________________
૩૫
સ્થાનાંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ-૩/૩
૬/-/૫૬૩ થી ૫૬૮
[૫૮] જ્યોતિન્દ્ર જ્યોતિરાજ ચંદ્રના છ નાગો, પૂર્વભાગ સમોની અને ૩૦ મુહૂર્તના કહ્યા છે. તે આ - પૂર્વભાદ્રપદા, કૃતિકા, મઘા, પૂવફાગુની, મુલ, પવષાઢા... જ્યોતિન્દ્ર જ્યોતિરાજ ચંદ્રના છ નામો નાભાગd, અધોવાળા અને ૧૫ મુહવાળા કહ્યા છે. તે આ - શતભિષા, ભરણી, આદ્રા, આશ્લેષા, સ્વાતી, જ્યેષ્ઠા... જ્યોતિન્દ્ર જ્યોતિષરાજ ચંદ્રના છ નામો ઉભયભામા, દોઢ ફોમવાળા, ૪૫-મુહૂવાળા કહ્યા છે. તે આ - રોહિણી, પુનર્વસુ, ઉત્તરાફાલ્ગની, વિશાખા, ઉત્તરાષાઢા, ઉત્તરાભાદ્રપદા.
• વિવેચન-૫૬૭,૫૬૮ :
[૫૬] બ્રાહ્મલોક-પાંચમા દેવલોકમાં છ વિમાન પ્રdટો કહ્યા છે ... પહેલા, બીજામાં ૧૩, ત્રીજા, ચોથામાં ૧૨, પાંચમા કો-૬, છઠામાં-૫ સાતમામાં-૪, આઠમામાં૪ નવમા, દશમામાં-૪, અગિયારમા, બારમામાં-૪, ત્રણે વેયક ત્રીકમાં 3-3, અનુત્તર વિમાનમાં-૧ એ રીતે ૧૩ + ૧૨ + ૬ + ૫ + ૧૬ * ૯ + ૧ = ૬૨ પ્રસ્તો છે.
પિ૬૮] વિમાન વક્તવ્યતા કહી, તેના પ્રસ્તાવથી નક્ષત્ર સંબંધી વિમાન વક્તવ્યતા કહે છે. સૂત્ર સ્પષ્ટ છે, વિશેષ એ કે - પૂર્વભાગ અર્થાત્ અગ્ર વડે [આગળથી] સેવે છે. એટલે કે અપાત ચંદ્ર સાથે પૂર્વ ભાગ પર્યન્ત જોડાય છે. - x • ચંદ્રને અપ્રયોગવાળા આ નક્ષત્રોને અપ્રાપ્ત થયેલ ચંદ્ર ભોગવે છે. એ રીતે ‘લોકથી' નામે ગ્રંથમાં કહેલ ભાવના છે.
તે જ ગ્રંથમાં કહ્યું છે - ત્રણ પૂર્વ, મૂલ, મઘા, કૃતિકા આ છ નક્ષત્રો અગ્રિમ યોગવાળા હોય છે. સ્થૂળ ન્યાયને આશ્રીને ૩૦ મુહૂર્તમાં ભોગયોગ્ય આકાશ દેશ લક્ષણ ફોગ છે જેઓને તે સમોબવાળા. આ જ કારણે કહે છે - ૩૦ મુહૂર્ત પર્યન્ત ચંદ્ર સાથે ભોગ છે જેઓને તે 30-મુહૂર્તના ભોગવાળા... નકાભાગ- ચંદ્રના સમાન યોગવાળા. કહ્યું છે - આદ્ર, આશ્લેષા, સ્વાતિ, શતભિષા, અભિજિત, જ્યેષ્ઠા આ છ સમયોગવાળા છે. માત્ર ભરણીના સ્થાને લોકથી સૂત્રમાં અભિજિત્ કહેલ છે, તે
• સૂત્ર-૫૬૯ થી પ૩ર :[૫૬૯] અભિચંદ્ર કુલર ૬oo ધનુષ ઉંચા-ઉંચાઈથી હતા. [પpo] ચાતુરંગ ચક્રવર્તી રાજ ભરત છ લાખ પૂર્વ સુધી મહારાજ હતા.
[૫૧] પુરપાદાનિય પાW અરિહંતને દેવ-મનુષ્ય-અસુર યુકત પર્ષદાને વિશે અપરાજિત એવા ૬oo વાદી મુનિની સંપદા હતી.
વાસુપૂજ્ય અરિહંતે ૬૦૦ પુરુષો સાથે મુંડ થઈ યાવ4 દીક્ષા લીધી. ચંદ્રપ્રભ અરિહંત છ માસ સુધી છઠાસ્થપણે રહ્યા.
[૫૭] તેન્દ્રિય જીવોનો આરંભ ન કરનારને છ ભેદ સંચમ થાય. તે આ - પ્રાણમય ગણી વ્યક્ટ ન થય પ્રાણમય દુઃખથી જોડાય નહીં. જિલ્લામય સભ્યથી ભષ્ટ ન થાય. એ પ્રમાણે યાવતુ અમિય, જાણવું.
તેઇન્દ્રિય જીવોનો આરંભ કરનાર છ પ્રકારનો અસંયમ કરે છે. તે - પ્રાણમય સૌખ્યથી ભ્રષ્ટ થાય, પ્રાણમય દુઃખ સાથે જોડાય યાવ4 સ્પર્શમય દુઃખ સાથે જોડાય છે.
• વિવેચન-૫૬૯ થી પ૩ર :
[૫૬૯] સૂત્ર સુગમ છે. વિશેષ એ કે - અભિચંદ્ર આ અવસર્પિણીમાં ચોથા કુલકર થયા...
[૫૦] ત્રણ સમુદ્ર અને હિમવાનું પર્વતરૂપ ચાર અંત જેને છે તે ચાતુરંત પૃથ્વી, તેનો સ્વામી તે ચાતુરંત ચકવર્તી, તે છ લાખ પૂર્વ સુધી મહારાજા હતા.
[૫૧] જે સ્વીકારાય તે આદાનીય - ઉપાદેય પુરુષો મધ્યે આદાનીય તે પુરપાદાનીય... ચંદ્રપ્રભનો છાપર્યાયિ છ માસ કહ્યો છે. પરંતુ આવશ્યક નિયુકિતમાં આ પ્રકાપ્રભુનો પર્યાય છે, ચંદ્રપ્રભુનો તો ત્રણ માસ કહેલ છે. આ મતાંતર જાણવું.
[૫૨] છદાસ્ટ ઇન્દ્રિય ઉપયોગવાનું હોય, માટે ઇન્દ્રિયની સામીયરૂપ સંબંધથી તેઇન્દ્રિયને આશ્રિત સંયમ-અસંયમને બતાવે છે–
સૂસ સુગમ છે. વિશેષ એ કે - નાશ ન કરનારને, પ્રાણમય સૌખ્યથી - ગંધ ગ્રહણરૂપ સુખનો નાશ કરે છે... ગંધ ગ્રહણના અભાવરૂપ દુઃખથી સંયોગ ન કરનાર થાય છે. અહીં નાશ ન કરવું અને ન જોડવું તે અનાશ્રવરૂપ હોવાથી સંયમ છે. તેથી વિપરીત સંગ તે અસંયમ છે.
આ સંયમ-સંયમ પ્રરૂપણા મનુષ્યક્ષેત્રમાં જ હોય, માટે મનુષ્ય શોકમાં રહેલા અને છ સ્થાનક અવતાર વસ્તુની પ્રરૂપણાને કહે છે—
• સૂગ-૫૩ થી ૫૫ -
[૫૭] : (૧) જંબૂદ્વીપમાં છ આકર્મભૂમિ કહી છે, તે આ • હૈમવત, હૈરમ્યવત, હરિવર્ષ, રમ્યક્રવર્ષ, દેવકુ ઉત્તરકુર (૨) જંબૂદ્વીપમાં છ વર્ષોત્ર કહl છે - ભરત, ઐરાવત હૈમવત Öરશ્યad, હરિવર્ષ, રમ્યક્રવર્ષ. (3) જંબૂદ્વીપ છ વાઘિર પર્વો કહ્યા છે - લઘુહિમવત, મહાહિમવત, નિષધ, નીલવંત, રુકિમ, શિખરી. (૪) જંબૂદ્વીપમાં મેરુ દક્ષિણે છ ફૂટો કહ્યા છે - લઘુમવત, વૈશ્રમણ,
મતાંતર છે.
સમહોત્રની અપેક્ષાએ અર્ધ જ ક્ષેત્ર છે, જેઓને તે અપાઈફોગવાળા. હવે ક્ષેત્રવ કહે છે : પંદર મુહર્તવાળા. ચંદ્ર વડે ઉભયતઃ બંને ભાગથી સેવાય છે જે નબો તે ઉભય ભાગવાળા અર્થાત્ ચંદ્રને પૂર્વથી અને પાછળથી ભોગને પ્રાપ્ત થાય છે. એ પ્રમાણે લોકથી ગ્રંથમાં કહેલ છે. કહ્યું છે - ત્રણ ઉત્તરા, વિશાખા, પુનર્વસુ, રોહિણી ઉભયયોગવાળા છે.
બીજું અપાદ્ધ છે જેમાં તે હયપાઈ અર્થાત્ દોઢ ફોગ, ૪૫ મુહૂર્તવાળા છે. અન્ય દશ નમો પશ્ચિમચી યોગવાળા છે. પૂર્વભાગાદિ નક્ષત્રોના આ ગુણ છે - ઉક્ત ક્રમથી નક્ષત્ર સાથે યોગવાળો થઈ ચંદ્રમાં સુભિક્ષ કરનાર છે અને વિપરીતપણે જોડાયેલ ચંદ્રમા દભિક્ષાનો કરનાર છે. - ચંદ્ર વિશે કહ્યું કિંચિત્ શબ્દ કે વર્ણ સામ્યથી અભિચંદ્ર કુલકરનું સૂત્ર તથા તેના વંશજ ભરત અને પાર્શ્વનાથ સૂત્ર આદિ કથન કરે છે–
