________________
(૨૧) રાકાય, એટલે કે આમ કે આમ એમ એક નિશ્ચયપૂર્વક વાત એ બાબત પર હજુ વધારે અજવાળું પડયા વિના, કહી શકવી અશકય છે. (જુઓ આગળ દીનાર શબ્દ ઉપર ટીકા ).
ગુજરાતના અથવા અણહિલવાડના રાજ્યની સીમા બહુ વિશાલ જણાય છે. દક્ષિણમાં છેક કોલાપુરના રાજા તેની આણ માને છે ને ભેટ મોકલે છે. ઉત્તરમાં કામીરથી પણ ભેટો આવેલી છે, ને પૂર્વમાં ચેદિ દા તથા યમુના પાર અને ગંગા પાર મગધ સુધી આણ ગયેલી છે. પશ્ચિમે
રાષ્ટ્ર તે ગુજરાતને તાબે હતું, અને સિંધુદેશ એટલે સિંધ અને પંજાબનો કેટલોક પંચનદ આગળનો ભાગ એ પણ ગૂજરાતને તાબે હતો. એ સિવાય ઘણાક દેશને રાજાનાં નામ આવે છે, પણ એમને ઓળખાવાની આપણી પાસે હાલ સાધન નથી.
ઇતિહાસ સંબંધે દ્વયાશ્રયનો જ ઉપયોગ છે તે જ તેને ઉપયોગ આપણને તે સમયની એટલે આજથી લગભગ સાત કરતાં વધારે વર્ષ ઉપરની રીતભાત વિષેની હકીકતની બાબતમાં છે. તે સમયની રાજનીતિ ઉપર વિચાર કરીએ તે પાછલા સમયમાં રજપુતોએ જે પરાક્રમ દર્શાવ્યું છે તેનો અંશ એ સમયના રાજાઓમાં ન હતું એમ નથી, ને મૂલરાજે ગ્રાહરિપુ સાથે ધર્મને કારણે કરેલું યુધ્ધ તેને ધન્યવાદ અપાવે તેવું છે. નાસતા, પડેલા, શસ્ત્ર વિનાના, કે અસહાય, શત્રુને પ્રહાર કરવો એ જેટલું હીણું ગણાતું, તેટલું જ શત્રુને કેદ કરી તેની પાસે અમુક આંકડો માગવો એ પણ કહેચ્છાચાર કહેવાઈ સિંઘ ગણાતું (૨–૮૫). રાજા પ્રજા વચ્ચે સંબંધ ઘણો રહેતે, અને રાજા પણ પ્રત્યેક કાર્યો સત્વર પિતાને નિવેદન થાય તે માટે જુદા જુદા પ્રામાણિક મંત્રીઓ રાખતો. મુખ્ય મંત્રીનું કામ બ્રાહ્મણો કરતા એમ લાગે છે, તેમ યુદ્ધમાં પણ તેઓ તરવાર બાંધી આગળ ન થતા એમ નથી.
