Dwadashar Naychakram Part 01

Author(s): Chaturvijay, Lalchandra Bhagwandas
Publisher: Oriental Research Institute Vadodra

Page 331

278 नयचक्रम् / [विध्युभयारः लमूष्मा तेजश्चलं वायुः, शुषिरमाकाशं, यच्चैतन्यं स यजमानः, चक्षुः सूर्यो, जिह्वा सोमे मनो वेत्यन्येष्वप्यवयवेषु यथासम्भवं येऽनुपश्यन्ति, ते धीराः शाश्वती शान्तिमाप्नुवन्ति / तेनैवेश्वरेण सायोज्यं निर्वाणं मोक्षमित्यर्थः। नेतरे प्रधानपुरुष-नि[यत्यादि]कारणिन इति"। नयस्वरूपाख्यानार्थमाह- अयं विधिरुभयभाक् / उभयं विधिं नियम च भजत इत्युभयभाक् विधियाख्यातो लोकवदिति पूर्वमिति [सारयति / ] पुनः संक्षेपेण व्याचष्टे- अनयवादप्रवृत्तिः / न किञ्चिदर्थमयम[प]हरति / किं न एतेन ? यदि सामान्यं यदि विशेष इत्यादि तस्य विधेरुत्सर्गाद् विधानात् स विधिविधीयते / कस्मात् ? सर्वसर्वात्मकत्वात् निरपवादः प्रवर्तत एव / प्रवर्तते न क्वचिद् व्याहन्यते / अयं हि नयः 'सर्व सर्वात्मकम्' इतीच्छति / यथा कः (प्राक्)सूचितं सन्निध्यापत्तिव्याख्याने, तदेवात्रापि वक्ष्यते / नियमः सन्निधिप्रयोज्यसतोरप्रवृत्तेः यावेतावनन्तरोक्तौ सन्निधिर्भवत्यापत्तिभवनसहायमीश्वरप्रवाँ वा प्रयोज्यः प्रधानादृष्टाण्वादिर्भावस्तयोर्द्वयोरप्यप्रवृत्तेरसत्त्वम् / किं कारणम् ? तयोरसत् सत्त्वात् तदुभयं ह्यसदेव सदित्युच्यते / स्वतन्त्रस्य कतुज्ञस्यैव भवनात् , तद्विलक्षणस्याभवनापन्नस्याप्रवृत्तस्यासत्त्वात् , खपुष्पवत् / तस्मात् नियमश्चेति विधिविधीयते नियम्यते चेति / ततोऽयं विधिरुभयभागिति शब्दार्थः।। अधुना सादृश्य-सामान्यं च शब्दार्थः / वाक्यार्थस्य वक्ष्यमाणत्वात् पदार्थ इति गम्यते / सदृशसन्निवेशमानैर्मीयत इति समानम् / समानं दृक्त्वं यत्र द्रष्ट्रणां तत् सदृशम् / सदृशं समानं समानभावः सामान्यं जाति-लिङ्ग-प्रत्ययाभिधानेविति / नान्यापोहेन समानवस्त्वतिरिक्ततत्तत्त्वादि वा तदनुपपत्तेरेतत् सामान्य शब्दार्थः / ननु सामान्यमविकल्पात्मकं पुरुष-नियत्यादिसर्वसर्वात्मकत्वादिति पूर्ववादप्रसङ्ग इति चेत्, नेत्युच्यते, 'सर्वसर्वात्मकत्वेऽपि च सृष्ट्यर्थवत्त्वात् जगत्सृष्टिलक्षणोत्सर्गव्यापित्वात् तदर्थवत्त्वादस्य नयस्य नाविकल्प इति संभंत्स्यते प्रकृतशब्दार्थः / अभिहितन्यायेन सत्त्वादि-शब्दादि-तन्वादिविकल्पप्रत्ययस्य सत्यार्थत्वादद्वैतप्रत्ययस्यासत्यार्थत्वादिति पदार्थ उक्तः।। __वाक्यार्थोऽधुना- वाक्यमपि च पृथक् सर्वपदमिति वाक्येऽवधारिते तदर्थावधारणसौकर्यात् / 'आख्यातः शब्दसङ्घातो जातिः सङ्घातवर्तिनी' / (वाक्यपदीये का० 2, का० 1-2) इत्यादिषु वाक्यलक्षणविकल्पेष्वस्य नयस्य मतेन पृथक् सर्व पदं वाक्यम् , वाक्यार्थः पृथक् पृथक् सर्वपदार्थ इति / यथा- 'देवदत्त ! गामभ्याज शुक्लाम्'