Dwadashar Naychakram Part 01

Author(s): Chaturvijay, Lalchandra Bhagwandas
Publisher: Oriental Research Institute Vadodra

Page 336

जगत्कर्तृकेश्वरविचारः] न्यायागमानुसारिण्यलङ्कतम् / - 283 अनपेक्षा चेत्यादि / किमियमीश्वरस्य धर्माधर्मलक्षणस्य कर्मणोऽनपेक्षा सतोसतः ? किं वाऽतः ? यद्यसत एव धर्माधर्मयोरसतोरेवानपेक्षा, किमिति प्रश्नः / ततः किमिति चेत? उच्यते-क्रियाविलोपः / असतोर्हि तयोः खपुष्प-खरविषाणयोरिव काऽपेक्षा ? / ततश्च हिताहित-प्राप्ति-परिहारार्थाः सर्वाः क्रिया विलुप्येरन् , इष्यन्ते च ताः। यस्मादुक्तं च वः शास्त्रे- 'योगं साधयिष्यन्' इत्यादि गतार्थम् , यावन्निद्रा-तन्द्रा-प्रमादालस्यरहितश्च स्याद्' इत्यादिरित्याचारविधायिग्रन्थस्मारणम् / किश्चान्यत् कर्माभावे चेत्यादि, यावन्निर्मूलता / अकर्मत्वात् प्राणिनः सदा मुक्ताः स्युस्ततश्च तन्विन्द्रियविषयसम्बन्धिनो न भवन्ति / ततश्च तन्वादिसृष्टिरीश्वरस्यानार्थका / ततश्च भाव्य-भावकभेदाभावः। तस्माद् भाव्य-भावकभेदाभावादीश्वरकर्म-प्रधानाण्यादिद्वैतकल्पनानिमूलता / एवं तावदसतः कर्मणोऽनपेक्षा न युक्ता / / अथ तु विद्यमानावेव धर्माधर्मावभ्युदय-प्रत्यवाय-निःश्रेयसक्रियायां नापेक्षते स ईश्वरः स्वतन्त्रत्वात् , प्रयोजनाभावाच्च / तयोर्विद्वव्याख्यानादिक्रियासु बलीवर्दानपेक्षणवदिति मन्यसे, ततोऽकृताभ्यागम-ऋतप्रणाशौ दोषौ स्याताम् / कथम् ? यथासङ्ख्यमाक्षीणोदितकर्माशयबन्ध-मोक्षाभ्याम् / यावत् क्षीणकर्मणोऽपि बन्धाभ्युदय-प्रत्यवाय-सम्बन्ध्यकृताभ्यागमः स्यात् / कुतः 1 धर्माधर्मनिरपेक्षत्वात् , खभाव-पुरुषादिवादिमतवदुदितात्यन्ताशुभकर्माशयस्य नारकादेरपि मुक्त्यभ्युदयसम्बन्धी कृतप्रणाशः स्यात् , धर्माधर्मनिरपेक्षत्वात् / पुरुष-स्वभावादि-वादिमतवदेव, अनिष्टं चैतत् / एवं तावदीश्वरस्य कर्मानपेक्षाऽनिष्टापत्तेरयुक्ता / अथैवंविधानिष्टापत्तिव्यावृत्त्यर्थ कर्मापेक्षःप्रवर्तत इति मन्यसे,ततस्तान्येव कर्माणि कर्तृणि स्वतत्राणि भवितॄणि ईश्वराणि / कस्माद्धेतोः ? तेषां तस्यापि तथा भावयितृत्वात् / यस्मात् तमपीश्वरं तेन तेन प्रकारेण भवन्तं भावयन्ति तान्येव कर्माणि, न स तानि कर्माणि तथा भावयति / कुतः ? तथा भाव्यमानत्वात् / प्रधानेन शब्दादिवदिति वक्ष्यमाणदृष्टान्तत्वात् / तथा च पृथिव्युदकादीन् व्रीहिरेव तथा भावयति पृथिव्याद्यपेक्षोऽपि तथाऽऽपत्तेः, न पृथिव्यादयस्तथाऽनापत्तेः / एवं कर्माण्येवेश्वराणि तथा भावयितृत्वात् , न त्वदिष्टेश्वरस्तथा भाव्यमानत्वादिति / स्यान्मतम्- पृथिव्युदकादीन्यपि भावयन्त्येव व्रीहित्वेन अनापन्नान्यपीति / एतच्चायुक्तम् , तेषामसत्त्वात् / असत्त्वं चानापन्नस्यासत्त्वात् , खरविषाणवदिति / सन्निधिभवनदूषणे प्रक्रान्तमेव न्यायं दर्शयति- अखतन्त्रत्वाच्छब्दादिवदिति / एष दृष्टान्तः सर्वत्र प्रधानकारणत्वसाधयेणोपात्तः कापिलान् प्रति यथा प्रधानखात