________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
=
=
હસ્તવમ (હાથબ): મુદ્રા-આધારિત ઇતિહાસ
છે. વિષ્ણુભાઈ જે. ત્રિવેદી પ્રશ્ન એ થાય? આ હાથબ શું છે? હાથબ એ ભાવનગરથી દક્ષિણ-પૂર્વ માં ર૬ કિ. મી. દૂર આવેલું એક મામૂલી, પણ ઈતિહાસ-પુરાતત્વથી સમૃદ્ધ ગામડું છે. અત્યારે ય ખેતી એ જ મુખ્ય વ્યવસાય છે. વિરતાર મટે છે એટલે મેટા ભાગના લકે વાડી( Farm House )માં રહે છે, એની ઉત્તર ખંભાતને અખાત, ઉત્તર-પશ્ચિમે એની પ્રાચીન અસ્મિતાના અવશેષ સમું માલશ્રી નદીનું મુખ અને પ્રાચીન બંદર, જેને બંને બાજુનાં ચાણનાં સ્થળોએથી જોઈએ તે આશરે ૭૫૦x૧૦૦૦ મીટરને કે એનાથીય માટે નીચાણને પ્રદેશ દેખાશે. એમાં આજે પૂરના સમયે નદી બે કાંઠામાં વહેતી હેય ત્યારે જ આ વિરાટ વેલાકુલ(બંદર)ને સાચે ખ્યાલ આવે. આ સ્થળથી સમુદ્રમાં જ ઉત્તર-પશ્ચિમે એકાદ કિ. મી. દૂર કોળિયાકનું શિવ-પ્રતિષ્ઠાન છે, જેને લેકબોલીમાં નકળંગ-નિષ્કલંક મહાદેવ કહે છે. ત્યાંથી એ જ દિશામાં બે થી ત્રણ કિ. મી. ઉપર સમુદ્રમાં જ પિરમને બેટ છે.
આ હાથબ એ જ વલભી રાજયના ત્રિક રાજાઓનાં દાન-તામ્રપત્રોમાં નિર્દેશાયેલ હસ્તવ આહાર કે આહારણી, જેને ઉલેખ પેરિસ-ભૂગોળમાં “અષ્ટકવિ' તરીકે થયો છે (ઈ. સ. ૫). પરિપ્લસમાં અખાતમાં પ્રવેશતાં ક્યાં ક્યાં સ્થળો કયાં આવે છે એ બધું વિગતવાર વર્ણવેલું છે. સાથે પ્રવાહ, રેતીના ઢગ, એવી શી અડચણે છે એનું પણ વર્ણન છે, જે આજે પણ હયાત છે. બંદર નદીના લાવેલ કાંપ અને નદીનાં તળ બદલાવાના કારણે પુરાઈ જતાં, સમુદ્રતળ કરતાં ઊંચું આવી જતાં બંધ થતું જણાય છે. એની નાળી એ બુરાતાં એનું મોસમી કે ભરતી–આધારિતપણું પણ સંપૂર્ણ રીતે નષ્ટ થઈ ગયું જણાય છે.
એના આજના તળમાં ઈતિહાસ-દષ્ટિએ બે પ્રકારના અવશે અને ટીબા જોવા મળે છે. સ્થાનિક લેકે ટીંબાઓની હારને “પા” કહે છે, કારણ કે તળાવ કે નહેર ખેદી જે પાળ બાંધવામાં આવે તે સમય જતાં બેસી જાય એવી સ્પષ્ટ ઊંચી પાળ એ લોકોની પાળ્ય.” એમાંથી ખાસ તે ઈટ વાસ ઘરવખરીને સામાન વગેરે મળે છે. આવી એક ગૃહ-કેટડી સંશોધકે ૧૨-૧૫ ફિટ નીચે ઊતરી જોઈ હતી એવું યાદ છે. બીજા અવશેષમાં માટીનાં વાસણ ઉપરાંત ધાતુ અને શંખને માલ. આ બધામાં ઘંટી, ઘડી, થાળા સાથે ખીલ પથ્થરને શિવલિંગ જે, પણ ઉપરનું પડ મળતાં એ ભ્રમ દૂર થશે. શંખની ચૂડીઓના જે ટુકડા મળ્યા છે તે ઊભી ત્રાસી ધારની ડિઝાઈનના ગેળ દાણા અને પતંગાકારની ડિઝાઈનવાળા મળ્યા છે. કેટલીક ગળ અને કેટલીક સાદી પટ્ટી જેવી છે. આના કાપ્યા પછીના મરામતના કકડા પણ ઘણા માન્યા છે. આ વિશેષતા એક જ ખેતરમાંથી (૨૮૦૪૧૫૦ સે. મીમાંથી) ઘણી મળતાં ત્યાં એ જમાનાની ઠાર્યાશાખા (વક–પ્રો) હેય, આ શંખ અહીંયાં સમુદ્રમાં થતા નથી, એ ઓખા કે દક્ષિ9--પૂર્વ ભારત-મલબાર કાંઠેથી લાવી અહીં એની પ્રક્રિયા થતી હોય એમ જણાયું. આ જે કાર્યશાળા છે તેનાં સાધને કાપવા-મરવાનાં એની તપાસ જારી છે. એમાં મારા મિત્ર કળિયાકના બી મયૂર મહેતા લાગેલા રહે છે. આ અર્થોપાર્જન અને એને લેવેચ-આદાનપ્રદાનને વિષય હોઈ મુદ્રા સાથે લીધેલ છે.
આ હસ્તપ્ર-હાથબ ભાવનગર જિલ્લાના ભાવનગર તાલુકામાં (દસ્ક્રોઈમાં) ૨૧”-૭૫” ઉત્તર અક્ષાંશ તથા ૭ર”—૨૫” પૂર્વ રેખાંશ પર આવેલુ છે. એને આજનો વ્યાપ જમીન વાડીઓ અને ગામતળ મળી ન ૬૪૨ કિ. મી. છે. જ્યારે એ ધીકતું બંદર અને વેપાર વણનું કેન્દ્ર હતું ત્યારે એક -નવે.૧૯૯૦
પથિ-દીપસવાંક
=
=
=
=
૭૮
For Private and Personal Use Only
