________________
જૈન ધર્મ
ત્યાગ, અસંગતા તથા બ્રહ્મચર્ય૧ (૪) પરમ મુમુક્ષુમાં હાવી જોઇતી પવિત્રતા મેળવવામાં સહાયક એવી ખાર ‘અનુપ્રેક્ષા' અથવા ભાવના' છે; જેમાં દાખલા તરીકે સર્વ વસ્તુની અનિયતા, મનુષ્યની અશરણુતા, વિશ્વની દુઃખી અવસ્થા વગેરે વિષયાની ચર્ચા કરેલી છે; આ ઉપર જૈન ગ્રંથકારાએ અસખ્ય ધર્મપ્રવ· ચના સયેાજ્યાં છે. (૫) વિશેષમાં ક`ના ક્ષય કરવાને તથા સત્ય પંથમાં દૃઢ રહેવાને સાધુએ જે કાંઇ પરિસંહ (પ્રતિકૂળતાએ) પડે તે આનંદપૂર્વક સહન કરવાના અભ્યાસ રાખવેા જોઇએ; પરસડ આવીસ પ્રકારના છે; જેવાં કે ભુખ, તરસ, ટાઢ, તાપ, કસોટી કરે તેવા પ્રસંગે, રાગ, અપમાન અને વિકારા, વિગેરે, જે તેણે ડગ્યા વગર સહન કરવા જોઇએ. જો આપણે વિચારીયે કે પ્રત્યેક સુખ ભાગથી દુર રહેવા, તથા કાઇ પણ પ્રાણીની હિંસા કર્યાં સિવાય માત્ર દેહ ટકાવી રાખવા માટે સાધુ આચારે વિહિત કર્યાં છે તેાજ આ બધા પિરસહેા સહન કરવાથી શું વ્યાવહારિક પરિણામ આવશે તેની કલ્પના કરી શકીયે. (૬) ચારિત્ર-સંયમમાં છે અને તેના પાંચ પ્રકાર છે. પ્રથમ પ્રકારમાં પાપ કાર્યોથી દુર રહેવાનું છે અને છેલ્લા પ્રકારમાં સઘળાં કર્મોને આત્યંતિક નાશ થાય છે અને ત્યાર પછી મેાક્ષ પમાય છે, (૭) છેલ્લા પ્રકાર તપના છે. જેનાથી નવાં કોં ઉત્પન્ન થતાં નથી એટલુંજ નિહ પણ યાગ્ય રીતે અને સન્તે) હેતુથી થયું હાય તેમાં જીનાં કર્મીની ‘નિરા' થાય છે; અન્ય કેટલાક ધર્મોંમાં પણ તપ રહિત છે તે ‘ખાલ તપ’ કહી શકાય, કારણ કે તેથી યાગિક સિદ્ધિ દેવગતિમાં જન્મ એવા નશ્વર લાભા પ્રાપ્ત કરી શકાય પરંતુ પરમ સુખની પ્રાપ્તિ કદાપિ થઇ શકતી નથી. જૈનધર્મમાં તપને ઘણું પ્રાધાન્ય આપવામાં આવ્યું છે. તપના એ પ્રકાર છે; (અ) ખાદ્ય તપ અને (બ) અભ્યંતર તપઃ બાહ્ય તપમાં જતાના સાધારણ તે વિગેરે આવે છે; જ્યારે અભ્યતર તપમાં આધ્યા ત્મિક ક્રિયાઓના સમાવેશ થાય છે. (અ) તેમાં જનાએ ઉપવાસને બહુજ પ્રાધાન્ય આપ્યું છે. જેનાએ તેને એક કળા રૂપ બનાવી, તેમાં ઘણું પ્રાવીણ્ય મેળવ્યું છે. અનશતની સાધારણ રીત એવી છે કે
૧. સરખાવા મનુ ૬. ૯૨.
પ૩૧
અમ્બે, ત્રણ ત્રણુ ચારચાર દિવસે અને છેક વધીને છ મહિને એક વખત ભાજન કરવું. અનશનની ખીજી રીત ‘મરણુાંતિકી સ’લેખના' અર્થાત્ મરણુ સુધી ઉપવાસ કરવાની છે. ( જુએ. Voluntary death or euthanasia in the art, Death and
disposal of the dead Jain ) ખીજી જાતનાં તપ આનાંથી જુદા છે. જેવાં કે ‘ઉષ્ણેાદરી' અર્થાત્ રાજના ખારાકનું માપ ઓછું કરવું; ભિક્ષામાંથી મળેલા અત્રમાંથી અમુક પ્રકારનુજ અન્ન જમવું; ( સાધુ સાધ્વીએએ હંમેશ ભિક્ષાથીજ શરીર નિર્વાહ કરવા જોઇએ; તેથીજ તેમને માટે ખાસ તૈયાર કરેલું તેએ ગ્રહણ કરી શકે નહિ); સ્વાદિષ્ટ ખારાકના ત્યાગ, ધ્યાનને માટે એકાંતનું સેવન તથા ધ્યાનમાં લીધેલા આસના એના પણ ખાદ્ય તપમાં સમાવેશ થાય છે. વૈદિક ધર્મમાં યાગમાં પણ આવા પ્રકારની વિધિ હૈાય છે. (બ) અભ્યંતર તપમાં સધળી આધ્યાત્મિક ક્રિ યાએને સમાવેશ થાય છે, દાખલા તરીકે ધ્યાન, પાપની કબૂલાત, પાપના પશ્ચાત્તાપ વગેરે; આચારના નિયમેાનુ* ઉલ્લંધન કરવાના પ્રાયશ્ચિતરૂપે દરરાજ પ્રતિક્રમણ કરવું જોઇએ; મેટા પાપા માટે ગુરૂ પાસે આલેચના અને પશ્ચાત્તાપ કરવાં જોઇ એ; સાધારણ દેષા માટે કાયાત્સર્ગ (કાઉસગ્ગ) તું તપ (અમુક સમય સુધી અમુકજ સ્થિતિમાં ઉભા રહેવું
વિહિત કરવામાં આવ્યું છે; પર ંતુ મહાન દેશષાના પ્રાયશ્ચિત્ત તરીકે પુનઃ દિક્ષા આપવામાં આવે છે, એ ઉપરાંત વિનય, સાધુ તથા શ્રાવકની વૈયાવચ્ચે, સ્વાધ્યાય, લાભના ઉપર વિજય-આદિ ગુ. ણાના અભ્યંતર તપમાં સમાવેશ થાય છે. પરંતુ ાન એ સાથી ઉત્તમ તપ છે; એકજ વસ્તુ ઉપર મનને એકાગ્ર કરવું તેનું નામ ધ્યાન; તે એક મુદ્દ (૪૮ મીનીટ)થી વધારે થઇ શકતું નથી. અને નિરાગી શરીર વાળાનેજ ધ્યાન. કરવાની અનુજ્ઞા આપવામાં આવે છે. જે વસ્તુ ઉપર્ અને જે હેતુ માટે મનને એકાગ્ર કરવામાં આવે, તે વસ્તુ અને હેતુ ઉપર ધ્યાનની ઉત્કૃષ્ટતા, મધ્યમતા તથા કનિષ્ઠતા ના આધાર રહે છે; અને પરિણામનેા આધાર પણ તેના ઉપરજ અવલંબે છે. અહીં આપણે શુભ જ્યા નનાજ વિચાર કરીશું; શુભ ધ્યાન ધર્મ અને શુકલ
