________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
આ વિચારે અમે એ રંગપુર ખાતેનું ખોદકામ ત્વરાથી પૂર્ણ કરી લોથલ ખાતે શરૂ કરેલું. આમલ થલ શોધવામાં અને દસ વર્ષ સુધી ચાલેલા દામમાં એટલે કે પૂર્ણ થતાં સુધી અને એને સંપૂર્ણ રિપિટ બહાર પ્રગટ થતાં સુધી માત્ર ગુજરાતી તરીકે છે. એસ, આર. રાવની સાથે કામ કરવાને મને એકલાને વેગ મળે હતે. ભારતભરનાં હડપ્પીય સ્થાનમાં એક્ટિવિટીઝમાં સૌથી વધુ સમૃદ્ધ સ્થાન લોથલ :
પૃથ્વી પર જેણે કંકો વગાડ્યો છે તેવા લોથલના ટીંબાના ગર્ભમાં દટાયેલા નગરની અજબ શોધે ગુજરાતને, ગુજરાતની પ્રજાને એક મહાન વારસાનું કાયમી ગૌરવ અપાવ્યું છે. આંતરરાષ્ટ્રિય ક્ષેત્રો
ખ્યાતિ ધરાવતું, પૃથ્વી પરના પુરાવસ્તુવિદેનું ધ્યાન ખેંચતું, ભારતીય પુરાતત્વના ઈતિહાસમાં મહત્વનું મહત્તર સ્થાન ધરાવતું હેઈ ઈતિહાસકારો-પુરાતત્વવિદોનું અધ્યયન-સંશોધન અથે મહાવિદ્યાલય બનેલું છે. પરિણામે વિદેશી વિદ્વાનો જ્યારે ભારતમાં આવે છે ત્યારે અજવાસાથે લેથલની મુલાકાત અચૂક લેતા જ હોય છે, કેમકે અપ્રતિમ મહત્ત્વ ધરાવતો ભારતને આ મહાન વારસો છે.
સ્વતંત્ર ભારતનું સર્જન થતાં, મેહેં-જો-દડો અને હડપે પાકિસ્તાનમાં ચાલ્યા જતાં બીજા સંસ્કાર કેન્દ્રોને સિંધુ ખીણની સંસ્કૃતિની પ્રતિકૃતિ પૂરી પાડવા માટે ભારત પાસે આ એક જ પ્રાગૈતિહાસિક સ્થળ લોથલ છે, જે જે મહે-જો-દડો અને હડપા જોયાને સંતોષ અનુભવાય છે, પૃથ્વી પરના દેશમાં લોથલે પિતાનો અમૂલ્ય ફાળો આપે છે : | મોહેં-જો-દડો અને હડપ્પાની સંસ્કૃતિએ જે ફાળો આપ્યો નથી તે લેથલે આપેલું છે. આજ સુધી કાઈ પણ સ્થાનમાંથી મુકાઓ મળી નથી તે લેથલે આપી છે. બંદર સાથેનું લંગર કયાંય મળેલ નવા, એ સાબરને તીરે બાંધેલું ગાદી સાથેનું બંદર લોથલે આપ્યું છે. સતીપ્રથાના સંકેત દર્શાવતાં સ્ત્રી-પુરુષ સાથે દાટેલાં હાડપિંજરે લેથલના સ્મશાનગૃહે પૂરાં પાડ્યાં છે. માટીનાં તેમજ અન્ય ધાતુ અને સાનાના પદો, જેને હાલમાં આપણે મંગળસૂત્ર તરીકે ઓળખીયે છીએ તે, પહેરવાની પ્રથા લોથલની પ્રજાએ જ શરૂ કરી હોય એમ માનવાને કારણું મળે છે. આ ઉપરાંત નાની એવી એક ચિત્રિત બરણી ઉપર વૃક્ષ નીચે ઊભેલું શિયાળ, ઝાડ ઉપર બેઠેલા કાગડાને જોઈ દ્રાક્ષ ખાટી છે!” એ વાતાના યાદ અપાવે છે. આ ઉપરાંત એક ચિત્રિત ઠકરા ઉપર વૃક્ષ સ તેમજ મદિર ચીતરેલ છે, જેને સંકત એ ટાવી શકાય કે અહીંની પ્રજા વૃક્ષપૂજા–નાગપૂજામાં માનતી હતી. કદાચ લોથલની પ્રજા કઈ સંસ્કૃતિની હતા એને સંશોધનમાં આમ લેથલ મહત્વને ફાળે ફાળવી શકે ખરું.
મે, હે -જો-ડેનો અર્થ સિંધી ભાષામાં “મરેલાંઓને ટી બે થાય છે તેમ લેથ'ને અર્થ પણ ગુજરાતમાં , લાશ, મડદુ, મડદાંઓને ઢગ થાય છે. મેહે -જો-દડે મને હડપા નગરના આયોજન મુજબ જ લેયલ નગરનું આયોજન થયેલું હતું. તેથલ એનું ઉત્તર-સમકાલીન હતું.
હડપ્પાના ખોદકામમાંથી મળેલા પુરાવશેષ કઈ પ્રજાના જાતિના રાષ્ટ્રના છે અને એ સમયે હજુ સુધી અભ્યાસ ન થયાને કારણે, કામચલાઉ પુરાતત્વવિદોએ એ સંસ્કૃતિને હડપ્પીય સંસ્કૃતિ તરીકે ઓળખાવા. એવાં સ્થળ હાલમાં પણ જ્યાં જયાં મળે છે ત્યાં ત્યાં એને કામચલાઉ હડપ્પીય સંસ્કૃતિના અવશેષ તરીકે ગણવામાં-આળખવામાં આવે છે, પરંતુ ભારતના પુરાતત્વવિદો ભારતની કઈ સંસ્કૃત કઈ જાતિની છે તે અંગેના સંશોધનમાં કેમ લાગી જતા નથી? શાથી? એ એક મે પ્રશ્ન છે.
આને યુરોપીય વિદ્વાનોએ ગેરસમજથી “આય' સંજ્ઞા આપી છે અને જે હકીકતમાં તે હિમાલયના મધ્ય પ્રદેશમાંથી વિકસી આવેલી છે તેવા ઉજળયાત પ્રજા ભારતવર્ષમાં ફેલાઈ નીચે આ પ્રદેશમાં
-નવે.૧૯૯૦ પથિ-પેસવાંક
૮૮
For Private and Personal Use Only
