________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
‘મહાભારત-નિર્દિષ્ટ આચાર
ડે. મગનભાઈ ર. પટેલ મહાભારતકારે મહાભારત ગ્રંથનું સર્જન કરીને એક ભગીરથ કાર્ય કર્યું છે. મહાભારત ભારતીય સંસ્કૃતિને અદ્વિતીય ગ્રંથ છે. ભારતીય વિદ્વાનોએ એમાંથી અનેક પ્રકારની માહિતીની સમીક્ષા કરીને સમાજને ઉપયોગી તથા સહાયભૂત બને તેવું વિશ્લેષણ કર્યું છે. આ મહાન-ગ્રંથમાં તત્કાલીન સમાજના આચાર-ચારનું પ્રતિબિંબ સ્પષ્ટ રીતે જોવા મળે છે. '
પ્રસ્તુત સંશોધન-લેખમાં મહાભારત-નિરૂપિત સમાજમાં આચાર-વિચાર કેવા પ્રકારના હતા એ બાબત રજૂ કરવાનો પ્રયાસ કર્યો છે. એ અરસામાં સમાજના આચારવિચાર ખૂબ જ પ્રેરક અને પ્રોત્સાહક હતા. મહાભારતમાં “સદાચારને પર્યાવ શિષ્ટાચાર' ગણાતો. શિષ્ટ એ વ્યક્તિ છે, જે કામ ક્રોધ લેભ દંભ અને કુટિલતાને કાબૂમાં રાખીને, માત્ર ધર્મને અનુસરીને જ સંતોષ પામે. એ હંમેશાં નિયમિત જીવન જીવે, એ વેદોને ધ્યાનથી અભ્યાસ કરે, ત્યાગી હોય તેમજ સત્યને સર્વોચ્ચ તવ ગણે. એ પિતાની બુદ્ધિને સંયમમાં રાખે, આચાર્યો દ્વારા રજૂ થયેલા સિદ્ધાંત મુજબ ચાલે તથા મર્યાદામાં રહીને ધર્મ અને અર્થ પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરે. એ જાણે છે કે શુભ કે અશુભ કર્મોના ફળસંચયને પરિણામે કયાં પરિણામ આવે. શિષ્ટ પુરુષ બધાને દાન આપે છે, નજીકના બધા લેમાં કંઈક વહેંચીને ખાય છે, ગરીબો પર દયા રાખે છે. એમનું જીવન તપમય હોય છે અને એ બધાં પ્રાણીઓ પર અનુગ્રહ કરે છે. ક્ષમા અને દયા જ જિતાત્મા મનુષ્યને સદાચાર છે. ૨
મહાભારતમાં દર્શાવ્યું છે કે આ યુગમાં યજ્ઞ કરતાં વધારે અક્રોધ દયા વગેરેને સારા ગણવામાં આવ્યાં છે. શિષ્ટ પુરુષને આચાર એ જ શિષ્ટાચાર છે. શિષ્ટાચારની અતર્ગત ધર્મનાં સર્વોચ્ચ તોને સમાવેશ થાય છે. યજ્ઞ દાન તપ સ્વાધ્યાન અને સત્ય અને શિષ્ટાચારનાં મુખ્ય અંગ માનવામાં આવ્યાં છે. શિષ્ટાચારમાં ત્યાગનું સ્થાન ખુબ ઊંચું છે. મહાભારતના વર્ણન મુજબ ધર્મના ત્રણ લક્ષણે છે: પરમ ધર્મ તે છે કે જે વેદોમાં પ્રસ્તુત છે, વર્મશાસ્ત્રોમાં દર્શાવેલ ધર્મ અને શિષ્ટ આચાર. આ પ્રકારના શિષ્ટાચારથી એ યુગના પ્રતિષ્ઠામાં વધારે થયે હતો. શિષ્ટ પુરુષ પાસે જ્યારે કે ઈ સંત જાય છે ત્યારે એ પિતાનાં સ્ત્રી અને કુટુંબીજનેને દુઃખ આપીને પણ ભાવપૂર્વક પિતાની શક્તિથી વધારે દાન આપે છે. એવા ઘર પુરુષો મહાભારતના વિવરણ અનુસાર અનંતકાલ સુધી ઉન્નત અને અગ્રેસર રહેતા હોય છે. એ સમગ્ર જગત માટે આધારભૂત ગણાય છે. શિષ્ટ ,૨ છે દેવદાષ્ટ્રને અભાવ, ક્ષમા શાંતિ સંતેષ, પ્રવ ભાષણ અને રાસ્ત્રોને અનુકૂળ કર્મ કરવું. વળી કહ્યું છે કે બીજાના યશ પિતાની વિદ્યા દ્વારા મટાડવા માટે પ્રવાસ કરે છે એનું પતન થાય છે.
શાતિપર્વ માટે જણાવ્યું છે કે સદાચાર માત્ર આધ્યાત્મિક અભ્યદયની દ્રષ્ટિથી જ પ્રહણીય નથી, એમ છતાં શીલની સાથે ધર્મ, ધર્મની સાથે સત્ય, સત્યની સાથે સદાચાર, સદાચારની સાથે બળ અને બળની સાથે લેમીને નિવાસ હોય છે,
આ રીતે સદાચાર્ય બળ અને ઐશ્વર્યની પ્રાપ્તિને શિષ્ટ યોજના ગણવામાં આવે છે.
આદિપર્વમાં શિષ્ટાચારનું વ્યાવહારિક રૂપ અનેક સ્થળે પર જોવા મળે છે. શિષ્ટ પુરુષ પતે જ પોતાની શક્તિને પરિચય આપવાનું ઉચિત ગણતા નથી અને એ છે પિતાના ગુણોનું ઍટે.-નવે.૧૯૯૦
પથિક-રીપેસવાંક
P
For Private and Personal Use Only
