Dwadashar Naychakram Part 01

Author(s): Chaturvijay, Lalchandra Bhagwandas
Publisher: Oriental Research Institute Vadodra

Page 280

पुरुषावस्थयोर्विचारः / न्यायागमानुसारिण्यलङ्कृतम् / 227 गुणप्रवृत्तिर्विपत् 'गण गुण संख्याने' शब्दैकसंख्यानप्रवृत्तिरेकस्मात् कारणाद्भवेत् त्वन्मतविरोधात् / नानेकात्मकैकस्माच्छब्दस्पर्शादिद्वित्रिचतुःपञ्चगुणा भवद्वाय्वादिवत् त्वन्मतविरोधात् / प्रयोगश्चात्र-न प्रवर्तत एव, शब्दैकगुणाकाशं तन्न भवेदित्यर्थः / असद्भूतेः 'गुणसद्भावो द्रव्य'मिति लक्षणाभावाद् बहूनां हि गुणानामेकीभवनमैक्यभवनं सद्भूतिस्तदभावोऽसद्भूतिस्ततोऽसद्भूतेन प्रवर्तेत / पुरुषवद् वन्ध्यापुत्रवद्वेत्यत्र तदनिष्टापादनमिति / / __ अत्राह-शब्दे त्रैगुण्यमस्त्येवेति चेत् / सर्वस्योक्तसुखदुःखमोहमयत्वाच्छब्दोऽपि तदात्मा त्रिगुण एवेति चेदित्याशङ्कायाम् / एवं चेन्मन्यसे / साधूक्तं एतदेव त्वावाचयितुमवोचतं शब्दैकगुणवियदप्रवृत्तिप्रसङ्ग इति / ततश्च यत्पुनरत्रिगुणं सुखादि, सुखमेव पृथक्प्रधानावस्थायां सत्त्वं तदत्रिगुणमेकसुखस्वात्मत्वादव्यतिरिक्तम् / तस्य भावस्तत्त्वम् / यथा तत्सुखमेकस्वात्मत्वात् व्यतिरिक्ततत्त्वं प्रकाशादिश्च तस्य तत्त्वस्यात्मा सर्वत्राभेदभावात् , तेन प्रकाशात्मना मा प्रवृत्तीष्टमापत्तिभवनमनुभूतनिर्गुणत्वात् / गुणसद्भावानात्मकत्वात् / एकत्वादनेकात्मकैकत्वात् / वैषम्यानुपपत्तेरपरिणामित्वात् / वैषम्यापत्तितोऽहि परिणामित्वं स्यात् / साम्यावस्थायां तु गुणानां तदभावाद्वैषम्यानुपपत्तिरतो परिणामित्वं अनापत्त्यात्मकत्वात् / रूपान्तरप्राप्त्यनात्मकत्वात् / तस्यां ह्यवस्थायामेवंस्वरूपं सत्त्वम् / दृष्टान्तः पुरुषवत् / यथा पुरुषोऽपि निर्गुणत्वादिधर्मत्वान्न प्रवर्तते / तथा सुखाद्यपि प्रवृत्तीष्टनिर्गुणत्वादिधर्मत्वे सत्यपि सुखादि प्रवर्तत एव चेत् / तथातद्धर्मत्वात् पुरुषोऽपि प्रवर्ततामेभ्य एव सुखादिवत् गुणस्यान्यतमस्यैव वा श्वयथुरकस्मात् कुत उत्पन्नः ? / किं चान्यत्-शब्दादि वाप्येकात्मकायेव निर्गुणमेकं समानपरिणामि चैवमापद्यमानत्वात् / प्रधानावस्थानां प्रवर्तमानत्वात् सुखादिवत् / अनेकात्मकमित्यादि विपर्ययधर्मोपादानं गतार्थम् / त एवेति / आह-नैवेत्यादि सिद्धसाधनमिदम् मा प्रवर्तिष्टेति न प्रवर्तत एव सुखादि अप्रवृत्तिलक्षणत्वात् / न हि सुर्ख मोहो वा प्रवृत्तिलक्षणम् , किं तर्हि ? रज एव प्रवृत्तिलक्षणम् / प्रत्येकं हि सत्त्वादयः प्रकाशप्रवृत्तिनियमलक्षणास्त्रयोऽपि ततोऽप्रवृत्तिलक्षणत्वान्न प्रवर्तन्ते, सुखं पुरुषवत् / वैषम्यावस्थायां तु रजः प्रवर्तते / प्रवर्तयति च सुखं मोहं चाप्रवृत्तिलक्षणत्वात् तयोरिति / अत्रोच्यते-त्रयमपि न न प्रवर्तते, प्रवर्तत एव / अविभक्तवतत्त्वस्य तथा प्रविभक्तत्वेन व्यवस्थानात् / यदविभक्तखतत्त्वं तेन तेन प्रकारेण प्रविभक्तत्वेन व्यवतिष्ठते तत् प्रवर्तत एव / यथा मयूराण्डकरसगतग्रीवादिभावाः, मयूराण्डकरसावस्थायां ग्रीवावर्हादयोऽविभक्तवतत्त्वा ग्रीवादित्वेन प्रवि 1 तन क-ख। 2-3 म्भू ग। 3 गमनम् क-ख /