________________
જૈનધર્મ
છે; વિશેષમાં તેએ એમ પણ માને છે કે ખીજી નવ આચાર્ય પરપરા પછી અંગેા પણ વિચ્છેદ ગયાં છે.૧ આ અગીયાર અંગે એસિદ્ધાંતના ધણે! પ્રાચીન ભાગ છે. હાલમાં સિદ્ધાંતના ૪૫ ગ્રંથામાં સમાવેશ થાય છે. ૧૧ અંગેા, ૧૨ ઉપાંગા, ૧૦ પયશા (પ્રકાણુ), ૬ છેદસૂત્ર, નાન્દી અને અનુયાગાર, અને ૪ મૂલસૂત્રા, મળી ૪૫ આગમા ગણાય છે. તેમનાં નામ નીચે પ્રમાણે છે. —(૧) અગીયાર અંગેાઃ-આચાર, સૂત્રકૃત, સ્થાન, સમવાય, ભગવતી, જ્ઞાતધર્મ કથા. ઉપાસકદશા, અન્તકૃદ્દેશા, અનુત્તર પપાતિક દશા, પ્રશ્નવ્યાકરણ, વિપાક, (દૃષ્ટિવાદ વિચ્છેદ ગયું છે). (૨) ૧૨ ઉપાંગાઃ—ઐપપાતિક, રાજપ્રશ્નીય, જીવાભિગમ, પ્રજ્ઞાપના, જમ્બુદ્રીપ પ્રજ્ઞ,િ ચંદ્રપ્રજ્ઞપ્તિ. સૂર્યપ્રજ્ઞપ્તિ, નિરયાવલિ (અથવા કલ્પિક), કલ્પાવત’સિકા. પુષ્ટિકા, પુષ્પચૂલિકા, વૃષ્ણુિ દયા. (૩) ૧૦ પયન્ના (પ્રકાણુ):—ચતુઃ શરણુ, સંસ્તાર, આતુર પ્રત્યાખ્યાન, ભક્તપરિના, તણ્ડુલ વૈયાલિ, ચ'દાવીજ, દેવેન્દ્રસ્તવ, ગણિવીજ, મહાપ્રત્યાખ્યાન, વીરસ્તવ (૪) છ છેદત્રા—નિશીથ, મહાનિશીથ, વ્યવહાર, દશાશ્રુતસંધ, બૃહત્કલ્પ, પંચકલ્પ, (૫) એ સૂત્રેા નાન્દી, અનુયેાગારસૂત્ર, (૬) ચાર મૂલ સૂત્રા--ઉત્તરાધ્યયન, આવશ્યક, દશવૈકાલિક અને પિંડનિયુકિત.
આમાંનાં ઘણાખરાં આગમા છપાયાં છે, કેટલાંક ટીકા સાથે છપાયેલાં છે. આચારાંગ, સૂત્રકૃતાંગ, પાસકદશા, અંતકૃદ્દ્શા, અનુત્તરાપપાતિકદશા ઉત્તરાધ્યયન અને એ કલ્પસૂત્રેાનાં અંગ્રેજી અનુવાદો પ્રસિદ્ધ થયેલા છે.
વીર નિર્વાણુ પછી ૯૮૦ વર્ષે ( સામાન્ય ગણુતરી પ્રમાણે ઇ. સ. ૪૫૪, પણ ખરી રીતે કદાચ
૬૦ વર્ષ વધુ માડું) દેવધિ ગણુએ જૈનાગમા પુસ્તકારૂઢ કર્યા; તેના પહેલાં આગમા પુસ્તકારૂઢ થયા
૧. વિગતા માટે જુએ. (ગેરીના’ના) રેપરીડીએપીગ્રાફી જૈન પેરીસ ૧૯૦૮ પૃ. ૩૬.
૨. વિગતા માટે જીએ વેબરને જેનેનું પવિત્ર સાહિત્ય' એ લેખ જે પહેલાં જમનમાં ૧૮૮૩માં છપાયા હતા અને ૧૮૮૯ માં I. A. XVII માં અંગ્રેજીમાં અનુવાદિત થયા હતા.
ર૩
સિવાય ઉત્તરાત્તર માઢથી ચાલ્યાં આવતાં હતાં. મૂળ રચનાના સમયથી માંડી પુસ્તકારાહ સુધીના સમયમાં, તથા ત્યાર પછી પણ, તેમાં ઘણા ફેરફાર થતા રહ્યા છે; જેની નિશાનીએ હજી પણ બતાવી શકાય તેમછે,૧ આ ફેરફારા સાથે જે ભાષામાં મૂળ આગમા રચાયાં હતાં તે ભાષામાં પણ ફેરફારા થતા રહ્યા છે. તેના મત પ્રમાણે આગમેાની મૂળ ભાષા અર્ધમાગધી હતી; અને અત્યારનાં આગમેાની ભાષાને તેએ અર્ધમાગધી અથવા માગધી કહે છે; પર'તુ એક મેાઢેથી બીજે મોઢે પાઠ અપાતાં તેમાં અર્વાચીન શબ્દોની અસર થઇ હેાય તેમ જાય છે. આગમાના પ્રાચીન ભાગામાં ઘણાં જુનાં રૂપા વપરાયેલાં છે, જેને બદલે અર્વાચીન ગ્રંથામાં મહારાષ્ટ્રી પ્રયોગા મુકવામાં આવ્યા છે. તેથી આગમાની ભાષાને જૈત પ્રાકૃત અને જરા અર્વાચીન ગ્રંથાતી ભાષાને જૈન મહારાષ્ટ્રી કહેવી ઇષ્ટ છે.
આગમ ગ્રંથા જુદા જુદા સમયના હેાવાને લીધે જુદા જુદા પ્રકારના છે. મેટા ભાગે કેટલાક ગદ્યમાં, કેટલાક પદ્યમાં અને કેટલાક ઉભયના મિશ્રણ રૂપે છે. ધણી વખત આગમેામાં એક બીજા સાથે જરા પણ સંબંધ ન ધરાવતા ભાગા એક સાથે મુકી ને ગ્રંથરચના કરવામાં આવી હોય તેમ જણાય છે. પ્રાચીનતર ગદ્ય ગ્રંથા છુટા છવાયા અને પુનરૂતિ દોષ વાળા હાય છે; કેટલક ગ્રંથામાં સક્ષિપ્ત નિયમેા, તેા કેટલાંકમાં લાંબાલાંબાં વર્ણતા અને સિદ્ધાંતના વાદગ્રસ્ત વિષયાનાં વ્રુતિસર વિવેચને હાય છે; જ્યારે ખીજા' આગમામાં સાદ્ય'ત પદ્ધતિસર વાણુ જોવામાં આવે છે. વધારે ઉપયેાગી આગમેા ઉપર ઘણી સખ્યાબંધ ટીકાએ અને ચૂËએ લખવામાં આવી છે.ર આ આગમેા અને ટીકાએ ઉપરાંત સંસ્કૃત અને પ્રાકૃત ભાષામાં જૈન સિદ્ધાંતવિષયક મૂળ આગમાને અનુસરીને લખાયેલા ઘણુ સ્વતંત્ર ગ્રંથા છે. આવા ગ્રંથા ધણી ચાક્કસાઇથી અને સ્પષ્ટતાથી લખવામાં આવ્યા છે. પણ પાછળથી તેમના ઉપર પણ વિદ્યાતાએ ટીકાએ રચેલી હેાય છે. આમાંને
૧ જુએ. વેબર. loc. cit. 8.
૨ આ ટીકાઓના સાહિત્યના અભ્યાસ ઈ, હ્યુમને કર્યાં છે, ZDMG XIVI (1892) 585 ff.
