________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ગીતામાં આચાર-શિક્ષણ: ભગવદ્ગીતા પણ મહાભારતને એક અગત્યને ભાગ છે. એમાં ધર્મ અને દર્શનની સાથે સાથે સમાજશાસ્ત્ર અને નીતિશાસ્ત્રની પાયાની ભૂમિકા ચર્ચાયેલી છે. ગીતામાં કૃષ્ણના ચરિત માં આદર્શ આચારની રૂપરેખા રજૂ થયેલી છે. કૃષ્ણ કહે છે કે “સાધુઓનું રક્ષણ કરવા, પાપીઓને વિનાશ કરવા અને ધર્મની સ્થાપના કરવા માટે પ્રત્યેક યુગમાં હું જન્મ લઉ છું. આ વિચારસરણી સચ્ચારનું સંવર્ધન કરવા માટે ઉચિત વાતાવરણનું નિર્માણ કરતી હે છે. ૨૬ વળી કૃષ્ણ કહે છે કે પોતાનાં ઇન્દ્રિય મન તથા બુદ્ધિ પર અધિકાર રાખનાર કોધથી પર રહીને પરમ કલ્યાણ પ્રાપ્ત કરી શકે છે.૨૭ એ મનુષ્ય જે કંઈ કર્મ કરે છે તે નિષ્કામ કર્મ છે. નિષ્કામ કર્મનું એક લક્ષણ છે કે લોકહિત માટે હોવું જોઈએ. એ એક પ્રકારનો યજ્ઞ છે ૨૮ એ તે જ કરી શકે છે, જે કઈ ઠેષ તેમજ મૈત્રી વગેરે કરતો નથી, ૨૯ ગીતામાં નિષ્કામ વ્યક્તિના દૃષ્ટિકોણ બાબતમાં કહ્યું છે કે એ વિદ્યા અને વિનયથી સંપન્ન એવો બ્રાહ્મણ ગાય હાથી કૂતરા અને ડાલની સાથેના સંબંધમાં સમદશ રહે છે. એને માટે શત્રુ-મિત્ર સાધુ–પાપી વગેરેની બાબતમાં સમાન દૃષ્ટિ સર્વશ્રેષ્ઠ છે. ૩•- માનવીના વ્યક્તિત્વના સર્વશ્રેષ્ઠ વિકાસની યોજના જનહિતની દૃષ્ટિએ અગત્યની છે. શ્રીકૃષ્ણ બતાવેલ આચાર-પથને અપનાવનાર જે એક પણ વ્યકિત કોઈ સમાજમાં હેય તે એ સમાજમાં શાંતિનું સામ્રાજ્ય સ્થપાય. કૃષ્ણ એવા માણસની વ્યાખ્યા આ રીતે આપી છે. કોઈની સાથે દ્વેષ ન કરનાર, બધાંની સાથે મિત્રતા રાખનાર, કરુણાદષ્ટિવાળો, મમત્વ પણને અહંકારથી રહિત, સુખ-દુઃખમાં સમાન, ક્ષમાવાન, સંતુષ્ટ, સંદેવ યોગી, સંયમી, દઢ નિશ્ચયવાળે અને મારામાં મન અને બુદ્ધિ અપિત કરનાર મારો ભક્ત મને પ્રિય છે. •
કૃષ્ણ ગીતામાં દૈવી સંપત્તિ દ્વારા મેક્ષની પ્રાપ્તિને સંભવ બતાવ્યા છે. અહિંસા સત્ય શોધ ત્યાગ શાંતિ, કેઈની નિંદા ન કરવી, બધાં પ્રાણીઓ પ્રત્યે દયા, તૃષ્ણા ન લેવી, જળ, દ્રોહન રાખ, પિતાને ખૂબ મેટા ન માનવા, એ બધાં દૈવી સંપત્તિનાં લક્ષણ છે. એની વિરુદ્ધ દંભ દઈ અભિમાન કોય પરુષતા અજ્ઞાન એ આસુરી સંપતિના લક્ષણ છે. આસુરી સંપત્તિ જુદી જુદી વેનિઓમાં પુનબસ માટે હોય છે. કામ ક્રોધ અને લેભ એ એક એક નરધાર છે, એ આપણો નાશ નેતર છે, તેણી એ ત્રણેને ત્યાગ કરવો જોઈએ. ૩-૩
બાચારના કેટલાક અપવાદ: સત્ય અને અસત્ય અંગે ઘણા ચિંતકોએ ચિંતન કર્યું છે. અસત્યે બેસવું એ કોઈ પણ પરિસ્થિતિમાં ઉચિત ગણી શકાય ? આ અંગે ઘણું શાસ્ત્રકારોને મત એ રહ્યો છે કે વિશેષ પરિસ્થિતિઓમાં અરાત્ય બોલવું ક્ષમ્ય ગણાય છે. કોઈ ભલા માણસના પ્રાણની રક્ષા કરવા માટે અસત્ય બલવામાં પાપ નથી. આપસ્તમ્બ અને ગૌતમને મત એ છે કે પુરોહિતના પ્રાણના રક્ષણ માટે, ગોરક્ષા માટે, વિવાહ અથવા પ્રેમ-સંબંધમાં, મશ્કરીમાં, સંકટ સમયે તથા ધ આવે ત્યારે જૂનું બોલવું એ કોઈ અપરાધ અથવા પાપ નથી.
મહાભારતના આદિપર્વમાં પરિહાસની વાતથી, સ્ત્રી-સબંધમાં, વિવાહ સમયે પ્રાણના સંકટ સમયે અને સર્વસ્વ નષ્ટ હોવાની શંકા પર જૂઠું બોલી જવાય તે પણ પાપ નથી એમ કહ્યું છે.
મહાભાસ્તમાં ઉપર્યુક્ત પરિસ્થિતિમાં પણ અસત્યને સર્વથા એગ્ય માનતા નથી. અસત્ય માટે પ્રાથષિાનું વિધાન બન્યું છે, જે અસત્ય બોલીને કેઈ કવિનું રક્ષણ કરી શકાય તે પણ શું ? માની હત્યા તે થઈ જ, એવી પરિસ્થિતિમાં કેટલાક શાસ્ત્રકારોએ નિર્ણય કર્યો છે કે કોઈ પણ પરિસ્થિતિમાં અસત્ય ન બેલવું, તે જ સત્યની હત્યા થશે નહિ. ૩૩
અનુશાસનપર્વમા સ્પષ્ટ કર્યું છે કે જે વ્યક્તિ પોતાને માટે અથવા બીજાઓ માટે મરીમાં પણ કોઈ વાર અસત્ય ન બોલે તે સ્વર્ગમાં જાય છે, તેમ છતાં લેકહિત માટે અથવા કોઈ કટો.-ન/૧૯૯૦
પથિા-કીપરા
For Private and Personal Use Only
