારે એવું નિણી ત થયેલુ ૩૦૦ કિ.મી. અને પૂર્વ-પશ્ચિમ ૪૦૦ કિ.મી.માં વસેલુ હતું જ, જે સૌ-પ્રથમ નાના ગામડા જેવું હતું, પરંતુ એનેા વિકાસ સધાતાં એ નગર બની ગયેલુ..
કે લાયલ એ કિ.મી.ના પરિઘમાં એટલે કે ઉત્તર-દક્ષિણે
.
ખાદકામના પ્રારભમાં સૌ-પ્રથથ સપાટીની પદ્ધતિથી ખેદેસા એક ખાડામાંથી સૌ-પ્રથમ સે લખડીની એક 'ચાલી'ની મુદ્રા પ્રાપ્ત થયેલી લેયલ વસાવતની પાંચ અવસ્થાઓને, જેમાંથી ચાર મયુ સ્થાઓને લેાથલ અ’ તરીકે અને પાંચમો અવસ્થાને એટલે કે પાછળથી માડી આવીને એની ઉપર જ વસેથી વસાહતને લેાથલ 'બ' તરીકે એમ, બે વિભાગોમાં વહેંચી નાખવામાં આવી છે. પ્રથમ કાલ લેાથલ ‘અ'તા સમય ઇ. સ. પૂર્વે ૨૪૦૦ થી ૧૯૦૦ તે છે અને બ’ા સમય ઇ. સ. પૂર્વે ૧૯૦૦ થી ૧૬૦૦ તા છે. આ પાછલે અતસમયને છે,
ત્યાં આવેલા મેાટા પૂરથી લેાથલના નાશ થયેલા :
અવારનવાર ત્યાં પૂર આવતાં રહેતાં હતાં અને એ કારણે સ્થાનની ધીરે ધીરે પડતી થવા લાગેલી. એમાંય વળી ઈ. સ. પૂર્વે ૧૯૦૦ માં ત્યાં આવેલા સૌથી મોટા અને છેલ્લા પૂરે એના સદંતર નાચ કરેલો. વળી પાછા લેએ ત્યાં આવી પુન: આ સ્થળે વસવાટ શરૂ કરી લાંબા સમ સુધી નિવાક્ષ કરેલા, પરંતુ એએ નબળી પરિસ્થિતિમાં જ રહેલા હતા.
નગર-આાજન અને સંરક્ષણ-દીવાલ, રસ્તા અને એની પહેાળાઈ, મકાના શેરીએ
દૂર--'દેશી એવા એલેકાએ પૂરના ભયને લક્ષમાં રાખીતે જ નગર-આયેાજન કરેલુ હતુ.. મકાતાના સરક્ષણાર્થે તડકે સૂકવેલી કાચી ઈંટોના એટલા બનાવી એની ઉપર ઘરા બાંધેલાં હતાં અને નગરનાં સ'રક્ષણાર્થે તેર મીટર જાડી એવી કાચી ઈંટની દીવાલ ખનાવેલી. એના પાછળના ભાગે પથિકની પાત્સવાંક
એંટે.-નવે./૧૯૯૦
“

Page #93

પાકી ઈંટોના ટેકા આપેલા છતાંય પૂર એ દીવાલને તાડતુ રહેતુ હતું. તૂટે જ ભાગે કાચી ઈંટોને બદલે ઈંટો ને માટીથી ભરી પૂરી દેવામાં આવતા હતા.
નગર વિવિધ પ્રકારના જુદા જુદા વિભાગમાં વહેં'ચાયેલુ હતુ', નગરના મ† પાંચ મીટરથી માંડી તેર માટર સુધીના પહેાળા સરળ સીધા અને સગવડભરેલા હતા. રસ્તાઓની બને ખાજુએ અડાડ હારબંધ મકાને, કાટખૂણે કાપતી શેરી, ગલીઓ, પાણીના નિકાલ અર્થે મેરી, ઘરની નાની નીકા, મેટી નીક, કીડીઓ ગટરા ખાળફ઼વા ભુજારી કુવા કારખાનાં બંદર વખાર ગાદી સ્મશાન વગેરે મુખ્યત્વે હતાં.
કૂવા ધક્કો ગાદી વખાર ઃ મ્યુઝિયમ તરફથી જતાં ટીંબા ઉપર સૌ--પ્રથમ પ્રવેશતાં જ ડાબા હાથે પશ્ચિમ દિશામાં પાકી ઈંટાના એક ગેાળ કૂવા આવે છે અને જમણા હાથે પૂર્વ દિશામાં પચાસ ટન સુધી માલ ભરેલાં ત્રીસેક જેટલાં ગઢવાળાં વહાણુ અને મોટી હાડીઓ લાંગરવાની ક્ષમતા ધરાવતા તથા હલેસાં માટે પૂરતી ઊંડાઈની સગવડ એટલે પાકી ઈંટોને બાંધેલા પાકા ધક્કો (ડાક્યા) આવે છે, જે ૨૧૪ મીટર એટલે કે ૭૧૦ ફૂટ લાંખા અને ૩૬ મીટર એટલે કે ચૌદ ફૂટ ઊંડા છે. એની દક્ષિણી દીવાલમાં લાકડાનાં પાટિયાંથી ધાવાસ થઈ શકે એવી જોગવાઈવાળું ગરનાળુ છે, જેના ઉપયોગ દિરયામાં આવતી નાની-મેટી ભરતીના સમયે ધક્કામાં પાણી લાવવામાં તથા વધારાનું પાણી બહાર કાઢવામાં થતા હતા. એ જ દક્ષિણી દીવાલની પહોળાઈના વડા બાંધવા માટે લંગર નાખવા-ચાલવા મથે ખાટ્ટાનાં તેમજ કોં– વાળા ખુબ વજનદાર ભારે પથ્થર, લંગરા (ઍન્કર), માટીની નાનો એત્રી પાંચેક હાડીખેા, ઢાડીઓસાંથી ભાલસામાન ઉતારવા તથા ચડાવવા અર્થે ધક્કાની પશ્ચિમી દીવાલથી માંડી વખાર સુધી, ગાદી તરીકે ઉપયાગ થતા હતા. આ બધા અવશેષો હાલમાં પણ જોવા મળે છે.
ભારતના પશ્ચિમ કિનારા ઉપરનું આ એક મહત્ત્વનુ' બંદર હતું, એ દરિયાઇ વેપારને કારણે પેાતાનાં હડપ્પીય નગરા, ઈરાનના અખાત, મેસેપામિયા ઈજિપ્ત વગેરે સાથે સબંધ ધરાવતુ` હતુ`. વેપાર-વિનિમયમાં આ બદરેથી વિવિધ પ્રકારના કિ`મતી તેમજ અકિતી પથ્થરના મણકા, તાંમુ હાથીદાંત શખ છીપલાં અને કદાચ સુતરાઉ કાપડની આયાત-નિકાસ થતી રહેતી હતી. આવુ 'દર ભારતવર્ષોંના કોઈ પણ ટ્રુડપીય સ્થળેથી તેમજ મેાંહે-જો-દડો અને હડપ્પા વગેરેની નજીકમાંથી મેોટી નદીઓના કિનારા પર અને સમુદ્રકિનારે પણ મળેલુ નથી.
. T .
આ સ્થાનેથી આગળ વધતાં ગાદી (ગોડાઉન) અને જેટ્ટી યાને માલસામાન ભરવાની વખાર આવે છે, જે ધક્કાને અડીને ૧૯૪૩૦ ચેરસ મીટરના એટલે કે ૧૪૦૪૬૦ ફૂટ કાચી ઈંટેશન પ્લૅટફ્રોમ ઉપર ખાર જેટલાં ગચિયાં યાતે ચેતરાથી બાંધેલો છે, એ દરેક ગાંચયા વચ્ચે વચ્ચે ચાય બાજુ ત્રણ ફૂટ પહેાળી એવી નાની તળેા છે. ગચિયાં ચાર ચારની પુક્તિમાં, ત્રણ હાળમાં વહે – ચાયેલાં છે. એના ઉત્તર છેડે એક એક એવી ત્રણ દરેળનું પાણી જવા માટેની પાકી ઈંટાની નીક બનાવેલી છે. વખાર ઉપરની લાકડાની ઈમારત આગથી નાશ પામેલી, પરિણામે કાચી ઈટાને અગ્નિજવાળા લાગતાં એ ઈંગ લાલ દેખાય છે. એ સમયે એ વખારમાં સ ંગ્રહાયેલી રૂની ગાંસડીએમાંથી ખળીને છૂટી થઈ ગયેલી મુદ્રાઓ(સીસ)ની લગભગ પચેતેર જેટલી ડાર્ક મળ! આવી છે. ઉપરાંત પાકેલા માટીના ગોફણ-ગાળા, ત્રિàાણાકાર ટીકડીઓ, રાખ કેાલસા વગેરે પણ એમાંથી પ્રાપ્ત થયેલાં હતાં. આ સ્થાનેથી મળેલી મુદ્રાએની ડાઇ મારું-જો-દડો ડડપ્પા તેમજ અન્ય હડપ્પીય સ્થાને માંથી કર્યાંય પણ પ્રાપ્ત થયેલ નથી.
આટો.-નવે/૧૯૯૦
પથિ-દ્વીપાસવાંક

Page #94

સ્નાનગૃહો જાજરૂ કઠીઓ અને મેટી-નાની ગટરઃ
આ વખાર-કોઠારની સાથે જ દક્ષિણ દિશા તરફે એટલે કે એની થોડેક બાજુમાં દક્ષિણ-પશ્ચિમે એક ખૂબ ઊંચા ઓટલા ઉપર નાની નહી અને એની નાની નીક તથા એ નીકની નીચે દાટેલ મધ્યમ કદનું માટલું હાલમાં જોવા મળે છે, જે દર્શાવે છે કે ઈ.સ. પૂર્વે ૧૯૦૦ ના મહાપૂરથી થયેલા નગરના નાશ પછી લેકા પુનઃ આવીને વસેલા છે,
આની સામે જ વખાર–ઠારની સામે, ઉત્તર દિશા તરફ જોતાં જ, પાકી ઈનાં આઠેક સ્નાનગૃહ મળી આવેલાં છે, જેમાં પિલશ કરેલી ઈની ફરસબંધી છે. એની આજુબાજુના ભેચળથામાં કાચી ઈંટો વાપરેલો છે. આ સ્નાનગૃહની નીકોનું પાકી ઈંટરી ગટરનું પાણી મેટી બીજી ગટરમાં વાળવામાં આવેલું છે અને એ દક્ષિણ દિશા તરફ ખુબ દૂર સુધી જતું હતું તથા પાકીઈંટોની જાડી દીવાલથી ઊંચા ઓટલા જેવું બાંધેલું હતું તેના ઉપર થઈને પડતું હતું. પાકી ઈની વચ્ચે ચૂનાના કેલનો ઉપયોગ થયે હતે.
આ આઠ નાનગૃહની પાછળના ભાગમાં આવેલી ગલીનાં સાંકડી મકાનને જોઈશું તો એ ઊંચી ઊભણવાળાં, નાનાં મકાનોમાં નાની નાની ચોકડી અને એનું પાણી નાના નાના ખાળકુવાએમાં પડી એમાં કચરે રોકાઈ જતાં જતાં એ મેલું પાણી ચેકડીની નીક વાટે સો ફૂટ જેટલી લાંબી બંધ ગટરમાં જાય છે. આ ગટર ઉપર જાજરૂની એક કેદી પણ ગોઠવેલી છે અને ગટરના વળાંક પાસે પાકી ઈટને એક ફૂવો પણ બનાવે છે. આ બંધ ગટરના પાણીને મેટા એક કૂવા-સમા ખાડામાં પડી નદી તરફ નિકાલ થતે રહેતો હતું, એ ખાડામાંના કચરાને સાફ કરવા, એમાં ઊતરવા તેમજ પડતા પાણીનું જેશ તેડવા લાકડાંઓના ડંડા ઘાલવા પૂર્વ-પશ્ચિમ દીવાલમાં બાકોરાં પણ રાખેલાં છે. ગટરની સાથે બીજી સમાંતરે પણ મટી ગટર છે. ગટરને ઢાળ પણ આપે છે. એ બંધ ગટર અને એના વળાંક પાસેને કુ મહે-જો-દડો અને હડપ્પાની પ્રતિકૃતિ છે. ખોદકામ દરમ્યાન પાંચથી તેર મીટર પહોળી એવી ચારેક જેટલી શેરીઓ પણ મળી આવી છે. '
મણકા બનાવવાનું કારખાનું, ભઠ્ઠો અને મોટાં મકાન :
આ સ્થાનેથી આગળ ચાલતાં પશ્ચિમ દિશામાં હુન્નર-ઉદ્યોગવાળાઓએ કાચી ઈટોન બધેિલાં બે મોટાં મકાને જોવા મળે છે, જેમાં જમણા હાથ તરફના મકાનના એક ભાગમાં કાચી ઈયેને લાગે એટલે છે. એ એટલાની અંદર દાટેલું એક મોટું માટલું છે. બંને બાજુએ બળે એારડીઓ આવેલી છે. આવા એ સ્થાન-મકાનમાંથી અકીક ચકમક ઑપર કાનેલિયન વગેરે વિવિધ પથ્થરમાંથી તેમજ શંખ ને છીપલાંમાંથી તૈયાર કરેલા અધૂરા રહેલા, એક બાજુ કાણાં પાડેલા છૂટી ગયેલા સંખ્યાબંધ મણુકા તેમજ એને કાચા માલ વગેરે પ્રાપ્ત થયેલ, જેથી એ મકાન મણકા બનાવવાનું કારખાનું હતું એમ સિદ્ધ થયેલું છે. એની પાસે જ સામે પૂર્વ દિશામાં આજનપૂર્વક તૈયાર કરેલે એને એક ભટ્ટ પણ મળી આવેલ છે.
એ ભટ્ટાના ઉપરના ભાગમાં ચાર બાકોરાં અને વચમાં નીચે ચૂલા જેવું સળગાવવાનું છે. એને જે પથ્થરમાંથી મણકા બનાવવાના હેય તે પથ્થરના ટુકડા કરી, સફેદ રંગની બીજી વસ્તુઓ સાથે, ચાર નાનકડા ઘડાયેલા લેટાઓમાં એ ભરી, ઢાંકી, ચાર બાકોરાં ઉપર મૂકી, ચૂલાસમી જગ્યાએથી લાકડાને વેર એમાં ઘાલી, સળગાવી પથ્થરને ગરમી આપવામાં આવતી, જેથી નરમ બનતાં પિતાને ટે.-નવે.૧૯૯૦
પશિાત્રીત્મવાંક

Page #95

www.kow
જોઈએ તેવી રીતે સાબરના શિંગમાંથી બનાવેલા હાથી તોડીને, ધીરે ધીરે છાલ જેવા જોઈએ તેવા માપના પોલિશ કરેલા હોય તેવા મણકા તૈયાર કરતા હતા. લોથલની પ્રજા મણકા-ઉદ્યોગમાં ખૂબ પારંગત હતી. એ ઉદ્યોગની પરંપરા અને પ્રક્રિયા હજુય હાલમાં ખંભાત ખાતે જોવા મળે જ છે. આ ભઠ્ઠાથી પૂર્વ દિશામાં આગળ વધતાં નીચાણવાળો શહેરના બજાર ભાગ જોવા મળે છે. મીચાણવાળું બજાર, ઘરાં રડું નાણું રસ્તો દુકાનો
આ ભાગમાં સામસામે આવેલાં મકાનોની વચ્ચે રસ્તા આવેલા છે. આ ભાગના મા બારેક ટ પહેળા છે. બંને બાજુએ હારબંધ અડોઅડ બાંધેલાં મકાને જોવા મળે છે. રસ્તા ઉપરની દુકાન ત્રણ તેમજ ચાર ઓરડીએમળી હતી, જેમાં એક સોનીની દુકાન હતી, જેમાંથી ચતુષ્કોણ માપની ઈરાની નાની ભઠ્ઠી તથા એના વપરાશનાં સાધને એજાર વગેરે મળી આવેલાં છે. એ દુકાનની આગળની એરડીએમાંથી શંખ તથા છીપલાં અને એમાંથી બનાવેલા મણકા વગેરે મળી આવેલાં છે.
આ બજારની હેઠળના ભાગમાં રસ્તાવાળું બજાર છે. માર્ગની બંને બાજુએ હારબંધ મકાને છે. મકાનમાંથી પાણીના નિકાલ અર્થે જાહેર રસ્તામાં મકાનની દીવાલને અડીને કાઢી નાખેલી છે. એક મકાનમાં પાકી ઇંટોનું ફરસબંધીવાળું સ્નાનગૃહ, રસોડું, સ્ટોર અને એના પાણીના નિકાલ અર્થે જાહેર માર્ગમાં એક ઉપર એક એવી બેવડી કડીઓ નાખેલી છે. આ ઉપરાંત નાની ચાર-પાંચ જેટલી નાહવાની ચેકડીઓને સમૂહ અને એને જોડેલી પાકી ઇંટોની મેટી નીક પણ હતી, પરંતુ એ અવશેષો તૂટીને વેરવિખેર થઈ ગયેલા છે.
એ સમૂહમાંની એક કડીમાંથી કુલડી મળેલી અને એમાંથી કડિયા જેવા ખૂબ નાના, નાના, બારીક મણકા અને ત્રણ ચાર સેરની વચ્ચે રાખવામાં આવતી કાણુવાળી સેનાની ઊભી પટ્ટીઓ વગેરે મળેલ છે. વધુમાં ચાર પાંચ સેરને સેનાનો એક હાર પણ મળી આવેલ છે, જે હાલમાં મ્યુઝિયમમાં મુકેલ છે. આ સ્થાનથી આગળ મકાનના તૂટેલા અવશેષો મળે છે. હવનક અને અગ્નિકુંડઃ
આ સ્થાનથી સહજ વળીને ઉત્તર-પશ્ચિમે જોતાં ત્યાં પણ રસ્તા ઉપર ઘરો મળી આવેલાં છે, જેમાંથી હવનડે, નહાણી જેવા મોટા અગ્નિ, પ્રાણીઓનાં બળેલાં હાડકાં, રાખ વગેરે એ સ્થાનમાંથી મળેલું હતું. પાકી ઈંટોને એક માટે હવનકુંડ, જે સ્નાનાગાર જેવો લાગે છે, તેના એક છેડે ગોળાકાર સ્થાનમાંથી માટીની સુંદર ભેટી ચિત્રમય અને મધ્યમ માપની કઠી મળેલી છે તેમજ માટીની ત્રિકોણાકાર થેપલીઓ પણ સાંપડી છે. આમ, આ રીતે ચારેક શેરી તથા રરતા જોઈ ત્યાંથી પશ્ચિમ દિશામાં આગળ વધતાં શમશાનગૃહ આવે છે. શર્મશાનગૃહ :
ઉત્તર-પશ્ચિમી નગર સંરક્ષણની દીવાલની અંદરના ભાગમાં ૪૦૪૬ મીટરવાળા રમશાનવિસ્તારમાંથી દક્ષિણ દિશામાં કાટખૂણે ચતુષ્કોણી દફન-ક્રિયાવાળા સેળ જેટલા ખાડાઓમાંથી ૨૧ જેટલાં હાડપિંજર મળી આવેલાં છે. આ દફનક્રિયા છે ખાડા ૩.૨ સે.મી. લાંબા, ૦.૭૫ સેન્ટીમીટર પહોળા અને ૩ થી ૫ મીટરની ઊંડાઈવાળા ખોલવામાં આવતા હતા. એકી સાથે બે મૃત દેહ દાટવાના હોય ત્યારે એ ખાડાની પહેળાઈ એક મીટરથી વધુ રાખતા હતા. મૃત દેનું માથું ઉત્તર તરફ રાખીને સુવાડતા હતા અને એના માથા તેમ ખમા પાસે માટીના સુંદર ઘડા, ઘડીવાળ થાળીઓ, બહાર વળેલા કાનાવાળા વાડકો, લેટ ઈત્યાદિ વાર સાથે અલંકારો વગેરે મૂકી કકરથી દાટી દેવામાં બાવતા હતા. પથિકની પિલવા ઓમ -નવે.૧૯૯૦

Page #96

શ્મશાગૃહના એક ખાડા શબપેટી જેવા કાચી ઈંટોથી ચણીને તૈયાર કરેલા મળી આવેલા છે અને એક ખાડામાંથી તે સ્ત્રી-પુરુષ સાથેનુ` મૃત દેહવાળું જોડકુ અને એના માથા પાસે મૂકેલાં તમામ પ્રકારનાં માટીનાં વાસણા, ત્રાંબાની બગડીએ વીટી તેમજ શ`ખના મણકા વગેરે મળેલ હતાં. જોડકુ' એ સમયમાં સતી થવાના રિવાજને સંકેત દર્શાવતુ ડેાય એમ લાગે છે,
માટીપાળે અને અન્ય પુરાતત્ત્વીય પદાર્થા :
લેથલના ટી.બાના સમગ્ર ખાદકામમાંથી પ્રાપ્ત થયેલ હડપ્પીય લખાણ સાથે પ્રતીકાવાળી એકભૃંગી એટલે કે વરાહ અને ગે ડો હાથી ચકલી વાત્ર આખલા તેમજ અન્ય કેટલીકમાં ફક્ત લખાણાવાળી સેલખડીની માટીની અને ત્રાંબાની મુદ્રાએ (સીસ) અને માટીના ૧૨૫ જેટલા મુદ્રા (સીલિ ́ગ્ઝ)
મળી આવેલ છે.
માનવ-આકૃતિએ, વળ જેવુ દાઢી સાથેનું માથું,
માટીનાં રમકડાંઓમાં ગાડાં પૈડાં હાડીએ પ્રાણી પશુ પંખી અને વાનર ગેંડો આ ખલે, બકરાનું માથું, કૂતરા ખળ, ઐસીરિયન પ્રજાના મિસરનું જૂતુ' મમ્મી, આફ્રિકાના ગોરીલે, નાના મોટા શંકુ-આકારના મા, કાનનાં એરિંગ, ખેર– દામણી, શેતરંજનાં પ્યાદાં, રાજિંદા વપરાશનાં મોટાં નાનાં, મધ્યમ તાનાં, સાવ નાનાં સાદાં અને ચિત્રમય વાસણાવાળી માટી ઢાઢીએ, માટલાં તેમજ સાદા ઘડા, લોટા થાળી વાડકા પત્રાલ, મેટાં નાનાં ઢાચકાં, સાદા રોડવા, ઘણાં કાણાંવાળા નળા, સાદા ના, ચિત્રિત નાની મેટી બરણીયે કે જેમાં ભૌમિતિક તથા વનરપતિ પશુ પંખીની આકૃ»િનાં શેના જેવા ળે છે, આ ઉપરાંત માટીના ગેફના ગેળા દડા તેમજ નાની માટી ચોરસ અને લખગોળ, આંગળીમાંથી પકડી દૂર સુધી ફેંકીને જાનવરને મારી શકાય તૈયા ખાંચાવાળા દડા, સિ ંગ ખાસ વગેરે મળેલાં છે. એ ઉપરાંત લાલ તથા કાળાં વાસણા પશુ મળેલાં છે.
પથ્થરની વસ્તુઓમાં અકીક તથા ચકમકમાંથી બનાવેલાં મેટાં નાનાં મધ્યમ એવા ત્રણ પ્રકારનાં ષટૂંકાણી તેાલમાપનાં વજ્રનિયાં, વિવિધ પ્રકારના ભણકા કે જેમાં અમુક પ્રકારના મચ્છુકાની તે આાજુ સેાનાથી મઢેલ છે.
શ'ખ-છાપની અનાવટે માં ખ’ગડીએ પર્દકે મણકા વગેરે મળેલ છે, જ્યારે હાથીદ્ધાંતમાંથી અનાવેલ લાંખી પિતા, સાંધવાની સાથેા, શેતરંજ રમવાના પાસા વગેરે મળેલ છે.
ત્રાંબા અને કાંસામાં એટલે કે ધાતુના પદાર્થોમાં તાંબાના કૂતરા બતક હંસ સાય બંગડીઓ પિતા ચાકુ છરી, માછલી પકડવાના અંકેડા-ગલ, છીણી, ભાણુનાં ભાલેડાં, ભાલાનાં ફળાં, કુહાડીઓ અને એન્ડ પાનાં, દેગડે વગેરે પ્રાપ્ત થયેલ છે.
સૈાનામાં ખારીક નાના ભઠ્ઠા, સેનાની કાણાંવાળી ઊભી પટ્ટી, પદ, ગાળાકાર રૂપિયા જેવા આકારનાં ચકતાંને! હાર વગેરે મળેલ છે,
લોથલમાંથી પ્રાપ્ત થયેલ તમામ પુરાવશેષ વસ્તુને ટીંબા પાસેના મ્યુઝિયમમાં બ્યવસ્થિત રીતે પ્રદર્શિત કરેલ છે, જે પૃથ્વી ઉપરનુ હડપ્પીય સંસ્કૃતિનું આ સૌ-પ્રથમ મ્યુઝિયમ છે, આ મ્યુઝિયમ તૈયાર કરવા દિલ્હીના ડાયરેકટર ઍફ મ્યુઝિયમના આદેશ અનુસાર, ઈન્ડિયન મ્યુઝિયમ, કલકત્તાના સુપરિન્ટેન્ડન્ટની સૂચના મુજબ દિલ્હીના સહાયક સુપરિન્ટેન્ડન્ટ આર્ડિયોલોજિસ્ટ શ્રી ડી. પી. સિદ્ધા તેમજ આ લેખકને અન્ય સહાય આપતાં તૈયાર કરવામાં આવેલુ..
ગુજરાત રાજ્યના પ્રવાસન ખાતાએ પણ લાથલમાં રહેવા જમવા ચા-પાણી-બંગની સુવિધાથાળું` આરામગૃહ-પ્રવાસીગૃપ ઊભું કરેલ છે અને એની બાજુમા વહાણવટી માતાની દહેરી પણ આવેલી છે.
[અનુ. પા ૮ નીચે ]
પથિક-દીપોત્સવો
*ટા,-નવે./૧૯૯૦
+3

Page #97

વેડરબર્નની કબર પર ભરૂચ શિલાલેખ
છે. ભારતી સેલત - . આર. ટી, સાવલિયા ભરૂચ શહેરમાં કિલ્લાના વાયવ્ય ભાગમાં બૂરજથી ૨૦૦ વાર દૂર મુંબઈ ઇલાકાનો ઈસ્ટ ઈન્ડિયા કપની સરકારના સેનાધિપતિ બ્રિગેડિયર જનરલ ટેવિડ વેડરબનની કબર છે, એ કબર ઈટોની બધેિલી છે અને ૨ મી. ૭૫ સે.મી. લાંબી, ૧ મી., ૧૨.૫ સે. મી. પહોળી તથા ૯૦ સે.મી. ઊંચી છે. એ કબર ઉપર મૂકેલી પથ્થરની મોટી શિલા ઉપર આ શિલાલેખ જૂની સિવિલના કમ્પાઉન્ડમાં છે.
આ કબર–લેખ વેડરબનના એઈડ–ડી-કંમ્પ અને સેક્રેટરીએ કેતરાવ્યો હતો. એમાં આ અધિકારીની નાની ઉંમરે મળેલી સિદ્ધિ અને ખાસ કરીને એના હિંદમાંના આગમન પહેલાં યુરોપમાં સતવર્ષીય યુદ્ધમાં એનો તેજસ્વી કાકંદ વિશે માહિતી આપેલી છે.
આ લેખ અંગ્રેજી ભાષામાં લખેલે છે. લેખની કુલ પાઓ પર છે. પ્રથમ પક્તિને આરંભ મધ્યમાંથી થાય છે. લેખના અંતે મધમાં ઍલેકઝાન્ડર ઍકલેલન અને જહોન મૅકૅન્ઝીની સહી છે.
આ શિલાલેખ આ અગાઉ Gazetteer of the Broach District (Vol. II, Part II, p. 557), Histroy of Gujrrat, (Vol. III by Commissariat, pp. 712 ff) તથા “ભરૂચને ઈતિહાસ'(પૃ. ૪૧૧ થી ૪૪૪)માં પ્રસિદ્ધ થયેલ છે. અહીં એના પાઠમાં રહેલી ક્ષતિઓ સુધારી નવેસરથી પંક્તિવાર પાઠ આપવામાં આવ્યા છે. લેખન સાર આ પ્રમાણે છે :
સેન્ટ જેમ્સ ૨૬ જુલાઈ, સને ૧૭૫૧, આ માસની ૧૬ મી તારીખે ગયા ગુરુવારે મેજર વડરબને પાટવીકુંવર ફર્ડિનાન્ડે નીચે લખેલા પત્ર સાથે મોકલેલે, જે આ દિવસે બપોરે આવી પહોંચ્યો: મહારાજાના લશ્કરે આ દિવસે જે સ્મરણીય ફતેહ મેળવી તે વિશે હું આપને અભિનંદન આપું છું. આ ભવ્ય દિવસના દરેક બનાવની નોંધ લેવી મારે માટે અશક્ય છે. આ પત્ર લાવનાર અદ્વિતીય ગુણવત્તાવાળો અમલદાર છે. આજે જે યશસ્વી ફતેહ અમને મળી તેમાં એની ઘણી મદદ હતી. એ આપને યુદ્ધને નિશ્ચિત અહેવાલ આપશે. આ અમલદાર પર આપને કૃપા રાખવા અમારી ભલામણ છે. હિલકુપ(ટેકરી)થી થોડે દૂર કર્ક ડેન્જનની છાવણીમાથી સને ૧૭૬૫, ૧૬ મી જુલાઈ ના પહેલા પહેરમાં ૧૧ વાગ્યે. . (સહી) બ્રુન્સક અને લુલેનબર્ગના હથક ફર્ડિનાન્ડ'
ડરબને જર્મનીમાં જે ફરજ બજાવેલી તેની સંપૂર્ણ કદર એના શાહી ઉપરીએ કરેલી, જેની સાબિતીરૂપે એને એક હજાર પન્ડનું ઈનામ મળેલું અને એ ઉંમરે પહ ચતાં એને લકરની એક પલટણને મંજર કમાન્ડર ની હતા. સને ૧૭૬૨ માં એને લેફટનન્ટ કર્નલની જગ્યા આપી અને હિંદમાં સને ૧૭૭૦ ના માને એ કર્નલ અને બ્રિગેંડયર જનરલ નિમાયો હતો,
એ પ્રતિષ્ઠાવંત નિષ્કપટી ન્યાયી અને નિખાલસ હતો. સમગ્ર જિંદગી દરમ્યાન સરકારી અને ખાનગી બાબતમાં એની વર્તણૂક જોતાં એને સહુ કોઈ સમાનથી યાદ કરશે. જ્યારથી એને લશ્કરને મુખ્ય અમલદાર બનાવ્યું ત્યારથી અની બુદ્ધિના બળથી કપનોને જે ફાયદા થયા છે તે દર્શાવે છે કે સરકારી કામકાજ પ્રત્યે એ કેટલે જાગરૂક હતું. એનાં ઉમદા ચારિત્ર્ય અને અંતરના ઊંડાણ વિશે જેટલું લખાય તેટલું ઓછું છે. માનવને જે સગુણથી માન મળે તે સદગણથી એ સભર હતે. જીવનમાં એના મિત્રો અને સહૃદયીઓ એને માન આપતા અને ચાહતા. એ માર્યો ગયે તેથી દરેક જાતના લેકે સાચા દિલથી ઉદાસ બન્યા અને એમણે અફસ પ્રગટ કર્યો. સને ૧૭૭ર ના નવેઅરની ૧૪ મી તારીખે ૩૨ વર્ષ અને ૮ માસની ઉમરે એ ભરૂચના કિલા હેઠળ માર્યો ગયે. એના મૃત્યુથી 'ડા દુખ સાથે અંત:કરણના ઊંડાણથી માન અને સ્નેહભાવથી એની સ્મૃતિમાં ઉપર
ઓકટો.નવે.૧૯૯૦ પથિક-દીપેસવાંક

Page #98

લેખ એના એઇડ-ડી-કૈમ્પ અને સેક્રેટરીએ કાતરાવ્યા છે, ઍલેકઝાન્ડર મૅકલેલન, જોન મેકેન્સી” ડનાન્ડ ઍફ બ્રુન્સવિક પ્રશિયાના મહાન ફ્રેડરિકના શ્રેષ્ઠ જનરલેમાંના એક હતા. સપ્તવીય યુદ્ધ દરમ્યાન એ ટુનોરિયન લશ્કરના યો માં હતા. સને ૧૭૫૯ માં એવું મિન્ટન આગળ ફ્રેન્ચ લશ્કરને હરાયુ હતું. ચથમે એની રાહબરી નીચે કેન્ટિનન્ટમાં અંગ્રેજ લશ્કર મેકલેલુ, જેમાં વેડરબન એક અફસર હતા, ભરૂચના છેલ્લા નવાબ માળખાને સુરતના નવાબનો ભરૂચના પૂરજાની જકાતમાં જે હક હતા તે ઘણાં વર્ષો થયાં આપ્યા નહોતા અને સુરત અમલ હેઠળ આવવાથી જકાત મેળવવાને હક અંગ્રેજોનો તા, આ ઉપરાંત ભરૂચના નવાએ અ ંગ્રેજો પાસે એમના કાપડ ઉપર ધારા કરતાં વધારે જકાત લીધેલી. એ વધારાની લહેણી રકમ વસૂલ કરવા અંગ્રેજ સરાર નવાબને પત્ર લખ્યા તેતેા ઉત્તર નહિ મળતાં અંગ્રેજ સરકારના લશ્કર ભરૂચ પર યડાઈ કરી, પણ એમાં એએ ફાવ્યા નહિ. નવાબે કેટલુંક રોકડ નાણું તથા સ્ત્રીએનાં ઘરેણાં અને નાખતી ચાદીની પાવડીએ? પેટીમાં મૂકી અંગ્રેજ અફસરને મોકલવામાં આવી. મિ. માત્ર આ જોઈ ખુબ ગુસ્સે થયે અને આ અપમાનને બદલે લેત્રા સને ૧૭૭૨ની ૨ જી નવેમ્બરે મુંબઈથી લશ્કર ભરૂચ જવા રવના થયું તે લશ્કરના વડા ડબર્ગ હતો, સરકર ૯ મી તારોખે નમદાના મુખ આગળ પહેાચ્યુ*, ૧૩ મી તારીખે પરાં કબજે કર્યા. નવા”ના લશ્કરની તાકાત કેટલી છે એ નક્કી કરવા વેડરઅને કિલ્લાની પાસપાસ ફરતો હતો. પાયદળ સિપાઈની ગોળી એને વાગી, તરત જ ધેા પરથી પડી ત્યાં જ મૃત્યુ પામ્યા. કનલ રોબર્ટ ગાર્ડન બેડરબનની જગ્યાએ વડા ન્યા, ત્યાં ૧૮ મી તારીખે ભરૂચને જીતી લેવામાં કર્નલ કોડરાનને સને ૧૭૬ નાં ડિસેમ્બરની ૪ થી તારીખ ને મ‘ગળવારે ૩૩ બંદૂકેની સલામી સાથે ભરૂચમાં દફ્નાવવામાં આવ્યા.
[અપૂર્ણ]
[lājāàh Phlelāhle Fe3IC!ld se
pp
પથિક-દીપાસવાંક
બાળપણીરોનું ૧ રક્ષા કરો
ઑકટો.-નવે. ૧૯૯૦
by
વન વિભાગ. ગુજરાત રાજ્ય.
૫

Page #99

ARBરારા કરી
માસ ફરસાઈઝ નહીં પરંતુ કંઈક વિશેષ
આપના જીવનની ક ભાગ
૪
આપના આહારમાન ન. શાકભાજી અને ફળફળાદિની મધુરતા અને સાપને મકાવે છે તે ફની સુવાસ આપણા ખેડૂતોને અતિપ્રિય એવા સરકાર ફર્ટીલાઇઝર્સને આભારી છે. પરંતુ દzએસએફસીની યશગાથાનું આ માત્ર એક જ પાસું નથી. સાચું પૂછો તો જીએસએફસી આપના અંતરંગને સ્પર્શે છે – અનેક રીતે. સીનાં સૌંદર્યને નિખારની સુંદર નાયલોન સાડી અને બાળકોનાં આકર્ષક પિશાક કે પછી ટેકટર અને ભારે વાહન માટે વપરાતાં નાયલોનના ટાયર, જીએસએફસીના કેપ્રોલેકટમમાથી બને છે.
તાપના ગૃહ સજલ શોભાવતી નાજુક રંગબેરંગી ક્રોકરી, સુંદર ફર્નીચર અને નયનરમ્ય લેનેટસના સુશોભનો જીએસએક્સીના મેલેમાઇનર્ન દેણગી છે. મોટા ઉદ્યોગોમના સ્ટેનલેસ સ્ટીલના સાધનોનું સઘડ અને મજબૂત કરણ અને મોટા વ્યાપારી કેન્દ્રોમાં ઝળહળની રંગબેરંગી નિયન સાઇન્સ હજી એસએફસીના આર્ગન ગેસને આભારી છે. ભારે વસ્તુનું મજબૂત પેકિંગ કરવામાં
તૂટે નડી - પટ્ટી, અકરમતિ સામે જીએસએફસી તરફથી ખેડૂતોને અપાતી આપના જીવનનું જતન કરતાં મજબૂત બહુમુખી સેવાઓ હરિયાળી ક્રાંતિમાં હશે, માપનાં પરિવારને શીતળ હવાની ફાળો આપે છે. વળી નવા ઉઘોગ :
જે વરની ફાકી અને રંગ ફેન લેસસાહરિકોને આપવામાં આવતા તકનીકીખાદા-ચીજો પતિ માટે નાવોન-૧ આર્થિક માર્ગદર્શનને લીધે સંગીન હ્મિમાથી મનની કોથળીઓ- શું આ બધા ઔદ્યોગિક વિકાસની નવી ક્ષિતિજ ખુલી
અને નાયલોન -૬ માંથી છે. બહુજન હિતાય બહુજન સુખાયેજીવ- ભર મળતા લાભો નથી? કાલે નહીં પણ આજે જ જીએનએફસીનું ફલક માત્ર આટલા પુરતું મર્યાદિત નથી. તે આથી કંઇક છે
જીએસએફરતી -- વિશેષ કરે છે, જેનું વારે મહત્ત્વ છે. વજન
ભારતની પ્રગતિને પાયો.
.ઓ. ફર્ટીલાઇઝરનગર- ૩૯૧ ૭૫૦, જિ. વડોદરા.
Navniya

Page #100
કટો.-નવે. '90 Reg. No. GAMC-19 જરી રેશમ ખાદી ગ્રામોદ્યોગ સંઘ ખપાટિયા ચકલા, ચૌટા બજાર. સુરત ઉત્પાદન કેન્દ્રો 5 જરી રેશમ કેન્દ્ર, ખ પાટિયા ચકલા, સુરત 2 ખાદી પતિવસ્ત્ર ઉત્પાદન કેન્દ્ર, સુરેન્દ્રનગર 3 પવિત્ર સુતર ઉત્પાદન કેન્દ્ર બીલીમોરા * ખાદી પિલિવસ્ત્ર ઉત્પાદન કેન્દ્ર, પાલનપુર 5 સ્ટીલ તથા લાકડાનું ફર્નિચર ઉત્પાદન કેન્દ્ર રાજ કેટ 6 ગાદલા તક્રિયા એસીકા ઉત્પાદન કેન્દ્ર રાજ કેટ વેચાણ કેન્દ્રો 1 ખાદી ગ્રામોદ્યોગ ભવન, સુરત 2 ખાદી ગ્રામોદ્યોગ ભંડાર, બીલીમોરા 3 ખાદી ગ્રામોદ્યોગ ભંડાર, રાજકેટ "ખાદી ગ્રામોદ્યોગ ભંડાર, પાલડી, અમદાવાદ 5 ખાદી ગ્રામોદ્યોગ ભંડાર, પાલનપુર હું ફરતું વેચાણ કેન્દ્ર (મોબાઈલ વાન ) 57 ખાદી ગ્રામોદ્યોગ ભંડાર (સૂચિત), સુરેન્દ્રનગર ઉપાન પશિવસ્ત્ર રૂ. 50, 0 0 0 0 (પચાસ લાખ) ખાદી 2 30, 6000 (ત્રીસ લાખ) સોનેરી જરી રે 1,50,0 0 0 0 0 (એક કરોડ પચાસ લાખ) સ્ટીલ- લા કડીનું ફર્નિચર ર 25, 6 0 0 (પચીસ લાખ વેચાણ કુલ વેચાણ 2, 3 કરોડથી વધુ સંસ્થાની મહત્વની બાબતો આ સંસ્થાના કુલ કારીગરો વણકર કાંતનાર જરી ઉદ્યોગ તથા અન્ય મળી - 500 ઉપરાંત છે. બ. સસ્યા વર્ષા-તે વિશેષ સહાયરૂપે મજૂરીના 20% કારીગરે - કાર્ય કરીને આ પે છે, ક. સંસ્થા કારીગરો કાર્ય કરીને સંપૂર્ણ મેડિકલ મદદ આપવામાં આવે છે, સૂરજબહેન કામદાર રતિભાઈ ગાંધિયા મંત્રી પ્રમુખ મુદ્રા પ્રક્રાઇ, અને તત્રી : " પથિક કાર્યાલય ' માટે છે. કેશવરામ કા. શાસ્ત્રી, ઠે. મધુવન, એલિસબ્રિજ, અમદાવાદ-૩૮૦ 00 6 e તા. ૧પ-૧૦-૧૯૯૦ મુદ્રણસ્માન : પ્રેરણા મુદ્રણાલય, રુસ્તમઅલીને ઢાળ, મિરજાપુર, અમદાવાદ -380 001 56 : ઈન્ટરનેશનલ પ્રિટિશ વસે, શાહપુર, માળીવાડાની પોળ સામે, અમદાવાવ -380 0 00 1, For Private and Personal Use Only