________________
જૈનયુગ
આષાઢ-શ્રાવણ ૧૯૮૩
પ્રકૃતિ હજુ અગ્રાહ્ય, આપણે માટે હજુ રહસ્થમાં દુઃખ ઉત્પન્ન થયું છે અને મારો આત્મ પીડાથી છે. અને જે આપણે વધારે ને વધારે અભ્યાસ અને બળે છે.”—આ તે કવિના શબ્દો છે કે જેઓ શોધખલ કરીએ છીએ તે આપણી આશા ઓછી પિતે એક મોટા scientist હતા. Du Bois ને ઓછી થાય છે કે આ બધી બાબતમાં વધારે -Reymond, એક બી જા મેટા વિદ્વાને વિજ્ઞાન ગમ્ભીર જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરી શકાશે. એટલું નહીં, પરંતુ શાસ્ત્રી ઓની એક વિશાળ સભામાં-નિરાશ થઈને છેવટે-વિજ્ઞાન કુશલ થઈને-આશારહિત થઈને-આપ. આ પ્રસિદ્ધ શબ્દો ઉચ્ચાર્યા છે કે-“ ignoramus ણને માલુમ થાય કે આમાં સંપૂર્ણ જ્ઞાન પ્રાપ્ત ignorabimus” એટલે “ આપણે કંઈ પણ કરવું તે આ મનુષ્ય જીવનમાં અશકય જ છે. જાણતા નથી, અને કદીબી જાણીશું એમ પણ Goethe, 341 HE German $1127 “Doctor Helly"! Faust” આ નામવાળું એક ઉત્તમ નાટક લખ્યું જો વિદ્વાન લોકે આમ નિરાશપણામાં રહેલા છે, જેમાં “આ મનુષ્ય જીવનને અર્થ શું છે?” છે, તે સાધારણ શિક્ષિત લેકે -કે જેઓનું જ્ઞાન, આ પ્રશ્નની ચરચા થાય છે. આ નાટકનો નાયક, જેઓની માન્યતાઓ તે વિદ્વાનોના જ્ઞાનનું, વિદ્વાનોની Dr. Faust, આ સુન્દર -જગતપ્રસિદ્ધ-શબ્દો માન્યતાઓનું એક ઝાંખું પ્રતિબિંબ છે, એવા લોકોના બેલે છે કે
સંબંધમાં કહેવું જ શું ? આત્માની પૂર્વોકત જેવી Haba nun-ach-Philosophie,
માન્યતાઓ અને વ્યાખ્યાઓ સાંભળીને ઘણા ઓછી Medizin und Iuristerei,
લોકે આત્માની નિત્યતા-અને તેથી પુણ્ય, પાપ, Und leider anch Theologie,
સ્વર્ગ, નરક, મોક્ષ વિગેરે ધાર્મિક માન્યતાઓ Durehaus studietet mit vieler Mueh; સંબંધી સંપૂર્ણ વિશ્વાસ રાખે, એમાં આશ્ચર્ય શું? Da steh ich nun, ich armer Tor, Experiment, અનુમાન વિગેરે સાધને દ્વારા Und bin so klug als wie zuvor, પ્રાપ્ત કરેલું જ્ઞાન અને ધર્મશાસ્ત્રોમાં લખેલી બાબતોમાં Heisse Magister, heisse Doktor çar, તે બહુ વિરૂદ્ધપણું વિદ્યમાન છે, અને ધર્મશાસ્ત્રોમાં Und ziehe schon an die zehen Jahr પ્રરૂપેલ અનેક tyths, legends વિગેરે સમાHerauf, herab and quer and krumm ચારે તે સર્વ સાધારણુના અનુભવથી કે સર્વસાMeine Schuelor an der Nase herum ધારણના વિચારોથી પણ બહુ વિરૂદ્ધ છે ! અને જ્યારે Undsehe dass wir nichts wissen konnen આવી જ બાબતોમાં શંકાઓ છે, તે પછી આ Das will mir schier disHerz verbrennen. સિદ્ધામાં પશુ પ્રરૂપેલ ધાર્મિક નિયમ-ધાર્મિક
એટલે “ohilosophy, medecine, juris- commandments-સંબંધી શું કહેવું ? તેનું પાલન prudence, theology, આ સમસ્ત જ્ઞાન વિજ્ઞાનની આતમાં અને જગતના કલ્યાણને માર્ગ છે, એ કેણું ચારે શાખામાં મેં ઘણે અભ્યાસ કર્યો છે, ઘણી સંપૂર્ણ ખાતરી પૂર્વક સ્વીકારે ? અને જો સ્વીકારતા શોધ કરી છે. શું છે તેનું પરિણામ ? પહેલાં જે નથી તો પછી માનવું શું? કયા નિયમો અને કયા મારી પાસે હતું, તે ઉપરાત મેં કંઈ પણ વાસ્તવિક ધર્મ પ્રમાણે જીવન કરવું ? શું છે હેય નેય અને નવું જ્ઞાન નથી પ્રાપ્ત કર્યું. “Magister'' (એટલે ઉપાદેય ?- બીજાઓએ બનાવેલા સિદ્ધાન્ત M. A. ) અને “ડાકુટર,” આ title મને મયા સંબંધી શંકા થાય છે-અવિશ્વાસ વર્તે છે, તો છેવટે, છે, અને દસ એક વરસથી હું મારા શિષ્યોને પણ આપણું પિતાનો દીલની ભાવના-આપણા કઠોર અભ્યાસ કરાવું છું. તે પણ મને એજ માત્ર પિતાના હૃદયની ઈચ્છાઓ સિવાય આ જગતમાં ખાતરી થઈ છે કે આપણે કંઈ પણ ચીજ બરાબર બીજું શું માનનીય છે? એમ ધારીને “Erlaubt જાણી શકીએ એમ નથી. તેથી મારા દિલમાં અત્યન્ત ist was gefaellt” એટલે “જે પિતાને ગમે છે
