Dwadashar Naychakram Part 01

Author(s): Chaturvijay, Lalchandra Bhagwandas
Publisher: Oriental Research Institute Vadodra

Page 329

276 नयचक्रम् / [विध्युभयारः पुरुषवादनिरसनायेति श्लोकवचनप्रयोजनमाह- मा भूत् पुरुषकारणवादप्रसङ्गः, तदवस्थामात्रम् , नन्वदृष्टप्रधानाण्यादीति / अत उक्तं भवता 'अन्यो जन्तुरनीशोऽयम्' इति / अत्रोच्यते-न, प्राग् विशिष्टबुद्धिचेतनप्रतिज्ञानात प्रागस्माभिर्विशेषितं विशिष्टबुद्ध्यधिष्ठितानि तन्वादीनि विशिष्टबुद्धित्वं चापराधीनं स्वातत्र्यम् / तत कुतः सिद्धम् ? इति चेदुच्यते- विशिष्टबुद्धित्वमपि चास्यार्थानामर्थक्रियायोग्यत्वेन सन्निवेशकत्वात् , तन्वादीनि विशिष्टबुद्धिपूर्वकाणि अर्थक्रियायोग्यत्वेन सन्निविष्टावयवत्वात् स्थान-गमन-शयनासनाहारादिप्रयोजनानि हि तन्वादिषु क्रियन्ते / तत्क्रियायोग्यावयवसन्निवेशात् स्थपतिबुद्धिपूर्वकप्रासादवत् तस्मादर्थक्रियायोग्यत्वेनार्थानां सन्निवेशकः स स्थपतिवत् तस्माच विशिष्टबुद्धिरिति / अनैकान्तिकतोद्भावनार्थमाह- तन्वादीनीत्यादि, यावत् [नीलोत्पल]नालकण्टक-मयूरचन्द्र कादिवदिति / न हि प्रशस्तशुभवर्ण-गन्ध-रस-स्पर्शस्य लक्ष्मीनिलयस्य जलाशयालङ्करणस्य [कमलस्य] ग्रहण-धारणोपभोगादिसाधनभूते नाले केनचिदसू [य]या 'मा ग्रहीत् कश्चिद्' इति कण्टका[:] कृता नीलोत्पलनालादिष्वप्यतिप्रसङ्गात् / न च मयूरचन्द्रकाणामिन्द्रचापवर्णप्रतिस्पर्द्धिविचित्रवर्णता कृता / कुड्यादिषु चित्रकरेणेव केनचित् विशिष्टबुद्धिना चित्रकरचेतनदानाद्यभावप्रसङ्गादिति / अत्रोच्यते- न दधि-मेघादिवढुक्तोत्तरत्वात् , क्षीर-दधि-मेघादिवत् ; पद्मनालकण्टक-मयूरचन्द्रकादीनां तन्वादिवच्चादृष्टकर्तृकविषयप्रतिज्ञार्थाव्यतिरेकादनकान्तिकत्वाभाव इत्युक्तोत्तरमेतत् / __एवं तावत् सामान्येन विशिष्टवुद्धिपूर्वकतोक्ता / प्रस्तुतकापिलमतापेक्षया चैवं प्रतिज्ञायते- लघुप्रकाशेत्यादि, यावत् पाचकाधिष्टितानलोदकौदनसाधनवदिति / यथा परस्परप्रत्यनीकयोरग्युदकयोः प्रत्यनीकत्वविधायिना विशिष्टबुद्धिना पाचकेनाधिष्ठितयोः सत्यपि मिथः प्रत्यनीकत्वे तद्बुद्धिवशवर्तिनोः संहत्यकारित्वादो[द]नसाधनं दृष्टम् , तथा लघु-गुरुणोः प्रकाश-वरणयोः प्रवृत्तिनियमयोश्च मिथो विरुद्धयोरपि संहत्य महदादिभावेनैकार्थकारित्वाद् विशिष्टबुद्धिपूर्वकतेति / अन्योन्याभिभवन-मिथुनवृत्तित्व-विपरिणामादि चेत् स्यान्मतम्- सत्त्व-रजस्तमसामेवाङ्गाङ्गिभावः / पुरुषार्थमुद्दिश्य प्रवृत्तानां वैषम्यविपरिणामात् महदादिसाधनं ताभ्यः (नान्यः) प्रयोक्तेति / एतच्च न, परिणामस्यापि कार्यत्वात् , 5 अज्ञो भ। 2 °दुत्तरो° प।