Dwadashar Naychakram Part 01

Author(s): Chaturvijay, Lalchandra Bhagwandas
Publisher: Oriental Research Institute Vadodra

Page 304

प्रकाश-प्रवृत्ति-नियमाभेद-विचारः] न्यायागमानुसारिण्यलङ्कृतम् / 251 एवं दृष्टान्तमात्मनैवात्मानं प्रकाशयति करोतीति प्रतिपाद्य दार्टान्तिकं प्रतिपादयति- तथैव सत्त्वेनेत्यादि / यथा कारणे कार्यस्य सत्त्वाद् घटेनैव घटः क्रियत इत्युक्तम् , तथा कारणे कार्यस्य [सत्त्वात् ] सत्त्वेन सुख-प्रकाशादिकारणात्मना तदात्मकं सत्त्वमेव प्रकाश्यते मृद्घटावस्थावत् , तद्दर्शयति-शब्दादिप्रकाशेनापृथग्भूतप्रकाशादितत्त्वम् / किं तत् ? आकाशादि / रूपाद्यपृथग्भूततत्त्वाया मृदो घटे तदपृथग्भूततत्त्व-घटादिप्रकाशवत् / प्रकाशापृथग्भूतेन प्रकाशापृथग्भूततत्त्वं प्रकाश्यत इत्यर्थः / प्रकाशापृथग्भूतावेव प्रवृत्ति-नियमावपीति / तद्दर्शयतिशब्दादिप्रवृत्त्या शब्दादिनियमेन तदप्याकाशादि / यथा प्रकाशापृथग्भावात् प्रकाश्यते, तथा प्रवर्त्यते, नियम्यते चेति / तद् विस्तरेण पर्यायशब्दान्वाख्यानेन भावयति__अपृथग्भूततत्त्वेनेत्यादि / अपृथग्भूततत्त्वत्वादेव तेन सत्त्वेन प्रकाशेन प्रवृत्तिसत्त्वेनेते(ति) प्रकाश-प्रवृत्त्योरैक्यं दर्शयति / एवकारेणावधारणार्थेन / ततः पृथग्भूतार्थाभावं च दर्शयति / अत एव चाह-अनपेक्ष्य(क्ष)या स्वशक्त्या / यदुक्तं भवति प्रकाशेनापृथग्भूतत्वेनासत्वेनेत्यादिपर्याया(य)स्तदुक्तं भवति / प्रवृत्तिसत्त्वेन प्रवृत्त्या स्वश(व्य)क्त्या व्यक्तिराविर्भावो 'जनी प्रादुर्भावे, प्रादुः प्रकाश्ये प्रकाशो जन्माभिव्यक्तिरित्यनान्तरम्' / प्रकाशात्मयोरेव [रजस्तमसोरिति वचनादपृथग्भूतं तत्वं प्रकाशादीनामर्थान्तरं(र)निरपेक्षमिति / यथा प्रकाश एव प्रवृत्तिरिति दर्शितं, तथा प्रवृत्तिरेव प्रकाश इति दर्शयति-आविर्भावेन प्रवृत्त्या प्रवृत्तिसत्त्वेन प्रवृत्तिसत्त्वमेवानपेक्ष्या(क्षा) खव्यक्तिः स्वतः पृथग्भूतप्रकाशनियमानपेक्षा स्वात्माभिव्यक्तिरित्यर्थः। तत्पर्यायकथनमाविर्भावः प्रवृत्तिरिति / तथा नियमसत्त्वेनानपेक्षेणेत्यादिना ग्रन्थेन प्रकाश-प्रवृत्त्यनर्थान्तरभृतो नियम एव सत्त्वं रजश्वेत्यत आह- स्वशक्त्याविर्भावेन स्वनियत्या। का च सा नियमसत्त्वमेवानपेक्षा स्वव्यक्तिः ? पूर्ववत् / वप्रवृत्तिः स्वनियम इत्येकार्थ इति प्रागुपपादितत्वात् / प्रकाश एव प्रवृत्तिर्नियमच, यस्मात् प्रकाशमानः प्रवर्तते नियतश्चार्थ इति / एवं प्रवृत्तिरेवेतरद्वयं, यसात् प्रवर्तमान प्रकाशते [नियतं] च / नियम एवेतरद्वयम् , नियतो ह्यर्थः प्रकाशते प्रवर्तते / तस्मादिहापि तदेव भावितमैक्यमिति / कथं तबैकमेव प्रकाश-प्रवृत्ति-नियमभेदप्रत्ययव्यपदेशभाग् भवतीति ? अत्रोच्यते / अत एषामेकपुरुषप्रवृत्त-श्यामायताक्ष-प्रलम्बबाहुत्ववत्। यथैकस्मिन् पुरुषे प्रवृत्तानि तदव्यतिरिक्तानि श्यामत्वमायताक्षत्वं प्रलम्बबाहुत्वमित्येतानि भिन्नानीव तद्भेदप्रत्ययव्यपदेशभाञ्जि भवन्ति / तथैकवस्त्वि