________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
મિલ સ્થાપવાને પકે નિશ્ચય કર્યો, પણ એમની પાસે મૂડી ન હતી તેથી એમણે નગરશેઠ પ્રેમાભાઈ હીમાભાઈ અને હઠીસિંગ કેસરીસિંગ જેવા અમદાવાદના શેઠિયાઓને સંપર્ક સાધો, પણ શેઠિયાઓએ રણછોડલાલના પ્રસ્તાવને તરંગી ગણને હસી કાઢયો. શેઠિયાઓ તે એક જ વાકી બોલતા હતા કે “જે મિલ-ઉદ્યોગમાં નફ હેાય તે એ મુંબઈવાળા જ શરૂ ન કરે ! આપણે શું કામ અજાણ્ય રતે જઈએ ?” આવા ઉત્તરથી રણછોડલાલે વડોદરાના શાહુકારોને સંપર્ક સાથે. આની સાથે સાથે જરૂરી મૂઠી પ્રાપ્ત કરવા માટે એમણે ૨૧-૧૧-૧૮૪૯ ના રોજ “અમદાવાદ સમાચારમાં પણ જાહેરાત આપો, જેમાં એમણે ઉદ્યોગ સંબધી તમામ વિગતે આપી, પરંતુ આવા અજાણ્યા અને વણખેડાયેલા ઉદ્યોગ માટે એમને નાણાં ધીરનાર કઈ જ ન મળ્યું. છેવટે ૧૮૫૨ માં વડોદરાના શાહુકારે તૈયાર થયા. ભરૂચના અંગ્રેજી વેપારી જેમ્સ લેન્ડનને મશિનરી અને મિલ-ઉદ્યોગ માટે અન્ય સામાન ખરીદવા માટે ઇંગ્લેન્ડ મોકલવાનું પણ નક્કી થયું, પણ રણછોડલાલના દુર્ભાગ્યે આ જના પડી ભાંગી.
મિલ-ઉદ્યોગમાં પ્રવેશ : ત્યારબાદ કાવસજી દાવરે ૧૮૫૪-૫૫ માં મુંબઈમાં મિલ સ્થાપી. મુંબઈમાં બીજી કેટલીક મિલે શરૂ થઈ. આ દરમ્યાન પણ રણછોડલાલે એમના પ્રયાસે ચાલુ જ રાખ્યા, જેથી છેવટે મુંબઈની મિલોને સફળ થયેલી જોઈને અમદાવાદના શેઠિયાઓએ રણછોડલાલને સહાય કરી, જેને આધારે એમણે ૧૮૫૮ માં રૂ. ૫,૦૦,૦૦૦ની મૂડીથી અમદાવાદ સ્પિનિંગ ઍન્ડ વીવિંગ મિલ કમ્પની શરૂ કરી.
રણછોડલાલે મિલ શરૂ કરવા માટે મશિનરોને એર ઈગ્લેન્ડમાં મૂક્યો અને આ કામ માટે એમણે ઇંગ્લેન્ડમાં રહેતા પ્રખર વિદ્વાન અને રાષ્ટ્રભકત દાદાભાઈ નવરોજીનો સંપર્ક સાધે. ઇંગ્લેન્ડથી યંત્રસામગ્રી (મશિનર) દરિયાઈ માર્ગે આવવાની હતી, પણ એ અધવચ્ચે દરિયામાં વહાણની સાથે ડૂબ ગઈ. દુર્ભાગ્યે એને વિમા ઉતરાવ્યો હાઈ રણછોડલાલને નુકસાન થયું નહિં અને એમણે બીજી મશિનરી માટેના ઓર્ડર મળ્યો. આ મશિનરી ઇંગ્લેન્ડથી ખંભાત આવી અને એને અમદાવાદમાં ખસેડવા રણછોડલાલે આ મશિનરી બળદગાડામાં અમદાવાદ લાવ્યા, અમદાવાદના શાહપુર વિસ્તારમાં એ ગોઠવવામાં આવી. ૨૬ મી મે, ૧૮૬૧ ના રોજ અમદાવાડ શહેરની આ સૌ-પ્રથમ મિલનું ઉદ્દઘાટન થયું.
રણછોડલાલ વ્યવસ્થાપક તરીકેઃ રણછોડલાલ કાર્યકુશળ વ્યવસ્થાપક હતા. એઓ જાતે જ મિલના તમામ કામકાજ ઉપર દેખરેખ રાખતા. મિલ માટે જરૂરી રૂ ખરીદવું, મજૂર અને ટેકનિકલ જ્ઞાન ધરાવતા માણસોની નિમણૂક કરવી, તૈયાર માલનું બજારમાં વેચાણ કરવું તેમજ મિલના કામકાજ અંગે પત્રવ્યવહાર કરવો, આ તમામ કાર્યો ઉપર રણછોડલાલ ઝીણવટભરી દેખરેખ રાખતા. એમણે મિલના વહીવટ અને તે કરકસર અને કુશળતાપૂર્વક કર્યો કે શરૂઆતથી જ એમની મિલ નરે પ્રાપ્ત કરતો થઈ. એમણે મિલને વિસ્તાર કરીને ઉત્પાદનમાં વધારો કર્યો.
ઈ.સ. ૧૮૬૧ માં એમણે માત્ર ૬૫ મજૂરો અને ૨,૫૦૦ ત્રાકેથી સૂતર કાંતવાનું કામ શરૂ કર્યું, પણ ૧૮૬૪-૬૫ માં એમની મિલમાં ૧૦,૦૦૦ કે, ૧૦૦ સાળો અને ૫૧૫ મજૂરો હતાં. ૧૮૯૮ માં રણછોડલાલ જ્યારે મૃત્યુ પામ્યા ત્યારે અમદાવાદ સ્પિનિંગ ઍન્ડ વીવિંગ નિવમાં ૩૩,૦૦૦ ત્રાકો અને ૬૮૯ સાથે હતી. આ કમ્પનીની મૂડી રૂ. ૫,૦૦,૦૦૦ થી વધીને ૧૦,૦૦,૦૦૦ થઈ હતી. પચિા-કીપત્સવ
-નવે.૧૯૯૦
For Private and Personal Use Only
