Dwadashar Naychakram Part 01

Author(s): Chaturvijay, Lalchandra Bhagwandas
Publisher: Oriental Research Institute Vadodra

Page 310

सत्त्व-रजस्तमसा भेदाभेदविचारः ] न्यायागमानुसारिण्यलङ्कृतम् / 257 स्यान्मतम्- दृष्टविरुद्धमुच्यते गुरुलघुत्वदर्शनात्, अर्कतूलो लघुगुरुर्लोहपिण्ड इति दृष्टत्वादिति / एष न दोषः, यस्मात् व्यवहारतोऽनुयुज्यतीत्युक्तत्वादिति / अत आह- 'कन्याऽनुदरवत् तु व्यवहारोऽयमपेक्षाकृतो बादरस्कन्धविषयः' इति / यथा 'अनुदरा कन्या' इत्यन्यासामुदरवतीनामुदरेण सदृशमुदरमस्या नास्तीत्युदरवत्येवानुदरेत्युच्यते व्यवहारतः, तथा बादरस्कन्धेषु लघुगुरुत्वे / यदपि च लोहपिण्डार्कतूलोदाहरणं, तदपि तत्तुल्यापेक्षिकलघुगुरुत्वे एव साधयतीति / अत आह- एवमेवापेक्षिकेत्यादि, यावदनवस्थितैकत्वे अल्पबाधि(वाचि)नि कनि लोहपिण्डकः पलमात्रप्रमाणोऽर्कतूलभाराल्लघीयान् / 'पलशतिका तुला, विंशतिस्तुला भारः' इति परिभाषितत्वादयस्पिण्डो गुरुरपि लघुरकतूलो लघुरपि गुरुदृष्टः इत्यनवस्थि[तै]कगुरुत्व-लघुत्वतत्त्वे गुरुलघुत्वे आपेक्षिकत्वादस्मान् प्रति न गुरुत्व-लघुत्वे परस्परतोऽ[न]न्ये ततो नायस्पिण्डार्कतूलदृष्टान्तोऽस्ति / इतर आह- अथ ममात्र किमित्यादि, यावदेकत्वापत्तौ भवतीति / यदि युष्मत्सिद्धान्तेनानवस्थिततत्त्वे लघु-गुरुत्वे युज्यते / ततो युक्तमुक्त,म् , अस्मान् प्रत्यसिद्धं लघुरेवेति / ततो ममात्र किम् ? यत् पुनरेतदुक्तम्-'भवन्तं च प्र[त्य]सिद्धम्' इति तदयुक्तमुक्तम् / यदपि च भवसिद्धान्तेनोक्तं, तदपि नोपपद्यते / यस्माद् द्रव्यं चैतदेवं लघुगुरुत्वापेक्षया तदेव दृष्टमिति, न गुरुलघ्वादयो गुणाः, सत्त्व-रजस्तमांसि च / लघ्वादि-प्रकाशाद्यात्मका गुणास्त्विमे तल्लक्षणा मयोच्यन्ते / तेषां गुणानां संद्रावे सङ्गमे तदर्थव्यतिरेकत्वापत्ताविति / न त्वेतस्मिन् गुणैकगमने द्रव्यता भवति, 'गुणसंद्रावो द्रव्यम्' इति लक्षणात् / ते च गुणाः परतोऽन्ये, तस्सान्नासिद्धमित्यभिप्रायः। ___ आचार्य आह- आ अद्यापीत्यादि, यावच्छब्दादि वात्मवदिति / नन्वेतत्प्रतिपादनमेव वर्तते अनन्यत्वं गुणानाम् , तस्मादेकैककारणम् / यदि भवता गुणसंद्रावो द्रव्यमिष्यते, ततस्तवाप्येतद् द्रव्यमेव, न गुणाः / पृथक् संद्रुतानामेव [अव] स्थानात् कुतोऽस्यासंद्रावः ? न प्रधानावस्थायां, नापि व्यक्तावस्थायामसंद्रावो यतोऽस्यासंद्रावादद्रव्यत्वं स्यात् , तस्माद् द्रव्यमेव / न पृथग् लघ्वादयो गुणा इति / तत्रापि च प्रतिज्ञायते- सत्त्वादयो गुणा लघुत्वादिलक्षणास्तत्संद्रुतिलक्षणं द्रव्यमेव, शब्दादिभावेन व्यवस्थानात् / यो यः शब्दादिभावेन व्यवतिष्ठते स सोऽर्थो, लघ्वादिलक्षणगुण(ण)संद्रुति[लक्षणं] द्रव्यमेव शब्दादिस्वात्मवत् , यथा शब्दादिस्वात्मनः सत्त्वादिगुणसंद्रुति लक्षणं] द्रव्यमेव शब्दादिभावेन व्यव वस्तु भ। 2 फल प। 3 भास्मप। 4 परस्परतो प। 5 संभूताप। 6 ऽपशप। न.च०३३