________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
-
.****
રાજ નરસિંહવમાં–મહામહલના સમયમાં મહામહલપુરમ માં અનેક કલાત્મક મંદિરોનું નિર્માણ થયું. આ મંદિર શૈલ-ઉત્કીર્ણ છે ને એ બે પ્રકારનાં છે. ડુંગરની અંદર ગુફાની જેમ કંડારેલા મંદિરને મંડપ કહેતા, જ્યારે ડુંગરને ચારે બાજુએ તથા ઉપરથી પણ કરી કાઢીને ચણતરી દેવાલય જેવા કંડારેલા મંદિરને રથ' કહેતા. મામલપુરમ (મહાબલિપુરમ)ના રતંભ વધુ દર્શનીય અને કલાત્મક બન્યા. આ મંડપમાં વરાહાવતાર, શેષશાયી વિષ્ણુ, મહિષાસુરમર્દિની દુર્ગા, ગવર્ધનધારી કૃષ્ણ, ગજલમ, ત્રિવિક્રમ, શિવ ઈત્યાદિ દેવ-દેવીઓની પ્રતિમાઓ જોવા લાયક છે.
મામલપુરમના રથમાં “ધર્મરાજ-રથ' નામે ઓળખાતું દેવાલય સહુથી મોટું છે. ડુંગરની દક્ષિણે કંડારેલા પાંચેય રથને પછીના સમયમાં પાંડવેનાં નામ આપવામાં આવ્યો છે. ધર્મરાજ-રથને નીચલે ભાગ સમરસ વાટને છે, જયારે ઉપલે ભાગ નીચા પિરામિડ ઘાટને છે. એની ચારે બાજુએ તંભવાળા વરંડા છે ને દરેક ખૂણામાં બબ્બે ગોખલાઓમાં એકેક ભી પ્રતિમા કંડારી છે. ચોરસ મંડપના વચલા ભાગમાં રસ ગર્ભગૃહ છે. એને ફરતે પ્રદક્ષિણા--પરે છે. આ દેવાલય શિવનું છે. એમાં રાજ નરસિંહ મમહામહેલની પ્રતિમા નજરે પડે છે.
ધર્મરાજ-રથની ઉત્તરે ભીમરથ આવેલું છે, પણ એનું સ્વરૂપ ભિન્ન છે. એને નીચલે ભાગ લંબચોરસ છે ને ઉપલે ભાગ અર્ધ-નળાકાર છે. ધર્મરાજ-રથને આકાર બૌદ્ધ વિહાર જેવો છે,
જ્યારે ભીમરથને સાકાર ચૈત્યગૃહને મળતા આવે છે. ડુંગર ઉત્તર તરફ ઢાળવાળે હે ઈ ધર્મરાજયની ઉત્તરે આવેલ રથની ઊંચાઈ ક્રમશઃ ઘટતી જાય છે.
ભીમરથની ઉત્તરે આવેલ અજુનરથને આકાર ધર્મરાજ-રથના જેવો છે. એના ગર્ભગૃહમાં શિવનું મસ્તક સ્થાપેલું છે. રથની પછવાડે શિવના વાહન નંદિની મોટી પ્રતિમા કંડારી છે. અજુનરથની ઉત્તરે દ્રૌપદીરથ છે. એ સહુથી નાનું અને સાદ છે. એ આકારમાં પર્ણકુટીની ટેચવાળી ચેરસ કુટિર જે દેખાય છે. ગર્ભગૃહની અંદર દુગદેવીની પ્રતિમાં નજરે પડે છે. આ રથની આગળ દુર્ગના વાહન સિંહની આકૃતિ કંડારી છે. નકુલ-સહદેવના રથને ઘાટ ભીમરથના ઘાટ જેવું છે. ગોળ પછીતને લીધે એ ત્યગૃહ જે દેખાય છે. ઉત્તરના ડુંગરમાં કંડારેલ ગણેશરથને ઘાટ પણ ભીમરથના જે છે. એનું શિખર બણ મજલાનું છે.
મામલપુરમના મંડપને ઘાટ મહેદ્રવમના સમયના મંડપના ઘાટે જેવો છે. એના સ્તંભ સિંહના મસ્તક પર ટેકવેલા હોય તેવા દેખાય છે. ગુફા નં. ૧ વરાહની અને નં. ૨ મહિષાસુરમર્દિનીની છે. ગુફા નં. ૩ ને ધર્મરાજ-મંડપ કહે છે ને બં, ૪ ને કૃષ્ણ-મંડપ. ગુફા નં. ૫ પંચપાંડવ-મંડપ તરીકે ઓળખાય છે. એ મોટી છે એમાં ચારને બદલે છ સિંહ-સ્તંભ કરેલા છે. રામાનુજ-મંડપ એ શિવનું અને કટિકા-મંડપ એ દુર્ગાનું દેવાલય છે. ત્રિમૂર્તિ-ગુફામાં મડપની ત્રણ બાજુએ આવેલ એક ગર્ભગૃહમાં બ્રહ્મા વિષ્ણુ અને શિવની પ્રતિમા નજરે પડે છે. પાંચ ગર્ભ ગૃહ ધરાવતા મડપનાં ગર્ભ ગૃહમાં શિવલિંગ હતાં. રાજા મહામના મૃત્યુ બાદ મામલપુરના રથે અને મને પૂર્ણ સ્વરૂપ આપવાનું હમેશ માટે બાકી રહી ગયું, કેમકે એ પછી ત્યાં શૈલ-ઉત્કીર્ણ સ્થાપત્યના સ્થાને ચણતરી. સ્થાપત્ય પ્રચલિત થયું. આ પ્રકારનાં દેવાલને સુંદર નમૂના નરસિંહવર્મા ૨ જા-રાજસિંહના સમયમાં જોવા મળે છે. એવાં ત્રણ મહત્વના છે. આ બધાં મંદિર પથ્થરની ચણેલ છે
પહેલું મદિર મામલપુરમમાં સમુદ્રતટ પર આવેલું છે. મંદિર પૂર્વાભિમુખ છે ને એની પૂર્વ બાજુએ સી સમુદ્ર આવેલ છે, આથી મંડપને ગર્ભગૃહની પાછળ ગોઠવો પડ્યો છે. ગર્ભગૃહમાં શિવલિંગ સ્થાપેલું છે. ગર્ભ ગહને ફરતે પ્રદક્ષિણ-પથ છે ને એની આગળ નાનું ગોપુરમ છે. ગોપુરમની સામે 92
ટે-નવે./૧૯૯૦
પથિક- સવાંક
For Private and Personal Use Only
