Book Title: Vishva Tattva Prakash
Author(s): Vidyadhar Johrapurkar
Publisher: Jain Sanskruti Samrakshak Sangh
Catalog link: https://jainqq.org/explore/022461/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvarAja jaina granthamAlA-16 - zrI bhAvasena-vidya-viracita vizvatattvaprakAza sva. bra. jIvarAja gautamacandrajI :prakAzaka: jaina saMskRti saMrakSaka saMgha, zolApUra vi. saM. 2020] [kiM836 Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvarAja jaina granthamAlA, grantha 16 granthamAlA saMpAdaka pro. A. ne. upAdhye va pro. hIrAlAla jaina zrI-bhAvasena-vidya-viracita vizvatattvaprakAza AlocanAtmaka prastAvanA, jaina tArkika sAhityanAmaka vistRta nibaMdha, TippaNa, ityAdi sahita prathamavAra saMpAdita saMpAdaka prA. vidyAdhara joharApUrakara em .e., zrIgaca! saMskRta prAdhyApaka, zAsakIya mahAvidyAlaya, jAvarA (ma. pra.) prakAzaka gulAbacanda hirAcanda dozI jaina saMskRti saMrakSaka saMgha, solApUra. vIra ni. se. 2490] sana 1964 _ mUlya [vikrama saM. 2020 va Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzaka : gulAbacaMda hirAcaMda dozI, caina saMskRti saMrakSaka saMgha, solApUra sarvAdhikAra surakSita - mudraka : ga. vi. kelakara, M. A., B.T navIna samartha vidyAlayAcA samartha bhArata jhapakhAnA, 41 budhavAra, puNe 2. Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ JIVARAJA JAINA GRANTHAMALA No. 16 GENERAL EDITORS : Dr. A. N. UPADHYE & Dr. H. L. JAIN Dua vascna s VISVATATTVA-PRAKASA ( A Treatise on Logical Polemics ) Edited Authentically for the First time with an Introduction, Notes etc. By Dr. V. P. JOHRAPURKAR, M. A., Ph. D. Asst. Professor of Sanskrit, Govt. Degree College, Jaora. ( M. P. ) Published by GULABCHAND HIRACHAND DOSHI Jaina Samsksti Samraksaka Sangha Sholapur 1964 All Rights Reserved Price Hoy 500! Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ First Edition : 750 Copies Copies of this book can be had direct from Jaina Samsksti Samrakshaka Sangha, Santosha Bhavana, Phaltan Galli, Sholapur (India) Price Rs. 12 /- Per copy, exclusive of Postage jIvarAja jaina graMthamAlAkA paricaya solApUra nivAsI brahmacArI jIvarAja gautamacaMdajI dozI kaI varSoMse saMsArase udAsIna hokara dharmakAryameM apanI vRtti lagA rahe the / sana 1940 meM unakI yaha prabala icchA ho uThI ki apanI nyAyopArjita saMpattikA upayoga vizeSa rUpase dharma aura samAjakI unnati ke kAryameM kareM / tadanusAra unhoMne samasta dezakA paribhramaNa kara jaina vidvAnoMse sAkSAt aura likhita sammatiyAM isa bAtakI saMgraha kI ki kaunase kAryameM saMpattikA upayoga kiyA jAya / sphuTa matasaMcaya kara lene ke pazcAt san 1941 ke grISma kAlameM brahmacArIjIne tIrthakSetra gajapaMthA ( nAsika) ke zItala vAtAvaraNameM vidvAnoMkI / samAja ekatra kI aura UhApoha pUrvaka nirNayake lie ukta viSaya prastuta kiyaa| vidvatsammelanake phalasvarUpa brahmacArIjIne jaina saMskRti tathA 1 sAhityake samasta aMgoMke saMrakSaNa, uddhAra aura pracArake hetuse 'jaina saMskRti saMrakSaka saMgha' kI sthApanA kI aura usake lie 30000, tIsa hajArake dAnakI ghoSaNA kara dii| unakI parigrahanivRtti bar3hatI gaI aura san 1944 meM unhoMne lagabhaga 2,00,000, do lAkhakI apanI saMpUrNa saMpatti saMghako TrasTa rUpase arpaNa kara dI / isa taraha Apane apane sarvasvakA tyAga kara di. 16-1-57 ko atyanta sAvadhAnI aura samAdhAnase samAdhimaraNakI ArAdhanA kI / isI saMgha ke aMtargata 'jIvarAja jaina graMthamAlA 'kA saMcAlana ho rahA hai / prastuta graMtha isI graMthamAlAkA solahavA~ puSpa hai / Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizvatattvaprakAza sva. brahmacArI jIvarAja gautamacaMdajI dozI, saMsthApaka, jaina saMskRti saMrakSaka sagha, zolApura Page #7 -------------------------------------------------------------------------- Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukramaNikA M granthamAlA-saMpAdakIya ( aMgrejI) aMgrejI prastAvanA AcArya bhAvasena kA samAdhilekhacitra prastAvanA 1-112 1.21 granthakAra tathA grantha 1. lekhakakA paricaya; 2. lekhaka ke anya grantha; 3. samaya-vicAra; 4. grantha kA nAma: 5. granyazailI%B 6. sampAdana-sAmagrI; 7. anuvAdazailI; 8. pramukha viSaya; 9. lekhaka dvArA upayukta sAmagrI; 10. aitihAsika mUlyAMkana. .. jaina tArkika sAhitya 22-112 1. prAstAvika; 2. tArkika paramparA kA udgama; 3. mahAvIra tathA unakA samaya; 4. dvAdazAMga zruta meM tArkika bhAga; 5. Agama kI paramparA; 6. vartamAna Agama meM tArkika bhAga; 7. bhadrabAhu; 8. kundakunda; 9. umAsvAti; '10. samantabhadra; 11, siddhasena; 12. zrIdatta; 13. pUjyapAda devanaMdi; 14. vajranandi; 15. malavAdI; 16. ajitayazas ; 17. pAtrakesarI; - 18., zivArya; 19. siMhapari; 20.akalaMka; 21.haribhadra; 22. malavAdI (dvitIya); 23. sanmati (sumati); Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (6) 24. vAdIbhasiMha; 25. prabhAcandra; 26. kumAranandi; 27. zAkaTAyana; 28. vasunandi, 29. vidyAnanda 30. mANikyanandi; 31. siddharSi; 32. anantakorti; 33. somadevaH 34. anantavIrya; 35. abhayadeva;36. vAdirAja; 37 prabhAcandra; 38. devasena; 39. mAiladhavala; 40. jinezvara; 41. zAntisari; 42. anantavIrya (dvitIya); 43. candraprabha; 44. municandra; 45. zrIcandra; 46. devasUri; 47. hemacandra; 48. devabhadra ; 49. yazodeva; 50. candrasena; 51. rAmacandra; 52. ratnaprabha; 53. devabhadra (dvitIya), 54. paramAnanda; 55. mahAsena; 56. ajitasena; 57. cArukIrti; 58. abhayacandra; 59. AzAdhara; 60. samantabhadra ( dvitIya ); 61. bhAvasena; 62. naracandra; 63. abhayatilaka; 64. maliSeNa; 65. somatilaka; 66. rAjazekhara; 67. jJAnacandra; 68. jayasiMha; 69. dharmabhUSaNa; 70. merutuMga; 71. guNaratna; 72. bhuvanasuMdara; 73. ratnamaNDana; 74. jinasUra; 75. sAghuvijaya; 76. siddhAntasAra; 77. zubhacandra; 78. vinayavijaya; 79. padmasundara, 80 vijayavimala; 81. rAjamala; 82. padmasAgara; 83. zubhavijaya; 84. bhAvavijaya; 85. yazovijaya; 86. bhAvaprabha; 87. yazasvat-sAgara; 88. nareMdrasena; 89, vimaladAsa; 90. bhojasAgara; 91. kSamAkalyANa; 92. anya lekhaka; 93. anya viSayoM ke graMthoM meM tArkika aMza; 94. khaNDanamaNDanAtmaka sAhitya; 95. dezI bhASAoM meM tArkika sAhitya; 96.. Adhunika pravRttiyAM; 97. tArkika sAhitya ke itihAsa ke prayatna; 98. tArkika sAhitya kA yugavibhAga; 99. upasaMhAra; 100 RNanirdeza. Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1.306 .... Mr.V mUlamantha aura sArAnuvAda 1 cArvAka pUrvapakSa-jIva kI nityatAmeM anumAnoM kA abhAva 2 bIvako nityatAmeM AgamakA abhAva 3 cArvAkasaMmata jIvasvarUpa ... 4 jIva kI anityatA kA khaMDana ... 5 jIva kI nityatA kA samarthana 6 jIva dehAtmaka nahI 7 jIva deha kA kArya nahIM 8 jIva deha kA guNa nahI 9 punarjanma kA samarthana 10 adRSTa kA svarUpa 11 adRSTa kA samarthana 12 jIva ke astitva ke pramANa 13 sarvajJa kA astitva 14 sarvaza ke khaMDana kA vicAra 15 sarvajJa ke astitva ke pramANa 16 kevalAnvayI anumAna 17 sarvazasAdhaka anumAna 18 adRSTa pratyakSadvArA jJAta hotA hai... 19 sarvasAdhaka anumAna kI nirdoSatA 20 gata kArya nahI 21 IzvaraviSayaka anumAnoM ke doSa ... 22 Izvara ke zarIra kA vicAra 23 adRSTa IzvarAdhIna nahI 24 sRSTi-saMhAra kA khaMDana 25 saSTi nitya hai ... 26 Izvara khaMDana kA upasaMhAra ... 27 sarvajJasiddhikA upasaMhAra :::::::::::::::::::::::::: 20 yA . Mmx. mr vodww. me mm . Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (4) 22023920. 102 28 veda apauruSeya nahI 29 vedakartA ke sUcaka vaidika vAkya ... 30 veda bahusaMmata nahIM 31 veda sadoSa hai. 32 veda pauruSeya hai 33 zabda nitya nahI 34 vedoM ke viSaya bAdhita haiM / 35 veda hiMsA ke upadezaka hai ... 36 veda svataH pramANa nahI 37 prAmANya ke jJAna kA vicAra 38 jJAna svasaMvedya hai 39 mAdhyamika zUnyavAda kA khaMDana ... 40 yogAcAra vijJAnAdvaita kA khaMDana... . 41 bhramaviSayaka prAbhAkara matakA khaMDana 42 bhramaviSayaka anya matoM kA khaMDana 43 bhramaviSayaka vedAnta mata kA khaMDana 44 prapaMca satya hai .. 45 prapaMca mithyA nahI 149 46 brahma sAkSAtkAra kA vicAra 154 47 advaitavAda kA khaMDana 48 kSetroM ke bheda kA samarthana ... 162 49 pratibiMbavAda kA khaMDana, 166 50 AtmA aneka haiM ... 51 pratyeka zarIra meM pRthak jIva hai ... ': 174 52 AtmA ekahI nahI 178 53 bheda avidyAjanita nahI 54 pramANa prameya bhedakA samarthana ... 55 vedAnta mata meM pramAtA kA svarUpa... 56 AtmA sarvagata nahI .... . 57 sarvagata AtmA saMsArI nahI hogI ....... / 58 mana vyApaka nahI ... ...... ..... : 100 158 169 Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 204 ...208 212 214 . ::::: 215 221 . 222 224 226 . . pAnI . 230... . 232 sh ss sm :..59 AtmA asarvagata hai 10 AtmA aNu AkArakA nahI .... .61 sAmAnya sarvagata nahI, 62 sAmAnya va samavAya nitya nahI 63 prAbhAkarasaMmata samavAya 64 samavAya kA khaMDana 65 saMkhyAdi guNoM kA khaMDana 66 paudgalikatva 67 iMdriyoM kA svarUpa 68 cakSu prApyakArI nahI 69 saMnikarSa kA khaMDana 70 dizA dravya naho... 71 vaizeSika mata ke khaMDana kA upasaMhAra 72 vaizeSika mata meM mukti 73 pratyakSa pramANa kA lakSaNa 74 anya pramANoM kA vicAra - ... 75 nyAyamata kI padArtha gaNanA 76 tIna yogoM kA vicAra 77 aMdhakAra dravya hai 78 zakti kA astitva 79 vaidika karma kA niSedha 80 sAMkhya mata kI sRSTi prakriyA 81 mahat Adi kA khaMDana . 82 prakRtike astitva kA khaMDana .83 satkAryavAda kA khaMDana 84 zakti aura vyakti 85 sAMkhya mata meM mukti 86 kSaNikavAda kA khaMDana 87 pratyabhijJA pramANa 88 pAMca skaMdhoM kA vicAra 89 nirvikalpa pratyakSakA khaMDana >>30m 245 249 252 254 257 :::::::::::::::::::: :::::::::::: 263 267 271 . . 276 280 285 290 293 298 Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 90 bauddha mata meM nirvANa mArga 91 bauddha nirvANa mArga kA khaMDana 92 upasaMhAra TippaNa granthakAra kI prazasti pratilekhaka kI prazasti pariziSTa (10) granthakArakRta padya tathA uddharaNasUcI mUlagranthagata vizeSa nAmasUcI . mUlagranthagata vAdinAmasUcI prastAvanA saMdarbhasUcI zuddhipatra. TippaNa pariziSTa - hummaca prati ke pAThAntara lipikRta prazasti ... .... ... 98.0 ... ... ... ... .... .... 301 204 306 307 308 309 - 343 344-361 362 363-371 363 369 370 371 Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ GENERAL EDITORS' PREFACE Bhavasena-Traividya belongs to Mulasamgha & Senagana He is well-known as a triumphant disputant. He bears thetitle Traividya which indicates his proficiency in Vyakarana, Nyaya and Siddhanta. He is to be assigned to the latter half of the thirteenth century A. D. Of his nine or ten works, so far known to us, seven or eight deal with logic-cum-nyaya and two with grammar. It appears that he planned to write an exhaustive treatise, the Visvatattva-prakasa-moksasastra obviously an elaborate exposition of the problems and topics connected with the Moksasastra which is another name of the Tattvartha-Sutra of: Umasvati. The present work styled in this edition as Visvatattva-Prakasah is only the first Pariccheda of it. Whether the work was completed by the author or not is not known. This Pariccheda is called asesa-paramata-tattvavicara; and it presents a critical and polemic review of the Carvaka system with respect to the nature of Jiva, of the Mimamsa school with regard to the Sarvajna doctrine, of the Nyaya system with reference to the theory of creation, of the Vedic systems which accept Veda as a self-evident authority,of the Samkhya system in the context of the nature of Purusa and Prakrti, and of Buddhism with regard to its Ksanikavada. It is evident that Bhavasena, well-read as he is in various branches of learning, launches an attack against the various schools, both Vedic and non-Vedic, criticising their views mainly from the Jaina points of view. His exposition is helpful to a critical student of Indian philosophy while studying in what respects Jainism and other systems differ in some of these doctrines. If at all Bhavasena wrote the subsequent sections of this work, it is quite possible that he might have devoted 11 Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (12) them to a substantial exposition of various doctrines of Jainism in the manner of Hemacandra in bis Anyayogavyavacchedika, on which the exhaustive commentary, the Syadvadamanjari of Mallisena, is well-known. Dr. V. P. Johrapurkar has neatly edited this work; he has discussed all about the author and his works in his Introduction; and he has explained the contents of the text in his Hindi Saranuvada and Tippana. During the last twenty-five years, through the studious efforts of a band of scholars, many of the Jaina Nyaya works have come to light. We have now reached a stage in our studies when S. C. VIDYABHUSHANA's resume of Jaina Nyaya works in his History of Indian Logic can be fruitfully revised. It is nearly possible for us now to estimate how eminent authors like Siddhasena, Akalanka, Haribhadra, Vidyananda, Prabhacandra, Vadideva and others have enriched the heritage of Indian Nyaya literature. In this context we would like to draw the attention of scholars to Dr. JOHRAPURKAR'S Hindi Introduction to this edition, especially the second section, Jaina Tarkika Sahitya, pp. 22:ff. Here is a concise and well-documented review of the wide range of Jaina Nyaya literature from the Agama period to the present day. He has enumerated the various authors and given short details about their works with special attention to chronological problems and bibliographic references. In fact, this section should serve as a basic, brief history of Jaina Nyaya literature. It is quite possible that one differs from the Editor's views here and there. For instance, it is difficult to accept the editor's suggestion that all the dates given in the Darasanasata of Devasena (p. 49 ) are those of the Saka era contrary to the view of the author himself. It is hoped that scholars interested in Jaina Nyaya literature would discuss these Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (13 ; minor details so that in the long run most of the facts will emerge in a clearer perspective. Our sincere thanks are due to Dr. V. P. JOHRAPURKAR who placed this valuable edition of the Visvatattva-Prakasa at our disposal for publication. It is hoped that the, would bring to light other unpublished works of Bhavasena, of the Mss. (now in Germany ) of which we have been able to secure the microfilm copies. The General Editors record their sense of gratitude to the members of the Trust Committee and Prabandhasamiti of the Sangha for their active interest in the progress of the Jivaraja Jaina Granthamala. The president of the Trust Committee, Shriman GULABCHAND HIRACHANDAJI, evinces a keen interest in all the publications. Shriman MANIKCHAND VIRCHANDAJI readily comes to our rescue in solving our difficulties of paper-supply and printing arrangements. Shriman WALCHAND DEVCHANDJI ever stands by us in all our reasonable plans and pursuits. The publications of the Jivaraja Jaina Granthamala have won approbation in the learned world; and naturally, we feel like recording our sincere thanks to the willing and accommodative cooperation of the editors and authors and to the enlightened generosity of the authorities of the Granthamala. Sholapur 23-6-1963 A. N. UPADHYB H. L. JAIN : - Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ INTRODUCTION [ Summary of the first part of Hindi Prastavana) Bhavasena Traividya is one of the little known scholars of medicaval period. According to the 'nisidbi' stone-inscription found at Amarapuram (Dist. Anantapur, Andhra ), be was a pontiff of Senagana, a branch of Mulasamgha. His -epithet ''Traividya ' denotes proficiency in three branches of classical studies, Logic, Grammar and Jain Canon.:He styles himself as ' Vadigirivajra '-a thunderbolt for the mountainlike disputants. Ten works of Bhavasena are known to us:(1) Visvatativaprakasa Moksasastra ( the present work is the first chapter of this book ), (2) Pramaprameya ( this is the first chapter of Siddhantasara Moksasastra ), (3) Siddhantasara ( probably a continuation of No. 2 ), (4) Nyayasuryavali (consisting of five chapters of Moksasastra), (5) Bhuktimuktivichara, (6) NyayaDipika,(7) Kathavichara, (8) Saptapadarthitika, (9) Kitantra Rupamala,(10) Sakatayana Vyakarana Tika. Out of these only one (No. 9) has been published upto this time and the present work is the second to see the light of the day. Bhavasena flourished in the latter half of the thirteenth -century. He compares Turuskasastra with the Vedas and *says that both of them are honoured by many.' This is possible after circa 1250 A. D. when about half of India was conquered by' Turuskas', i. e., Muslims. Manuscripts of one of his works the Katantra Rupamala, are dated in 1383 and 1367 A. D. As noted above, the present work is the first chapter of Visvatattoaprakasa-Moksasastra. In this, the author discusses the tenets of eight philosophical systems: Charvaka, Vedanta, Nyaya, Vaisesika, Mimamsa of Bhatta (Kumarila) and Prabhakara, Samkhya and Bauddha. Main topics of discussion include the following:-(1) Eternal nature of soul and its separate existence from the body, (2) Existence of an omniscient person and authenticity of his teaching (3) Existence of a God.creater 14 Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (15) of the world, (4) Eternal nature of the Vedas and their authenticity,(5) Validity of true knowledge, (6) Nature of error, (7) Theory of monism, existence of Brahman and nature of Maya (8) Enumeration of substances according to Vaisesika system and Nyaya system, (9) Nature of darkness and Sakti, (10) Nature of Prakrti and Purusa; and (11) Bauddha doctrines of momentary existence, five Skandhas and the eight-fold path of salvation. Bhavasena quotes from numerous Jain and non-Jain works. Prominent among these are the following-Tattvartha Sutra of Umasvati, Aptamimamsa of Samantabhadra, Samadhitantra of Pujyapada, Siddhivinischaya of Akalanka, Syadvadasiddhi of Vadibhasimha, Pariksamukha of Manikyanandin, Gommatasara of Nemichandra and Svarupasambodhana of Mahasena. The non-Jain works quoted include the following: Rgveda, various Upanisads, Apastamba Srautasutra, YajnavaIkya Smrti, Mahabharata, Matsyapurana Samkhyakarika, Nyayasutra, Nyayasara, Prasastapadabhasya, Vyomasiva's commentary on it, Slokavartika of Kumarila, Prakaranapanchika of Salikanatha, Brahmasiddhi of Mandanamisra, Istasiddhi of Vimuktatman, Madhyamikakarika of Nagarjuna, Vijnaptimatratasiddhi of Vasubandhu, Pramanavartika of Dharmakirti, and Tattvasamgraha of Santaraksita. Special mention may be made here of a reference to three Carvaka scholars-Purandara, Udbhata and Aviddhakarna. Detailed references to all these works and authors can be found in the Appendix. The present edition is based on a paper MS of Karanja Bhandara dated in 1615 A. D. Variant readings of another MS of Humcha Bhandara are given in an Appendix. This MS is dated in 1445 A. D. This is the first philosophical work of Bhavasena coming to light. We hope to edit some more works from his pen in the near future. Page #19 -------------------------------------------------------------------------- Page #20 -------------------------------------------------------------------------- Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizvatattvaprakAza AcArya bhAvasenakA samAdhilekha citra Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAva nA granthakAra tathA grantha 1. lekhaka kA paricaya " zrImUla saMgha senagaNada vAdi girivajradaMDamappa bhAvasetraividyacakravartiya niSidhiH / / " Andhra pradeza ke anantapura jile meM amarApuram grAma ke nikaTa eka samAdhilekha meM uparyukta vAkya aMkita hai / isa kI sUcanA purAtatvavibhAga ko sana 1917 meM milI thI / kintu anya vivaraNa ke abhAva se isa meM ullikhita AcArya bhAvasena kA nAma upekSita hI rahA / sana 1954 meM jayapura ke vIra pustaka bhaMDAra ne bhAvasenakRta kAtantrarUpamAlA yaha grantha prakAzita kiyA / kintu isa meM grantha kA sirpha mUla pATha hai, prastAvanA athavA grantha yA granthakAra ke bAre meM koI vivaraNa nahI diyA hai / ataH prastuta grantha ke sampAdana ke samaya bhAvasena ke viSaya meM jo jAnakArI hameM prApta huI use yahAM kucha vistAra se prastuta karate haiM / uparyukta lekha ke anusAra bhAvasena malasaMgha-senagaNa ke AcArya the / senagaNa kI eka paTTAvalI meM una kA ullekha milatA hai, yathA1 paramazadvabrahmasvarUpa trividyAdhipaparavAdiparvatavara daMDa zrIbhAvasenabhaTTArakANAm // ( jaina siddhAnta bhAskara varSa 1 pR. 38 ) 2 isa ke dAdiparvatacara tathA zabdabrahmasvarUpa ina vizeSaNoM se spaSTa hai ki yaha prastuta lekhaka kA hI varNana hai / durbhAgya se isa paTTAvalI meM AcAryoM kA krama avyavasthita hai / isa meM bhAvasena ke pahale mahAvIra 1) isa lekha kA citra prAcIna lipivikAryAlaya, uTakamaMDa se prApta huA hai / lekha kA vAcana isI kAryAlaya ke sahAyaka lipivid zrI. rittI ke sahayoga se prApta huA hai / 2) senagaNa kI eka zAkhA kAraMjA nagara meM 15 vIM sadI meM sthApita huI thI / vahIM ke bhaTTAraka chatrasena ke samaya 17 vIM sadI ke anta meM yaha paTTAvalI likhI gaI thI / Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizvatattvaprakAzaH tathA bAda meM ariSTanemi AcArya kA varNana hai tathA aMgajJAnI AcAryoM ke bAda dasaveM kramAMka para ina kA varNana hai / isa krama se dekhA jAya to ina kA samaya pAMcavoM sadI hogA jo spaSTataH avizvasanIya hai / yaha paTTAvalI 17 vIM sadI ke antima bhAga meM likhI gaI hai ataH usa ke lekhaka ko AcAryoM ke samayakrama ke bAre meM sahI jAnakArI na ho to Azcarya nahI / kintu usa samaya bhI senagaNa ke purAtana AcAryoM meM bhAvasena kA. antarbhAva hotA thA yaha isa se spaSTa hotA hai| uparyukta samAdhilekha meM bhAvasena ko vAdigirivajradaMDa-bAdIrUpI parvatoM ke lie vajra ke samAna--yaha vizeSaNa diyA hai| isa se milate julate vizeSaNa - vAdiparvatava jin tathA paravAdigirisurezvara kAtantra rUpamAlA, pramAprameya tathA prastuta grantha kI puSpikAoM meM bhI pAye jAte haiN| dArzanika vAdoM meM lekhaka kI nipuNatA prastuta grantha se hI spaSTa hai / vAda ke vibhinna aMgoM ke viSaya meM kathAvicAra nAmaka svatantra grantha bhI unhoM ne likhA thaa| ataH vAdiyoM meM zreSTha yaha una kA vizeSaNa sArthakahI hai| uparyukta lekha tathA granthapuSpikAoM meM bhAvasena ko traividya (trividya. vidyadeva athavA traividyacakravartI ) yaha vizeSaNa bhI diyA hai| jaina AcAryoM meM zabdAgama (vyAkaraNa), takaNaMgama (darzana) tathA paramAgama (siddhAnta) ina tIna vidyAoM meM nipuNa vyaktiyoM ko vidya yaha upAdhi dI jAtI thii| isa ke udAharaNa dasavIM sadI se terahavIM sadI taka prApta hue hai (jaina zilAlekha saMgraha bhA, 2 pR. 188, 294, 337 tathA bhA. 3 pR. 62, 98, 207, 245, 350) / tarka aura vyAkaraNa 1) isa kA vivaraNa Age diyA hai| 2) zravaNabelagola ke sana 1115 ke lekha meM meghacandra traividya kA varNana isa prakAra hai-siddhAnte jinavIrasenasadRzaH zAsyAbjabhAbhAskaraH, SaTatarkeSvakalaMkadevavibudhaH sAkSAdayaM bhuutle| sarvavyAkaraNe vipazcidadhipaH zrIpUjyapAdaH svayaM, vidyottamameghacandramunipo vAdImapaMcAnanaH / / (jaina zi. saM. bhA. 1 pR. 62.) yalladahalli ke sana 1154 ke lekha meM traividya narendrakIrti kA varNana isa prakAra hai-tarkavyAkaraNasiddhAntAmburuhavanadinakararumenisida zrImannarendrakIrtitraividyadevar / (jaina zi. saM. bhA. 3, pR. 62). 3) vaidika paramparA meM tIna vedoM ke jJAtA brAhmaNa traividya kahalAte the| M Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA meM bhAvasena kI nipuNatA una ke granthoM se hI spaSTa hai / Agama meM bhI ve pravINa rahe hoMge / ataH una kI traividya upAdhi sArthaka hI hai| isa grantha ke anta meM dasa padyoM kI prazasti hai jo sambhavataH lekhaka ke kisI ziSya ne likhI hai / isa ke pAMcaveM padya meM vaidyaka, kavitra, saMgIta tathA nATaka meM bhI bhAvasena kI nipuNatA kA ullekha hai| anya padyoM meM abhinava vidhi, vratIndra, munipa, vAdIbhakesarI ina vizeSaNoM dvArA una kI prazaMsA kI hai / isa prazasti ke tIna padya kanaDa bhASA meM haiM / uparyukta samAdhilekha bhI kannaDa meM hI hai / ataH bhAvasena kA nivAsasthAna karNATaka pradeza thA yaha spaSTa hai / 1 -- upasaMhAra ke eka padya meM lekhaka ne kahA hai ki ve durbala ke prati anukampA, samAna ke prati sojanya evaM zreSTha ke prati sammAna kI bhAvanA rakhate haiM / apanI buddhi ke garva se uddhata ho kara jo spardhA karate haiM una ke garva ko dUra karane ke lie hI unhoMne yaha grantharacanA kI hai| jaina AcAryaparamparA meM bhAvasena nAma ke do anya vidvAna bhI hue haiM, ina kA prastuta granyakartA se bhama nahI karanA cAhie / ina meM pahale bhAvasena kASThAsaMgha-lADavAgaDa gaccha ke AcArya the / ye gopasena ke ziSya tathA jayasena ke guru the| jayasena ne sana 999 meM sakalIkarahATaka nagara meM ( vartamAna ka-hADa, mahArASTra ) dharmaratnAkara nAmaka saMskRta grantha likhA thA / ataH ina bhAvasena kA samaya dasavIM sadI kA uttarArdha hai| dUsare bhAvasena kASTAsaMgha-mAthuragaccha ke AcArya the| ye dharmasena ke ziSya tathA sahasrakIrti ke guru ye / sahasrakIrti ke ziSya guNakIrti ke ullekha gvAliyara pradeza meM sana 1412 se 1417 taka prApta hue haiN| ataH ina bhAvasena kA samaya caudahavI sadI kA uttarArdha hai / 2 prastuta granthakartA kI paramparA, samaya tathA pradeza ina donoM AcAryoM se bhinna haiM yaha uparyukta vivaraNa se spaSTa hai| 1) samAdhi lekha kA sthAna amarApuram isa samaya Andhra meM haiM / kintu vahAM ke adhikAMza zilAlekha kannaDa meM haiN| purAtana samaya meM yaha kannaDa pradeza meM ho thaa| karNATaka meM senagaNa ke do maTha hosUra tathA narasiMharAjapura meM aba bhI vidyamAna haiN| 2) ina donoM AcAryo kI guruziSyaparamparA kA vivaraNa hama ne 'bhaTTAraka sampradAya' meM diyA hai (dekhie pR. 239 tathA 258) / 3) prastuta granthakartA ke samaya kA vivaraNa Age diyA hai| Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 vizvatattvaprakAzaH 2. lekhaka ke anya grantha prastuta vizvatattvaprakAza ke atirikta bhAvasena ke nau grantha jJAta haiM / ina meM sAta tarkaviSayaka tathA do vyAkaraNaviSayaka haiM / ina kA paricaya isa prakAra hai - pramAprameya - isa grantha kI hastalikhita prati hummaca ke zrIdevendrakIrti granthabhAMDAra meM hai / isa kA Arambha tathA anta isa prakAra hai - (A.) vardhamAnaM surarAjyapUjyaM sAkSAtkRtA zeSapadArthatattvam / saukhyAkaraM muktipatiM praNamya pramAprabheyaM prakaTaM pravakSye || (a.) iti paravAdi girisurezvara zrImadbhAvasenatrai vidyadeva viracite siddhAntasAre mokSazAstre pramANanirUpaNaH prathamaH paricchedaH 1 // isa se jJAta hotA hai ki yaha siddhAntasAra - mokSazAstra kA pahalA prakaraNa hai / sambhavataH agale prakaraNa meM prameya viSaya kI carcA karane kA lekhaka kA vicAra rahA hogA / hama Age batalAyeMge ki prastuta grantha vizvatattvaprakAza bhI isI taraha eka baDe grantha kA pahalA prakaraNa mAtra hai / lekhaka ne ina donoM granthoM ko adhUrA nahI choDA hogA / ataH ina ke uttarAdhoM kI khoja Avazyaka hai / kathAvicAra- - prastuta grantha meM lekhaka ne tIna sthAnoM para isa grantha kA ullekha kiyA hai (pR. 93, 243 tathA 248) / isa meM dArzanika vAdoM se sambandhita sabhI viSayoM kA - vAda, jalpa, vitaNDA, hetvAbhAsa, chala, jAti, nigrahasthAna Adi kA vistRta vicAra kiyA hai aisA ina ullekhoM se pratIta hotA hai / isa kI hastalikhita pratiyoM kA koI vivaraNa prApta nahI huA / - zAkaTAyanavyAkaraNaTIkA - isa grantha kA ullekha madhyaprAnta - hastalikhita granthasUcI kI prastAvanA meM DA. hIrAlAla jaina ne kiyA hai (pR. 25 ) / sambhavataH isI ke AdhArapara jaina sAhitya aura itihAsa 1) zrImAn ke. bhujabala zAstrI se yaha pratiparicaya prApta huA hai| prati meM 7 patra pratipatra 12 paMkti evaM pratipaMkti 146 akSara haiM / Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA (pR. 155 ) meM paM. nAthUrAma premI ne tathA jinaratnakoza (pR. 377) meM zrI. velaNakara ne bhI isa kA ullekha kiyA hai / kintu isa kI hastalikhita yA mudrita pratiyoM kA koI saMketa nahI milA / kAtantrarUpamAlA--kAtantravyAkaraNa ke sUtroM ke anusAra zabdarUpoM kI siddhi kA isa grantha meM varNana hai / isa ke prathama sandarbha meM 574 sUtroM dvArA sandhi, nAma, samAsa tathA taddhita kA varNana hai evaM dUsare sandarbha meM 809 sUtroM dvArA tiGanta va kRdanta kA varNana hai / sandarbhoM ke anta meM lekhaka ne apanA nAmollekha ' bhAvasena trividyena vAdiparvatavariNA / kRtAyAM rUpamAlAyAM kRdantaH paryapUryata || ' isa prakAra kiyA hai / mUla vyAkaraNa kA nAma kaumAra vyAkaraNa bhI hai / lekhaka kA kathana hai ki bhagavAna RSabhadeva ne brAhmI kumArI ke lie isa kI racanA kI ataH yaha nAma paDA / kintu lekhaka ne hI isa vyAkaraNa ko zArvavarmika ( zarvavarmAkRta ) yaha vizeSaNa bhI diyA hai / zabdarUpoM ke udAharaNoM meM akalaMka svAmI (pR. 11 ) tathA vyAghrabhUti AcArya (pR. 66 ) kA ullekha hai / yaha grantha zrI. bhaMvaralAla nyAyatIrtha ne mudrita kiyA hai tathA vIrapustakabhaMDAra, jayapura ne 1954 meM ise prakAzita kiyA hai / isa kI hastalikhita pratiyAM sana 1367 se prApta hotI haiM yaha Age batAyA hI hai / - nyAyasUryAvalI -- isa kI prati sTrAsabarga (jarmanI) ke saMgrahAlaya meM hai / isa ke varNana se patA calatA hai ki isa meM mokSazAstra ke pAMca pariccheda haiM / ( viennA orienTala jarnala 1897 pR. 305 ) bhuktimuktivicAra - isa kI prati bhI uparyukta saMgrahAlaya meM hI hai / (uparyukta patrikA pR. 308) nAma se anumAna hotA hai ki isa meM strImukti tathA kevalibhukti kI carcA hogI ' / siddhAntasAra - jinaratnakoza ke varNanAnusAra yaha grantha mUDabidrI ke maTha meM hai tathA isa kA vistara 700 zlokoM jitanA hai / kintu 1) sUcita karate hue harSa hotA hai ki ina do granthoM kI pratiyoM ke sUkSma citra ( mAikro philma ) pro. AlsDorpha kI kRpAse, DaoN. upAdhye ko prApta ho gaye haiM / inake yathAsaMbhava upayoga kA prayatna zIghra hI kiyA jAyagA / Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizvatattvaprakAzaH zrI bhujabala zAstrI ke patra se jJAta hotA hai ki isa samaya mUDabidrI maTha meM ukta grantha nahI hai / pahale pramAprameya ke paricaya meM batAyA hai ki vaha siddhAntasAra mokSazAstra kA pahalA bhAga hai / mUDabidrI kI yaha prati pramAprabheya kI hI hai yA agale bhAga kI hai yaha jAnanA sambhava nahI huA / nyAyadIpikA - isa kA ullekha luI rAisa dvArA saMpAdita maisUra va kurga kI hastalikhita sUcI ( pR. 306 ) meM hai / yaha prati hama dekha nahI sake ataH yaha dharmabhUSaNakRta nyAyadIpikA kI hI prati hai yA usI nAma kA svatantra grantha hai yaha kahanA sambhava nahI hai / saptapadArthAMTIkA - isa kA ullekha pATana ke hastalikhitoM kI sUcI kI prastAvanA (pR. 44 ) meM milA / isa kA anyavivaraNa prApta nahI ho sakA / vaizeSika darzana ke vidvAna zivAditya kA saptapadArthI nAmaka grantha prasiddha ho cukA hai / ho sakatA hai ki bhAvasena kI yaha 1 kRti usI kI TIkA ho / zivAditya kA samaya bhI bhAvasena se pahale kA thA yaha sunizcita hai / 3. samaya- vicAra bhAvasena ne apane kisI grantha meM samaya nirdeza nahI kiyA hai / ataH isa viSaya meM kucha vicAra apekSita hai / prastuta grantha kI eka hastalikhita prati zaka 1367 = sana 1445 kI hai / ina ke dUsare grantha kAtantrarUpamAlA kI eka prati zaka 1305 = sana eka prati zaka 1289 = sana 1367 kI hai sana 1367 se pahale sunizcita hai / lekhaka ne meM pUrva pakSa ke taura para bhAsarvajJakRta nyAyasAra ke / kaI vAkya uddhRta kiye hai - yaha grantha dasavIM sadI kA hai / vedAnta darzana ke vicAra meM lekhaka ne vimuktAtma kI iSTasiddhi kA ullekha kiyA hai tathA AtmA ke aNu - AkAra kI carcA meM rAmAnuja ke vicAra upasthita kiye haiM5 - ina donoM - 1383 tathA dUsarI ataH una kA samaya nyAyadarzana kI carcA 1) dekhie Age sampAdana sAmagrI meM hummaca prati kA vivaraNa 2) kannaDaprAntIya tADapatrIya granthasUcI pR. 104. 3) dekhie- mUlagrantha pR. 239-40 tathA tatsaMbaMdhI TippaNa, 4) mUla pR. 138. 5) mUla. pR. 204. Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA kA samaya 12 vIM sadI hai| veda prAmANya kI carcA meM lekhaka ne turuSkazAstra ko bahujanasammata kahA hai tathA vedoM ke hiMsAupadeza kI tulanA turuSkazAstra se kI hai| turaSkazAstra se yahAM muslimazAstra se tAtparya hai yaha spaSTa hI hai| uttara bhArata meM muslima sattA kA vyApaka prasAra sana 1192 se 1210 taka huA tathA sulatAna ilatutamaza ke samaya sana 1210se1236 taka yaha sattA dRDhamUla huI (dakSiNa bhArata meM muslima sattA kA vistAra isa se eka sadI bAda alAuddIna khalajI ke samaya huaa)| ataH turuSkazAstra ko bahusammata kahanA terahavIM sadI ke madhya ke pahale sambhava pratIta nahI hotA / isa taraha bhAvasena ke samaya kI pUrvAvadhi sthUlataH sana 1250 kahI jA sakatI hai / sana 1250 se 1367 taka kI ina maryAdAoM ko aura adhika saMkucita karane ke do sAdhana haiN| eka to yaha ki lekhaka ne terahavIM sadI ke antima caraNa ke naiyAyika vidvAna kezavamizra kI tarkabhASA kA koI upayoga nahI kiyA hai / ataH ve kezavamizra ke kiMcita pUrva ke athavA samakAlIna hone cAhie / dUsarA sAdhana yaha hai ki lekhaka ke samAdhilekha kI lipi caudahavIM sadI kI apekSA terahavIM sadI ke adhika anukUla hai / ataH bhAvasena kA samaya prAyaH nirbAdha rUpa se terahavIM sadI kA uttarArdha (sthUlataH 1250 se 1300) nizcita hotA hai| 4. grantha kA nAma isa grantha kI puSpikA meM isa kA nAma * vizvatattvaprakAza mokSazAstra : isa prakAra diyA hai tathA yaha ' azeSaparamatatattva vicAra' usa kA pahalA pariccheda hai aisI sUcanA dI hai| zAyada agale pariccheda meM svamata kA samarthana karane kI lekhaka kI icchA thI kintu vaha bhAga likhA gayA yA nahI yaha nizcita nahI hai| mokSazAstra yaha nAma 1) mUla pR. 80; 2) mUla pR.98. 3) isa ke sthAna meM unhoM ne dasavIM sadI ke nyAyasAra kA upayoga kiyA hai yaha Upara batAyA ho hai| kezava mizra ne pramANa kA 'pramAkaraNaM pramANam' yaha lakSaNa diyA hai isa kA khaNDana prathamataH dharmabhUSaNa kI nyAyadIpikA meM prApta hotA hai| 4) yaha mata hameM uTakamaMDasthita prAcIna lipivid kAryAlaya ke sahAyaka lipivida zrI. rittI se prApta huaa| vahAM ke upapramukha DaoN. gai ne bhI isa kI puSTi kI hai| Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizvatattvaprakAzaH umAsvAti AcAryake tattvArthasUtra ko bhI diyA gayA hai isa meM bhrama na ho isalie sUcIpatroM tathA hastalikhitoM meM prastuta grantha ko sirpha 'vizvatattvaprakAza' kahA gayA hai ( hamAre mukhya hastalikhita ke samAsoM meM 'vizvatattvaprakAzikA' yaha nAma aMkita hai)| hama ne bhI yahI nAma ucita samajhA hai / pUjyapAda AcArya ne, sarvArthasiddhi vRtti ke maMgalAcaraNa meM mokSamArga ke upadezaka tIrthaMkara ko vizvatattvoM kA jJAtA kahA hai ( jJAtAraM vizvatattvAnAM vande tadgaNalabdhaye / ) isI ke anukaraNa para sambhavataH grantha nAma kA pahalA aMza AdhArita hai| granthanAmoM meM prakAza zabda kA prayoga vizada spaSTIkaraNa ke artha meM karane kI paddhati bhI purAtana hai| jaina sAhitya meM yogIndudeva kA paramAtmaprakAza prasiddha hai / jainetara sAhitya meM mahArAja bhojadeva kA zaMgAraprakAza, kSemendra kA lokaprakAza tathA mammaTa kA kAvyaprakAza bhI prakhyAta hai / 5. granthazailI pratipakSI darzanoM kA kramazaH vicAra karane kI zailI isa grantha meM apanAI hai / isa prakAra kA pahalA vyavasthita grantha haribhadrasUri kA SaDdarzanasamuccaya hai / kintu isa meM vibhinna darzanoM ke mUlatattvoM kA saMgraha hI hai - una kA samarthana yA khaNDana nahI hai| isI lie usa kA vistAra bhI sirpha 87 zlokoM jitanA kama hai| dUsarA grantha vidyAnandakRta satyazAsana parIkSA hai / isa meM puruSAdvaita, zabdAdvaita, vijJAnAdvaita, citrAdvaita, cArvAka, bauddha, sAMkhya, nyAyavaizeSika, mImAMsA, tattvopaplava tathA anekAnta (jaina ) darzanoM kA kramazaH vicAra kiyA hai| yaha grantha abhI aprakAzita hai ataH usa kI prastuta grantha se tulanA sambhava nahI / tathApi bhAvasena ne ise hI Adarza rUpa meM sanmukha rakhA hogA yaha anumAna kiyA jA sakatA hai / isa taraha kA suvikhyAta grantha mAdhavAcArya kA sarvadarzanasaMgraha hai jisa meM vedAnta kI dRSTi se cArvAkAdi solaha darzanoM kA kramazaH vicAra hai / kintu yaha grantha bhAvasena se koI 1) anekAnta varSa 3 pR. 660 meM paM. mahendrakumAra kA lekha. 2) prAbhAkaramImAMsAdarzana ke vicAra meM prastuta grantha meM jo pahalA zloka haiM vaha satyazAsanaparIkSA meM bhI pAyA gayA hai / ( anekAnta 3, pR. 664). DaoN. upAdhye se mAlUma hotA hai ki satyazAsanaparIkSA bhAratIya jJAnapIThase prakAzita ho rahI hai / Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA eka sadI bAda kA hai - caudahavIM sadI ke uttarArdha meM likhA gayA hai| caudahavIM sadI meM hI rAjazekhara tathA merutuMga ne bhI SaDdarzanasamuccaya tathA SaDdarzana nirNaya nAmaka grantha likhe haiM / 6. sampAdana-sAmagrI ___ prastuta grantha ke sampAdana meM pramukha AdhArabhUta hastalikhita prati zrI balAtkAragaNa mandira, kAraMjA kI (kra. 629) hai| isa meM 5"x11" AkAra ke 186 patra haiM / pratipatra 9 paMktiyAM tathA pratipaMkti 28 akSara haiM / yaha prati zaka 1536 (=sana 1615) meM likhI gaI thI / bhaTTAraka kumudacandra ke upadeza se unake ziSya bra. vIradAsa ke lie jayatura nagara (vartamAna jintUra, ji.parabhaNI) ke saM.hIrAsA cavare ne yaha prati arpita kI thii| isa kA lekhana prAyaH zuddha aura suvAcya hai / isa ke samAsoM meM vivaraNAtmaka TippaNa haiM jo sambhavataH bra. vIradAsa ne adhyayana ke samaya likhe the| ye TippaNa hama ne prAyaH avikala rUpa se pratyeka pRSTha para sArAnuvAda ke nIce diye haiN| kAraMjA se yaha prati hameM zrI. mANikacandrajI cavare dvArA prApta huI thii| isa ke atirikta hama ne do aura pratiyoM kA avalokana kiyaa| ina meM eka zrI candraprabha mandira, bhulezvara, bambaI kI (kra. 162) hai| isa meM 6"x13" AkAra ke 87 patra haiM / pratipatra 14 paMkti tathA pratipaMkti 46 akSara haiN| isa kA lekhanasamaya jJAta nahI hai, kAgaja tathA lipi se yaha 150 varSoM se adhika purAnI pratIta nahI hotii| lekhana suvAcya kintu pATha bahuta azuddha hai| dUsarI prati zrI. mANikacaMda hIrAcaMda granthabhAMDAra, caupATI, bambaI kI (kra. 131 ) hai| isa meM 6"x13" AkAra ke 87 patra haiN| pratipatra 12 paMkti tathA pratipaMkti 1 bhaTTAraka kumudacandra balAtkAragaNa ke kAraMjA pITha ke AcArya the una ke jJAta ullekha zaka 1522 se 1535 taka ke haiM / unhoM ne bra. vIradAsa ko dI huI paMcastavanAvacUri kI prati upalabdha hai| bra. vIradAsa kA bAda kA nAma pAzvakIrti thaa| unhA ne zaka 1549 meM marAThI sudarzanacarita likhaa| una ke ullekha zaka 1569 taka milate haiM (bhaTTAraka sampradAya pR. 72) / Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizvatattvaprakAzaH 52 akSara haiN| antima patra prApta na hone se isa ke lekhanasamaya kA patA nahI calatA / kAgaja tathA lipi se yaha prati bhI 19 vIM sadI kI hI pratIta hotI hai| yaha bhalezvara mandira kI prati kI hI pratilipi hogI kyoM ki donoM meM azuddhiyAM prAyaH samAna haiN| ye donoM pratiyAM bambaI se DA. vidyAcandrajI zAha dvArA prApta huI thIM / ina kI azuddhatA ke kAraNa pAThabheda kI dRSTi se ina kA koI upayoga nahI ho skaa| isa grantha kI eka prati zrIdevendrakIrti grantha bhAMDAra. hummaca meM hai (kra. 139-184) isa meM 43 patra, pratipatra 10 paMkti tathA pratipakti 103 akSara haiN| yaha prati vijayanagara ke rAjA devarAya ke samaya zaka 1367=sana 1445 meM maDabidure ke pArzvanAtha caityAlaya meM samantabhadradeva ke sanmukha vahAM ke zrAvakoM ne likhavAI thii| isa ke pAThabhedoM kI sUcanA zrImAn paM. ke. bhujabali zAstrI ke sahayoga se hameM mila sakI tathA pariziSTa meM hama ye pAThabheda de rahe haiM / ___ina ke atirikta isa grantha kI chaha aura pratiyoM kA ullekha prApta huA ( jinaratnakoza pR. 360) / ina meM do pratiyAM candraprabha mandira, bhulezvara, bambaI kI (kra. 176 tathA 184 ) haiN| do bhaTTArakIya granthabhAMDAra, IDara kI ( kra. 23 tathA 52 ) haiN| eka prati mUDa bidure ke cArukIrtimaTha kI (kra. 666) hai tathA eka ai0 pannAlAla sarasvatIbhavana, jhAlarApATana kI (kra. 963 ) haiN| antima do pratiyAM apUrNa haiN| pahalI cAra pratiyAM isa samaya ukta bhAMDAroM meM nahI haiM aisA hameM patravyavahAra se jJAta huA / 7. anuvAdazailI saMskRta nyAyagranthoM ke anuvAda zabdazaH kiye jAyeM to bahuta kliSTa hote hai aura pUrNa artha vyakta karaneke liye vistAra bhI bahuta karanA paDatA hai / ataH mUla pATha ke nIce hama ne zabdazaH anuvAda na de kara sArAnuvAda diyA hai / lekhaka kI vyuktiyoM kA samAveza isa anuvAda meM prAyaH pUrNa rUpa se milegaa| kiMnta jo bhAga vAdavivAda ke tantra para AdhArita hai - jisa meM hetu athavA hetvAbhAsa kA Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA tAntrika vivaraNa, prasaMgasAdhana, anumAna meM upAdhi kA vivaraNa Adi hai - usa kA samAveza anuvAda meM nahI kiyA hai| jaise bhAga kA yathAsaMbhava pUrNa vivaraNa TippaNoM meM diyA hai / mala meM jahAM eka hI yukti ko duharAyA hai vahAM anuvAda meM prAyaH yaha punarukti choDa dI hai / pUrvapakSa kA varNana bhI jahAM mUla meM vistArase duharAyA hai vahAM anuvAda meM usake pahale sthala kA saMkSipta nirdeza kiyA hai| ina saba parivartanoM kA uddeza itanA hI hai ki sAdhAraNa pAThaka pratyeka viSaya ke yuktivAda ko saralatA se samajhe / vizeSa adhyayana kI sAmagrI TippaNoM meM upalabdha hogii| 8. pramukha viSaya jIvasvarUSa-grantha ke prAraMbha meM cArvAka darzana kA pUrva-pakSa hai (pR0 1-9) / cArvAkoM kA AkSepa hai ki jIva nAmaka kojI anAdi-ananta svatantra tatva hai yaha kisI pramANa se jJAta nahI hotaa| jIva athavA caitanya zarIrarUpa meM pariNata cAra mahAbhUtoM se hI utpanna hotA hai, vaha zarIrAtmaka athavA zarIra kA hI guNa yA kArya hai| isa ke uttara meM lekhaka kA kathana hai (pR0 9-23 ) ki jIva aura zarIra bhinna haiM kyoM ki jIva cetana, niravayava, bAhya indriyoM se agrAhya, sparzAdirahita hai; isa ke pratikUla zarIra jaDa, sAvayava, bAhya indriyoM se grAhya evaM sparzAdisahita hai| caitanya caitanya se hI utpanna ho sakatA hai, jaDa mahAbhatoM se nahI / zarIra jIvarahita avasthA meM pAyA jAtA hai tathA jIva bhI azarIra avasthA meM pAyA jAtA hai ataH saMsArI avasthA meM jIva aura zarIra ekatra hone para bhI una kA svarUpa bhinna bhinna hai / jIva ke anAdi-ananta hone kA jJAna sarvajJa ko pratyakSa hotA hai tathA hama anumAna aura Agama se use jAnate haiM / sarvajJavAda-Agama ke upadezaka sarvajJa kA astitva cArvAka tathA mImAMsakoM ko mAnya nahI hai, una ke AkSepoM kA vicAra lekhaka ne kiyA hai ( pR0 24-42 ) / sarvajJa ke astitva kA jJAna Agama se tathA anumAnoM se hotA hai / sarvajJa nahI ho sakate yaha siddha karanA sambhava nahI hai| jaise aneka padArthoM ke jJAtA hamAre jaise vyakti hote hai vaise hI samasta Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 vizvatattvaprakAzaH padArthoM kA jJAna kisI puruSa ko hotA hai / jJAna ke saba AvaraNa naSTa hone para svabhAvataH saba padArthoM kA jJAna hotA hai / jJAna aura vairAgya kA parama prakarSa hI sarvajJatva hai| puruSa honA athavA vaktA honA sarvajJatva meM bAdhaka nahI hai| Ajakala isa pradeza meM sarvajJa nahI hai ataH kabhI bhI kisI pradeza meM sarvajJa nahI hote yaha kahanA sAhasokti hai - aise tarka se itihAsa kI ve sabhI bAteM mithyA siddha hoMgI jo isa samaya vidyamAna nahI haiM / ataH sarvajJa kA astitva tathA unake dvArA upadiSTa Agama kA pramANatva mAnya karanA cAhie / IzvaravAda-nyAyadarzana meM sarvajJa kA astitva to mAnA hai kintu ve jagata ke kartA Izvara ko sarvajJa mAnate haiM, isa kA vicAra bhI lekhaka ne vistAra se kiyA hai (pa. 43-68) / isa viSaya meM cArvAkoM ke vicAra se ve sahamata haiN| Izvara jagatkartA hai yaha kahane kA AdhAra hai jagata ko kArya siddha karanA / kArya vaha hotA hai jo pahale vidyamAna na ho tathA bAda meM utpanna ho / kintu jagata amuka samaya meM vidyamAna nahI thA yaha kahane kA koI sAdhana nahI hai ataH jagata ko kArya kahanA hI galata hai / jagata mUrta hai, rUpAdi guNoM se sahita hai, avayavasahita hai, bAhya indriyoM se jJAta hotA hai, acetana hai, viziSTa AkAra kA hai, ye saba bAteM ThIka haiM kintu ina se jagata kArya hai yaha siddha nahI hotA-jagata ko nitya mAnanepara bhI ye saba bAteM ho sakatI haiN| jagata kisI ne nirmANa kiyA yaha kalpanA hI ThIka se spaSTa nahI ho sakatI - nirmANakArya zarIrarahita Izvara dvArA nahI ho sakatA kyoM ki kArya karane ke lie zarIra honA Avazyaka hai; yadi Izvara ko sazarIra mAneM to prazna hotA hai ki Izvara ke zarIra ko kisa ne nirmANa kiyA / Izvara yA usa ke zarIra ko svayaMbhU mAnate haiM to prazna hotA hai ki jagata ko bhI svayaMbhU mAnane meM kyA hAni hai| manuSyoM ko zubhAzubha kamoM kA phala detA hai vaha Izvara hai yaha mAnane para prazna hotA hai ki yadi Izvara kamoM ke anusAra hI phala detA hai to usa kI IzvaratA kyA hai -karma hI zubhAzubha phala dete haiM yaha mAnane meM kyA hAni hai| isa ke Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 13 atirikta eka AkSepa yaha bhI hai ki naiyAyika mata meM mAnya Izvara-brahmA viSNu athavA ziva - rAga, dveSa Adi doSoM se yukta haiM tathA saMsArI haiM ataH ve sarvajJa yA mukta nahI ho sakate / vedaprAmANya-mImAMsaka sarvajJapraNIta Agama to nahI mAnate kintu anAdi-apauruSeya veda ko pramANabhata Agama mAnate haiN| ina kA cArvAkoM ne khaNDana kiyA hai usa se bhI lekhaka sahamata haiM (pR.72-101) veda ke kartA aSTaka Adi RSi haiM aisA bauddhAdi darzanoM ke anuyAyI mAnate haiM ataH vedoM ko apauruSeya kahanA athavA vedoM ke kartA kisI ko jJAta nahI haiM ataH veda akartaka haiM yaha kahanA galata hai| bauddha dharmagrantha-tripiTaka-kA koI eka kartA jJAta nahI hai kintu isa se ve akartRka nahI ho jAte / veda kI adhyayanaparamparA anAdi hai yaha kathana bhI ThIka nahI kyoM ki kANva, yAjJavalkya Adi zAkhAoM ke nAmoM se una paramparAoM kA prArambha una RSiyoM ne kiyA thA yaha spaSTa hotA hai / vedakartA ke sUcaka vAkya vaidika granthoM meM hI upalabdha hote haiN| veda bahujanasammata hai ataH pramANa haiM yaha kathana bhI ThIka nahI / yadyapi bahutase loga veda ko pramANa mAnate haiM tathApi veda ke artha ke bAre meM una meM bahuta matabheda hai ataH veda ke kisa artha ko pramANa mAneM isa kA nirNaya nahI hotA / dUsare, veda ke samAna turuSkoM ke zAstra bhI bahusammata haiM kintu isa se ve pramANa nahI ho jAte / veda sadoSa haiM, vAkyabaddha haiM, una meM rAjA tathA RSiyoM ke ulle va haiM, tathA una kA varNana bhI pramANa bAdhita, va hiMsA jaise pApakAryoM kA samarthaka hai ataH veda puruSakRta evaM apramANa siddha hote haiN| prAmANyavAda-veda svataH pramANa haiM isa mImAMsaka mata ke silasile meM jJAna svataH pramANa hote haiM yA parataH pramANa hote haiM isa kA vicAra lekhaka ne kiyA hai (pR. 101-113 ) / jJAna yadi vastutattva ( satya svarUpa ) ke anusAra hai to vaha pramANa hotA hai tathA vastu ke svarUpa ke viruddha hai to apramANa hotA hai ataH jJAna kA prAmANya vastusvarUpa para AdhArita hai - parataH nizcita hotA hai, svataH nhii| Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizvatattvaprakAzaH isa prAmANya kA jJAna paricita vastu ke viSaya meM svataH hotA hai tathA aparicita vastu ke viSaya meM anya sAdhanoM se - parataH hotA hai| isI sandarbha meM jJAna apane Apa ko jAna sakatA hai - svasaMvedya hai yaha bhI spaSTa kiyA hai| bhrAntisvarUpa-prAmANya ke sambandha meM apramANa jJAna kA - bhrAnti kA svarUpa kyA hai yaha vistAra se batalAyA hai(pR. 114-136) / mAdhyamika bauddha sabhI padArthoM ke jJAna ko bhrama kahate haiM - saMsAra meM koI padArtha nahI haiM, saba zanya hai yaha una kA mata hai| kintu sarvajanaprasiddha pratyakSa, anumAna, zabda Adi pramANoM kA isa prakAra abhAva batalAnA ucita nahI / yadi pramANa vidyamAna haiM to una ke prameya - bAhya padArthoM kAbhI astitva avazya mAnanA hogaa| isI prakAra se yogAcAra bauddhoMkA vijJAnavAda - jagata meM kevala jJAna vidyamAna hai, bAkI saba padArtha jJAna ke hI AkAra haiM - bhI galata hai kyoM ki isa meM bhI pramANa tathA prameya ke bheda ko bhulA diyA gayA hai / prAbhAkara mImAMsaka bhrama kA astitva hI svIkAra nahI karate - una ke mata meM sabhI jJAna pramANa hI hote haiM / yaha mata bhI pramANaviruddha hai kyoM ki bhrama kA astitva pratyakSAdi pramANoM se siddha hai / yadi bhrama kA astitva nahI hotA to jagata ke rUpa se viSaya meM paraspara virodhI mata pracalita hI nahI hote / mAyAvAda-jagata ke svarUpa ko bhramajanya mAnanevAle pramukha mata -vedAnta darzanakA vicAra lekhaka ne vistAra se kiyA hai (pR. 137 - 192 ) / vedAntiyoM kA kathana hai ki prapaMca - saMsArakI utpatti ajJAna se hotI hai tathA jJAna se usa kI nivatti hotI hai| kintu ajJAna jaise niSedhAtmaka-abhAvarUpa tattva se jagata jaisA bhAvarUpa tattva utpanna nahI ho sktaa| isI prakAra jJAna vastu ( jagata) ko jAna sakatA hai, usa kA nAza nahI kara sakatA / vaidika vAkyoM meM aneka jagaha prapaMca ko brahmasvarUpa kahA hai ataH brahma yadi satya ho to prapaMca bhI satya hogA / prapaMca kI satyatA meM bAdhaka koI pramANa nahI haiN| brahmasAkSAtkAra se prapaMca bAdhita nahI hotA kyoM ki vyAsa, parAzara Adi RSiyoM ko sAkSAtkAra Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA ho gayA phira bhI prapaMca aba taka banA huA hai yaha hana pratyakSa dekhate haiN| pratyeka jIva ke sukha, duHkha, janma, maraNa alaga alaga hai ataH una saba ko eka hI brahma ke aMza batalAnA yogya nhii| sukhaduHkhAdi guNa caitanyamaya jIva ke hI ho sakate hai, jaDa antaHkaraNa ke nahI; ataH brahma eka hai aura aneka annaHkaraNoM meM usa ke pratibimba mAtra haiM yaha kathana bhI ucita nahI / yadi jIva brahma se bhinna na ho to jIva saMsArI hai tathA use mukti ke lie prayAsa karanA cAhie yaha kathana vyartha siddha hogaa| vaizeSika tattvavyavasthA--ina sAta viSayoM ke vistRta vicAra ke bAda lekhaka ne apanI zailI meM kacha parivartana kiyA hai| aba ve mokSamArga kI dRSTi se eka eka darzana kI tattvavyavasthA kA vicAra karate haiN| isa prakAra vaizeSika darzana kI tattvavyavasthA kA vicAra prathama AtA hai (pR.192-238)| vaizeSika aura naiyAyika AtmA aneka to mAnate haiM kintu sabhI AtmA sarvagata mAnate haiM / jaina dRSTi se yaha ThIka nahI kyoM ki AtmA yadi sarvagata ho to vaha eka zarIra se dUsare zarIra meM kaise jAyagA-janmamaraNa kA kyA artha rahegA? isI prakAra sarvagata AtmA ko eka hI zarIra ke sukhaduHkha kA anubhava kyoM hotA hai- anya zarIroM se usa kA saMbandha kyoM nahIM hotA ? inhIM kAraNoM se jaina mata meM mana, sAmAnya athavA samavAya ko bhI sarvagata nahI mAnA hai| dravyoM se bhinna sAmAnya aura samavAya nAmaka padArthoM kA astitva mAnanA bhI jaina dRSTi se vyartha hai / vaizeSika mata meM indriyoM ko pRthvI Adi bhUtoM se utpanna mAnA hai tathA indriyoM aura padArthoM ke saMnikarSa (pratyakSa samparka) ke binA pratyakSa jJAna sambhava nahI mAnA hai - ina matoM kI yathocita AlocanA lekhaka ne kI hai / anta meM pratyeka karma kA phala bhoge binA mukti nahI hotI isa mata kA nirAkaraNa kiyA hai tathA dhyAnabala se karmakSaya kA samarthana kiyA hai / - nyAyadarzana kI tattvavyavasthA- nyAyadarzana kI tattvavyavasthA meM pramANa, prabheya Adi solaha padArthoM kI gaNanA meM bahuta doSa haiN| ve Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 vizvatattvaprakAzaH anumAna ko to pramANa padArtha meM sammilita karate haiM kintu anumAna ke avayatra, dRSTAnta, doSa Adi ko pRthaka padArtha mAnateM haiN| unhoM ne jJAnayoga, bhaktiyoga tathA kriyAyoga kA pratipAdana kiyA hai kintu ina kA adhAraIzvara hai aura Izvara kA astitva mAnanA ucita nahI yaha pahale batalAyA hai (pR.239-251) / mImAMsAdarzana vicAra- bhATTa mImAMsaka andhakAra ko dravya mAnate haiM, naiyAyika Adi use prakAza kA abhAva mAtra kahate haiN| yahAM mImAMsakoM kA mata jaina dRSTi ke anukUla hai| isI taraha prAbhAkara mImAMsaka kisI dravya kI zakti ko anumeya mAnate haiM, naiyAyika zakti ko bhI pratyakSa kAhI viSaya mAnate haiN| yahAM bhI mImAMsakoM kA mata jaina dRSTi ke anukUla hai / vaise mImAMsakoM kA mukhya mata vaidika yajJoM Adi ke mahattva para jora detA hai - usa kA pahale khaNDana ho cukA hai (pR. 252-260) / ---- sAMkhyadarzanavicAra -- sAMkhyoM ke mata se jagata kA mUla kAraNa prakRti nAmaka jaDa tattva hai tathA vaha sattva, raja aura tamas ina tIna guNoM se banA hai / buddhi, ahaMkAra, indriya tathA paMca mahAbhUta inhIM se bane haiM / kintu jaina dRSTi se buddhi, ahaMkAra ye caitanyamaya jIva ke kArya haiM - jaDa prakRti ke nahI / sAMkhyoM kA dUsarA pramukha mata hai satkAryavAda - kArya nayA utpanna nahI hotA, kAraNa meM vidyamAna hI hotA hai yaha una kA kathana hai / kintu yaha pratyakSa vyavahAra se viruddha hai / sAMkhya puruSa ko akartA mAnate haiM-bandha aura mokSa puruSa ke nahI hote, prakRti ke ho hote haiM yaha una kA kathana hai / jaina dRSTi se yaha ucita nahI kyoM ki jo bhoktA hai vaha kartA avazya hotA hai / yadi bandha - mokSa puruSa ke nahI hote to mokSa ke lie prayAsa vyarthaM hI siddha hogA / isI taraha kevala jJAna se mukti milatI hai yaha sAMkhya mata bhI ayogya hai, jJAna aura caritra ke saMyukta hone para hI mukti prApta hotI hai aisA mAnanA cAhie (pR. 261-286) / 1 bauddha-darzana- vicAra -- isa darzana ke vicAra meM pramukha viSaya kSaNikavAda hai / bauddha AtmA jaisA koI zAzvata tattva nahI mAnate / rUpa, saMjJA, vedanA, vijJAna, saMskAra ina pAMca skandhoM se hI saba kArya hote haiM Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA aisA una kA mata hai| kintu nitya AtmA kA astitva pratyabhijJAna pramANa se tathA pratidina ke vyavahAra se bhI pratIta hotA hai| AtmA na ho to mukti kA prayAsa vyartha hogA tathA punarjanma ko koI artha nahI rhegaa| bauddhoM ne nirvANa mArga ke rUpa meM cAra Aryasatya aura samyak dRSTi Adi ATha aMga batalAye haiN| kintu yadi mukti jise prApta hotI hai usa AtmA ko hI ve nahI mAnate to mukti ke mArga kA koI artha nahI rahatA / kSaNikavAda ke hI kAraNa bauddha pratyakSa jJAna ko nirvikalpaka mAnate haiN| kintu nAma, jAti, saMkhyA Adi kalpanAoM se sahita savikalpaka pratyakSa kA astitva tathA prAmANya bhI avazya mAnanA cAhie (pR. 287-305) / ___ isa prakAra prastuta grantha meM vaidika tathA avaidika donoM prakAra ke pramukha darzanoM se jaina darzana ke matabheda tathA samAnatAoM kA saMkSipta kintu spaSTa citraNa prastuta kiyA gayA hai / 9. lekhaka dvArA upayukta sAmagrI jaisA ki svAbhAvika hI hai- bhAvasena ne vibhinna darzanoM ke pUrvapakSa tathA uttarapakSa likhate samaya pUrvavartI AcAryoM kI kRtiyoM kA paryApta upayoga kiyA hai / hama yahAM samayakrama se una pramukha kRtiyoM kA nirdeza kareMge jo spaSTataH lekhaka ke sanmukha rahI haiN| jaina katiyAM - lekhaka ne pudgala kA lakSaNa batalAte samaya umAsvAti ke tattvArthasUtra kA eka sUtra uddhRta kiyA hai (pR. 222) / sarvajJa kA astitva siddha karanevAlA anumAna tathA bAhya padArthoM ke astitva kA vidhAna samantabhadra kI AptamImAMsA se uddhRta kiye haiM (pR. 36 va 113 ) / veda puruSakRta haiM kyoM ki una meM RSiyoM Adi ke nAmollekha haiM yaha tarka pAtrakesaristotra se prabhAvita hai (pR. 89) / pUjyapAda ke samAdhitantra se do zloka uddhRta kiye haiM (pR.65 va 238), pahale meM zarIra meM paramANuoM ke AvAgamana kA varNana hai tathA dUsare meM zarIra ke kAryoM meM icchA aura dveSa kI avazyambhAvitA batalAI hai / akalaMka ke 1 ina ke samayAdi ke bAre meM vivaraNa prastAvanA ke agale bhAga 'naina tArkika sAhitya' meM diyA hai| vi.ta.pra.2 Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizvatattvaprakAzaH granthoM se uddhRta yA prabhAvita anumAnoM meM sarvajJa ke astitva meM bAdhaka pramANoM kA abhAva pramukha hai (pR. 25) / vedaprAmANya kI talanA meM tripiTaka kA udAharaNa vAdIbhasiMha kI syAdvAdasiddhi se uddhata kiyA hai (pR. 75 ) / Izvara sazarIra yA azarIra donoM avasthAoM meM jagata kA kartA nahI ho sakatA isa anumAna kA vivaraNa vidyAnanda kI AptaparIkSA para AdhArita hai (pR. 50-54) / AkiMcitkara hetvAbhAsa kA lakSaNa mANikyanandi ke parIkSAmukha se uddhata kiyA hai (pR. 3 ) / azarIra avasthA meM jIva ke astitva kA samarthana devasena ke eka gAthAMza se kiyA hai jo tattvasAra meM hai (pR. 15) / nemicandra ke gommaTasAra se dravyamana kA lakSaNavarNana uddhRta kiyA hai (pR.205) / anantavIrya kI siddhivinizcayaTIkA se sarvajJasamarthaka anumAna uddhRta kiyA hai / (pR. 31) / prabhAcandra ke granthoM se aneka anumAna lie haiM jina meM sarvajJa kA samarthana (pR.35),adRSTa kA samarthana (pR. 22), indriyoM kA svarUpa vicAra (pR.224) Adi pramukha haiN| mahAsena ke svarUpasambodhana se eka zlokArdha uddhRta kiyA hai jisa meM jo kartA hai vahI phala kA bhoktA hotA hai yaha sanAtana siddhAnta batalAyA hai (pR. 9) / isa ke atirikta anya sAdRzyoM kA vivaraNa TippaNoM meM prastuta kiyA hai| jainetara kRtiyAM-vedaprAmANya kI carcA meM lekhaka ne Rgveda kI cAra RcAeM uddhRta kI haiM (pR. 81 tathA 83 ) / isI prakaraNa meM azvamedha kA phalasUcaka vAkya tathA vedanirmiti kA sUcaka vAkya kisI brAhmaNa grantha se uddhRta kiye haiM (pR. 97 va 77 ) / nirarthaka vAkyoM ke udAharaNa taittirIya AraNyaka tathA Apastamba zrautasUtra se diye haiM (pR. 85) / veda kI zAkhAoM ke pravartaka ke rUpameM Apastamba, baudhAyana, AzvalAyana, kaNva tathA yAjJavalkya kA nAmollekha kiyA hai (pR. 75-76) / veda kA artha jAnane kA mahatva nirukta ke eka padya se batalAyA hai (pR. 97) / sarvajJa ke astitva ke viSaya meM muNDaka tathA kaTha upaniSat ke vAkya uddhata kiye haiM (pR. 28) / vedAnuyAyI dArzanikoM meM paraspara matabheda batalAte samaya taittirIya, chAndogya tathA zvetAzvatara upaniSat ke vAkya diye Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA haiM (pR. 82, 83 ) / advaitavAda kI carcA meM amRtabindu tathA zukarahasya upaniSat ke vAkya Aye haiM (pR. 166 va 182) / Izvara ke astitva ke viSaya meM mahAbhArata kA eka zloka tathA vedoM kI utpatti ke viSaya meM matsyapurANa kA eka zloka diyA hai (pR.197 va 95) / yAjJavalkya smRti se do zloka uddhRta kiye haiM jina meM se eka vaidika vidyAoM kI gaNanA ke lie hai, tathA dUsare meM godAna kA mahatva batalAyA hai (pR. 101 va 58) / isa taraha lekhaka ne vaidika sAhitya kA vistRta paricaya vyakta kiyA hai| vaidika darzanoM ke jina mukhya granthoM se uddharaNa liye haiM una meM IzvarakRSNa kI sAMkhyakArikA pradhAna hai - isa se bAraha padya liye haiM ( pR0 261 Adi ) nyAyadarzana ke kuccha sUtra zabdaza: uddhRta kiye haiM (pR0 239 Adi ) kintu isa darzana kA vivaraNa mukhyataH bhAsarvajJa ke nyAyasAra para AdhArita hai (pR0 239-40 ) / vaizeSika darzana meM prazastapAdabhASya ke kaI vAkya uddhata kiye haiM (pR0 177,216aadi)| prazastapAdabhASya ke TIkAkAra vyomaziva kA ullekha dizA dravya ke viSaya meM kiyA hai (pR0 232) / mImAMsA darzana kI carcA meM kumArila ke zlokavArtika ke kaI padya tathA tatvasaMgraha meM liye hue kucha padya uddhRta kiye haiM (pR0 29, 30, 38, 39 aadi)| smRtipramoSavAda kI carcA prabhAkara kI bahatI TIkA para AdhArita hai tathA prabhAkara ke ziSya zAlikanAtha kI prakaraNapaMcikA se eka padya liyA hai (pR0 124-5, tathA 80) / vedAnta darzana ke advaitavAda tathA bhedAbhedavAda ke samarthaka zaMkara tathA bhAskara ke sampradAyoM kA ullekha kaI bAra kiyA hai (pR0 81, 82 aadi)| isa darzana ke anya pramukha lekhakoM meM maNDana mizra kI brahmasiddhi tathA vimuktAtman kI iSTasiddhi kA ullekha kiyA hai (pR. 159 va 138) / cArvAka darzana ke tIna AcAryoM kA ekatrita ullekha isa grantha kI vizeSatA hai - purandara, udbhaTa tathA aviddhakarNa ye ve tIna AcArya haiM (pR. 8) / purandara ne cArvAka darzana kA sUtra grantha likhA thA tathA udbhaTa Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizvatattvaprakAzaH ne una sUtroM para vRtti likhI thI yaha syAdvAdaratnAkara Adi granthoM ke ullekhoM se jJAta thA / aviddhakarNa ke bhI ullekha kucha bauddha granthoM meM milate haiM / ina tInoM kA samaya sAtavIM sadI yA usa se pahale kA hai| bauddha darzana meM nAgArjuna kI mAdhyamika kArikA se eka padya liyA hai (pR. 303) / azvaghoSa ke saundarananda kAvya ke do prasiddha zloka bhAvasena ne bhI uddhRta kiye haiM (pR.303 ) / dharmakIrti ke pramANavArtika ke tIna padya vividha sandoM meM Aye haiM (pR 231, 233 tathA 300) / vasubandhu kI vijJaptimAtratAsiddhi se eka padya uddhRta kiyA hai (pR.295)| zAntarakSita ke tattvasaMgraha se mImAMsakoM ke kucha padya lie haiM (pR. 38, 39) / uparyukta vivaraNa se spaSTa hogA ki vividha darzanoM ke sAhitya kA vyApaka adhyayana bhAvasena ne kiyA thaa| bhAvasena ke anya tarkaviSayaka granthoM kA sampAdana hone para una ke sanmukha vidyAmAna sAhitya kA vivaraNa aura adhika vistRta tathA prAmANika rUpa se prastuta kiyA jA sakegA / 10. aitihAsika mUlyAMkana bhAvasena ne prastuta grantha kI racanA terahavI sadI ke uttarArdha meM kI hai| yaha samaya jaina tArkika sAhitya meM vikAsayuga kI samApti tathA saMrakSaNayuga ke prAraMbha kA hai| hama akalaMka, vidyAnanda athavA prabhAcandra, devasUri se bhAvasena kI tulanA kareM to yaha ucita nahI hogA / akalaMkAdi vidvAnoM ke sanmukha dArzanika vicAroM kA sajIva vikAsa prastuta thA - una se pratipakSI naye siddhAnta tathA naye AkSepa prastuta kara rahe ye tathA akalaMkAdi AcAryoM ko unheM naye uttara de kara naI paribhASAeM sthira karanI thIM / terahavI sadI meM isa sthiti meM bahuta parivartana huA / jaina tathA jainetara donoM darzanoM meM aba naye vicAroM ke vikAsa kI sambhAvanA kama huI / purAne AcAryoM ke matoM kA spaSTIkarama, saMkSipta varNana tathA paThanapAThana yaha pramukha uddeza bnaa| aise yuga kI prArambhika kRtiyoM meM bhAvasena ke granthoM kA samAveza hogaa| ataH 1) premI abhinandana grantha pR. 431. Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA pUrvavartI AcAryoM ke vicArahI yadi unhoM ne vyavasthita rUpa se saMkSepa meM prastuta kiye haiM to isa meM Azcarya kI bAta nahI hai / isa dRSTi se hameM una ke granthoM kI tulanA una ke bAda ke sAhitya se karanI cAhie / isa tulanA meM do bAteM vizeSa pratIta hotI haiM / eka to yaha ki jahAM bAda ke sAhitya meM TIkA TippaNoM kI bahulatA hai vahAM bhAvasena ke grantha svataMtra prakaraNoM ke rUpa meM likhe gaye haiN| dUsarI bAta yaha hai ki jahAM bAda ke lekhakoM ne pramANa viSaya para adhika likhA hai vahAM bhAvasena ne prameya viSaya kI ora adhika dhyAna diyA hai / una ke grantha saMkSipta to haiM kintu eka viziSTa stara ke vAcakoM ke lie haiM / ina ke samucita adhyayana ke lie vAda vivAda kI paddhati kA - anumAna, usa ke avayava tathA una ke guNadoSa ina saba kA sAdhAraNa acchA jJAna honA jarUrI hai / isa dRSTi se yadi kaheM ki parIkSAmukha kA adhyayana kara ke ina granthoM ko paDhanA cAhie to koI atyukti na hogii| jaise kI pahale batAyA hai, lekhaka ke tarka viSayaka ATha granthoM meM yaha pahalA prakAzita honevAlA grantha hai| hameM AzA hai ki lekhaka ke anya grantha sampAdita-prakAzita honepara una ke viSaya meM hamArA jJAna adhika vyavasthita tathA nizcita ho skegaa| jaina tArkika sAhitya ke kramabaddha adhyayana meM bhI ye grantha sahAyaka hoMge isa meM sandeha nahI hai / Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina tArkika sAhitya 1. prAstAvika-- purAtana granthoM meM jaina sAhitya kA vargIkaraNa cAra anuyogoM meM kiyA hai? - prathamAnuyoga ( purANakathAeM), caraNAnuyoga (AcAradharma ), karaNAnuyoga ( bhUgola - gaNita ) tathA dravyAnayoga ( jIvAjIvAdi tattvavarNana ) / ina meM dravyAnuyoga ke viSaya ko sAdhAraNataH darzana yA dArzanika sAhitya kahA jAtA hai / isa ke do upabheda hote haiM - ahetuvAda tathA hetuvAda / jisa meM sirpha Agamika paramparA ke AdhArapara tattvoM kA varNana ho vaha ahetuvAda zAstra hai| jisa meM anumAnayukti athavA tarka kA Azraya le kara tattvoM kI carcA kI ho vaha hetuvAda zAstra hai| ise hI hama tArkika sAhitya kahate haiM / jaina pramANazAstra meM vyApti ke jJAna ko tarka kahA hai-anumAna kA mUlAdhAra tarka hai ataH anumAnAzrita vivecana ko tArkika kahA jAtA hai| jaina tArkika sAhitya ke viSaya ke bAre meM-antaraMga ke bAre meM aba taka vidvAnoM ne paryApta lekhana kiyA hai| kintu isa ke bahiraMga ke bAre meMtarkavAdI AcArya, una kA samaya, kArya aura grantharacanA ke viSaya meMekatrita pramANAdhArita vRttAnta saMkalita nahI huA hai 3 / isI kamI ko dUra karane ke uddeza se prastuta nibandha kI racanA kI jA rahI hai| jaina sAhitya meM vizuddha rUpa se tArkika grantha svAmI samantabhadra se pahale prApta nahI hote / ataH una ke pUrvavartI samaya kA vivecana prastuta viSaya ke pArzvabhUmi ke taura para samajhanA caahie| mmmmmmmmmmmmmm 1) ratnakaraNDa-dvitIya adhikAra. 2) sanmatisUtra 3-43-duviho dhammAvAo aheuvA o ya heuvAo ya / 3) isa viSaya kA saMkSipta digdarzana paM. dalasukha mAlavaNiya ke 'jaina dArzanika sAhitya kA siMhAvalokana' meM mila sakatA hai (banArasa hindu yunivarsiTI 1949 ) / 4) paM. sukhalAlajI Adi ne siddhasena divAkara ko Adya jaina tArkika mAnA hai kintu Age hama ne isa kA vistRta vicAra kiyA hai / Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 2. tArkika paramparA kA udgama-jaina purANakathAoM ke anusAra prathama tIrthaMkara bhagavAna RSabhadeva ke samaya se hI vividha dArzanika sampradAyoM kA udabhava huA hai-RSabhadeva ke sAtha dIkSita hue muniyoM meM se jo tapobhraSTa hue the unhoM ne vividha darzanoM kI sthApanA kI thI / aise 'mithyAdRSTi' matoM kI saMkhyA 363 kahI gaI hai| ina darzanoM ke puraskartAoM ke AkSepa dUra karanevAle vAdakuzala muniyoM kI saMkhyA pratyeka tIrthaMkara ke parivAra meM batAI hai| teIsave tIrthaMkara pArzvanAtha ke samaya se hameM purANakathAoM ke anizcita vAtAvaraNa ke sthAnapara itihAsa kI nizcita jAnakArI prApta hone lagatI hai / AgamoM meM pArzvanAtha aura mahAvIra ke matoM meM samAnatA aura bhinnatA ke nizcita ullekha milate haiN| unheM dekhate hue aba prAyaH sabhI vidvAnoM ne pArzvanAtha kA aitihAsika astitva svIkAra kiyA hai| pArzvanAtha kA nirvANa mahAvIra ke nirvANa se 250 varSa pahale huA thA aura pArzvanAtha ne koI 70 varSa taka dharmopadeza diyA thA / ataH sanapUrva 847 se sanapUrva 777 yaha pArzvanAtha kA kAryakAla jJAta hotA hai| ve kAzI ke rAjA azvasena ke putra the tathA sammeda zikhara para una kA nirvANa huA thA / bhagavatIsUtra meM prApta do saMvAdoM se spaSTa hotA hai ki jagata ke AkAra ke bAre meM pArzvanAtha aura mahAvIra ke vicAra samAna the tathA tapa 1) mahApurANaparva 18 zlo. 59-62: marIcizca gurornaptA privraaddbhymaasthitH| tadupajJamabhUd yogazAstraM tantraM ca kApilam // ityAdi. 2) tattvArthavArtika 1-20. 3) pArzvanAtha ke saMgha meM 600 tathA mahAvIra ke saMgha meM 400 vAdI muni the ( mahApurANa parva 73 zlo. 152 tathA parva 74 zlo. 378.) 4) isa viSaya meM sva. dharmAnanda kosaMbI kI pustaka 'pArzvanAtha kA cAturyAma dharma' ullekhanIya hai| 5) bhagavatIsUtra 5-9-226 se nUNaM bhaMte ajjo pAseNaM arahayA purisAdANIeNaM sAsae loe vuie aNAdIe aNavadagge paritte parikhuDe heTThA vitthiNNe majjhe saMkhitte uppi visAle ahe paliyaMkasaMThie majjhe varavairaviggahie upi uddhmuiNgaakaarsNtthie| Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 vizvatattvaprakAzaH aura saMyama ke phala ke bAre meM bhI una kA kathana ekarUpa thaa| kintu pArzvanAtha ke samaya ina viSayoM kI tArkika carcA hotI thI yA nahI yaha spaSTa nahI hotA / pArzvanAtha kI paramparA ke eka AcArya kezI kumAra zramaNa mahAvIra ke samakAlIna the| una kA pradezI rAjA ke sAtha jo saMvAda huA usa kA vivaraNa rAjapraznIya-sUtra nAmaka upAMga meM hai| isa meM jIva ke maraNottara astitva ke bAre meM vividha dRSTAnta aura yuktiyoM kA acchA nirUpaNa hai| pArzvanAtha tathA mahAvIra ke madhya kA yaha samaya bhAratIya darzanoM ke itihAsa meM bahuta mahattvapUrNa hai| AryAvarta kI yajJapradhAna vaidika saMskRti tathA pUrva bhArata kI tapasyApradhAna zramaNa saMskRti kA saMgharSa isa samaya zurU thA / isa ke phalasvarUpa vaidika paramparA meM hI AtmavAda ko pradhAnatA denevAle upaniSad granthoM kI racanA huI / dUsarI ora vedoM kI pramANatA na mAnanevAle sAMkhya Adi darzana vikasita hone lge| ina naye-naye sampradAyoM meM sAmAjika tathA vaicArika donoM prakArakA saMgharSa calatA rahA aura isa se tarkavAda kA mahattva baDhatA gyaa| dhIre dhIre trayI (tIna veda) ke sAtha AnvIkSikI (tarkazAstra) ko bhI zAstra kA rUpa prApta huaa| 3. mahAvIra tathA una kA samaya-antima tIrthaMkara mahAvIra kSatriya kuNDagrAma ke rAjA siddhArtha ke putra the / Ayu ke tIsaveM varSa unhoM ne dIkSA grahaNa kI, bAraha varSa tapasyA kI, tathA 42 veM varSa meM sarvajJa hone para tIsa varSa taka dharmopadeza diyaa| una kA nirvANa sanapUrva 527 meM huAre / ataH sanapUrva 557 se 527 yaha una kA upadeza kAla thA / una kA nirvANa pAvApura ke samIpa huA thaa| 1) bhagavatIsUtra 2-5-109 tuMgiyAe nayarIe bahiyA pupphavatIe ceie pAsAvaccijjA therA bhagavaMto samaNovAsaehiM imAiM eyArUvAI vAgaraNAI pucchiyaa| saMjame NaM bhaMte kiMphale tave NaM bhaMte kiNphle| tae NaM te therA bhagavaMto samaNovAsae evaM vadAsI saMjame NaM ajjo aNaNhayaphale tave vodANaphalesacce NaM esamaTe No ceva NaM AyabhAvavattavvayAe / 2) yaha tithi pracalita paramparA ke anusAra hai / kucha vidvAna sanapUrva 467 yaha nirvANavarSa mAnate haiN| Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 25 mahAvIra tathA una ke samakAlIna kucha anya dArzanikoM ke matoM kA vivaraNa bauddha tathA jaina granthoM meM milatA hai / usa samaya yajJoM se saba Ipsita phala milate haiM yaha mAnanevAle vaidika the, jagat kA mUlatattva brahma hai aura usa kA sAkSAtkAra hI antima dhyeya hai yaha mAnanevAle upaniSavAdI bhI the / zramaNoM meM bhI pUraNa kazyapa jaise akriyAvAdI thekisI kriyA se puNya hotA hai yA kisI kriyA se pApa hotA hai yaha unheM mAnya nahI thA / maskarI gozAla jaise niyativAdI the- una ke mata se saMsAracakra ke nizcita paribhramaNa se hI jIva zuddha hotA hai-usa bhramaNa meM koI parivartana nahI ho sakatA / ajita kezakaMbalI jaise ucchedavAdI the- ve jIva ko cAra mahAbhUtoM se banA huA mAnate the tathA maraNa ke bAda jIva kA astitva svIkAra nahI karate the / saMjaya belahiputra jaise vikSepavAdI the - ve pratyeka prazna kA uttara nakArAtmaka dete the-paraloka hai aisA nahI mAnate, paraloka nahI hai aisA bhI nahI mAnate / pakudha kAtyAyana jaise anyonyavAdI the ve jIva, sukha, duHkha, tathA cAra mahAbhUta ina sAta padArthoM ko sarvathA nitya mAnate the tathA inhIM ke paraspara samparka se saba kArya hote haiM yaha mAnate the / anta meM ina saba vivAdoM ko nirarthaka mAnanevAlA buddha kA madhyama mArga thA - buddha ke anusAra loka zAzvata hai yA nahI, maraNottara buddha kA astitva hotA hai yA nahI Adi prazna carcA ke yogya nahI haiM-' avyAkaraNIya ' haiM / kevala tRSNA kA nirodha hI iSTa hai tathA usI ke lie samyak dRSTi Adi ATha aMgoM kA mArga Avazyaka hai / mahAvIra ke upadezoM kA jo vivaraNa AgamoM meM milatA hai usa se spaSTa hotA hai ki ina vividha vAdoM ke viSaya meM una ke nizcita vicAra the tathA ve una vicAroM kA yuktipUrvaka pratipAdana karate the / ve kisI prazna ko avyAkaraNIya nahI mAnate the - dravya, kSetra, kAla tathA bhAva ke anusAra pratyeka prazna kA uttara dete the / una ke uttara nakArAtmaka nahI the - vidhirUpa the / ve niyativAdI athavA akriyAvAdI nahI the- jIva 1 1 paM. dalasukha mAlavaNiyA kA nibandha ' Agamayuga kA anekAntavAda' isa dRSTi se upayukta hai| Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizvatattvaprakAzaH apane hI karmoM kA phala bhogatA hai tathA vaha apane hI prayatna dvArA ina karmoM se mukta ho sakatA hai yaha una kA kathana thA / 4. dvAdazAMga zruta meM tArkika bhAga-mahAvIra ke upadezoM kA saMkalana una ke pradhAna ziSyoM-gaNadharoM dvArA bAraha granthoM meM kiyA / ye grantha aMgasaMjJA se prasiddha haiM-sammilita rUpa se unheM dvAdazAMga gaNipiTaka kahA jAtA hai| ye grantha mUla rUpa meM upalabdha nahI haiM / tathApi una kA varNana prAcIna granthoM meM surakSita hai / isa se jJAta hotA hai ki ina bAraha aMgoM meM dUsarA sUtrakRta, pAMcavAM vyAkhyAprajJapti, dasavAM praznavyAkaraNa tathA bArahavAM dRSTivAda ye grantha vizeSarUpa se tarkAzrita the| sUtrakRta meM jJAnavinayAdi viSayoM ke sAtha svasamaya ( jaina siddhAnta ) tathA parasamaya (jainetara siddhAnta ) kA varNana thaa| isa kA vistAra 36000 pada thA / vyAkhyAprajJapti meM 228000 pada the tathA jIva hai athavA nahI hai Adi 60000 praznoM kA varNana thA / praznavyAkaraNa meM 9316000 pada the tathA AkSepiNI, vikSepiNI, saMvedinI aura nirvedinI ina cAra prakAra kI kathAoM kA varNana thA / dRSTivAda meM 363 matavAdiyoMkA nirAkaraNa thaa| isa ke pAMca upabheda the-sUtra, parikarma, prathamAnuyoga, pUrvagata tathA cuulikaa| sUtra meM trairAzika, niya tivAda, vijJAnavAda, zabdavAda, pradhAnavAda, dravyavAda, 1) digambara paramparA meM gaNadhara gautama tathA zvetAmbara paramparA meM gaNadhara sudharma svAmI pramukha aMgagraMthakartA mAne gaye haiN| 2) vartamAna samavAyAMga sU. 136.50; tattvArthavArtika 1.20, dhavalA TIkA bhA. 1 pR. 99, harivaMzapurANa sarga 10 Adi / yahAMdiyA huA varNana mukhyataH dhavalA TIkA ke anusAra hai| 3) samavAyAMga sU. 137 ke anusAra isI aMga meM 363 matavAdiyoM kA nirAkaraNa samAviSTa thaa| 4) samavAyAMga sU. 140 meM ina praznoM kI saMkhyA 36000 kahI hai| 5) chaha dravya, navapadArtha Adi kA svarUpa pahale batalA kara phira anya matoM kA nirAkaraNa karanA AkSepiNI kathA hai / pahale dUsaroM dvArA jaina mata para liye gaye AkSepa batalA kara phira unheM dUra karanA yaha vikSepiNI kathA hai / puNya kA phala batalAnevAlI kathA saMvedinIM tathA pApa kA phala batalAnevAlI kathA nirvedinI hai / Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 27 prastAvanA puruSavAda Adi kA varNana thA | pUrvagata ke caudaha prakaraNa the-ina meM cauthA astinAstipravAda, pAMcavAM jJAnapravAda va sAtavAM AtmapravAda, pUrva tArkika viSayoM se sambaddha pratIta hote haiM / ye tIna 5. Agama kI paramparA - gaNadharoM dvArA saMkalita aMga grantha koI eka sahasra varSoM taka maukhika paramparA se hI prasRta hote rahe- unheM lipibaddha rUpa nahIM diyA gayA / guruziSyaparamparA se paThana pAThana hote samaya ina granthoM ke mUla rUpa meM kucha parivartana honA svAbhAvika thA / una kI bhASA pahale ardhamAgadhI prAkRta thI vaha dhIre-dhIre mahArASTrI prAkRta ke nikaTa pahuMcI / mUla granthoM ke kucha viSayoM kA varNana lupta huA aura kucha naye viSayoM kA una meM samAveza huA / isa parivartana se mUla ke artha meM viparyAsa na ho isalie samaya samaya para sAdhusaMgha dvArA una ke saMkalana kA prayAsa kiyA gayA / mahAvIra ke nirvANa ke bAda 170 veM varSa meM pATaliputra (paTanA) meM sthUlabhadra ke netRtva meM aisA prayAsa prathamavAra huA - ise pATaliputra vAcanA kahA jAtA hai / sana kI dUsarI sadI meM skandila tathA nAgArjuna ne aisehI prayAsa kie - inheM mAthurI vAcanA kahA jAtA hai / anta meM vIranirvANa ke 980 veM varSa meM devardhi gaNI ne samasta AgamoM kA saMkalana kara unheM lipibaddha kiyA / yaha kArya saurASTra kI rAjadhAnI calabhI nagara meM sampanna huA / durbhAgyavaza isa dIrgha kAla meM jainasaMgha kA do sampradAyoM meM vibhAjana huA / digambara sampradAya meM valabhI vAcanA ke Agama svIkRta nahI ho sake / usa sampradAya ke AcAryoM ne mUla Agama ke viSayoM para 1) gozAla maskariputra ke anuyAyI AjIvakoM ko trairAzika kahate the kyoM ki ve pratyeka tattva kA vicAra tIna rAziyoM meM karate the, udA0 jIva, ajIva, jIvAjIva, loka, aloka, lokAloka / jagata kI samasta ghaTanAeM pUrvanizcita-niyata haiM aisA mAnate haiN| ve niyativAdI hai / jagata ke saba tattva jJAna ke hI rUpAntara haiM yaha vijJAnavAda kA mata hai / jagata kA mUla kAraNa zabda hai yaha zabdavAda kA mata hai / 'jaDa jagata kA mUlakAraNa pradhAna (prakRti) hai yaha ( sAMkhyoM kA ) pradhAnavAda hai / saba dratrya nitya haiM yaha dravyavAda kA mata hai / jagat kA nirmAtA eka mahAna sarvavyApI paramapuruSa hai yaha puruSavAda kA mata hai / Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 vizvatattvaprakAzaH svatantra grantharacanA karanA hI ucita samajhA / kevala bArahaveM dRSTivAda aMga kA kucha aMza unhoM ne SaTakhaNDAmama tathA kaSAyaprAbhata ina do granthoM meM lipibaddha kiyaa| Agama ke upadeza kI paramparA mahAvIra ke bAda jina AcAryoM ke netRtva meM calatI rahI unake nAma digambara paramparA ke anusAra isa prakAra haiM-gautama, sudharma, jamvU, viSNunandi, nandimitra, aparAjita, govardhana, bhadrabAhu, vizAkha, proSThila, kSatriya, jaya, nAgasena, siddhArtha, dhRtiSeNa, vijaya, buddhila, gaMgadeva, dharmasena, nakSatra, jayapAla, pANDu, dhruvasena, kaMsa, subhadra, yazobhadra, bhadrabAhu ( dvitIya ) tathA loh| ina kA sammilita samaya 683 varSa taka hai| zvetAmbara paramparA meM yaha nAmAvalI isa prakAra hai-gautama, sudharma, jambU, prabhava, zayyambhava, yazobhadra, sambhUtivijaya, bhadrabAhu, sthUlabhadra, suhastI, susthita, supratibuddha, indradinna, dinna, siMhagiri, vajra, vajrasena tathA candra / zvetAmbara paramparA meM ina AcAryoM ke ziSya praziSyoM ke kucha anya nAma bhI milate haiN| ina saba AcAryoM kA Agama meM kyA yogadAna rahA yaha alaga alaga batalAnA sambhava nahI una saba kA ekatrita svarUpa hI hameM devarSi dvArA sampAdita vartamAna AgamoM meM prApta hotA hai / usa sayaya taka aMga granthoM ke atirikta prAcIna AcAryoM dvArA racita kucha anya grantha bhI Agama ke taura para sammata hue the| aise aMgabAhya AgamoM meM dazavaikAlika Adi cAra mUlasUtra, bRhatkalpa Adi chaha chedasUtra, aupapAtika Adi bAraha upAMga, catuHzaraNa Adi dasa prakIrNaka evaM nandIsUtra tathA anuyogadvArasUtra ina cautIsa granthoM kA samAveza hotA hai| 6. vartamAna Agama meM tArkika bhAga-vartamAna Agama meM vizuddha rUpa se tarkAzrita aisA koI grantha nahI hai / tathApi kucha granthoM meM tarka ke lie AdhArabhUta pUrvapakSa, praznottara Adi kA samAveza hai| ina kA vivaraNa isa prakAra hai| sUtrakRtAMga-vartamAna sUtrakRtAMga ke do zrutaskandhoM meM kula 23 adhyayana haiN| ina meM cAra-pahalA samaya adhyayana, bArahavAM samavasaraNa Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 29 adhyayana,satrahavAM puNDarIka adhyayana tathA ikkIsavAM anAcAra adhyayana ye tarka kI dRSTi se upayukta haiM / ina meM pahale tIna prakaraNoM meM jainetara matoM kApara samayoM kA saMkSipta varNana hai / zarIra aura AtmA ko eka mAnanevAle ( cArvAka ), IzvaravAdI, paMcabhUtoM se AtmA kI utpatti mAnanevAle ( cArvAka ), kSaNabhaMgavAdI (bauddha), brahmavAdI Adi kA saMkSipta varNana ina adhyayanoM meM hai| anAcAra adhyayana meM jaina zramaNa ne kina bAtoM kA astitva mAnanA cAhie aura kina kA nahI mAnanA cAhie isa kA vivaraNa diyA hai| yahAM ullekhanIya hai ki ina saba adhyayanoM meM pUrvapakSoM kA varNana mAtra hai-una ke khaNDana kI yuktiyAM nahI haiN| sAdhu ko kaisA bhASaNa karanA cAhie isa ke do nirdeza caudahaveM grantha adhyayana meM haiM vemahattvapUrNa haiM-eka meM asyAdvAda vacana nahI kahanA cAhie yaha Adeza hai' tathA dUsare meM vibhajyavAda ke Azraya se uttara dene kA Adeza hai| sthAnAMga tathA samavAyAMga-ina do aMgoM meM saMkhyA ke AdhAra para vividha tattvoM kA saMkSipta varNana hai / ina meM hetu ke cAra prakAra, udAharaNa ke cAra prakAra, prazna ke chaha prakAra, vivAda ke chaha prakAra, doSoM ke dasa prakAra Adi kA bhI samAveza huA hai| vyAkhyAprajJapti-isa kI prasiddhi bhagavatIsUtra isa nAma se adhika hai / isa meM mahAvIra tathA una ke ziSyoM ke bahuvidha praznottaroM kA saMgraha hai| isa ke dUsare tathA pAMcaveM zataka meM pArzvanAtha kI paramparA ke kucha ziSyoM ke saMvAda mahattvapUrNa haiN| pandrahaveM zataka meM AjIvaka sampradAya ke pramukha gozAla maskariputra kA vistRta vRttAnta ullekhanIya hai| 1) na cAsiyAvAya viyAgarejA 1 / 14 / 19 yahAM asiyAvAya kA artha TIkAkAroM ne AzIrvAda yaha kiyA hai-pravacana ke bIca kisI ko AzIrvAda nahI denA cAhie aisA artha diyA hai / asiyAvAya kA asyAdvAda yaha anuvAda DaoN. upAdhye ne prastuta kiyA hai| 2)vibhajjavAyaM ca viyAgarejjA 1 / 14 / 22 yahAM TIkAkAroM ne vibhajyavAda kA artha syAdvAda kiyA hai| vibhajyavAda kA vastutaH tAtparya hai praznoM kA vibhAgazaH uttara denA;jaise jIva ananta hai yA sAnta hai isa praznakA uttara hai-jIva kAla tathA bhAva kI dRSTi se ananta hai, kSetra tathA dravya kI dRSTi se sAnta hai / Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizvatattvaprakAzaH kaI praznottaroM meM nayabAda, anekAntavAda tathA syAdvAda kA upayoga spaSTa hai| upAsakadazAMga-isa kA mukhya viSaya upAsaka gRhasthoM ke AcAradharma kA varNana hai / prasaMgavaza polAsapura nagara meM zabdAlaputra nAmaka upAsaka ke sAtha mahAvIra kA jo saMvAda huA usa kA vistRta varNana isa meM AyA hai| AjIvakoM ke niyativAda kA nirAkaraNa evaM jainadarzana ke kriyAvAda kA samarthana yaha isa saMvAda kA viSaya hai| praznavyAkaraNa-jaisA ki pahale batalAyA hai-mala praznavyAkaraNa aMga meM tArkika vivecana ko pramukhatA thii| kintu vartamAna praznavyAkaraNa meM pAMca saMvaradvAra (vrata ) tathA pAMca AsravadvAra ( pApa ) inhIM kA vividha varNana hai / pratIta hotA hai ki yaha mUla grantha pUrNataH vismRta ho gayA thA ataH usa ke sthAna meM anya viSayoMkA saMgraha kiyA gyaa| aMgabAhya Agama-ina meM rAjapraznIya sUtra ke kezIpradezI saMvAda kA ullekha pahale kiyA hai| prajJApanAsUtra, anuyogadvArasUtra tathA nandisUtra ina tIna granthoM meM jJAna ke prakAroM kA jo varNana-vargIkaraNa hai vaha bhI ullekhanIya hai| 7. bhadrabAhu-AgamoM ke spaSTIkaraNa ke lie jo sAhitya likhA gayA usa meM niryaktiyoMkA sthAna sarvaprathama hai / AcAra tathA sUtrakRta ye do aMga, Avazyaka, uttarAdhyayana evaM dazavaikAlika ye tIna mUlasUtra, bRhakalpa, vyavahAra evaM dazAzrutaskandha ye tIna chedasUtra, sUryaprajJapti yaha upAMga aura RSibhASita tathA saMsakta ye sphuTa grantha-aise gyAraha granthoMpara niryaktiyAM likhI gaIM / prAkRta gAthAoM meM nibaddha niyukti kA uddeza tIna prakAra kA hai-viziSTa zabdoM kI vyuptatti batalAnA, grantha kA pUrvApara sambandha batalAnA tathA kucha cune hue viSayoM kA vivecana karanA / niyuktiyoM ke kartA bhadrabAhu the / TIkAkAroM kI paramparA ke anusAra caMdragupta maurya ke samakAlIna bhadrabAhu ( prathama ) ne hI niyuktiyoM kI racanA kI thii| kintu Avazyaka niyukti meM vIranirvANa ke bAda sAtavI sadI taka kI 1) bhagavatIsUtra ke tArkika viSayoM kA vistRta adhyayana paM. dalasukha mAlavaNiyA ne nyAyAvatAravArtikavRtti kI prastAvanA meM tathA 'Agamayuga kA anekAntavAda' isa pustikA meM prastuta kiyA hai| Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA ghaTanAoM ke ullekha haiM / ataH niyuktikartA kA samaya sana kI dUsarI sadI ke pahale nahI ho sktaa| kathAoM meM bhadrabAhu ko varAhamihira kA bandhu kahA gayA hai / ataH varAhamihira ke samayAnusAra ina bhadrabAhu ( dvitIya ) kA samaya bhI chaThI sadI kA pUrvArdha mAnA gayA hai / tathApi isa meM sandeha nahI ki niyuktiyoM meM prathita spaSTIkaraNoM kI paramparA kAphI prAcIna hai| tArkika carcA ke kaI prasaMga niyuktiyoM meM Aye haiN| isa dRSTi se dazavaikAlika niyukti vizeSa rUpa se ullekhanIya hai / jIva kA astitva, kartatva, nityatva, zanyatva Adi kI acchI carcA isa meM milatI hai| isa kI gAthA 137 meM anumAna ke dasa avayavoM kA varNana bhI mahattvapUrNa hai / nyAyadarzana ke anumAna vAkya meM pratijJA, hetu, dRSTAnta, upanaya aura nigamana ye pAMca avayava rahate haiN| isa niyuktigAthA meM pratijJA, pratijJAvibhakti , hetu, hetuvibhakti, vipakSa, vipakSapratiSedha, dRSTAnta, AzaMkA, AzaMkApratiSedha evaM nigamana ye dasa avayava batAye haiN| 8. kundakunda-Agama ke viSayoM para svatantra grantharacanA karanevAle AcAryoM meM kundakunda kA sthAna mahattvapUrNa hai| una kA mUla nAma padmanandi thA-koNDakunda yaha una ke nivAsasthAna kA nAma hai? jo dakSiNI paramparA ke anusAra una ke nAma kA bhAga bana gayA hai| unho ne puSpadanta va bhUtabalikRta SaTkhaNDAgama ke pahale tIna khaNDoM para parikarma nAmaka TIkAgrantha likhA thA / ataH una kA samaya dUsarI sadI ke bAda kA hai| dakSiNa ke zilAlekhoM kI paramparA ke anasAra ve samantabhadra tathA umAsvAti se pahale hue haiN| ataH sana kI tIsarI sadI meM una kA kAryakAla thA aisA anumAna hotA hai / 1)isa prazna kI vistRta carcA muni caturavijaya ne AtmAnanda janmazatAbdI smAraka grantha ke eka lekha meM kI hai jisa kA zIrSaka niyuktikAra bhadrabAhusvAmI' hai| 2) yaha sthAna isa samaya Andhrapradeza ke anantapura jile meM konkoNDala nAmaka choTAsA gAMva hai| 3) SaTkhaNDAgama khaNDa 1 prastAvanA; zrutAvatAra zlo. 160-61 / 4) jaina zilAlekhasaMgraha prathama bhAga prastAvanA pR. 129-140. 5) kundakunda ke viSaya meM vistRta vivecana pro. upAdhye ne pravacanasAra kI prastAvanA meM prastuta kiyA hai| kundakundaprAbhRtasaMgraha kI paM. kailAzacaMdrazAstrI kI prastAvanA bhI upayukta hai| Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizvatattvaprakAzaH paMcAstikAya, pravacanasAra, samayaprAbhRta, aSTaprAbhRta, niyamasAra, dvAdazAnuprekSA tathA dazabhakti ye kundakunda ke upalabdha grantha haiM ina saba kI zailI Agamika- adhyAtmika hai / tathApi prasaMgavaza tArkika zailI kA bhI Azraya kundakunda ne liyA hai / isa dRSTi se pravacana sAra ke prathama tathA dvitIya adhikAra ullekhanIya haiMina meM sarvajJa ke divya atIndriya jJAna kA samarthana tathA jJAna ke viSayabhUta dravya-guNa- paryAya kA varNana mahatvapUrNa hai / samayaprAbhRta meM AtmA ko sarvathA akartA mAnane ke sAMkhyamata kA niSedha kiyA hai (gA. 122 ), sAtha hI AlAko paradravyoM kA kartA mAnanevAle vaiSNava mata kA bhI niSedha kiyA hai ( gA. 322) / yadi AtmA paradravyoM kA kartA ho to vaha paradravyamaya hogA yaha sAdhAraNa niyama bhI mahattvapUrNa hai ( gA. 99 ) / syAdvAda - saptabhaMgI kA spaSTa varNana bhI pacAstikAya (gA. 14 ) tathA pravacanasAra ( 2 - 23 ) meM prApta hotA hai / nizcayanaya aura vyavahArana kA vizada varNana to kundakunda kI vizeSatA hai / AtmA ke jJAna aura darzana donoM svaparaprakAzaka haiM- darzana ko svaprakAzaka aura jJAna ko paraprakAzaka mAnanA ucita nahI hai yaha niyamasAra kA vargana (gA. 160 - 170 ) bhI tArkika zailI meM hI hai / T 32 1 9. umAsvAti -- ucairnAgara zAkhA ke vAcaka umAsvAti kA janma nyagrodhikA grAma meM huA thA / ve kaubhISaNi gotra ke svAti tathA una kI patnI vAtsI ke putra the / una ke dIkSAguru gyAraha aMgoM ke jJAta ghoSanandi kSamaNa the tathA vidyAguru vAcakAcArya mUla the / unhoM ne kusumapura ( pATaliputra = vartamAna paTanA, bihAra kI rAjadhAnI) meM rahate hue bhASyasahita tattvArthAdhigama sUtra kI racanA kI / 1, yaha saba varNana tattvArthabhASya kI prazasti ke anusAra hai / digambara paramparA meM cIrasena tathA vidyAnanda ne tattvArthakartA kA nAma gRddhapiccha diyA hai tathA zilAlekhoM meM gRddhapiccha yaha umAsvAti kA vizeSaNa mAnA hai / digambara paramparA meM tattvArtha kA svopajJa bhASya mAnya nahI hai / Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 33 1 upalabdha jaina saMskRta sAhitya meM tattvArthasUtra hI pahalA grantha hai ' isa ke dasa adhyAyoM meM kula 344 sUtra haiM tathA isa meM jaina AgamoM meM carNita prAyaH samasta viSayoM kA sUtrabaddha varNana kiyA hai / isa ke prathama adhyAya meM jJAna ke sAdhana ke rUpa meM pramANa aura nayoM kA saMkSipta varNana hai / dUsare adhyAya kA jIvatattva kA varNana evaM pAMcaveM adhyAya kA ajIva tattva kA tathA vya-guNa paryAya kA varNana Agabhika zailI meM hai aura uttaracartI tArkika sAhitya ke lie AdhArabhUta siddha huA hai / tatvArtha sUtra ke dArzanika mahattva ke kAraNa hI yaha digambara tathA zvetAmbara donoM paramparAoM meM sanmAnita huA hai tathA donoM sampradAyoM ke AcAryoM ne isa para TIkAeM likhI haiM, yadyapi isa ke kucha mata donoM ke hI pratikUla haiM / digambara paramparA meM pUjyapAda, akalaMka, vidyAnanda, bhAskaranandi tathA zrutasAgara kI TIkAeM prakAzita ho cukI haiN| zvetAmbara paramparA meM haribhadra, siddhasena, malayagiri aura yazovijaya kI TIkAeM ullekhanIya haiM | Adhunika samaya meM paM. sukhalAla, paM. phUlacaMdra, paM. kailAsacaMdra Adi ne bhI tattvArthasUtra ke vivaraNa likhe haiM / prastAvanA I umAsvAti kA samaya nizcita nahI hai / ve samantabhadra se pUrva hue ataH cauthI sadI meM yA usa se kucha pahale unakA kAryakAla honA caahie| dakSiNa ke zilAlekhoM meM unheM kundakunda ke bAda hue mAnA gayA hai / isa ke anusAra bhI una kA samaya cauthI sadI meM pratIta hotA hai / haiM .4 1) prathama adhyAya meM umAsvAti ne kucha saMskRta padya pUrvavartI sAhitya se udhRta kiye haiM kintu yaha pUrvavartI sAhitya isa samaya prApta nahI hai / 2) digambara para - mparA ke sUtrapATha meM 357 mUtra haiM / tattvArthasUtra meM karaNAnuyoga (gaNita-bhUgola), caraNAnuyoga ( AcAradharma ) tathA dravyAnuyoga ( jIvAjIvAditattva) kA varNana hai / sirpha prathamAnuyoga ( kathA ) kA samAveza nahI hai / 3) isa prazna kA vistRta vivecana paM. nAthUrAma premI ne 'jaina sAhitya aura itihAsa' meM kiyA hai tathA umAsvAti digamvara aura zvetAmbara donoM se bhinna yApanIya paramparA ke the aisA spaSTa kiyA hai 4) samantabhadra ne tattvArthasUtra para eka bhASya likhA thA / 5) jaina zilAlekha saMgraha bhA. 1 prastAvanA pR. 129 - 140 6) paM. premI ne apane uparyukta lekha meM yahI samaya diyA hai tathApi unhoM ne jo kAraNa diye haiM ve kucha anizcita se haiM / vi.ta. pra. 3 ( pa. 521 aura Age ) / isa kA vivaraNa Age diyA hai| Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizvanattvaprakAzaH umAsvAti tathA devardhi ke samaya taka jaina darzana meM paramatakhaNDana kI apekSA svamatapratipAdana kI pramukhatA rhii| IsvI sana kI prArambhika sadiyoM meM nAgArjuna Adi bauddha AcAryoM ne tarka ke prayoga ko baDhAvA diyA tathA isa kI pratikriyA ke rUpa meM naiyAyika, vaizeSika, sAMkhya tathA mImAMsAdi darzanoM meM tarkabala se svamatasamarthana kI pravRtti prabala huii| ina darzanoM ke sUtragranthoM kA jo saMkalana isa yuga meM huA usa se yaha tathya spaSTa hotA hai / isa paraspara virodhI tarkacarcA meM jaina darzana kI dRSTi se grantharacanA apekSAkRta bAda meM- pAMcavI sadI se prArambha huii| yaha kucha svAbhAvika bhI thA / kyoM ki jaina darzana ke mUlabhUta siddhAnta syAdvAda kA kArya hI paraspara virodhI nayoM meM samanvaya sthApita karanA hai| jaina tArkikoM ke agraNI samantabhadra tathA siddhasena ne isI dRSTi se apane grantha likhe tathA bhAratIya tArkika sAhitya meM jaina zAkhA kI pratiSThApanA kii| 10. samantabhadra- jaina sAhitya meM vizuddha rUpa se tArkika granthoM kI racanA svAmI samantabhadra ne zurU kii| syAvAda tathA saptabhaMgI ke pratiSThApaka ke rUpa meM una kA sthAna advitIya hai| samantabhadra kA janma kSatriya kula meM huA thA / AptamImAMsA kI eka prati kI puSpikA ke anusAra ve phaNimaNDala ke alaMkArabhUta uragapura ke rAjakamAra the| jinastutizataka ke antima cakrabaddha zloka se jJAta hotA hai ki una kA mUla nAma zAntivarmA thA / kathAoM ke anusAra2 munijIvana meM ve bhasmaka roga se pIDita the tathA isa ke upacAra ke lie anyAnya veSa dhAraNa kara sarvadara ghame the| anta meM vArANasI meM una kA roga zAnta huA aura vahAM ke zivamandira meM mantraprabhAva se candraprabha kI mUrti prakaTa karane se ve vizeSa prasiddha hue| una kA svayambhU stotra isI avasara kI racanA kahA jAtA hai / tadanaMtara vAdI ke rUpa meM bhI unhoM ne 1) aSTasahasrI prastAvanA pR. 7 / 2) prabhAcandra tathA nemidatta ke kathAkozoM meM yaha kathA hai| Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 35 bhArata ke vibhinna prAntoM meM pravAsa kiyA tathA dhUrjaTi jaise vAdiyoM ko bhI parAjita kara yaza prApta kiyA / I baTU samantabhadra ke pAMca grantha upalabdha haiM tathA tIna anupalabdha haiM 1 una ke do grantha- AptamImAMsA va yuktyanuzAsana - pUrNataH tarkAzrita haiM, svayaMbhU stotra kA bhI kAphI bhAga tarkazrita hai / zeSa do grantha- jinastutizataka va ratnakaraNDa - anya viSayoM ke haiM / anupalabdha granthoM meM do khaNDAgama TIkA tathA tattvArthabhASya - AgamAtrita pratIta hote haiM aura ekajIvasiddhi-- tarkAzrita pratIta hotA hai / ina kA kramazaH paricaya isa prakAra hai / AptamImAMsA- - yaha 114 zlokoM kI racanA hai / isa ke prArambha meM devAgama zabda hai ataH yaha devAgamastotra isa nAma se bhI prasiddha hai / prArambha meM yaha prazna uThAyA hai ki tIrthaMkara mahAvIra kI zreSThatA kisa bAta para AdhArita hai ? uttara meM kahA hai ki devoM dvArA sanmAna honA, zArIrika adabhutA honA athavA baDe saMgha ke AcArya honA yaha zreSThatA kA gamaka nahI hai-ve sarvajJa haiM, nirdoSa haiM tathA una ke vacana yuktizAstra ke anukUla haiM yaha zreSThatA kA gamaka hai / isa prastAvanA ke vistAra meM mahAvIra kA sarvajJa honA tathA una ke vacanoM kA syAdavAdarUpa ataeva nirdoSa honA siddha kiyA hai / vastutattva ke nirUpaNa meM syAdavAda kA prayoga kaise kiyA jAtA hai yaha samantabhadra ne bahuta vistAra se spaSTa kiyA hai / bhAva aura abhAva, nityatA 1 1) zrAvaNabelagola ke mallitraSeNaprazasti nAmaka zilAlekha meM jo zaka 1050 ka hai - samantabhadra ke bhramaNa kA varNana una ke hI mukha se isa prakAra diyA hai [ jaina zilAlekha saMgraha 1. pR. 101 ] kAJcayAM nagnATakoshaM malamalinatanurlAmbuze pANDupiNDaH puNDroDre zAkyabhikSudarzapuranagare miSTabhojI parivrAT / vArANasyAmabhUvaM zazadharadhavalaH pANDurAMgastapasvI rAjan yasyAsti zaktiH sa vadatu purato jaina nirgranthavAdI // pUrva pATaliputramadhyanagare bherI mayA tADitA pazcAnmAlavasindhuThakkaviSaye kAJcIpure vaidize / prApto'haM karahATakaM bahubhaTaM vidyotkaTaM saMkaTaM vAdArthI vicarAmyahaM narapate zArdUlavikrIDitam // avaTu ma jhaTiti sphuTacaTuvA cATa dhUrjaTerapi jivhA / vAdini samantabhadre sthitavati tava sadasi bhUpa kaasthaanyessaam|| 2) ratnakaraNDa ke kartRtva ke viSaya meM kucha vivAda hai / 3) yaha zlokasaMkhyA akalaMka kI aSTazatI ke anusAra hai / vasunaMdi kI vRtti meM anta meM eka maMgala zlokA adhika hai ataH vahAM zlokasaMkhyA 115 I Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizvatattvaprakAzaH aura anityatA, bheda aura abheda, sAmAnya aura vizeSa, dvaita aura advaita, hetuvAda aura ahetuvAda, daivavAda aura puruSArthavAda Adi yugmoM meM kisI eka kA Agraha kara dUsare kA niSedha karanA doSapUrNa hotA hai, AvazyakatA isa kI hai ki donoM kI maryAdAeM samajha kara donoM kA upayoga kareM / yaha maryAdA samajhAne kA kArya syAdvAda hI karatA hai / isa taraha sarvajJasaMsthiti ke AdhAra ke rUpa meM AcArya ne syAdavAdasaMsthiti kA varNana kiyA hai| - isa grantha para akalaMka kI aSTazatI tathA vasuna ndi kI vRtti ye do TIkAeM prApta haiM / aSTazatI para vidyAnandi kI aSTasahasrI TIkA hai tathA aSTasahasrI para yazovijaya kA viSamapadatAtparyavivaraNa evaM samantabhadra (dvitIya) ke Tippaga haiN| prakAzana-1 mUlamAtrA-saM. lAlArAma zAstrI, jaina grantha ratnAkara, 1904, bambaI; 2 sanAtana jaina granthamAlA kA prathamagucchaka, 1905, kAzI; 3 mUla, aSTazatI va vasunaMdivRti-saM. gajAdharalAla, sanAtana jaina granthamAlA, 1914, kAzI; 4 mUla, vasunaMdivRtti va marAThI anuvAda-paM. kallAppA niTave, pra. hirAcaMda nemacaMda dozI, zolApUra; 5 mUla va paM. jayacaMdrakRta hiMdI TIkA ( vasunaMdivRttipara AdhArita )-anantakIrti jaina granthamAlA, bambaI; 6 mala va hindI anuvAda-paM. jugalakizora mukhtAra, vIrasevAmandira, dillI. ] __yuktyanuzAsana-yaha 64 padyoM kA stotra hai| mahAvIra kA anuzAsana-upadeza-yukti para AdhArita hai-anumAna Adi se bAdhita nahI hotA ataH mahAvIra stutya haiM-yaha isa stotra kA pramukha viSaya hai| AptamImAMsA meM jahAM parasparavirodhI pratIta honevAle sAdhAraNa vAdoM kA (general theories) samanvaya pramukha hai vahAM yuktayanuzAsana meM dArzanikoM ke viziSTa praznoM kA vicAra hai| aise praznoM meM bhUtoMse caitanya kI utpatti, bauddhoM kA saMvRtti ( vyAvahArika ) satya, vaizeSikoM kI samavAya sambandha 1) AptamImAMsA va gandhahastimahAbhASya ke sambandha meM vivaraNa Age dekhie / Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA kI kalpanA, mImAMsakoM kA pazubali samarthana Adi kA samAveza hotA hai / isa ke sAtha hI jaina darzana kA samanvayapradhAna dRSTikoNa bhI AcArya ne spaSTa kiyA hai- vIra bhagavAna kA tIrtha * sarvodaya tIrtha' hai yaha siddha kiyA hai |yuktynushaasn para vidyAnanda ne vistRta saMskRta TIkA likhI hai| [prakAzana- 1 mala-sanAtana jaina granthamAlA kA prathama gucchaka 1905, banArasa; 2 vidyAnandakRta TIkA sahita-saM. paM. iMdralAla va zrIlAla, mANikacandra graMthamAlA, 1920, bambaI; 3 mala va hindI spaSTIkaraNa-paM. jugalIkizora mukhtAra, vIrasevAmaMdira, dillii|] svayambhUstotra-143 padyoM meM cauvIsa tIrthaMkaroM ke guNoM kA isa meM stavana kiyA hai| isa kA prArambha svayambhU zabda se hotA hai ataH ise svayambhUstotra kahA jAtA hai / isI nAma ke uttaravartI choTe stotra se bhinnatA batalAne ke lie ise bRhatasvayambhastotra bhI kahA jAtA hai / vaise yaha racanA lalita padaracanA, madhura zabdaprayoga evaM upamAdi alaMkAroM ke manohara upayoga ke lie prasiddha hai-lalita kAvya kA eka sundara udAharaNa hai-tathApi AcArya kI svAbhAvika ruci ke kAraNa isa meM koI 30 zlokoM meM mukhyataH sumati, puSpadanta, vimala tathA ara tIrthaMkaroM kI stuti meM vividha prakAroM se anekAntavAda kA samarthana bhI prastuta kiyA hai / isIlie uttarakAlIna dArzanika stutiyoM ke Adarza ke rUpa meM yaha stotra prasiddha huA hai / isa para prabhAcandra kI saMskRta TIkA hai| [yaha stotrA kaI stotrasaMgrahoM Adi meM prakAzita huA hai / mukhya prakAzana ye haiM-1 mala-sanAtana jaina granthamAlA kA prathama gucchaka, 1905, banArasa; 2 mUla va hindI anuvAda-bra. zItalaprasAda, jainamitra prakAzana, sUrata; 3 mUla, TIkA va marAThI anuvAda-paM jinadAsazAstrI phaDakule, pra. sakhArAma nemacanda dozI, solApUra, 1920, 4 mUla va hindI spaSTIkaraNa-paM. jugalakizora mukhtAra, vIrasevAmaMdira, dillii|] jIvasiddhi-isa grantha kA ullekha jinasena AcArya ne harivaMzapurANa meM (1-29) kiyA hai, yathA Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizvatattvaprakAzaH jIvasiddhividhAyIha kRtayuktyanuzAsanam / vacaH samantabhadrasya vIrasyeva vijambhate // yaha grantha anupalabdha hai| dasavIM sadI meM anantakIrti AcArya ne jIvasiddhinibandhana likhA thA vaha sambhavataH isI kA vivaraNa thaa| . tattvArthabhASya-samantabhadra ne tattvArthasUtra para gandhahasti mahAbhASya nAmaka TIkA likhI thI aisA kucha lekhakoM ne kahA hai| isa bhASya kA vistAra 84000 athavA 96000 zlokoM jitanA kahA gayA hai| AptamImAMsA isa mahAbhASya ke maMgalAcaraNa ke rUpa meM likhI gaI thI aisA bhI vidhAna milatA hai| yaha mahAbhASya upalabdha nahI hai| AptamImAMsA ko racanA eka svatantra grantha jaisI hai - AcArya ne usa meM tattvArtha kA koI ullekha nahI kiyA hai| ataH AptamImAMsA aura gandhahasti mahAbhASya kA sambandha sandehAspada hai| isI para se paM. mukhtAra ne anumAna kiyA thA ki gandhahasti mahAbhASya kI racanA huI thI yA nahI yahI sandigdha hai-yaha kevala kalpanA hI ho sakatI hai| kintu bhASya ke sabhI ullekha kAlpanika honA kaThina hai| ataH yahI kahanA ucita hogA ki samantabhadra kI yaha racanA isa samaya upalabdha nahI hai| SaTkhaNDAgamaTIkA-indranandi ne zrutAvatAra (zlo. 16769) meM jo varNana diyA hai usa se patA calatA hai ki samantabhadrane SaTakhaNDAgama ke pahale pAMca khaNDoM para ati sundara va mRdu saMskRta bhASA meM 48000 zlokoM jitane vistAra kI eka TIkA likhI thii| ve dUsare siddhAntagrantha kaSAyaprAbhRta para bhI TIkA likhanA cAhate the kintu sAdhanazuddhi ke abhAva meM likha nahI ske| SaTakhaNDAgamaTIkA bhI upalabdha nahI hai| "- 1) isI nibandha kA anantakIrti viSayaka pariccheda dekhie / 2) cAmuNDarAya (10 vI sadI), guNavarmA (12 vI sadI), samantabhadra (dvitIya ), tathA dharmabhUSaNa (14 vI sadI) ne aise ullekha kiye haiN| vistAra ke liye dekhietattvArthasUtra ko bhAskaranandikRta vRtti kI prastAvanA meM. paM. zAntirAjazAstrI kA samantabhadraviSayaka vivaraNa (pR. 39 aura Age). Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 39 samaya vicAra - samantabhadra kA samayanirNaya bahuta vivAdagrasta rahA hai / vidyAnanda ne AptaparIkSA ke anta meM ' mokSamArgasya netAram ' Adi zloka ko 'svAmimImAMsita' kahA hai ' - use samantabhadra kI AptamImAMsA kA AdhAra mAnA hai / yaha zloka pUjyapAda kI sarvArthasiddhi vRtti ke prArambha meM hai kintu pUjyapAda ne hI jainendravyAkaraNa meM samantabhadra kA nAmollekha kiyA hai / ata: paM. nAthUrAma premI kA mata hai ki samantabhadra pUjyapAda ke samakAlIna the - samantabhadra ne pUjyapAda ke zloka para vyAkhyA likhI aura pUjyavAda ne samantabhadra kA vyAkaraNa viSayaka mata uddhRta kiyA / paM. sukhalAla saMghavI to jainendravyAkaraNa meM samantabhadra ke ullekha ko bhI koI mahatva nahI dete / una ke mata se samantabhadra sAtavIM sadI ke anta ke yA AThavIM sadI ke prArambha ke vidvAna haiM kyoM ki samantabhadra ne sarvajJa ke astitva kA samarthana dharmakIrti ke pramANavArtika ke anukaraNapara kiyA hai, samantabhadra ke granthoM ke pahale TIkAkAra akalaMka haiM ataH akalaMka ke kucha hI pahale samantabhadra kA samaya honA cAhie, aura tattvasaMgraha meM ullikhita pAtrasvAmI samantabhadra se abhinna ho sakate haiM" / kintu saba kalpanAeM vyavasthita vicAra para AdhArita nahIM haiM / vidyAnanda ne AptamInAMnA ko 'mokSamArgasya netAram' Adi zloka para AdhArita batAyA hai kintu vidyAnanda ke hI mata se yaha zloka mUla tattvArthasUtra kA maMgalAcaraNa hai- pUjyapAda kI sarvArthasiddhi kA nahI | ataH vidyAnanda ke AdhArapara samantabhadra ko pUjyapAda se bAda kA siddha nahI kiyA jA sakatA / svatantra rUpa se dekheM to samantabhadra ne AptamImAMsA meM isa zloka kA koI ullekha nahI kiyA hai, AptamImAMsA kA vitrayakrama isa zloka 5-4-1401 1) AptaparIkSA lo. 123 / 2) jainendra vyAkaraNa 3) jaina sAhitya aura itihAsa pR. 45 / 4) akalaMka granthatraya - prAkkathana / 4) unhoM ne isa zloka ke kartA ko zAstrakAra ( AptaparIkSA zlo. 123), munIndra AtaparIkSA lo. 124 ) tathA mUtrakAra ( AptaparIkSA zlo. 2 kI strakRta TIkA ) kahA ina meM sUtrakAra yaha vizeSaNa pUjyapAda kA nahI ho sakatA / vistRta vivaraNa ke lie dekhie anekAnta 5 pR. 221 meM pa darabArIlAla kA lekha / Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizvatattvaprakAzaH ke anurUpa nahI hai tathA akalaMka ne AptamImAMsA kI TIkA meM isa kA nirdeza nahI kiyA hai ataH isa zloka se samantabhadra ke samaya kA nirNaya karanA ucita nahI hai / dUsarI ora jainendra vyAkaraNa meM samantabhadra kA ullekha honA spaSTa karatA hai ki ve pUjyapAda se pUrvavartI haiM / pUjyapAda se pahale siddhasena hue haiM aura siddhasena ne apanI pahalI dvAtriIzikA meM 'sarvajJaparIkSaNakSama ' AcAryoM kI prasannatA' kA ullekha ina zabdoM meM kiyA hai ya eSa SaDjIvanikAyavistaraH parairanAlIDhapathastvayoditaH / anena sarvajJaparIkSaNakSamAH tvayi prasAdodayasotsavAH sthitAH // 13 // isa meM samantabhadra ke svayambhUstotra ke nimna padyoM kA pratibimba spaSTa rUpa se pratIta hotA haibahirantarapyubhayathA ca karaNamavighAti nArthakRt / nAtha yugapadakhilaM ca sadA tvamidaM talAmalakavad viveditha // 129 // ata eva te budhanutasya caritaguNamadbhutodayam / nyAyavihitamavadhArya jine tvayi suprasannamanasaH sthitA vayam // 130 // isa ko dekhate hue siddhasena kA sarvajJaparIkSaNakSama yaha vizeSaNa samantabhadra kA hI sUcaka hai yaha mAnanA hogaa| jaina sAhitya meM sarvajJa kI parIkSA kA upakrama samantabhadra ne hI kiyA hai yaha tathya suvidita hai| aisI sthiti meM samantabhadra pUjyapAda aura siddhasena donoM se parvavartI siddha hote haiN| pUjyapAda kA samaya chaThI sadI hai yaha Age spaSTa kiyA jaaygaa| tadanusAra samantabhadra kA samaya pAMcavI sadI ke bAda kA nahI ho sktaa| dUsarI ora paTTAvaliyoM ke AdhAra para? athavA bahuta bAda ke zilAlekhoM meM AcAryoM kA krama dekha kara samantabhadra kA samaya pahalI - 1) anekAnta va. 9 pR. 454; samantabhadra kA antarbhAva digambara tathA zvetAmbara donoM sampradAyoM kI paTTAvaliyoM meM kiyA gayA hai| 2) anekAnta va. 14 pR. 3. meM paM. jugalakizora mukhtaar| gaMgarAjyasthApaka siMhanadi ke pUrva hone ke kAraNa yahAM samanta bhadra ko pahalI sadI kA mAnA gayA hai / Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 41 dUsarI sadI mAnanA bhI ThIka nahI hogaa| SaTkhaNDAgama para samantabhadra kI TokA kA ullekha Upara kiyA hai| SaTkhaNDAgama ko racanA dUsarI sadI meM huI thI tathA samantabhadra se pahale usa para kundakunda, zyAmakuNDa tathA tumbulUra AcAryoM ko tIna TIkAeM likhI jA cukI thiiN| ataH ina ke bAda ke TIkAkAra samantabhadra kA samaya pAMcavIM sadI ke bahuta pahale nahI ho sakatA / samantabhadra ke granthoM meM nAgArjana ke mAdhyamikakArikAdi granthoM kA prabhAva spaSTa hai ataH ve nAgArjuna ke samaya se dUsarI sadI se uttaravartI haiM yaha prAyaH nizcita hai / samantabhadra ke pramukha pratipakSI ke rUpa meM dhUrjaTi kA ullekha pahale kiyA jA cukA hai / hamArI samajha meM bauddha paNDita dignAga ke ziSya zaMkarasvAmI hI yahI dhUrjaTi zabda se vivakSita haiM jina kA samaya pAMcavI sadI kA pUrvAdha hai / ataH samantabhadra kA samaya bhI pAMcavI sadI hI mAnanA caahie| isa se dakSiNa ke zilAlekhoM meM kundakunda, umAsvAti va balAka piccha ke bAda samantabhadra ullekha honA bhI susaMgata siddha hotA hai| 11. siddhasena- nayavAda ke vistRta vyAkhyAkAra tathA Agamika viSayoM ke svatantra vicAraka ke rUpa meM siddhasena kA sthAna mahatvapUrNa hai| kathAoM ke anusAra siddhasena kA janma brAhmaNa kula meM huA thaa| mukunda RSi-jina kA upanAma vRddhavAdI thA-ke prabhAva se ve jaina saMgha meM dIkSita hue the| unhoM ne AgamoM kA saMskRta rUpAntara karane kA prayAsa kiyA kintu sAdhusaMgha ke niSedha ke kAraNa vaha kArya pUrA nahI ho skaa| ujjayinI ke mahAkAla mandira meM zivaliMga se pArzvanAthamUrti prakaTa karane kA camatkAra una kI jIvanakathA kA pramukha bhAga hai| isI prasaMga se 1)dhavalA bhA. 1 prastAvanA pR. 46-53 meM DaoN. hIrAlAla jaina. 2) anekAnta 7 pR.10 meM paM.darabArIlAla jaina.3) jaina zilAlekhasaMgraha bhA.1 prastAvanA pR.129-140. 4) kathAvalI, prabandhakoSa, prabandhacintAmaNi, prabhAvakacarita tathA vividhatIrthakalpa meM siddhasena kI kathAeM AtI haiM / ina ke sArAMza tathA carcA ke lie sanmati ke gujarAtI anuvAda kI prastAvanA draSTavya hai| 5) kalyANamandirastotra kI racanAse isa ghaTanA kA sambandha joDA gayA hai kintu vaha ucita nahI kyoM ki kalyANamandira kumudacandra kI kRti hai| Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 vizvatattvaprakAzaH una kI dvAtriMzikAoM kI racanA zurU huI thii| una ke granthoM ke TIkAkAroM ne 'duHSamAkAla rUpI rAtri ke lie divAkara ( sUrya) sadRza' aisI una kI prazaMsA kI hai| isa se 'divAkara' yaha una kA upanAma rUDha huA hai| dvAtriIzikAeM, sanmati tathA nyAyAvatAra ye tIna grantha siddhasena ke nAma para prasiddha haiM kintu ina meM paraspara kAphI matabheda pAyA jAtA hai ataH hama tInoM kA paricaya alaga alaga dete haiM aura isa prakAra svatantra rUpa se hI una kA vicAra karanA cAhie / sanmati-ise sanmatisUtra atharA sanmatitakaM prakaraNa bhI kahA jAtA hai / yaha prAkRta gAthAoM meM hai tathA isa ke kANDoM meM kramazaH 54, 43 tathA 70 gAthAeM haiM / prathama kANDa meM tIrthaMkaroM ke vacana ke 'mUlavyAkaraNI' ke rUpa meM dravyArthika va paryAyArthika ina do mUlanayoM kA varNana hai / naigama, saMgraha Adi sAta nayoM kA tathA nAma, sthApanA Adi nikSepoM kA ina mala nayoM se sambandha bhI spaSTa kiyA hai| vibhinna naya alaga alaga hoM to bikhare ratnoM ke samAna zobhAhIna hote haiM-ratnAvalI ke samAna samanvita hoM to zobhAyukta haiM yaha spaSTa karate hue AcArya ne bauddha, sAMkhya aura vaizeSika darzanoM kI ekAMgI vicArasaraNI kA ullekha kiyA hai / isa kANDa ke anta meM syAd asti, syAnnAsti Adi sAta bhaMgoM dvArA jIva kA varNana bhI kiyA hai / dUsare kANDa meM jIva ke pradhAna lakSaNa - jJAna aura darzana - kA vistRta vivecana hai / vizeSataH kevalajJAnI ke jJAnadarzana kA varNana vaiziSTayapUrNa hai| digambara paramparA meM kevalI ke jJAna va darzana pratikSaNa yugapad upayukta mAne haiM tathA zvetAmbara paramparA meM ina kA upayoga kramaza: mAnA hai - eka kSaNa meM jJAna kA va dUsare kSaNa meM darzana kA isa - 1) ina tIna ke atirikta viSogragrahazamana vidhi tathA nItisAra ye do anupalabdha grantha bhI haiM (anekAnta va. 9 pR. 424 ) 2) prAkRta meM 'sammaiMsutta' yaha rUpa hotA hai| isa kA saMskRta rUpAntara ' sammati' bhI kiyA gayA hai jo ucita nahI hai| 3) upAntya gAthA (jeNa viNA bhuvaNassa vi ityAdi ) para abhayadeva kI TIkA nahI hai, ataH paM. sukhalAlajI use mUla grantha kI nahI mAnate / aisI dazA meM kula gAthAsaMkhyA 166 hogii| Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 43 prakAra kramazaH upayoga mAnA hai| siddhasena ne ina donoM pakSoM ko anucita batA kara yaha pratipAdana kiyA hai ki kevalajJAnI ke darzana va jJAna meM koI bheda hI nahI hai ataH una ke pratikSaNa yA kramazaH hone kA prazna hI nahI utthtaa| vastu ke astitvamAtra ke AbhAsa ko darzana kahate haiM tathA viziSTa rUpase AbhAsa ko jJAna kahate haiM / kevalI ke jJAna meM ye do avasthAeM nahIM hotIM ata: una kA jJAna va darzana abhinna hai yaha AcArya kA mantavya hai| yaha upayoga-abhedavAda donoM paramparAoM meM vilakula nayA thA ataH jinabhadra Adi paramparAbhimAnI AcAryoM ne siddhasena ko kAphI AlocanA kI hai| sanmati ke tIsare kANDa meM dravya, guNa tathA paryAya kA sambandha spaSTa kiyA hai| dravyArthika tathA paryAyArthika ke samAna guNArthika naya kA upadeza kyoM nahI hai isa ke uttara meM AcArya ne guNa aura paryAya kA dRDha sambandha spaSTa kiyA hai| dravya meM utpatti, vinAza va sthiratA kI prakriyA bhI batalAI hai| isa kANDa ke anta meM AcArya ne bhAvapUrNa zabdoM meM nayavAda kA mahattva batalAyA hai tathA kevala Agama kaNThastha karanA, tapazcaryA meM magna rahanA, bahutase ziSyoM ko dIkSA denA yA kIrti prApta karanA paryApta nahI hai yaha cetAvanI bhI sAdhusaMgha ko dI hai| sanmati para mallavAdI tathA sumatideva kI TIkAeM thIM ve anupalabdha haiM / upalabdha TIkA abhayadeva kI hai| ina tInoM kA vivaraNa Age yathA sthAna diyA hai / jinadAsa mahattara kI nizIthacUrNi meM darzana prabhAvaka zAstra ke rUpa meM sanmati kA ullekha hai? tathA jinabhadra gaNI ne vizeSAvazyakabhASya va vizeSaNavatI meM sannati ke upayoga-abhedavAda kA khaNDana kiyA hai - ina donoM kA samaya kramaza: sana 676 tathA 609 hai / ata eva sanmati kI racanA chaThI sadI ke madhya meM yA usa se kucha pahale mAnI jA sakatI hai / 1) daMsaNaNANappabhAvagANi satthANi siddhi viNicchyasammatimAdi gehaMto asaMtharamANe jaM akappiyaM paDisevati cayaNAte tattha so sudhdo ( uddezaka 1 ) / 2) vizeSAvazyakabhASya gA. 3089 se. vizeSaNavatI gA0 184 seM / 3) upayogakramavAda ke pahale puraskartA bhadrabAhu (dvitIya) (niyuktikAra) haiM tathA una kA samaya chaThI sadI kA prArambha hai yaha mAna kara paM. mukhtAra ne sanmati kI racanA una ke bAda mAnI hai (anekAnta va. 9 pra. 443-5) kintu kramavAda ke ve hI pahale puraskartA the yaha kathana ThIka pratIta nahI hotaa| siddhasena viSayaka kathAoM meM sanmati kA koI ullekha nahI hai / Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 vizvatattvaprakAzaH [prakAzana- 1 mUlamAtra - yazovijaya jaina graMthamAlA, banArasa 1909; 2 abhayadevakRtaTIkAsahita- saM. paM. sukhalAla va becaradAsa, gujarAtapurAtattvamaMdira, ahamadAbAda, 1923-30; 3 gujarAtI anuvAda va prastAvanAsahita-saM. paM. sukhalAla, puMjAbhAI jaina graMthamAlA 1932; 4 iMgliza anuvAda- zvetAmbara jaina ejyukezana borDa, bambaI 1939] dvAtriMzikAeM-kathAoM ke anusAra siddhasenakRta dvAtriMzikAoM kI saMkhyA 32 thii| kintu upalabdha dvAtriMzikAoM kI saMkhyA 21 hai| nAma ke anusAra ina meM pratyeka meM 32 padya hone cAhie kintu upalabdha padyoM kI saMkhyA kama-adhika hai-10 vI dvAtriMzikA meM do aura 21vIM meM eka padya adhika hai tathA 8 vI meM chaha, 11 vI meM cAra evaM 15 vI meM eka padya kama hai| pahalI pAMca dvAtriIzikAeM vIra bhagavAna kI stutiyAM haiM tathA ina kI zailI samantabhadra ke svayambhastotrA se prabhAvita hai| 11vI dvAtriMzikA meM kisI rAjA kI prazaMsA hai| DaoN. upAdhye se mAlUma huA ki DaoN. hIrAlAlajIne eka vidvattApUrNa nibaMdha likhA hai, aura siddha kiyA hai. ki yaha rAjA candragupta vikramAditya hai / chaThI va AThavI samIkSAtmaka haiN| tathA anya 12 dvAtriMzikAeM vividha dArzanika viSayoM para haiN| svarUpa tathA viSaya ke samAna ina dvAtriMzikAoM meM varNita matoM meM bhI paraspara bhinnatA hai / vedavAdadvAtriMzikA meM upaniSadoM jaisI bhASA meM paramapuruSabrahma kA varNana hai| nizcayadvAtriMzikA meM matijJAna va zrutajJAna ko abhinna mAnA hai, sAtha hI avadhijJAna va manaHparyayajJAnako bhI abhinna mAnA hai| isa dvAtriMzikA meM dharma, adharma va AkAza dravya kI mAnyatA bhI vyartha ThaharAI hai- jIva va pudgala do hI dravya Avazyaka mAne haiN| pahalI, dUsarI va pAMcavI dvAtriMzikA meM kevalI ke jJAna-darzana kA upayoga yugapat mAnA 1) nyAyAvatAra ko bhI dvAtriMzikAoM meM sammilita karane se yaha saMkhyA 22 hogii| 2) pahalI dvAtrizikA meM 'sarvajJaparIkSaNakSama 'AcArya kA ullekha hai yaha pahale batAyA hI hai| 3) isa ke kAraNa hastalikhitoM meM isa dvAtriMzikA ko 'dveSya' zvetapaTa siddhasena kI kRti kahA gayA hai / dvAtriMzikAoM ke matabheda ke vivaraNa ke lie dekhie-anekAnta varSa 9 pR. 433-440 / Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA hai jo sanmatisUtra meM pratipAdita mata se bhinna hai / isa taraha kI matabhinnatA ke kAraNa ye saba dvAtriMzikAeM eka hI siddhasena AcArya dvArA likhI gaI hoM yaha sambhava pratIta nahI hotA / tathApi tArkika matapratipAdana kI dRSTi se ye dvaH triM zikAeM mahattvapUrNa haiM isa meM sandeha nahI / ina meM se kucha kI racanA pUjyapAda ke pahale ho cukI thI yaha bhI spaSTa hai kyoM ki pUjyapAda ne sarvArthasiddhi (7-13 ) meM tIsarI dvAtriMzikA kA eka padyAMza uddhRta kiyA hai / [prakAzana-jainadharmaprasAraka sabhA, bhAvanagara 1909, vedavAda dvAtriMzikA-paM. sukhalAlakRta hiMdI vivecana-premIabhinandana graMtha pR.384 prathama dvAtriMzikA- anekAnta varSa 9 pR 415; dRSTiprabodha dvAtriMzikAanekAnta varSa 10 pR. 200] nyAyAvatAra--yaha battIsa zlokoM kI choTIsI kRti hai (aura isIlie kabhI kabhI dvAtriMzikAoM meM isa kI bhI gaNanA kI jAtI hai)| tathApi upalabdha pramANazAstra viSayaka racanAoM meM yaha pahalI hai ataH bahuta mahattvapUrNa hai| isa meM pramANa ke do bheda - pratyakSa aura parokSa - mAna kara parokSa meM anumAna aura Agama ina do kA antarbhAva kiyA hai| pratyakSa aura anumAna ina ke svArtha (apane lie) aura parArtha ( dUsaroM ke lie) aise do do bheda kiye haiN| kucha bauddha dArzanika pratyakSa ko abhrAnta aura anumAna ko bhrAnta. mAnate the tathA kucha vidvAna pratyakSa aura anumAna donoM ko bhrAnta mAnate the AcArya ne ina donoM ko anucita batalAte hue kahA hai ki jJAna ko pramANa bhI mAnanA aura bhrAnta bhI mAnanA parasparaviruddha hai, jo pramANa hai vaha bhrAnta nahI ho sktaa| anumAna kA pramukha aMga heta hai, usa ke prakAroM kA varNana kara anyathAnupapannatva ( dUsare kisI prakAra se upapatti na ... 1) haribhadra tathA malayagiri AcAryoM ne bhI yugapatvAda ke puraskartA eka siddhasena kA ullekha kiyA hai, ye siddhasena hI prastuta dvAtriMzikAoM ke kartA ho sakate haiM / ( anekAnta 9 pR. 434) / 2) kathAoM meM siddhasenakRta dvAtrizikA ke zloka diye haiM (prazAntaM darzanaM yasya ityAdi,athavA prakAzitaM tvayakena ityAdi) ve ina dvAtriMzikAoM meM nahIM pAye jAte / Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizvatattvaprakAzaH honA ) yaha usa kA lakSaNa batalAyA hai| anta meM Agama kA syAdvAda para Azrita svarUpa spaSTa kiyA hai| ___ nyAyAvatAra para haribhadra ne TIkA likhI thI, usa kA eka zloka (kra. 4) unhoM ne SaDdarzanasamuccaya meM samAviSTa kiyA hai (kra. 56) ataH nyAyAvatAra kI racanA AThavIM sadI se pahale kI hai| usa meM Agama kA lakSaNa ratnakaraNDa se uddhRta kiyA hai tathA hetu kA anyathAnupapannatva lakSaNa batalAyA hai jo pAtrakesarIkRta hai ataH nyAyAvatAra kI racanA sAtavIM sadI se pahale kI nahI ho sktii| nyAyAvatAra para haribhadra, siddharSi tathA devabhadra kI TIkAeM haiM tathA isa ke prathama zloka ko AdhAra mAna kara jinezvara va zAntisUri ne vArtika granthoM kI racanA kI hai| ina granyoM kA vivaraNa Age yathAsthAna diyA hai| [prakAzana - 1 mUla va iMgliza spaSTIkaraNa- saM. DaoN. satIzacaMdra vidyAbhaSaNa, kalakattA 1904 : 2 mUla- jainadharma prasAraka sabhA, bhAvanagara, 1909, 3 siddharSi va devabhadra kI TIkAeM- hemacandrAcArya sabhA, pATana 1917; 4 TIkAeM va TippaNa (iMgliza ) saM. DaoN. vaidya, zvetAmbara jaina kaoNnpharansa, bambaI 1928, 5 anuvAda paM. sukhalAla, - jaina sAhitya saMzodhaka khaMDa 3 bhAga 1, 6 nyAyAvatAravArtikavRtti ke pariziSTa meM -saM. dalasukha mAlavaNiyA, siMdhI graMthamAlA, bambaI 1949, 7 TIkAeM va hindI anuvAda- vijayamUrti zAstrI, rAyacaMdra zAstramAlA, bambaI ] 1) pratyakSa ko abhrAnta aura anumAna ko bhrAnta mAnane ke jisa mata ko nyAyAvatAra meM AlocanA hai vaha bauddha vidvAna dharmakIrti ( sAtavIM sadI-madhya ) kA hai ataH nyAyAvatAra sAtavI sadI ke bAda kA hai yaha tarka pahale diyA gayA hai| kintu aba jJAta huA hai ki yaha mata dharmakIrti se pahale bhI bauddha vidvAnoM meM pracalita thA-tIsarI-cauthI sadI meM bhI vaha vyakta kiyA jA cukA thA / ataH yaha kAraNa aba samarthanIya nahI rahA [ vivaraNa ke lie paM. dalasukha mAlavaNiyA kI nyAyAvatAravArtikavRtti kI prastAvanA dekhiye] / kintu samantabhadra aura pAtrakesarI ke bAda nyAyAvatAra kI racanA huI hai isa tarka kA samucita uttara nahI diyA jA sktaa| Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 47 12. zrIdatta -- pUjyapAda ne jainendra vyAkaraNa ( 1-4-3 4 ) meM zrIdatta kA ullekha kiyA hai / AdipurANa (1-45) ke ullekha se jJAta hotA hai ki ve baDe vAdI the, yathA zrIdattAya namastasmai tapaH zrIdIptamUrtaye / kaNThIravAyitaM yena pravAdIbhaprabhedane // vidyAnanda ne tattvAryazlokavArtika (pR. 280 ) meM una ke jalpanirNaya nAmaka grantha kA ullekha karate hue unheM 63 vAdiyoM ke vijetA yaha vizeSaNa diyA hai dviprakAraM jagau jalpaM tattvaprAtibhagocaram / triSTervAdinAM jetA zrIdatto jalpa nirNaye // jaina pramANazAstra meM jalpa aura vAda meM koI antara nahI hai / ataH pratIta hotA hai ki isa grantha meM vAda ke niyama, jayaparAjaya kI vyavasthA Adi kA vicAra kiyA hogA / grantha upalabdha nahI hai / zrIdatta pUjyapAda se pahale hue haiM ataH una kA samaya chaThI sadI kA pUrvArdha yA usa se kucha pahale kA hai / 1 13. pUjyapAda devanandi - digambara paramparA meM tasvArthasUtra ke prathama vyAkhyAkAra ke rUpa meM pUjyapAda kA sthAna mahattvapUrNa hai / una kA mUla nAma devanandi thA tathA pUjyapAda aura jinendrabuddhi ye una kI upAdhiyAM thIM / tatttrArtha kI sarvArthasiddhi vRtti, jainendravyAkaraNa, samAdhitantra, iSTopadeza tathA dazabhakti (saMskRta) ye una ke pAMca grantha upalabdha haiM tathA zabdAvatAranyAsa, vaidyakazAstra, chandaH zAstra, jainAbhiSekapATha tathA sArasaMgraha ye pAMca grantha anupalabdha haiM / ina dasa meM se prastuta viSaya kI dRSTi se do - sarvArthasiddhi tathA sArasaMgraha - kA paricaya apekSita hai / 1) pUjyapAda ke viSaya meM vivaraNa ke lie samAdhitantra kI paM. mukhtArakRta prastAvanA tathA 'jaina sAhitya aura itihAsa' meM paM. premI kA lekha upayukta hai / Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizvatattvaprakAzaH sarvArthasiddhi vRtti--yaha tattvArthasUtra kI prathama upallabdha vyAkhyA hai| isa kA vistAra 5500 zlokoM jitanA hai / vaise isa TIkA kI racanA Agamika zailI kI hai - tArkika vAdavivAda isa meM prAyaH nahI hai tathApi uttarakAlIna dArzanika carcA kI bahumUlya sAmagrI isa meM milatI hai| dizA yaha svatantra dravya nahI - AkAza dravya meM antarbhata hai, cakSu indriya prApyakArI nahI - padArtha se sAkSAt sambandha ke vinA vaha padArtha ko jAna sakatA hai, Adi kaI viSayoM kA sUtrArUpa meM nirdeza isa meM milatA hai| isI liye akalaMka ne tattvArthavArtika meM isa vRtti ke bahubhAga ko AdhArabhUta vArtika vAkyoM ke rUpa meM saMgRhIta kara liyA hai| [prakAzana-1 mUla - saM. kallAppA niTave, kolhApUra 1903 tathA 1917, 2 jayacandrakRta hindI vacanikA - saM. niTave, kolhApUra 1911, 3 hindI padazaH anuvAda - jagarUpa sahAya - jaina grantha Dipo, mainagaMja 1927; 4 prastAvanAdisahita - saM. paM. phalacandra - bhAratIya jJAnapITha, banArasa 1955, 5 iMgliza anuvAda - The Reality. kalakatA 1960] sArasaMgraha-isa grantha se naya kA eka lakSaNa dhavalA TIkA meM uddhRta kiyA hai, yathA - ' tathA sArasaMgrahe'pyuktaM pUjyapAdaiH anantaparyAyAtmakasya vastunaH anyatamaparyAyAdhigame kartavye jAtyahetvapekSo niravadyaprayogo naya iti / ' (dhavalA prathama bhAga prastAvanA pR. 60) isa ke atirikta isa kA anya paricaya prApta nahI hotA / grantha anupalabdha hai| ___samayavicAra-pUjyapAda kA samaya prAyaH sarvatra pAMcavI sadI kA uttarArdha mAnA gayA hai / isa kA mukhya kAraNa hai darzanasAra kA vaha ullekha jisa meM pUjyapAda ke ziSya vajranandi dvArA saM. 526 (= sana 470) meM drAviDa saMgha kI sthApanA kA varNana hai | hamArI dRSTi meM isa meM kucha 1) arthAt umAsvAti kA svopajJa bhASya sarvArthasiddhi ke pahale kA hai / 2) siripujjapAdasIso dAviDasaMghassa kArago duttttho| NAmeNa vajjaNaMdI pAhuDavedI mahAsatto // 24 // paMcasae chabbIse vikkamarAyassa maraNapattassa / dakkhiNamahurAjAdo dAviDasaMgho mahAmoho // 28 // Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 49 saMzodhana Avazyaka hai / darzanasAra meM dI huI sabhI tithiyAM vikramarAja ke mRtyuvarSa ke anusAra dI haiM / kintu una kA sAmaMjasya pracalita vikramasaMvata kI apekSA zakasaMvata se adhika baiThatA hai / udAharaNArtha - kumArasena kA samaya darzanasAra meM saM. 753 diyA hai aura kumArasena ke guruvinayasena ke gurubaMdhu jinasena kA jJAta samaya zaka saM. 759 ( jayadhavalA kI samApti ) hai / yadi kumArasena kA samaya pracalita vikramasaMvata ke anusAra saM. 753 mAneM to yaha bAta saMbhava nahI hogI - usa avasthA meM jinasena se 141 varSa pahale kumArasena kA samaya siddha hogA / ataH darzanasArokta varSagaNanA zakakAla kI mAnanA Avazyaka hotA hai / tadanusAra pUjyapAda ke ziSya vajranandi kA samaya zaka saM. aura pUjyapAda kA samaya chaThI sadI kA uttarArdha pUjyapAda gaMgarAjA durvinIta ke guru the aisI mAnyatA hai samaya bhI chaThI sadI kA uttarArdha hI nizcita huA hai kA samaya bhI tadanusAra chaThI sadI mAnanA cAhie / 526=sana 406 mAnanA hogA' / / durvinIta kA / ataH pUjyapAda 14. vajranandi -- pUjyapAda ke ziSya tathA drAviDa saMgha ke sthApaka vanandi kA ullekha Upara kiyA hai / darzanabhAra ke usa ullekha meM unheM prAbhRtavedI tathA mahAsatva kahA hai / harivaMza purANa (1-32 ) meM 1 1) jainendra mahAvRtti prastAvanA meM paM. yudhiSThira ne devanandi kA samaya pAcavIM sadI ( madhya ) mAnane ke lie yaha tarka diyA hai ki devanandi ne nikaTa bhUtakAla ke udAharaNa 'aruNa mahendro mathurAm' yaha vAkya diyA hai tathA isa meM ullikhita mahendra gupta samrATa kumAragupta haiM / kintu yaha tarka ThIka nahI haiM / ukta udAharaNa devanandi ne svayaM diyA huA nahI hai-mahAvRttikAra abhayanandi kA hai tathA abhayanandi kA samaya navIM sadI sunizcita haiM / ataH ukta udAharaNa meM ullikhita mahendra abhayanandi ke samakAlaM na koI rAjA hone cAhie / 2) paM. zAntirAjazAstrI ke anusAra yaha mAnyatA bhrasamUlaka hai durvinIta zabdAvatAra grantha kA kartA thA tathA pUjyapAda ko bhI zabdAvatArakartA kahA gayA hai, kintu itane para se una meM guruziSya sambandha kI kalpanA ThIka nahI ( tattvArthas trabhAskaranandikRta vRttikI prastAvanA ) / 3) di klAsikala eja pR. 269. 4) pUjyapAda viSayaka kathAeM bilakulahI avizvasanIya haiM - eka meM pANina ko una kA mAmA batalAyA hai (samAdhitaMtra prastAvanA pR. 10, jaina sAhitya aura itihAsa pR. 50 / ) vi. ta pra. 4 Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 vizvatattvaprakAzaH jinasena ne una kI prazaMsA karate hue bandha, mokSa tathA una ke kAraNoM ke viSaya meM vicAra karanevAlI una kI uktiyoM kA varNana kiyA hai vajrasUrevicAriNyaH sahetvorbandhamokSayoH / pramANaM dharmazAstrANAM prvktRnnaamivoktyH|| dhavala kavi ke harivaMza meM bhI vajrasUri ke pramANagrantha kI prazaMsA milatI hai vajasUri muNivaru supasiddhau / jeNa pamANagaMthu kiu caMgau // navastotrA nAmaka racanA meM vajanandi ne jaina siddhAntoM kA vistRta samarthana kiyA thA aisA varNana malliSeNaprazasti (jaina zilAlekhasaMgraha bhA. 1 pR. 103 ) meM milatA hai navastotraM tatra prasarati kavIndrAH kathamapi praNAmaM vajrAdau racayata paraM nandi nimunau / navastotraM yena vyaraci sakalArhatpravacana prapaMcAntarbhAvapravaNavarasandarbhasubhagam // vajranandi kA koI grantha isa samaya upalabdha nahI hai / darzanasAra ke uparyukta varNanAnusAra unakA samaya sAtavIM sadI kA prArambhika bhAga hai| 15. mallavAdI-kathAoM ke anusAra mallavAdI kI mAtA kA nAma durlabhadevI thA tathA una ke mAmA acArya jinAnanda the| valabhInagara meM una kA janma huA thA / AcArya ajitayazasa tathA yakSadeva una ke bandhu the| bhagakaccha ( vartamAna bhaDauca ) meM buddhAnanda nAmaka bauddha AcArya dvArA jinAnanda vAda meM parAjita hue the| isa ke uttara meM mallavAdI ne buddhAnanda kA parAjaya kara ke vAdI yaha upAdhi prApta kI thii| mallavAdI kA tArkika grantha dvAdazAranayacakra mUlarUpa meM prApta nahI hai - usa kI siMha kSamAzramaNa kRta TIkA prApta hai / kathA ke anusAra isa grantha kA prathama padya jJAna pravAda pUrva se prApta huA thaa| yaha padya isa prakAra hai - 1) bhadrezvara kI kathAvalI, prabhAcandra kA prabhAvakacarita, mestuMga kA prabandhaciMtAmaNi, rAjazekhara kA prabandhakoSa Adi meM yaha kathA milatI hai / Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA vidhiniyamabhaMgavRttivyatiriktatvAdanarthakatracovat / jainAdanyacchAsanamanRtaM bhavatIti vaidhaya'm / / nayacakra meM vidhi, niyama, Adi bAraha prakAroM se nayoM kA upayoga kara vastutattva kI carcA kI gaI hai / nayoM kA cakrarUpa meM varNana karane kA tAtparya yaha hai ki koI bhI naya apane Apa meM sarvazreSTha nahI hotA / jaise cakra meM sabhI bindu samAna mahattva ke hote haiM vaise hI vastutattva ke varNana meM sabhI nayoM kA samAna mahattva hotA hai / isa grantha kA vistAra 10000 zlokoM jitanA kahA gayA hai / __mallavAdI ne siddhasenakRta sanmatisUtra kI TIkA likhI thI vaha bhI anupalabdha hai| bRhaTTippanikA (kra. 358 ) ke anusAra isa TIkA kA vistAra 700 zlokoM jitanA thaa| una kA padmacarita (rAmAyaNa) bhI prApta nahI hai| kathA meM mallavAdI dvArA buddhAnanda ke parAjaya kA samaya vIrasaMvata 884 = sana 357 diyA hai| kintu ve siddhasena ke bAda hue haiM ataH yaha samaya vizvasanIya nahI hai / una ke samaya kI uttaramaryAdA sana 700 hai kyoM ki haribhadra ne apane gnanthoM meM una kA kaI bAra ullekha kiyA hai tathA unheM vAdimukhya kahA hai (anekAntajayapatAkA bhAga 1 pR. 58 Adi ) / isa taraha una kA samaya siddhasena ke bAda tathA haribhadra ke pUrva - chaThI yA sAtavIM zatAbdI - pratIta hotA hai| [prakAzana--1 dvAdazAranayacakra (TIkA)- saM. vijayalabdhimUri, labdhisarIzvara granthamAlA, 1948-57; 2 saM. muni caturavijaya tathA lA. bha. gAMdhI--gAyakavADa orienTala sIrIja, baDaudA 1952.] 16. ajitayazas--AcArya mallavAdI ke bandhu ke rUpa meM ajitayazas kA ullekha Upara kiyA hai| kathA ke anusAra unhoM ne pramANa viSayapara koI grantha likhA thaa| AcArya haribhadra ne anekAntajayapatAkA meM (bhA. 2 pR. 33) pUrvAcArya ke rUpa meM una kA ullekha kiyA hai tathA 1) tathAjitayazonAmA pramANagranthamAdadhe / prabhAvakacarita-mallavAdI prabandha zlo. 37 Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 vizvatattvaprakAzaH utpAdavyayadhrauvya ke siddhAnta kA unhoM ne samarthana kiyA thA aisA kahA hai / isa samaya ajitayazas kA koI grantha prApta nahI hai / una kA samaya mallavAdI ke samAna - chaThavIM-sAtavIM sadI pratIta hotA hai / 17. pAtrakesarI-kathAoM ke anusAra pAtrakesarI brAhmaNa kula meM utpanna hue the / samantabhadra kRta AptamImAMsA ke paThana se ve jaina darzana ke prati zraddhAyukta hue tathA rAjasevA choDakara tapasyA meM magna hue| hummaca ke zilAlekha meM una kI prazaMsA isa prakAra hai bhUbhRtpAdAnuvartI san rAjasevAparAGmukhaH / saMyato'pi ca mokSArthI ( bhAtyasau ) pAtrakesarI / / . pAtrakesarI kI do kRtiyAM jJAta haiM - trilakSaNakadarthana tathA jinendraguNasaMstuti stotra / pahalI racanA meM bauddha AcAryoM ke hetu ke lakSaNa kA khaNDana thA / hetu pakSa meM ho, sapakSa meM ho tathA vipakSa meM na ho ye tIna lakSaNa bauddhoM ne mAne the / ina ke sthAna meM anyathAnupapannatva ( dUsare kisI prakAra se upapatti na honA ) yaha eka hI lakSaNa AcArya ne sthira kiyA / isa kI mukhya kArikAra unheM padmAvatI devI ne dI thI aisI AkhyAyikA hai / yaha kArikA akalaMkadeva ne nyAyavinizcaya (zlo. 323) meM samAviSTa kI hai| bauddha AcArya zAntara kSita ne tattvasaMgraha (kA. 1364-79) meM isa kArikA ke sAtha kucha anya kArikAeM pAtrasvAmI ke nAma se uddhRta ko haiM / kintu ina kA mUla grantha trilakSaNakadarthana anulabdha hai| jinendraguNasaMstuti yaha 50 zlokoM kI choTIsI racanA hai tathA pAtrakesaristotra isa nAmase bhI prasiddha hai| veda kA puruSakRta honA, jIva kA punarjanma, sarvajJa kA astitva, jIva kA kartRtva, kSaNikavAda kA nirasana 1) prabhAcandra tathA nemidatta ke kathAkoSoM meM yaha kathA hai| 2) jaina zilAlekha saMgraha, bhA. 3, pR. 519. 3) yaha kA rikA isa prakAra hai - anyathAnupapannatvaM yatra tatra trayeNa kim / nAnyathAnupapannatvaM yatra tatra trayeNa kim / / 4) jaina zilAlekha saMgraha, prathama bhAga, pR. 103. Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 53 ye Izvara kA nirasana, mukti kA svarUpa tathA muni kA sampUrNa aparigraha vrata isa ke pramukha viSaya haiM / isa stotra para kisI ajJAta lekhaka kI saMskRta TIkA hai / prastAvanA [ prakAzana- 1 mUla - sanAtana jaina granthamAlA kA prathama gucchaka kAzI 1905 tathA 1925 2 saMskRtaTIkAsahita - tattvAnuzAsanAdi saMgraha meM - saM. paM. manoharalAla, mANikacandra granthamAlA, bambaI 1998; 3 marAThI spaSTIkaraNa ke sAtha - paM. jinadAsazAstrI phaDakule, pra. hirAcaMda gautamacaMda gAMdhI, nimagAMva 1921; 4 hindI anuvAda ke sAtha paM. zrIlAla tathA lAlArAma, cunnIlAla jaina granthamAlA ] 11 uparyukta vivaraNa ke anusAra pAtrakesarI samantabhadra ke bAda evaM akalaMka tathA zAntarakSita ke pahale hue haiM ataH una kA samaya chaThIM yA sAtavIM sadI meM nizcita hai ? / 18. zivArya - jinadAsagaNI mahattara ne sana 676 meM nizIthasUtra kI cUrNi likhI / isa meM jaina darzana kI mahimA baDhAnevAle granthoM ke rUpa meM siddhivinizcaya tathA sanmati ina do granthoM kA ullekha hai / pahale isa siddhivinizcaya ko akalaMkakRta samajhA gayA / kintu bAda meM patA calA ki yaha akalaMka se pUrvavartI zivArya athavA zivasvAmI nAmaka AcArya kA grantha hai / isa kA ullekha zAkaTAyana ne apane vyAkaraNa meM isa prakAra kiyA hai ( 1 / 3 / 168 ) - ' zobhanaH siddhervinizcayaH zivAryasya zivAryeNa vA | zAkaTAyana ke strImuktiprakaraNa kI eka TIkA meM bhI isa kA ulalekha isa prakAra hai ' asminnarthe bhagavadAcArya zivasvAmina: siddhivinizcaye yukbhyadhAyi AryAdvayamAha - yatsaMyamopakArAya vartate / isa ullekha se jJAta hotA hai ki isa grantha meM saMskRta padyoM meM strImukti Adi viSayoM kI carcA thI / yaha grantha anupalabdha hai / bhagavatI ArAdhanA ke kartA " 1) pAtra kesarI tathA vidyAnanda eka hI vyakti the aisA bhrama kucha varSa pahale rUDha huA thA / isa kA nirAkaraNa paM. mukhtAra ne kiyA ( anekAnta varSaM 1 pR. 67 ) / pAtrakesarI kA zalyatantra nAmaka grantha bhI thA aisA ugrAdityakRta kalyANakAraka ( 20-85 ) se jJAta hotA hai / Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizvatattvaprakAzaH zivArya isa ke racayitA se bhinna haiM yA abhinna yaha prazna vicAraNIya hai| una kA samaya sana 676 se pahale kA hai yaha nizIthacUrNi ke ukta ullekha se spaSTa hai / 19.siMhasUri-mallavAdI ke nayacakrapara siMhasUri ne TIkA likhI hai yaha Upara batAyA hI hai| isa TIkA kA vistAra 18000 zlokoM jitanA hai tathA ise nyAyAgamAnusAriNI yaha nAma diyA hai / tattvArthasUtrabhASya ke TIkAkAra siddhasena ke guru bhAsvAmI bhI siMhasUri nAmaka AcArya ke ziSya the| yadi ve hI nayacakraTIkA ke kartA hoM to sAtavIM sadI ke anta meM yA AThavIM sadI ke prAraMbha meM una kA samaya mAnA jA sakatA hai kyoM ki siddhasena AThavIM sadI ke uttarArdha meM hue haiN| vidhi, niyama Adi mUla viSayoM ko spaSTa karate hue siMhasUri ne jJAnavAda, kriyAvAda, puruSavAda, niyativAda, IzvaravAda Adi kA vistRta vicAra kiyA hai| [prakAzana-mallavAdI ke paricaya meM isa TIkA ke prakAzanoM kI sUcanA dI hai| 20. akalaMka-jaina pramANazAstra ke paripakka rUpa kA darzana bhaTTa akalaMkadeva ke granthoM meM hotA hai / bauddha paNDita dharmakIrti tathA una ke ziSyaparivAra ke AkramaNoM se jaina darzana kI rakSA karane kA mahAna kArya unhoM ne kiyA thaa| kathAoM ke anusAra mAnyakheTa ke rAjA zubhatuMga ke mantrI puruSottama ke do putra the - akalaMka va nissklNk| donoM ne bAla vaya meM hI brahmacarya dhAraNa kiyA tathA eka bauddha maTha meM gupta rUpa se adhyayana kiyaa| vahAM pakaDe jAne para sainikoM dvArA niSkalaMka to mAre gaye - akalaMka kisI prakAra baca sake / vAda meM jaina saMgha kA netRtva grahaNa kara akalaMka ne sthAna sthAna para bauddhoM se vAda kiye tathA vijaya prApta kiyA / kaliMga ke rAjA himazItala kI sabhA meM bauddha paNDitoM ne eka ghaDe meM tArA devIkI sthApanA kI thii| akalaMka ne vahAM vAda meM vijaya pAkara vaha 1) paM. mahendrakumAra - siddhivinizcaya TIkA prastAvanA pR. 53.54. 2) prabhAcandra ke gadyakathAkoza tathA nemidatta ke ArAdhanAkathAkoza meM yaha kathA dI hai| Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA ghaDA phoDa ddaalaa| kathAoM ke ina varNanoM meM niSkalaMka kI kathA kA to anyatra se samarthana nahI hotA / kintu himazItala kI sabhA meM vAda kA carNana malliSeNa-prazasti meM prApta hotA hai - sAhasatuMga ( rASTakUTa rAjA dantidurga) kI sabhA meM akalaMka ne nimna zloka kahe the aisA isa meM varNana hai - rAjan sAhasatuMga santi bahavaH zvetAtapatrA nRpAH kintu tvatsadRzA raNe vijayinastyAgonnatA durlabhAH / tadvat santi budhA na santi kavayo vAdIzvarA vAgmino nAnAzAstravicAracAturadhiyaH kAle kalau madvidhAH / / nAhaMkAravazIkRtena manasA na dveSiNA kevalaM nairAtmyaM pratipadya nazyati jane kAruNyabuddhyA mayA / rAjJaH zrIhimazItalasya sadasi prAyo vidagdhAtmano bauddhaughAn sakalAn vi jitya sa ghaTaH pAdena visphottitH|| rAjA sAhasatuMga tathA zubhatuMga (kRSNa prathama) ke samakAlIna hone se akalaMka kA samaya AThavIM sadI kA madhya - uttarArdha ( anumAnataH sana 720-780) nizcita hotA hai| akalaMkacarita meM bauddhoM ke sAtha una ke vAda kA samaya vikramAMkazakAbda 700 diyA hai, yaha zaka 700 = sana 778 ho sakatA hai| pahale sana 676 meM likhita nizIthacUrNi meM siddhivinizcaya kA ullekha dekhakara akalaMka kA samaya sAtavIM sadI kA madhya mAnA gayA thA kintu yaha siddhivinizcaya zivArya kI racanA hai - akalaMkakRta siddhivinizcaya se bhinna hai yaha spaSTa ho cukA hai| ataH uparyukta zaka 700 ko vikrama saMvat 700 = sana 643 mAnane kA koI kAraNa nahI hai| haribhadra ke granthoM meM akalaMkanyAya zabda kA prayoga dekhakara akalaMka ko haribhadra se pUrvavartI - 7 vIM 1) jaina zilAlekha saMgraha bhA.1 pR.101. 2) vikrmaaNkshkaabdiiyshtsptprmaajussi| kAle'kalaMkayatino bauddhairvAdo mahAnabhUt // (siddhivinizcaya TIkA prastAvanA pR. 45) 3) pahale diyA huA zivArya kA paricaya dekhie / 4) anekAntajayapatAkA pR. 275. " Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizvatattvaprakAzaH sadI meM vidyamAna mAnA gayA thaa| kintu haribhadra kA akalaMkanyAya yaha zabda nyAyadarzana ke pUrvapakSa ke lie hai ataH akalaMkadeva ke samaya se usa kA sambandha nahI hai / akalaMka ke chaha grantha prApta haiM / ina meM do vyAkhyAnAtmaka tathA cAra svatantra haiN| ina kA kramazaH paricaya isa prakAra hai| tattvArthavArtika-tattvArthasUtra kI isa TIkA kA parimANa 16000 zlokoM jitanA hai| isa meM pratyeka sUtra ke viSaya kI sAdhakabAdhaka carcA karanevAle vAkya - vArtika- haiM, tathA una kA lekhakane hI vizada vivaraNa diyA hai| ataH isa grantha ko tattvArthavArtikavyAkhyAnAlaMkAra athavA tattvArthabhASya bhI kahA gayA hai| vidyAnanda ke zlokavArtika se pRthakatA batalAne ke lie ise rAjavArtika yaha nAma diyA gayA hai| pUjyapAda kI sarvArthasiddhi vRtti kA bahubhAga akalaMka ne vArtika rUpa meM samAviSTa kara liyA hai, tathA zvetAmbara paramparA meM mAnya sUtrapATha kI yathAsthAna AlocanA kI hai| tattvArtha ke viSayAnusAra SaTakhaMDAgamAdi Agama granthoM kA yogya upayoga isa meM kiyA gayA hai| kintu isa kI vizeSatA yaha hai ki Agamika viSayoM ke spaSTIkaraNa meM bhI yathAsambhava sarvatra anekAnta kI dArzanika paddhati kA anusaraNa kiyA hai| dArzanika carcA kI dRSTi se isa kA prArambhika bhAga ( jisa meM mokSamArga kA vivecana hai) tathA caturtha adhyAya kA antima bhAga ( jisa meM jIva ke svarUpa kA vizada vivecana hai ) vizeSa mahattvapUrNa hai| [prakAzana-1 mUlamAtra, saM. paM. gajAdharalAla, sanAtana jaina anyamAlA 1915, banArasa; 2 hindI anuvAda, saM. paM. makkhanalAla, harIbhAI devakaraNa granthamAlA kra. 8, kalakattA; 3 mUla tathA hindI sAra, saM. paM. mahendrakumAra, bhAratIya jJAnapITha, banArasa. ] aSTazatI- yaha samantabhadrakRta AptamImAMsA kI TIkA hai| 800 zlokoM jitane vistAra kI hone se ise aSTazatI kahA jAtA hai| AptamImAMsA meM carcita vividha ekAntavAdoM ke pUrvapakSa tathA nirAkaraNa kA 1) vistRta carcA ke lie siddhivinizcayaTIkA kI prastAvanA dekhie / Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA isa meM saMkSipta vivaraNa diyA hai / isI para vidyAnanda ne aSTasahasrI nAmaka vistRta TIkA likhI hai| [prakAzana- saM. paM. gajAdharalAla, sanAtana jaina granthamAlA, 1914, banArasa] laghIyastraya- yaha pramANapraveza, nayapraveza tathA pravacanapraveza nAmaka tIna choTe prakaraNoM kA saMgraha hai ataH ise laghIyastraya yaha nAma diyA gayA hai / ina prakaraNoM meM kramazaH 30, 20 va 28 zloka haiN| mUla zlokoM ke artha ke pUraka spaSTIkaraNa ke rUpa meM AcArya ne svayaM ina prakaraNoM para gadya vivRti likhI hai| pahale pramANapraveza ke cAra pariccheda haiM tathA ina meM kramazaH pratyakSa pramANa, pramANa kA viSaya, parokSa pramANa, Agama tathA pramANAbhAsa kI carcA hai / naya praveza meM dravyArthika va paryAyArthika, zabdanaya va arthanaya tathA naigamAdi sAta naya ina kA paraspara sambadha tathA viSaya vistAra spaSTa kiyA hai| tIsare pravacana praveza meM pramANa, naya tathA nikSepa kA sambandha spaSTa kara mokSamArga meM una kI upayogitA batalAI hai| isa grantha para prabhAcandra ne nyAyakamudacandra nAmaka vistRta TIkA likhI hai tathA isa ke mala zlokoM para abhayacandra kI syAdvAdabhUSaNa nAmaka TIkA hai| [prakAzana-1 mUla tathA vivRti -akalaMka granthatraya meM - saM. paM. mahendrakumAra, siMdhI jaina granthamAlA, 1939, bambaI; 2 mUla zloka tayA abhayacandra kI TIkA - saM. paM. kallAppA niTave, mANikacandra granthamAlA, 1916, bambaI; 3 mUla tathA vivRtti - nyAyakumudacandra meM - saM. paM. kailAzacandra tathA mahendrakumAra; mANikacandra granthamAlA, 1938, bambaI.] nyAyavinizcaya-isa grantha ke tIna prastAva haiM tathA kula zlokasaMkhyA 480 hai / isa para bhI svayaM AcArya kI mUla viSaya ke pUraka ke rUpa meM gadya vivRti thI kintu vaha upalabdha nahI hai| isa ke prathama prastAva meM pratyakSa pramANa tathA usa ke upabheda, pratyakSa jJAna ke viSaya meM vividha darzanoM ke mantavya, tathA pratyakSa jJAna dvArA jAne gaye viSayoM kA Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizvatattvaprakAzaH - svarUpa Adi kI vistRta carcA hai| dUsare prastAva meM anumAna pramANa tathA usa ke upAMga * hetu va hetvAbhAsa, vAda vivAda kA svarUpa tathA jayaparAjaya kI vyavasthA kA vicAra kiyA hai / tIsare prastAva meM jinapravacana kA svarUpa, bauddha tathA mImAMsakoM ke zAstroM kA apramANatva, satzAstra ke pravartaka sarvajJa Adi AgamaviSayaka carcA aura pramANaviSayaka zeSa vicAra haiM / isa grantha para vAdirAja ne vivaraNa nAmaka vistRta TIkA likhI hai / 58 [ prakAzana - 1 mUla - akalaMka granthatraya meM - saM. paM. mahendrakumAra, siMghI jaina granthamAlA, bambaI 1939, 2 nyAyavinizcaya vivaraNa meM - saM. paM. mahendrakumAra, bhAratIya jJAnapITha, banArasa, 1949 ] siddhivinizvaya - isa grantha meM 12 prakaraNa tathA kula 380 zloka haiM / isa para AcArya kI hI pUraka gadya vRtti 500 zlokoM jitane vistAra kI hai / ina 12 prakaraNoM meM kramazaH pratyakSa pramANa, savikalpa pratyakSa, anya pramANa, jIva, jalpa, hetu kA lakSaNa, zAstra kA svarUpa, sarvajJa kA astitva, zabda kA svarUpa, arthanaya, zabdanaya tathA nikSepa ina viSayoM kA vistRta vicAra hai / vizeSataH bauddha aura mImAMsako ke etadviSayaka matoM kA AcAryane vistAra se nirasana kiyA hai tathA anekAntavAda kA samarthana kiyA hai / isa grantha para anantavIrya kI TIkA vistRta hai - usI se mUla grantha kA pATha uddhRta kiyA gayA hai - mUla grantha kI pratiyAM prApta nahI hotIM / [ prakAzana - siddhivinizcaya TIkA - saM. paM. mahendrakumAra, tIya jJAnapITha, banArasa, 1959. ] bhAra haiM pramANa saMgraha -- isa grantha meM 9 prastAva tathA kula 87 kArikAeM / ina meM kramaza: pratyakSa pramANa, smRti Adi parokSa pramANa, anumAna pramANa, hetu kA lakSaNa tathA bhedopabheda, hetvAbhAsa kA svarUpa, bAda meM jayaparAjaya kI vyavasthA, pravacana tathA usa ke pravartaka sarvajJa kA samarthana, saptabhaMgI tathA naigamAdi naya evaM pramANa -naya-nikSepa kA sambandha ina viSayoM kA vivecana hai / isa para bhI AcArya ne eka pUraka vRtti gadya meM 700 zlokoM jitane vistAra kI likhI hai / dakSiNa ke jaina zilAlekhoM meM bahudhA pAyA jAnevAlA zloka Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 'zrImatparamagambhIrasyAdvAdAmoghalAMchanam / jIyAt trailokyanAthasya zAsanaM jinazAsanam // " isI grantha kA maMgalAcaraNa hai| isa para anantavIrya ne pramANasaMgrahabhASya athavA pramANasaMgrahAlaMkAra nAmaka TIkA likhI thI jo anupalabdha hai| [prakAzana--- akalaMkagranthatraya meM - saM. paM. mahendrakumAra, sindhI jaina granthamAlA, 1939, bambaI ] akalaMka ke granthoM meM prameya viSayoM kI carcA to mahattvapUrNa hai hIsarvajJa, Izvara, kSaNikavAda, jIvastrarUpa Adi kI carcA unhoM ne paryApta rUpa se kI hai| kintu pramANoM ke varNana - vargIkaraNa kA una kA kArya adhika maulika aura mahattva kA hai| pratyakSa pramANa meM indriyapratyakSa kA vyavahArataH samAveza karane kI kucha Agama granthoM kI paddhati unhoM ne apanAI / tathA parokSa pramANa ke smRti, pratyabhijJAna, tarka, anumAna evaM Agama ye pAMca bheda sthira kiye / bAda ke jaina tArkikoM ne una kI isa vyavasthA kA sarvasammati se ( nyAyAvatAra kI TIkAeM choDa kara ) samarthana kiyA hai / tathA jaina nyAya ko akalaMkanyAya yaha vizeSaNa diyA hai| 21. haribhadra-Agama, yoga, nyAya, adhyAtma, stotra, municaryA,upAsakAcAra, kathA Adi vividha viSayoM para vipula tathA zreSTha sAhitya kI racanA haribhadra ne kI hai| kathAoM ke anusAra ve brAhmaNa kula meM utpanna hue the tathA yAkinI mahattarA nAmaka sAdhvI ke upadeza se jaina saMgha meM dIkSita hue the| una ke dIkSAguru jinabhaTa the tathA vidyAguru jinadatta the| una ke haMsa tathA paramahaMsa nAmaka ziSyoM ko bauddhoM ne mAra DAlA thA - isa se kSubdha hokara pahale to haribhadra ne bauddha pratipakSiyoM kA vadha karAne kA nizcaya kiyA kintu zAnta hone para unheM apanI bhUla jJAta huI tathA grantharacanA dvArA pratipakSiyoM para vijaya pAnA unhoMne ucita smjhaa| una ke bahuta se granthoM ke anta meM viraha yaha 1) kathAvalI, prabandhacintAmaNi, prabhAvakacarita, prabandhakoSa Adi meM haribhadra kI kathA AtI hai / 2) kucha kathAoM meM ye nAma jinabhadra tathA vIrabhadra aise haiM / Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizvatattvaprakAzaH zabda pAyA jAtA hai - isa kA sambandha ina ziSyoM ke viraha se joDA gayA hai| isI se unheM virahAMka athavA bhavavirahasUri ye upapada mile haiN| haribhadra ke samaya ke bAre meM kisI samaya bahuta vivAda thA / paramparAgata gAthAoM Adi meM una kI mRtyu kA varSa saMvat 585 = sana 528 batAyA gayA thaa| dUsarI ora upamitibhavaprapaMcA kathA ke kartA siddharSi ne ( jina kA jJAta samaya saMvat 962 hai ) unheM guru mAnA hai| isa vivAda kA antima samAdhAna muni jina vijaya ke saMzodhana se huaa| haribhadra ne apane granthoM meM sAtavIM sadI ke bauddha vidvAna dharmakIrti ke mato kI AlocanA kI hai tathA sana 676 meM samApta huI nandIsUtra kI cUrNi kA apanI nandIsUtraTIkA meM upayoga kiyA hai ataH sana 700 yaha una ke samaya kI pUrvasImA hai / dUsarI ora sana 778 meM samApta huI kuvalayamAlA kathA ke kartA udyotana sUri una ke ziSya the ataH yahI una ke samaya kI uttarasImA hai - sana 700 se 780 yaha una kA kAryakAla nizcita hotA hai / siddharSine paramparA se unheM guru mAnA hai - sAkSAt guru nahI mAnA hai| ___ haribhadra ke granthoM kI saMkhyA bahuta adhika hai / una ke tarkapradhAna grantha 13 haiM - ina meM dasa svataMtra tathA tIna TIkAtmaka haiN| ina kA kramazaH paricaya isa prakAra hai / anekAntajayapatAkA- isa meM 6 adhikAra haiM tathA isa kA vistAra 3750 zlokoM jitanA hai / vastutatva meM nityatva, anityatva, sattva, asattva, anekatva Adi paraspara viruddha guNadharma kaise rahate haiM yaha AcArya ne isa grantha meM siddha kiyA hai| isa ke pAMcaveM adhyAya meM yogAcAra bauddhoM ke mata kA vistAra se khaNDana hai tathA chaThaveM adhyAya meM mokSa ke svarUpa kA vistRta vicAra kiyA hai / isa grantha para AcArya ne svayaM bhAvArthamAtrAvedanI tathA udyotadIpikA nAmaka do vivaraNa likhe haiM jina 1) jinavijaya kA yaha lekha jaina sAhitya saMzodhaka ke prathama khaNDa meM prakAzita huA hai / 2) sUciyoM Adi se 87 se adhika nAma prApta hote haiM / zrI. kApaDiyA ne anekAntajayapatAkA kI prastAvanA meM 55 granthoM kA paricaya diyA hai| Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA kA vistAra 8000 zlokoM jitanA hai / isa ke atirikta bArahavIM sadI ke municandra sUri ne bhI isa para TippaNa likhe haiN| [prakAzana-1 mala tathA TIkA-yazovijaya granthamAlA, kAzI 1909-12, 2 mala, TIkA tathA iMgliza TippaNa va prastAvanA-sa. hI. rA. kApaDiyA, gAyakavADa orienTala sIrIja 1947-52.] anekAntavAdapraveza--yaha anekAntajayapatAkA ke viSayoM kA saMkSipta rUpAntara hai| isa kA vistAra 720 zloka hai| prakAzana-gujarAtI anuvAda-maNilAla dvivedI, baDaudA 1899; mala-hemacandrAcArya granthAvalI, pATana 1919. ] zAstravArtAsamuccaya-yaha 700 zlokoM kA grantha hai| isa para AcArya ne svayaM do TIkAeM likhI haiM - dikpradA TIkA kA vistAra 2250 zlokoM jitanA tathA bRhat TIkA kA vistAra 7000 zlokoM jitanA hai| jIva kA svataMtra astitva, kAryakAraNavAda, sarvajJa kA astitva, vedokta hiMsA kA niSedha, sAMkhya tathA bauddhoM ke ekAntavAdoM kA niSedha, brahmavAda kA niSedha, mukti kA svarUpa tathA dravya kA lakSaNa - sat ye isa ke pramukha viSaya haiN| isa para yazovijaya upAdhyAya ne satrahavIM sadI meM syAdvAdakalpalatA nAmaka vistRta TIkA likhI hai| [prakAzana-- 1 mUla - jainadharmaprasAraka sabhA, bhAvanagara 1907 2 TIkAsahita - devacandra lAlabhAI pustakoddhAra phaMDa, sUrata 1914, 3 goDIjI jaina upAzraya, bambaI, 1929] SaDdarzanasamuccaya- yaha 87 zlokoM kA choTAsA grantha hai| bauddha, nyAya, sAMkhya, jaina, vaizeSika, mImAMsaka tathA lokAyata ( cArvAka) ina sAta darzanoM ke pramukha matoM kA isa meM saMgraha kiyA hai| nyAya tathA vaizeSika ko kacha vidvAna samAnataMtra mAnate haiM ataH nAma SaDdarzanasamaccaya rakhA hai / devatA, jIva, jagat tathA pramANa ina cAra viSayoM ke bAre meM ina darzanoM ke kyA mata haiM isa kA prAmANika varNana grantha meM mila jAtA . hai / ataH bhAratIya darzana ke prArambhika vidyArthI ke lie pAThya pustaka ke rUpa meM yaha bahumUlya siddha huA hai / isa para caudahavIM sadI meM soma Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 vizvatattvaprakAzaH tilaka ne, pandrahavIM sadI meM guNaratna ne tathA ina ke bAda maNibhadra ne TIkA likhI hai| . [prakAzana-- 1 guNaratnakRta TokA sahita - saM. el. suAlI, biblaoNthikA inDikA, kalakattA 1905-7; 2 maNibhadraTIkAsahita - saM. dAmodaralAla gosvAmI, caukhambA saMskRta sIrIja 1905; 3 guNaratnaTIkAsahita - AtmAnanda sabhA, bhAvanagara 1907; 4 mUla - jaina dharmaprasAraka sabhA, bhAvanagara, 1918] sarvajJasiddhi-sarvajJa ke astitva ko siddha karanevAle isa grantha kA vistAra 300 zlokoM jitanA hai| isa para AcArya ne svayaM TIkA likhI hai| prakAzana-RSabhadeva kesarImala prakAzanasaMsthA, ratalAma 1924] anekAntasiddhi, Atmasiddhi, syAdvAdakucodyaparihAra-ina tIna granthoM kA ullekha AcArya ne anekAntajayapatAkA meM kiyA hai| ye upalabdha nahI haiN| bhAvanAsiddhi-isa kA ullekha AcArya ne sarvajJasiddhi meM kiyA hai| yaha bhI upalabdha nahI hai| paralokasiddhi-isa kA ullekha sumati gaNI ne kiyA hai| yaha bhI anupalabdha hai| - nyAyapravezaTIkA-pAMcavIM sadI ke bauddha AcArya dignAga ke nyAyapraveza kI yaha TIkA hai| jainetara granthoM para jaina AcAryoM ne kaI TIkAeM likhIM haiN| isa paramparA kA prArambha haribhadra kI prastuta TIkA se hotA hai / isa kA vistAra 600 zlokoM jitanA hai| isa para zrIcandra sUri ne TippaNa likhe haiN| . [prakAzana--saM. A. bA. dhruva, gAyakavADa orienTala sIrIja, baDaudA 1927-30.] tattvArthAdhigamaTIkA- umAsvAti ke bhASyasahita tattvArtha kI zvetAMbara paramparA meM yaha pahalI TIkA hai| isa kA vistAra 11000 zlokoM jitanA hai / haribhadra ise pUrI nahI kara sake the - isa kA uttarArdha yazobhadra dvArA likhA gayA hai| Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA -- 63 [ prakAzana * AtmAnanda sabhA, bhAvanagara ] nyAyAvatAraTIkA -- siddhasena ke nyAyAvatAra kI yaha TIkA anupalabdha hai / bRhaTTipanikA ke anusAra isa kA vistAra 2073 zlokoM jitanA thA ( kra. 365, jaina sAhitya saMzodhaka khaNDa 1, bhAga 2 ) / haribhadra ke anya granthoM ke nAma isa prakAra haiM - dharmabindu, dharmasaMgrahaNI, yogabindu, yogadRSTisamuccaya, zrAvakaprajJapti, samarAdityakathA, dhUrtAkhyAna, paMcavastu, aSTakaprakaraNa, viMzativiMzikA, SoDazaka, paMcAzaka, darzanasaptati, lagnazuddhi, lokatattvanirNaya, upadezapada, samyaktvasaptati, sambodhaprakaraNa, dharmalAbhasiddhi, saMsAradAvAnalastuti, boTikapratiSegha, arhacchrI cUDAmaNi, bRhat mithyAtvamathana, jJAnapaMcakavyAkhyAna Adi / unhoM ne jina AgamagranthoM para TIkAeM likhI haiM ve isa prakAra haiM- Avazyaka, dazavaikAlika, piMDaniryukti, jIvAbhigama, prajJApana, anuyogadvAra, nandI, caityavandana, paMcasutta, vargakevalI, kSetrasamAsa, saMgrahaNI, oghaniryukti / 22. mallavAdI (dvitIya ) - bauddha AcArya dharmakIrti ke nyAyabindu nAmaka grantha para dharmottara ne pradIpa nAmaka TIkA likhI hai / isa TIkA para malavAdI ne Tippana likhe haiM / ye mallavAdI nayacakra ke kartA se bhinna haiM / dharmottara se uttaravartI hone ke kAraNa ina kA samaya AThavIM sadI meM yA usa ke kucha bAda kA hai / sUrata tAmra patra meM? senasaMgha ke AcArya mallavAdI kA ullekha hai-una ke praziSya aparAjita ko sana 821 meM kucha dAna diyA gayA thA / ataH ve AThavIM sadI ke uttarArdha meM hue haiM / sambhava hai ki unhoM ne hI dharmottara Tippana likhe hoM / isa Tippana kI eka prati saM. 1206 sana 1950 kI likhI huI hai / ataH usa ke pUrva ye malavAdI hue haiM yaha spaSTa hai' / = 1) epigrAphikA inDiyA 21 pR. 133 / 2) prabhAvakacarita ke abhayadeva prabandha meM gyArahavIM sadI ke uttarArdha ke eka mallavAdI AcArya kA varNana milatA hai / abhayadeva ne jaba stambhatIrtha (khambhAta) meM pArzvanAthamandira kI pratiSThApanA karAI taba ina mallavAdI ke ziSya Atrezvara vahAM ' karmAntakara' the / Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 [ prakAzana ---- vizvatattvaprakAzaH saM. zebaTskI, biblAthikA buddhikA, seMTa pITarsa barga, 1909] 23. sanmati (sumati) - vAdirAja ne pArzvacarita meM ( 1-22) sanmatisUtra ke TIkAkAra sanmati kA ullekha ina zabdoM meM kiyA hainamaH sanmataye tasmai bhavakUpa nipAtinAm / sanmatirvivRtA yena sukhadhAmapravezinI // digambara paramparA ke sumati nAmaka vidvAna ke kucha matoM kA khaNDana bauddha AcArya zAntarakSita ne tattvasaMgraha ( kA. 1264 ) meM kiyA hai| ye sumati uparyukta sanmati se abhinna pratIta hote haiM / sumatisaptaka nAmaka racanA ke kartA sumatideva kA varNana malliSeNaprazasti meM ina zabdoM meM hai ( jaina zilAlekha saMgraha bhA. 1 pR. 103 ) - sumatidevamanuM stuta yena vaH sumatisaptakamAptatayA kRtam / paritApayatastrapathArthinAM sumatikoTivivarti bhavArtihRt // sUrataM tAmrapatra meM sana 821 meM sumati pUjyapAda ke ziSya aparAjita guru ko kucha dAna diye jAne kA varNana hai / isa se sumati kA samaya AThavIM sadI ke uttarArdha meM pratIta hotA hai / isa dAna patra meM unheM senasaMgha ke AcArya tathA mallavAdI ke ziSya kahA hai ( epigrAphiyA inDikA 21 pR. 133) / sumati kA koI grantha isa samaya upalabdha nahI hai / -- 24. vAdIbha siMha -- syAdvAdasiddhi yaha vAdIbhasiMha kI mahattva - pUrNa racanA hai / isa kA upalabdha saMskaraNa apUrNa hai tathA isa meM 16 prakaraNa evaM kula 670 kArikAeM haiM / jIva kA svatantra astitva, kSaNikavAda - nirasana, sahAnekAnta, kramAnekAnta, nityavAda - khaNDana, Izvara kA sarvajJatva, jagata kA kartRtva, sarvajJa kA astitva, arthApatti pramANa, veda kA puruSakRtatva, prAmANya kI utpatti, abhAva pramANa, tarkapramANa, guNa tathA guNI kA abheda, brahmavAda nirasana tathA apohavAda nirasana ye viSaya isa meM carcita haiM / [ prakAzana - saM. paM. darabArIlAla, mANikacandra granthamAlA, bambaI, 1950. ] Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA vAdIbhAsiMha yaha upAdhi zilAlekhoM meM kaI AcAryoM ko dI gaI hai ataH prastuta granthakartA kA samaya aura vyaktitva nizcita karanA kaThina hai / isa ke dArzanika ullekhoM Adi ko dekha kara saMpAdaka paM. darabArIlAla ne AThavIM sadI ke anta yA nauvIM sadI ke prArambha meM una kA samaya mAnA hai| gadyacintAmaNi tathA kSatracUDAmaNi ye do kAvyagrantha cAdIbhasiMha nAmaka AcArya ke haiM tathA gadyacintAmaNi ke prArambha meM unhoM ne puSpasena ko guru mAnA hai| zravaNabelagola ke eka lekha ke anusAra puSpasena akalaMka ke gurubandhu the ataH una kA samaya bhI AThavIM sadI ke anta meM yA nauvIM sadI ke prArambha meM pratIta hotA hai| yadi yahI AcArya syAdavAda siddhi ke kartA ho to vAdirAja tathA jinasena dvAra prazaMsita vAdisiMha se ve abhinna ho sakate haiN| vAdirAja ne dinAga tathA dharmakIrti ke mAna ko bhagna karanevAle' aisA vAdisiMha kA varNana kiyA hai ( pArzvacarita sarga 1) syAdavAdagiramAzriya vAdisiMhasya jite / dignAgasya madadhvaMse kIrtibhaMgo na durghaTaH // . jinasena ne vAdisiMhako kavi, vAgmI tathA gamakoM meM zreSTha mAnA hai - ( AdipurANa 1-54 ) kavitvasya parA sI ga vAgminvasya paraM padam / gamakatvasya paryanto vAdisiMho'rcyate na kaiH / / jinasena se pUrva hone ke kAraNa vAdisiMha kA samaya nauvIM sadI ke prArambha meM yA usa se kucha pahale hai / dUsarI ora gadyacintAmaNi ke kartA ko oDayadeva yaha vizeSaNa diyA milatA hai aura yahI vizeSaNa-nAma bArahavIM sadI ke AcArya ajitasena kA bhI thA tathA unheM vAdIbhasiMha yaha upAdhi bhI dI jAtI thI / ataH yadi ve syAvAda siddhi ke kartA hoM to una kA samaya 1) jaina zilAlekhasaMgraha bhA. 1 pR. 105 2) jaina zilAlekha saMgraha bhA. 1 pR. 111. vi.ta.pra.5. Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 vizvatattvaprakAzaH bArahavIM sadI sunizcita hogA / ina do pakSoM meM kaunasA adhika yogya hai yaha prazna anusandhAnayogya hai / 25. prabhAcandra - vIrasena ne SaTkhaNDAgamaTIkA dhavalA meM prabhAcandra ke kisI grantha se naya kA lakSaNa uddhRta kiyA hai / vIrasena se pUrva hone se ina prabhAcandra kA samaya AThavIM sadI ke anta meM yA usa se kucha pahale kA hai / isI samaya ke AsapAsa harivaMzapurANa meM kumArasena ke ziSya prabhAcandra kA varNana ina zabdoM meM milatA hai - AkUpAraM yazo loke prabhAcandrodayojjvalam / guroH kumArasenasya vicaratyajitAtmakam || mahApurANa ke prAraMbha meM ( 1 - 47 ) candrodaya ke kartA prabhAcandra kA varNana isa prakAra hai - candrAMzuzubhrayazasaM prabhAcandrakaviM stuve | kRtvA candrodayaM yena zazvadAhAditaM jagat // ina prabhAcandra kA koI grantha upalabdha nahI hai / nyAyakumudacandra Adi ke kartA prabhAcandra ina se koI tInasau varSa bAda hue haiM / candrodaya tathA nyAyakumudacandra meM nAmasAmya ke kAraNa ina donoM meM ekatA kA bhrama kucha varSa pahale rUDha huA thA / i 26. kumAranandi - ina ke vAdanyAya nAmaka grantha kA ullekha vidyAnanda ne tIna granthoM meM kiyA hai / zlokavArtika (pR. 280 ) meM rAjaprAznika - vAdasabhA ke nirNAyaka sadasyoM kA svarUpa kumAranandi ke anusAra batAyA hai / pramANaparIkSA meM (pR. 72 ) hetu ke ekamAtra lakSaNa kA anumAna ke prayoga ke sAtha sAmaMjasya batalAte hue kumAranandi kA mata 1) aSTasahastrI TippaNa meM samantabhadra (dvitIya) ne vAdIbha siMha ko AptamImAMsA TIkA kA ullekha kiyA hai aisA kucha vidvAnoMkA mata hai / kintu TippaNa vA vaha aMza dhyAna se paDhane para spaSTa hogA ki vahAM TippaNakartAne akalaMkadeva ko hI vAdIbhasiMha yaha vizeSaNa diyA hai / 2) dhavalA bhAga 1 prastAvanA pR. 61. 3) isa bhrama kA nivAraNa nyAya kumudacandra kI prastAvanA meM vistAra se kiyA gayA hai / 4) kumAranandinazcAhurvA - danyAyavicakSaNAH / rAjaprAznika sAmarthya mevambhUtamasaMzayam // Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA uddhRta kiyA hai| patraparIkSA meM yahI prasaMga kucha vistArase diyA hai (pR.3)| bauddha sAhitya meM dharmakIrtikRta vAdanyAya prasiddha hai usI viSaya kA janadarzana ke anukUla svarUpa prastuta grantha meM diyA hogA aisA uparyakta uddharaNoM se pratIta hotA hai / grantha upalabdha nahI hai| ___gaMga rAjA pRthvIkoMgaNi ke zaka 698 (= sana 776) ke eka dAnapatra meM yApanIya saMgha ke AcArya caMdranandi va una ke ziSya kumAranandi kA ullekha hai / aisI sthiti meM 8vIM sadI kA uttarArdha yaha una kA samaya nizcita hogA / isI samaya ke lagabhaga eka aura kumAranandi kA ullekha bhI prApta hotA hai- ye koNDakundeya anvaya ke simalagegUru gaNa ke AcArya the tathA ina ke praziSya vardhamAnaguru ko rASTrakUTa rAjA kammadeva ne sana 808 meM kucha dAna diyA thA / ina donoM meM vAdanyAya ke kartA kaunase haiM yaha viSaya vicAraNIya hai / hetubinduTIkAloka nAmaka bauddha grantha meM syAdvAdakezarI ke vAdanyAya grantha kA tathA usa kI kulabhUSaNakRta TIkA kA ullekha hai| yahAM syAdvAdakezarI yaha kisI vidvAna kI upAdhi pratIta hotI hai| yadi vAdanyAya nAma kA koI dUsarA grantha na ho to yaha upAdhi kumAranandi kI bhI mAnI jA sakatI hai| paMcAstikAyatAtparyaTIkA ke prArambha meM jayasena ne kundakunda ke guru ke rUpa meM kumAranandi siddhAntadeva kA ullekha kiyA hai, kintu isa kA prastuta lekhaka se koI sambandha pratIta nahIM hotaa| 27.zAkaTAyana--yApanIya saMgha ke AcArya pAlyakIrti kA dUsarA nAma zAkaTAyana thaa| inhoM ne strImukti prakaraNa tathA kevalibhukti prakaraNa 1) tathA cAbhyadhA yi kumAranandibhaTTArakaiH anyathAnupapattyekalakSaNaM liMgamaMgyate / prayogaparipATI tu pratipAdyAnurodhataH // 2) kumAranandibhaTTArakairapi svavAdanyAye nigaditatvAt pratipAdyAnurodhena prayogeSu punrythaa| pratijJA procyate tajjJaiH tathodAharaNAdikam / / ityAdi 3) jaina sAhitya aura itihAsa pR. 79. 4) jaina zilAlekha saMgraha bhA. 4 ( mudraNAdhIna ) / 5) tathA cAvAdIt vAinyAve yAdvAdakezaro akhilasya vastunaH anaikAntikatvaM sattvAt anyathArthakriyA kutaH iti / etacca vyAcakSAgena kulabhUSaNena TIkAkRtA evaM vyAkhyAtamupapAditaM ca / (pR. 373) Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizvatattvaprakAza kI racanA kii| ina meM kramaza: 55 aura 34 padya haiM / digambara sampradAya ke vidvAna mAnate the ki striyoM ko mukti nahI mila sakatI tathA kevala jJAna prApta karane para puruSa bhojana nahI karate--ina matoM kA tArkika zailImeM khaNDana ina prakaraNoM meM kiyA hai| isa viSaya meM bAda meM vidvAnoM meM jo vAda calatA rahA usa kA mUlAdhAra prAyaH ye prakaraNa hI haiN| [prakAzana-jaina sAhitya saMzodhaka khaMDa 2 aMka 3-4 (mUlamAtra)] zAkaTAyana samrATa amoghavarSa (sana 814.878) ke samakAlIna the| tadanusAra 9 vIM sadI kA madhya yaha una kA samaya hai| zAkaTAyana zabdAnuzAsana (vyAkaraNa) tathA usakI amoghavRtti ye una ke anya grantha haiN| 28. vasunandi- inhoM ne samantabhadra kI AptamImAMsApara vRtti likhI hai| ina ke saMskaraNa meM AptamImAMsA ke anta meM eka maMgalazloka adhika hai - akalaMka ke saMskaraNa meM 114 tathA vasunandi ke saMskaraNa meM 115 zloka haiM / vidyAnanda ne isa bheda kA ullekha kiyA hai / yadi yaha saMskaraNabheda vasunandi ke pahale kA nahI ho to vasunandi kA samaya vidyAnanda ke pahale - nauvIM sadI ke pUrvArdha meM mAnanA hogaa| una kI vRtti meM isa kA virodhaka koI ullekha nahI hai| kintu aisI sthiti meM mUlAcAravRtti tathA upAsakAdhyayana ye racanAeM kisI anya vasunandi kI mAnanI hogii| ina dono kA samaya bArahavIM sadI meM nizcita huA hai| ataH devAgamavRtti ke kartA ina se bhinna haiM yA abhinna yaha prazna anusandhAna yogya hai| [prakAzanoM kI sUcanA samantabhadra ke paricaya meM dI gaI hai| ] 29. vidyAnanda--- bauddha paMDitoM ke AkramaNoM se jaina darzana kI rakSA akalaMka ne kI thii| usI prakAra naiyAyika tathA vedAntI panDitoM ke AkSepoM kA uttara dene kA kArya vidyAnanda ne saphalatApUrvaka pUga kiyaa| 1) jaina sAhitya aura itihAsa pR. 300 meM paM. nAtharAma premii| vasunandizrAva kA cAra kI prastAvanA meM paM. hIra.lAla / Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 69 vidyAnanda ke nau grantha prasiddha haiM / ina meM tIna vyAkhyAnAtmaka tathA chaha svatantra haiM / ina kA kramazaH paricaya isa prakAra haiM / - tattvArthazlokavArtika - yaha tattvArthasUtra kI vizada vyAkhyA 18000 zlokoM jitane vistAra kI hai / mUla sUtroM ke viSaya meM sAdhakabAdhaka carcA ke lie zlokabaddha vArtika tathA una kA lekhaka dvArA hI gadya meM spaSTIkaraNa aisI isa kI racanA hai ataH ise zlokavArtikAlaMkAra yaha nAma bhI diyA gayA hai / grantha kA Adhe se adhika bhAga pahale adhyAya ke spaSTokaraNa meM likhA gayA hai / isa ke prArambha meM mokSamArga ke upadezaka sarvajJa kI siddhatA, mokSa prApta karanevAle jIva kI siddhatA tathA advaitavAdAdi kA nirasana prastuta kiyA hai| jJAna ke prakAra, pramANa, naya tathA nikSepoM kI bhI vistRta carcA kI hai| zeSa adhyAyoM kA vivecana mukhyataH AgamAzrita hai / [ prakAzana - 1 mUla - saM. paM. manoharalAla, pra. rAmacandra nAthA raMgajI, 1918, bambaI 2 mUla va hindI anuvAda - paM. mANikacanda kaundeya, A. kunthunAgara granthamAlA, 1949, solApUra ] aSTasahasrI - samantabhadra kI AptamImAMsA tathA usa kI akalaMkakRta aSTazatI TAkA para yaha vistRta vyAkhyA hai / nAma ke anusAra 8000 zlokoM jitanA isa kA vistAra hai / lekhaka ke hI kathanAnusAra yaha TIkA bahuta parizrama se likhI gaI hai - ' kaSTasahasrIsiddhA' hai| isakI racanA meM kumArasena ke vacana sAhAyyaka hue the ise lekhaka ne ' kumArasenoktibardhamAnArthA ' kahA hai / AptamImAMsA kI TIkA hone se ise devAgama laMkAra bhI kahA gayA hai / mUla granthAnumAra vividha ekAntavAdoM kA vistRta nirasana isa meM hai| sAtha hI prArambha meM zabda aura artha ke sambandha meM vidhi, niyoga, bhAvanA Adi vAdoM kA vistRta samAlocana prastuta kiyA hai - yaha prAyaH svatantra viSaya bhI carcita haiM / isa grantha para laghusamantabhadra ne TippaNa likhe haiM tathA yazovijaya ne viSamapadatAtparyavivaraNa likhA hai / [ prakAzana - mUla tathA TippaNa - saM. paM. vaMzIdhara, pra. rAmacaMdranAthAraMgajI gAMdhI, 1915, akalUja ( ji. zolApura ) ] Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. vizvatattvaprakAzaH 5 yuktyanuzAsanAlaMkAra-yaha samantabhadra ke yuktyanuzAsana kI TIkA hai, isa kA vistAra 3000 zlokoM jitanA hai / mUla meM ullikhita cArvAkAdi darzanoM ke pUrvapakSa tathA uttarapakSoM kA isa meM vistAra se spaSTIkaraNa kiyA hai| [prakAzana-mUla-saM. zrIlAla va indralAla, mANikacandra granthamAlA 1920, bambaI ] vidyAnandamahodaya--yaha lekhaka kI prathama racanA thI jo anupalabdha hai / lekhaka ke anyagranthoM meM isa ke jo ullekha hai| una se patA calatA hai ki isa meM anumAna kA svarUpa, dravya ke ekaca kA niSedha, sarvajJa viSayaka AkSepoM kA samAdhAna Adi viSayoM kI carcA thii| 12 vIM sadI meM devasUrina isa grantha kA ullekha kiyA hai| ataH taba taka yaha grantha vidyanAna thA yaha spaSTa hai / kintu bAda meM usa kA patA nahIM cltaa| zrIpurapArzvanAthastotra-yaha 30 padyoM kA choTAsA stotra hai / hai / zrIpura ke pArzvanAtha jina kI prazaMsA karate hue isa meM pahale syAdvAda kA samarthana kiyA hai tathA bAda meM mImAMsaka, naiya yika, sAMkhya tathA bauddhoM ke pramukha matoM kA saMkSepa meM khaNDana kiyA hai / antima zloka meM vidyAnanda mahodaya kA ileSa ullekha hai ataH yaha prastuta granthakartA kI hI kRti pratIta hotI hai / pupikA meM kartA ke guru kA nAma amarakIrti diyA haiisa kA anya sAdhanoM se samarthana nahIM hotaa| [prakAzana-mUla va magaThI TIkA--paM. jinadAsa zAstrI, pra.hirAcaMda gautamacaMda gAMdhI,, ninagAMva, 1921 ] 1) aSTasahasrI pR. 290, tattvArthazlokavArtika pR. 272, AptaparIkSA pR. 64 Adi. 2) syAdvAdaratnAkara pR. 349. 3) paM. jinadAsazAsrI ne ise sirapura ke antarikSapArzvanAtha kA ullekha mAnA hai (prastAvanA pR. 3) kintu yaha sandigdha hai| Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA i, AptaparIkSA-tattvArthasUtra ke prArambha ke 'mokSamArgasya netAram / Adi zloka ko AdhArabhUta mAnakara isa prakaraNa kI racanA huI hai / isa ke mala zloka 124 haiM tathA una para lekhaka kI hI gadya TIkA-AptaparIkSAlaMkRti hai jisa kA vistAra 3000 zlokoM jitanA hai| isa prakaraNa meM mukhyataH cAra matoM kA nirasana hai- naiyAyikasaMmata Izvara, sAMkhyasaMmata prakRti, bauddhasammata advaitAdivAda tathA mImAMsakasaMmata vedaprAmANya ina kA vicAra kiyA hai-tathA ina kI tulanAmeM mokSamArga ke upadezaka tIrthaMkara sarvajJa kI zreSThatA spaSTa kI hai| .. [prakAzana-1 mala zloka-sanAtana jaina graMthamAlA kA prathama gucchaka, 1905, kAzI; 2 mala tathA TIkA-saM. paM.gajAdharalAla, sanAtana jaina graMthamAlA, 1913 kAzI, 3 mala zloka va hiMdI anuvAdapa. umarAvaptiMha, kAzI, 1914:4 mala va TIkA-jainasAhityaprasAraka kAryAlaya, 1930, bambaI: 5 mala va TIkA kA hiMdI anuvAda-saM.paM. darabArIlAla, vIrasevAmandira 1949, dillI ] pramANaparIkSA-isa prakaraNa kA vistAra 1400 zlokoM jitanA hai| jainamatAnusAra pramANa kA lakSaNa samyagjJAna hI ho sakatA hai,naiyAyikoM kA indriya saMnikarSAdi ko pramANa mAnanA athavA bauddhoM kA vikalparahita jJAna ko hI pratyakSa mAnanA ayogya hai yaha isa meM spaSTa kiyA hai| tadanaMtara pramANa kA viSaya aMtaraMga tathA bahiraMga donoM prakAra kA hotA hai yaha spaSTa kiyA hai / anta meM pramANoM kI saMkhyA aura upabhedoM kA - vizeSataH anumAna ke aMgoM kA varNana kiyA hai| [prakAzana-mUla-saM. paM. gajAdharalAla, sanAtana jaina granthamAlA, 1914, kAzI] patraparIkSA-yaha prakaraNa gadyapadya mizrita hai tathA isa kA vistAra 500 zlokoM jitanA hai / vAdasabhA meM vAdI gaDha zabdoM se grathita tathA anumAnaprayogasahita zloka ko prativAdI ke sanmukha rakhatA thA-use patra 1) vidyAnanda kI dRSTi meM yaha zloka tattvArthasUtrakartA kA hI hai tathA samantabhadra ne isI para AptamomAMsA kI racanA kI hai / isa mata ke parIkSaNa kA sArAMza Upara samantabhadra, ke samaya nirNaya meM diyA hai| Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizvatattvaprakAzaH yaha pAribhASika saMjJA thii| isa patrazloka kA spaSTIkaraNa yadi prativAdI na kara sake to usa kA parAjaya hotA thaa| prastuta prakaraNa meM AcArya ne patrazloka kA artha anekAntAtmaka hI honA cAhie yaha spaSTa kiyA hai tathA ekAntavAdI patroM kI sadoSatA spaSTa kI hai| [prakAzana-mUla-saM. paM. gajAdharalAla, sanAtana jaina granthamAlA, 1913, kAzI] satyazAsanaparIkSA-yaha prakaraNa khaNDita rUpa meM prApta huA hai tathA abhI aprakAzita hai / prApta paricaya ke anusAra isa kA vistAra 1000 zlokoM jitanA hai / isa meM puruSAdvaita, zabdAdvaita, vijJAnAdvaita, citrAdvaita, cArvAka, bauddha, sAMkhya, nyAyavaizeSika, mImAMsA, tattvopaplava tathA anekAnta (jaina) darzanoM ke siddhAntoM kA kramazaH vicAra kiyA hai| upalabdha prati me zabdAdvaita, tattvopaplava tathA anekAntadarzana kA paricayapara aMza prApta nahI hai / sambhava hai ki yaha AcArya kI antima kRti ho tathA una ke svargavAsa ke kAraNa apUrNa rahI ho| samaya tathA paramparA-vidyAnanda ne aSTasahasrI (pR0 161) meM surezvara ke bahadAraNyakavArtika kA tathA zlokavArtika meM (pR0 206) vAcaspati kA nyAyavArtika TIkA kA ullekha kiyA hai| ina donoM kI jJAta tithiyAM kramazaH sana 820 tathA 841 haiN| ataH nauvIM sadI ke uttarArdha meM vidyAnanda kA kAryakAla pratIta hotA hai / unhoM ne apane tIna granthoM meM satyavAkya nAmaka rAjA kA zliSTa zabdoM se ullekha kiyA hai| maisUra pradeza ke gaMga rAjavaMza meM satyavAkya upAdhi cAra rAjAoM ne dhAraNa kI thii| ina meM pahale rAjA rAjamalla (prathama) kA rAjyakAla sana 816 se 853 taka thA / yaha upAdhi dhAraNa karanevAle dUsare rAjA rAjamalla 1 paM. mahendrakumAra - anekAnta va. 3 pR. 660-65 / bhAratIya jJAnapITha banArasa kI ora se isa grantha kA sampAdana ho rahA hai| 2) AptaparIkSA zlo. 123: vidyAnandaiH svazaktyA kathamapi kathitaM satyavAkyArthasiddhayai // pramANaparIkSA zlo. 1: satyavAkyAdhipAH zazvad vidyAnandA jinezvarAH / / yuktyanuzAsana TIkA prazastiH vidyAnandabudhairalaMkRtamidaM zrIsatyavAkyAdhipaiH // 3) bAbU kAmatAprasAda ne vidyAnanda ko isa rAjA kA hI samakAlIna mAnA hai (jaina siddhAnta bhAskara varSa 3, bhA. 3, pR. 87) / paM. darabArIlAla AptaparIkSAprastAvanA meM isI mata ko svIkAra karate haiN| Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA (dvitIya) kA rAjyakAla sana 870 se 907 taka thaa| aNNigere tathA gAvaravADa ke do zilAlekhoM meM gaMgarAjaguru vardhamAna ke ziSya mahAvAdI vidyAnanda kA ullekha hai| una kI ziSyaparamparA ke sAtaveM AcArya tribhuvanacandra ko sana 1072 ko kucha dAna milA thA usa kA ina lekhoM meM varNana hai| ataH ina vidyAnanda kA samaya sana 900 ke AmapAsa honA cAhie -ve rAjamalla (dvitIya) ke samakAlIna the| hamArA anumAna hai ki ye vidyAnanda hI zlokavArtika Adi ke kartA the| prastuta lekhoM meM unheM malasaMgha-naMdisaMgha-baLagAragaNa ke AcArya kahA hai tathA mANikyanandi kA una ke gurubandhu ke rUpa meM varNana hai| 30. mANikyanandi-aklaMka dvArA sthApita pramANazAstra ko sUtrarUpa meM sarala bhASA meM nibaddha karane kA kArya mANikyanandI ne kiyaa| una kA ekamAtra grantha parIkSAmukha jaina tArkikoM ke lie Adarza siddha huA hai tathA jaina tarkazAstra ke prArambhika vidyArthI ke lie usa kA adhyayana aparihArya hai / isa grantha meM 6 uddeza haiM tathA saba milA kara 212 sUtra haiN| uddezoM meM kramazaH pramANa kA lakSaNa, pratyakSa, parokSa, pramANa kA viSaya, phala tathA pramANAbhAsa ina viSayoM kA vivaraNa hai| vidyAnanda ke gurubandhu tArkikArka mANikyanamdI kA ullekha Upara kiyA hai| hamAre mata se ve hI parIkSAmukha ke kartA haiN| ataH dasavIM sadI kA prArambha yaha una kA samaya hogA / pracalita mAnyatA isa se kucha bhinna hai / nayanandI ke sudarzanacarita meM mANikyanandI kA gururUpa 1) rAjamalla prathama tathA dvitIya ke rAjyakAla ke lie dekhie-di eja gapha impIriyala kanauja pR. 160, 2) isa lekhameM prastuta viSaya se sambaddha padya isa prakAra haiM-paramazrIjinazAsa nake modalAdI mUlasaMghaM nirantaramo puttire naMdisaMghavesaraMdAdanvayaM meM puvettire sandara baLagAramukhyagaNadola gaMgAnvayakkiMtivara gurugaLa tAmene vardhamAnamuninAthar dhariNIcakradoLa // zrInAthar jainamArgottamarenisi tapaHkhyAtiyaM tAdidar sajJAnAtmara vardhamAnapravaravara ziSyar mahAvAdi vidyAnandasvAmigaLa tanmunipatiganujar tArkikArkAmidhAnAdhInar mANikapanaMdivatipatigaLavara zAsanodAttahastaru / / (epigrAphiyA inDikA, bhA. 15, pR. 347) Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 vizvatattvaprakAzaH meM ullekha hai / isa kA racanAkAla saM. 1100 = sana 1043 hai| isa ke anusAra mANikyanandi gyArahavI sadI ke pUrvArdha meM dhArA nagarI meM nivAsa karate the tathA prabhAcandra ke sAkSAta guru the| ina do mAnyatAoM meM kaunasI adhika ucita hai yaha prazna anusandhAna yogya hai / prabhAcandra kA prameyakamalamArtaNDa, anantavIrya kI prameyaratnamAlA, cArukAna kA prabheyaratnAlaMkAra va zAnti varNI ko prameyakaNThikA ye cAra TIkAeM parIkSAmukhapara likhI gaI haiM / ina kA paricaya Age yathAsthAna diyA hai| [prakAzana :- (mala) 1 sanAtana granthamAlA kA prathama gucchaka 1905 va 1925, kAzI; 2 hindI va baMgalA anuvAda sahita - paM. gajAdhara lAla tathA sureMdrakumAra, sanAtana granthamAlA, 1916, kalakattA; 3 iMgliza anuvAda sahita - zaraccandra ghoSAla, sekreDa buksa oNpha di jainaja, lakhanaU 1940; TIkAoM ke prakAzanoM kI sUcanA Age yathAsthAna dI hai|] 31. siddharSi- siddhasena ke nyAyAvatAra kI pahalI upalabdha TIkA siddharSi kI hai| nyAyAvatAra ke bAda akalaMka ne parokSa pramANa ke smRti Adi pAMca bheda sthira kiye the| usa ke sthAna meM nyAyAvatArapraNIta anumAna tathA Agama ina do bhedoM kA siddharSi ne samarthana kiyA hai| candra kevalIcaritra, upadezamAlAvivaraNa tathA upamitibhaprapaMcA kathA ye middharSi ke anya grantha haiM / upamitibhavaprapaMcA kathA kI racanA saM. 962 = sana 906 meM huI thii| ataH dasavIM sadI kA pUrvArdha yaha siddharSi kA samaya hai / ve durgasvAmI ke ziSya the| www...ixwwwwrna 1) AptaparIkSA prastAvanA pR. 7 meM paM. darabArIlAla / 2) prabhAcandra ka samaya pahale 9 vIM sadI kA pUrvArdha mAnA jAtA thA ataH mANikya-di bhI usI samaya meM mAne gaye the| yaha mAnyatA spaSTataH galata siddha ho cukI hai| 3) prabhAva carita meM siddharSa tathA mAgha (zizupAlavadha ke katA) cacere bhAI the aisA varNana hai kintu yahaspaSTataH galata hai / mAgha kA samaya sAtavIM sadI kA uttarArdha sunizcita hai ataH ve siddha se dosau varSa pahale hue the| Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA [ nyAyAvatAraTIkA ke prakAzanoM kI sUcanA pahale siddhasena ke paricaya meM dI hai / ] 32. anantakIrti -- anantakIrti ke cAra grantha jJAta haiM / ina meM do - laghusarvajJasiddhi tathA bRhat sarvajJasiddhi prakAzita hue haiN| ina kA vistAra kramaza: 300 tathA 1000 ilokoM jitanA hai tathA dUsarA prakaraNa pahale kA hI kucha vistRta spaSTIkaraNa hai / ina prakaraNoM meM sarvajJa kI siddhatA kA yaha AdhAra mAnA hai ki jyotiSa, nimitta Adi zAstroM kA - jo se jAne nahI jA sakate anumAna kisI ne sAkSAt pravartana kiyA hai - vahI sarvajJa tIrthaMkara haiN| isa ke pratipakSa meM kumArilabhaTTa tathA unake anuyAyI mImAMsakoM ne jo AkSepa prastuta kiye haiM una kA nirasuna lekhaka ne kiyA hai tathA veda kI apauruSeyatA kA bhI khaNDana kiyA hai / - [ prakAzana -- laghIyastrayAdisaMgraha meM - saM. paM. kallAppA niTave, mANikacaMdra granthamAlA, 1915, bambaI] anantakIrti ke do granthoM ke ullekha milate haiM jo anupalabdha hai / ina meM svataH prAmANyabhaMga kA ullekha anantavIrya ne siddhivinizcayaTIkA meM kiyA hai ? | nAma se pratIta hotA hai ki isa meM veda svataH pramANa haiM isa mImAMsaka-mata kA khaNDana rahA hogaa| dUsarA grantha jIvasiddhi - nibaMdha hai / isa kA ullekha vAdirAja ne kiyA hai / samaMtabhadra ke jIvasiddhi nAmaka grantha kA pahale ullekha kiyA hai / sambhava hai ki anaMtakIrti kA prastuta grantha usI kI TIkA ho / vAdirAja tathA anaMtavIrya dvArA ullekha hone se anaMtakIrti kA samaya dasavIM sadI ke uttarArdha se pahale siddha hotA hai / unhoM ne vidyAnaMda ke granthoM kA upayoga kiyA hai / ataH dasavIM sadI kA pUrvArdha yaha una kA samaya nizcita hotA hai / 1 ) zeSamuktavat anantakIrtikRteH svataH prAmANyabhaMgAdava seyam (pR. 234 ) 2) AtmanaivAdvitIyena jIvasiddhiM nivadhnatA / anantakIrtinA muktiratrimArgeva lakSyate / / pArzvacarita 1-24 / 3) jaina sAhitya aura itihAsa pR. 404 meM paM. nAthurAma premI / 4 ) siddhivinizcayaTokA prastAvanA pR. 85 meM paM. mahendrakumAra / Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizvatattvaprakAzaH 33 somadeva-gauDasaMgha ke AcArya nemideva ke ziSya somadeva apane samaya ke prathitayaza lekhaka the| kanauja ke rAjA maheMdrapAla (dvitIya) tathA vemulavADa ke cAlukya rAjA arikesarI dvArA ve sanmAnita hue the| zaka 881 = sana 959 meM una kA yazastilakacampU pUrNa huA thA tathA zaka 888 = 967 meM arikesarI ne unheM eka dAnapatra diyA thA / ataH dasavIM sadI kA madhya yaha una kA kAryakAla thaa| una ke yazastilaka tathA nItivAkyAmRta ye do grantha prakAzita ho cuke haiN| nItivAkyAmRta kI prazasti meM unhoM ne apane tIna granyoM kA ullekha kiyA hai - maheMdramAtalisaMjalpa, paNNavatiprakaraNa tathA yukticintAmaNi stava / ina meM aMtima grantha ke nAma se pratIta hotA hai ki vaha tArkika viSayoM se sambandha hogaa| arikesarI ne somadeva ko jo dAnapatra diyA yA usa meM una ke eka aura grantha syAdvAdopaniSad kA ullekha hai| yaha grantha bhI nAma se tarkaviSayaka pratIta hotA hai / ye grantha anupalabdha hone se una ke viSaya meM adhika varNana sambhava nahI hai| 34. anantavIrya-akalaMkadeva ke siddhivinizcaya para anantavIrya ne vistRta TIkA likhI hai| isa kA vistAra 18000 zlokoM jitanA hai| anantavIrya ravibhadra ke ziSya the tathA drAviDa saMghAntargata-. nandisaMgha-aruMgaLa anvaya ke AcArya the| unhoMne prastuta TIkA meM sonadeva ke yazastilakacampU se eka zloka uddhRta kiyA hai ataH una kA samaya sana 959 ke bAda kA hai / vAdirAja ne tathA prabhAcandra ne anantavIrya kI prazaMsA kI hai ataH ve sana 1025 ke pahale hue haiN| isa taraha una kA sayaya dasavIM sadI kA uttarArdha nizcita hotA hai| prastuta TIkA meM unhoM ne mala grantha kA vizada spaSTIkaraNa karate hue 1) jaina sAhitya aura itihAsa. (pR. 177) / 2) ina ke pahale eka aura anantavIrya hue the tathA unhoM ne bhI siddhi vinizcayapara TIkA likhI thI jo prApta nahIM hai| prameyaratnamAlA ke kartA anantavIrya ina ke koI eka sadI bAda hue haiN| vistRta vivaraNa ke lie dekhie-siddhivinizcaya TIkA kI prastAvanA pR. 75-89 / 3) vandeyAnantavIryAbdaM yadvAgamRtavRSTibhiH / jagat jighatsan nirvANaH shuunyvaadhutaashnH|| pArzvacarita 1-23 / Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA l- vizeSa kara bauddha paNDitoM ke pUrvapakSa uddhRta kara una kA vistRta khaNDana kiyA hai / anantavIrya ne akalaMkadeva ke pramANa saMgraha para bhI TIkA likhI thI / kintu vaha upalabdha nahI hai 1 [prakAzana - siddhivinizcayaTIkA - saM- paM. mahendrakumAra, bhAratIya jJAnapITha, 1959, banArasa ] 35. abhayadeva - siddhasena ke sanmatisUtra kI ekamAtra upalabdha TIkA abhayadeva ne likhI hai / ve candra kula ke pradyumnasUri ke ziSya the / una ke ziSya dhanezvarasUri paramAra rAjA muMja kI sabhA meM sanmAnita hue the ataH una kI paramparA rAjagaccha nAma se prasiddha huI / tadanusAra abhayadeva kA samaya dasavIM sadI kA uttarArdha hai / vAdavivAdoM meM kuzalatA ke kAraNa unheM tarkapaMcAnana yaha biruda diyA gayA thA / sanmati kI mUla 167 gAthAoM para abhayadeva ne 25000 zlokoM jitanI TIkA likhI / isa se spaSTa hI hai ki mUla viSaya ke atirikta dArzanika vAdoM se sambaddha sabhI viSayoM ke pUrvapakSa tathA uttarapakSoM kA unhoM ne vistAra se saMgraha kiyA hai / udAharaNArtha, sanmati kI maMgalA - caraNarUpa pahalI gAthA kI TIkA meM hI prAmANyavAda, veda kI pauruSeyatA, sarvajJa kA astitva Izvara kA nirAsa, AtmA kA AkAra tathA mukti kA svarUpa ina viSayoM kI vistRta carcA AgaI hai / isI prakAra dUsarI gAyA kI TIkA meM zabda aura artha ke sambandha ke vividha vAda saMgRhIta hue haiN| dUsare kANDa kI pahalI gAthA ke vivaraNa meM pramANa kA svarUpa tathA usa ke bhedaprabhedo kI carcA milatI hai / abhayadeva ne apane samaya ke sAmpradAyika viSayoM kA bhI TIkA meM samAveza kiyA hai / aise sthala haiM 2 - 15 kI TIkA meM kevalI ke kavalAhAra kA samarthana, 3- 49 kI TIkA meM brAhmaNatva jAti kA vicAra tathA 3 - 65 kI TIkA meM muniyoM ke vastradhAraNa tathA tIrthaMkara pratimAoM ke AbhUSaNAdi kA samarthana / granya ke viSayoM kI isa vividhatA ke kAraNa tattvabodhavidhAyinI nAma kI isa TIkA ko vAdamahArNava yaha nAma bhI prApta huA hai / " 1 Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 vizvatattvaprakAzaH - [prakAzana--saM. paM. sukhalAla tathA becaradAsa, gujarAta purAtattva mandira, ahamadAbAda, sana 1923-30 / isa saMskaraNa meM vividha graMthoM se diye hue tulanAtmaka TippaNa ullekhanIya haiN| ] . : 36. vAdirAja-AcArya vAdirAja draviDasaMdhAntargata nandisaMgha aruMgala anvaya ke pramukha AcArya the| ve zrIpAladeva ke praziSya, matisAgara ke ziSya tathA rUpasiddhikartA dayApAla ke gurubandhu the| kalyANa ke cAlukya rAjA jayasiMha jagadekamalla kI sabhA meM ve sanmAnita hue the tathA siMhapura nAmaka grAma una kI jAgIra meM samAviSTa thA / dakSiNa ke zilAlekhoM meM una kI prazaMsA ke aneka padya prApta hote haiN| - vAdirAja ke pAMca grantha prApta haiM tathA eka anupalabdha hai| una kA pArzvanAtha carita zaka saM. 947 sana 1025 meM pUrNa huA thaa| yazodhara carita, ekIbhAvastotra, nyAya vinizcayavivaraNa va pramANanirNaya ye una ke anya prakAzita grantha haiM / una ke 'trailokyadIpikA' grantha kA ullekha malliSeNa prazasti meM milatA hai / ina chaha granthoM meM prastuta viSaya kI dRSTi se do kA paricaya Avazyaka hai| ' nyAyavinizcayavivaraNa-yaha akalaMkadeva ke nyAyavinizcaya kI TIkA hai / lekhaka ne ise ' tAtparyAvadyotinI vyAkhyAnaratnamAlA' yaha nAma bhI diyA hai / isa kA vistAra 20000 zlokoM jitanA hai tathA yaha gadyapadya mizrita hai-padyoM kI saMkhyA 2500 ke AsapAsa hai| malagrantha ke anusAra isa TIkA ke bhI tIna bhAga haiM-pratyakSa, anumAna tathA pravacana / ina viSayoM ke bAre meM vizeSakara prajJAkara Adi bauddha AcAryoM ke AkSepoM kA vAdirAja ne vistAra se khaNDana kiyA hai| [prakAzana--saM. paM. mahendrakumAra, bhAratIya jJAnapITha, kAzI 1949] pramANanirNaya-isa grantha meM pramANa, pratyakSa, parokSa va Agama ina cAra adhyAyoM meM pramANasvarUpa kA vizada kintu saMkSipta varNana kiyA hai| 1) jaina zilAlekhasaMgraha bhA. 1 pR. 108-trailokyadIpikA vANI dvAbhyAmevodamAdiha / jinarAjata ekasmAdekasmAd vaadiraajtH|| Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA [prakAzana-saM. paM. indralAla va khUbacandra, mANikacaMdra graMthapAlA, bambaI, 1917 ] ' 37. prabhAcandra--zravaNabelagola ke do lekhoM meM mUlasaMghadezI gaNa ke AcArya rUpa meM prabhAcandra kA varNana milatA hai| eka lekha meM unheM padmanandi kA ziSya tathA kulabhUSaNa Adi kA gurubandhu kahA gayA hai tathA dUsare meM una ke guru kA nAma vRSabhanandi caturmukhadeva evaM gurubandhuoM ke nAma gopanandi Adi diye haiN| bAda meM prabhAcandra dhArA nagarI meM nivAsa karane lge| vahAM una ke guru mANikyanandi tathA gurubandhu nayanandi the| una ke do granthoM-prameyakamalamArtaNDa tathA nyAyakumudacandra kI racanA dhArA ke paramAra rAjA bhoja tathA una ke putra jayasiMha ke rAjyakAla meM huI thii| ataH gyArahavIM sadI kA madhya yaha una kA kAryakAla hai| una ke anya granthoM meM gaba kathAkoSa, sarvArthasiddhiTippana, mahApurANaTippana tathA zabdAmbhojabhAskara ( jainendravyAkaraNanyAsa ) pramukha haiN| prabhAcandra kA prameyakamala mArtaNDa 12000 zlokoM jitanA vistRta hai / yaha mANikyanandi ke parIkSAmukha kI TIkA hai| mala grantha ke chaha uddezoM ke viSayavivecana ke bAda prabhAcandra ne naya tathA vAda ina do viSayoM ke vistRta pariziSTa likhe haiM aura isa prakAra mANikyanandi ke antima sUtra-sambhavadanyad vicAraNIyam-kA hetu pUrNa kiyA hai / isa ke atirikta mUla grantha ke vivecana meM yathAsthAna sarvajJavAda, IzvaravAda, jIvAstitvavAda, vedaprAmANyakAda Adi kA bhI unhoM ne vistRta paryAlocana kiyA hai| 1) vAdirAja ke viSaya meM paM. premI ne 'jaina sAhitya aura itihAsa' meM vistRta nibandha likhA hai (pR. 291) / 2) jaina zilAlekha saMgraha bhA. 1 pR. 26 tathA 118 // 3) candrodaya ke kartA prabhAcandra ina se koI tInasau varSa pahale hue haiM yaha pahale batAyA hai| ratnakaraNDa, samAdhitantra tathA AtmAnuzAsana kI TIkAeM jinhoM ne likhI haiM ve prabhAcandra terahavIM sadI ke prArambha meM hue haiN| ( vistAra ke lie dekhie-paM. kailAzacaMdra likhita nyAyakumudacandra kI prastAvanA tathA jIvarAjagranthamAlA meM prakAzita AtmAnuzAsana kI prstaavnaa|) Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizvatattvaprakAzaH [prakAzana--1 saM. paM. vaMzIdhara, nirNayasAgara presa, bambaI 1912; 2 saM. pa. mahendrakumAra, nirNayasAgara presa, bambaI, 1941] - nyAyakumudacandra akalaMkadeva ke laghIyatraya kI TIkA hai tathA isa kA vistAra 16000 zlokoM jitanA hai / mUla grantha parIkSAmukha ke samAna hI pramANa viSayaka hai kintu TIkA meM prabhAcandra ne prameya viSayoM kA bhI vistRta vicAra kiyA hai / sanmatiTIkA meM abhayadeva ne strImukti ke viSaya meM zvetAmbara pakSa prastuta kiyA thA usa kA uttara prabhAcaMdra ne isa grantha meM diyA hai| sAtha hI brAhmaNatva jAti Adi ke khaNDana meM ve abhayadeva ke vicAroM kA samarthana bhI karate haiN| prabhAcandra ke donoM graMthoM kI vizeSatA yaha hai ki una meM uccatama vAda viSayoM kI carcA meM bhI bhASA kI kliSTatA nahI hai| apanI prasanna- gambhIra bhASAzailI ke kAraNa ye grantha jainanyAya ke atyuttama granthoM meM gine jAte haiN| [prakAzana-saM. paM. kailAzacaMdra tathA maheMdrakumAra, mANikacaMdra graMthamAlA, bambaI, 1938-41] .. 38. devasena- devasena dhArA nagarI ke nivAsI the tathA vimalasena AcArya ke ziSya the| una kA samaya darzanasAra ke anumAra saM. 990 ke AsapAsa kA hai| pahale hamane batAyA hai ki devasena ke saMvatullekha zakavarSa ke honA adhika sambhava hai / ataH una kA samaya zaka 990 = sana 1068 ke AsapAsa - gyArahavIM sadI kA madhya samajhanA cAhie / una ke chaha granthoM meM do naya viSayaka haiM / ina meM eka nayacakra 87 gAthAoM kA prAkRta prakaraNa hai / isa meM dravyArthika tathA paryAyArthika ina do mUlanayoM ke sadbhUta, asadbhUta, upacarita, anupacarita Adi upanayoM kA udAharaNasahita varNana kiyA hai / [prakAzana- nayacakrAdisaMgraha - saM. paM. vaMzIdhara, mANikacandra prayavAlA, bambaI, 1920] mmmmmmmmmmmmmm 1) devanandi pUjyapAda ke viSaya meM Upara diyA huA vivaraNa dekhie / Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 8 dUsarA grantha AlApapaddhati saMskRta gadya meM hai tathA isa kA vistAra 250 zlokoM jitanA hai / yaha nayacakra kA hI praznottararUpa spaSTIkaraNa hai| dravyoM ke guNoM tathA paryAyoM kA vivaraNa isa meM adhika hai| [prakAzana-1 di. jaina graMthabhaMDAra kAzI kA prathama gucchaka - pannAlAla caudharI, banArasa 1925, 2 nayacakrAdisaMgraha meM - saM. paM. vaMzIdhara, mANikacandra graMthamAlA, bambaI 1920 ] darzanasAra, ArAdhanAsAra, tattvasAra tathA bhAvasaMgraha ye devasena ke anya graMtha haiN| 39. mAilla dhavala- devasena ke nayacakra ko kucha vistRta rUpa de kara mAilla dhavala - jo sambhavataH devasena ke ziSya the? - ne 'dravyasvabhAva prakAza nayacakra' kI racanA kii| ise bRhat naya cakra bhI kahA jAtA hai| yaha grantha pahale dohA chaMda meM likhA gayA thA, phira zabhaMkara nAmaka sajjana ke isa abhiprAya para ki yaha viSaya dohoM meM acchA nahI lagatA - isa kI 453 gAthAoM meM racanA kI gii| [prakAzana- nayacakrAdisaMgraha - saM. paM. vaMzIdhara, mANikacandra pranyamAlA, bambaI, 1920] 40. jinezvara- ye candrakula kI vajrazAkhA ke AcArya vardhamAna ke ziSya the| ye madhyadeza ke nivAsI kRSNa brAhmaNa ke putra the tathA ina kA mUla nAma zrIdhara thA / ina ke bandhu zrIpati bhI munidIkSA lekara buddhimAgara AcArya ke nAma se vikhyAta hue the| aNahilapura meM durlabharAja kI sabhA meM caityavAsI muniyoM se zAstrArtha kara ke jinezvara ne vidhimArga kA prasAra kiyaa| yahI paramparA bAda meM kharatara gaccha ke nAma se prasiddha huii| jinacandra tathA abhayadeva ye jinezvara ke pradhAna ziSya the| manoran 1) dusamIrapoyamivAyapatANa (?) siridevaseNajoINaM / tesi pAyapasAe uvaladdhaM samaNatacceNa / / isa kI pratiyoM meM mAilladhavaleNa' zabda para 'devasenaziSyeNa' yaha TippaNI milI hai (jaina sAhitya aura itihAsa pR. 173) / 2 ) suNiUNa doharatthaM sigdhaM hasiUNa suhaM karo bhaNai / ettha Na sohai astho gAhAbaMdheNa taM bhaNau // davvasahAvapayAsaM dohaya. baMdheNa Asi jaM dittuN| taM gAhAbaMdheNa ya raiyaM mAilladhavaleNa / / vi.ta.pra.6 Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizvatattvaprakAzaH usa samaya zvetAmbara sampradAya ke kisI AcArya kA pramANazAstraviSayaka vArtika grantha prApta nahI thA - isa AkSepa ko dUra karane liye jinezvara ne pramAlakSma nAmaka graMtha likhaa| isa meM nyAyAvatAra ke prathama zloka ko AdhAra mAnakara vArtika rUpa meM 405 zloka likhe haiM aura una kI gadya vRtti koI 4000 zlokoM jitanI hai| pratyakSa, anumAna, zabda ina pramANoM kA svarUpa varNana kara upamAnAdi anya pramANoM kA inhIM meM antarbhAva hotA hai yaha graMthakartA ne spaSTa kiyA hai| [prakAzana- tatvavivecaka sabhA, ahamadAbAda ] jinezvara ke anya graMtha ye haiM -aSTaka prakaraNavRtti (saM. 1080), caityavandana vivaraNa (saM. 1096), SaTsthAnaka prakaraNa, paMcaliMgI prakaraNa, nirvANalIlAvatI kathA tathA kathAnakakoza (kathAkoza prakaraNa) (saM. 1108) / ina se una kI jJAta tithiyAM sana 1024 se 1052 taka nizcita hotI haiM / 41. zAntimUri-pUrNatalagaccha ke AcArya vardhamAna ke ziSya zAntisUri ne bhI nyAyAvatAra para vArtika tathA vRtti kI racanA kI hai| vArtika kI padyasaMkhyA 57 hai / usa kI vRtti gadya meM hai tathA usa kA parimANa 2873 zlokoM jitanA hai| vRtti ko vicArakalikA yaha nAma diyA hai / grantha ke cAra pariccheda haiM tathA una meM kramazaH pramANa kA lakSaNa, pratyakSa, anumAna tathA Agama ina viSayoM kA vicAra kiyA gayA hai| zAntisUri ne anantakIrti, anantavIrya tathA abhayadeva kI kRtiyoM kA upayoga kiyA hai aura una kA grantha devasUri, devabhadra tathA candrasena ke sanmukha thA / ataH una kA samaya 11 vIM sadI kA madhya nizcita hotA hai- ve prAyaH jinezvara ke samakAlIna the| sarvajJavAdaTIkA yaha una kI dUsarI tArkika kRti anupalabdha hai / una kI anya kRtiyoM meM vRndAvana, ghaTakapara, meghAbhyudaya, zivabhadra tathA candradUta ina pAMca kAvyoM kI TIkAeM tathA tilakamaMjarI kA TippaNa ina kA samAveza hotA hai| [prakAzana-1 jainatarkavArtika, paMDita patra, kAzI 1917, ( malamAtra); 2 nyAyAvatAravArtikavRtti, saM. paM. dalasukha mAlavaNiyA, TippaNAdi sahita, siMdhI graMthamAlA, bambaI, 1949] Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 42. anantavIrya ( dvitIya )- inhoM ne mANikyanandi ke parIkSAmukha para prameyaratnamAlA nAmaka TIkA likhI hai / vaijeya ke putra hIrapa ke anurodha para zAMtiSeNa ke lie isa TIkA kA nirmANa huaa| anantavIrya ne prabhAcandra kA smaraNa kiyA hai| tathA una kI kRti kA upayoga hemacandra ne kiyA hai| ataH gyArahavIM sadI kA antima caraNa una kA kAryakAla nizcita hotA hai| prameyaratnamAlA para ajitasena kI nyAyamaNidIpikA tathA cArukIrti kI arthaprakAzikA ye do TIkAeM upalabdha haiN| ina kA paricaya Age diyA hai| - [prakAzana-1 saM. satIzacaMdra vidyAbhUSaNa, piblaoNthikA iNDikA, 1909, kalakattA; 2 saM. paM. phUlacandra, vidyAvilAsa presa, 1928. kAzI; 3 AdhArita marAThI anuvAda - paM. jinadAsazAstrI pharakule, lakSmIsena granthamAlA, 1937, kolhApUra, 4 paM. jayacandrakRta hiMdI vacanikA, anaMtakIrti granthamAlA, bambaI ] :.. :. 43. candraprabha- inhoM ne zvetAMbara paramparA ke paurNamika gaccha kI sthApanA saM. 1149 = sana 1092 meM kI thii| ataH 'gyArahavIM sadI kA antima caraNa yaha una kA kAryakAla nizcita hai| darzanabuddhi tathA prameyaratnakoSa ye ina ke do grantha haiN| prameyaratnakoSa kA vistAra 1680 zlokoM jitanA hai / isa meM 23 prakaraNa haiM tathA sarvajJasiddhi Adi vividha vAda viSayoM kI carcA una meM kI hai| - [prakAzana- saM. ela. suAlI, jainadharmaprasArakasabhA, bhAvanagara, 1912] 44. municandra-bRhadgaccha ke AcArya municaMdra ne haribhadrakRta anekAMtajayapatAkA para. uddyota nAmaka Tippana likhe haiM / isa racanA kA vistAra 2000 zlokoM jitanA hai| isa kI racanA meM una ke ziSya rAmacandra gaNI ne una kI sahAyatA kI thii| municandra kI jJAta tithiyAM sana 1112-1118 taka haiM / ve devasUri ke guru the| una kI anya 1) prabhanduvacanodAracandrikAprasare sati / mAdRzAH kva nu gapyAte jyotiriMgaNasaM nibhAH // 2) prakAzanoM ko sUcanA haribhadra ke paricaya meM dI hai| Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 vizvatattvaprakAzaH kRtiyAM isa prakAra haiM - aMgulasaptati, vanaspatisaptati, gAthAkoSa, anuzAsanAMkuza, upadezAmRta, prAbhAtikastuti, mokSopadezapaMcAzikA, ratnatrayakulaka, zokahara upadeza, samyaktvotpAdavidhi, sAmAnyaguNopadeza, hitopadeza, kAlazataka, maMDala vicAra, dvaadshvrg| unhoM ne nimnalikhita anyoM para TiSpaNa likhe haiM -- sUkSmArthasArdhazataka, sUkSmArthavicArasAra, bhAvazyakasaptati, karmaprakRti, naiSadhakAvya, devendranarendraprakaraNa, upadezapada, lalitavistarA, dhrmbiNdu| 45. zrIcandra-ina kA dIkSAsamaya kA nAma pArzvadeva gaNI thaa| bhAcArya honepara ve zrI candra nAma se sambodhita hone lge| ve dhanezvara ke ziSya the| una kI jJAta tithiyAM sana 1113 se 1172 taka haiN| dimAga ke nyAyapraveza para haribhadra ne jo TIkA likhI thI usa para zrIcandra ne saM. 1169 = sana 1113 meM TippaNa likhe haiN| zrIcandra ne dUsare jina granthoM para TIkA yA Tippana likhe haiM una ke nAma isa prakAra haiM - nizIthacUrNi, zrAvakapratikramaNa, nandITIkA, sukhabodhAsAmAcArI, jItakalpacUrNi, nirayAvalI, caityavaMdana, sarvasiddhAnta, upasargaharastotra / 46. devasUri-- ye bRhadgaccha ke municandrasUri ke paTTaziSya the| ina kA janma sana 1087 meM, munidIkSA sana 1096 meM, AcAryapadaprApti sana 1918 meM tathA mRtyu sana 1970 meM huI thii| gujarAta ke rAjA siddharAja tathA kumArapAla kI sabhA meM ina kA acchA sammAna thaa| dakSiNa ke digambara vidvAna kumudacandra se ina ke vAda kI kahAnI prasiddha hai| vAda meM kuzalatA ke kAraNa vAdI deva yaha una kA nAma rUDha huA thaa| pramANanayatattvAloka tathA usa kI svakRta syAdvAdaratnAkara nAmaka TIkA yaha devasari kI prasiddha kRti hai| isa kA vistAra 36000 slokoM jitanA thA kintu vartamAna samaya meM isa kA 20000 zlokoM jitanA bhAga upalabdha huA hai| mANikyanandi ke parIkSAmukha ke chaha 1) prakAzana kI sUcanA haribhadra ke paricaya meM dI hai| Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA uddeza tathA usakI TIkA meM prabhAcandra ne likhe hue naya aura vAda prakaraNaina ko parivardhita kara vAdI deva ne apanA grantha likhA hai| sAtha hI prabhAcandra kI kRti meM na Ae hue anya darzanoM ke mantavyoM kA khaNDana bhI unhoM ne prastuta kiyA hai| [prakAzana - 1 mUla tathA ratnAkarAvatArikA - yazovijaya granthamAlA, kAzI, 1904; 2 syAdvAdaratnAkara - Aheta prabhAkara kAryAlaya, pUnA 1926.30] 47. hemacandra--pUrNatalagaccha ke devacandrasUri ke ziSya hemacaMdra prAyaH vAdIdeva ke samakAlIna the - una kA janma sana 1089 meM, dIkSA 1098 meM, AcAryapada 1110 meM tathA mRtyu 1173 meM huI thii| siddharAja tathA kumArapAla kI sabhA ke ve pramukha vidvAna the| unhoM ne vividha viSayoM para vipula grantharacanA kI hai| hemacandra kA tarkaviSayaka grantha pramANamImAMsA apUrNa hai| isa ke upalabdha bhAga meM do adhyAya tathA kula 100 sUtra haiM / isa para AcArya kI svakRta TIkA bhI hai| jaina pramANazAstra kA saMkSipta aura vizada saMkalana isa meM prApta hotA hai / [prakAzana- 1 ArhataprabhAkara kAryAlaya, pUnA, 1925, 2 saM. paM. sukhalAla, siMdhI graMthamAlA, bambaI, 1939; 3 iMgliza anuvAdasatkAri mukarjI, bhAratI jaina pariSada, kalakattA, 1946] ayogavyavacchedikA tathA anyayogavyavacchedikA ye do stutiyAM hemacaMdra ne likhI haiN| pahalI meM mahAvIra ke sarvajJa hone kA samarthana hai tathA dUsarI meM anya koI sampradAyapravartaka sarvajJa nahI ho sakate yaha batalAyA hai / donoM meM 32 zloka haiN| dUsarI stuti para malliSeNa ne syAdvAdamaMjarI nAmaka TIkA likhI hai / isa kA paricaya Age diyA hai / hemacandra kI anya racanAeM isa prakAra haiM- siddhahenazabdAnuzAsana, abhidhAnaciMtAmaNi, anekArthasaMgraha, nighaNTuzeSa, dezInAmamAlA, kAvyAnuzAsana, chandonuzAsana, dvayAzrayakAvya, triSaSTizalAkApuruSacarita, yogazAstra, vItarAgastotra, mahAdevastotra tathA kucha anya stutiyAM / ina meM kaI graMthoM para unhoM ne svayaM TIkAeM likhI haiN| --- Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizvatattvaprakAzaH . 48. devabhadra-ye maladhArI zrIcandrasUri ke ziSya the| inhoM ne nyAyAvatAra kI siddharSikRta TIkA para 2953 zlokoM jitane vistAra ke TippaNa likhe haiN| zrIcandrakRta saMgrahaNIratna kI vRtti yaha ina kI dUsarI racanA hai| zrIcandra kI jJAta tithi saM. 1193 = 1137 (munisuvrataMcaritra kA racanAkAla) hai| ataH una ke ziSya devabhadra kA samaya bArahavIM sadI kA pUrvArdha nizcita hai| 49. yazodeva-ye devabhadra ke samakAlIna tathA sahakArI lekhaka the| pramANAntarbhAva athavA pratyakSAnumAnAvikapramANanirAkaraNa yaha ina donoM kI kRti hai| mImAMsaka aura bauddhoM ke pramANa saMbaMdhI matoM kA isa meM parIkSaNa hai| isa kA eka hastalikhita saM. 1194 = 1138 meM likhA huA hai / isa kA eka aMza apauruSeyaveda nirAkaraNa svataMtra rUpa se bhI milatA hai| :: 50. candrasena- ye pradyumnasUri tathA hemacandra ke ziSya the| ina kA grantha utpAdAdisiddhi saM. 1207 = 1150 meM pUrNa huA thaa| pratyeka dravya meM utpAda, vyaya tathA dhrauvya ye tInoM prakriyAeM kase hotI haiM isa kA candrasena ne vistAra se samarthana kiyA hai| isa para una ne svayaM TIkA bhI likhI hai| [prakAzana-RSabhadeva kesarImala prakAzana saMsthA, ratalAma ] . ..., 51. rAmacandra-hemacandra ke ziSyavarga meM rAmacandra kA viziSTa sthAna thaa| rAjA kumArapAla ke dehAvasAna ke bAda gujarAta meM dhArmika deSa ke phalasvarUpa jainoM kI bahuta hAni huI- rAmacandra kI mRtyu bhI usI dveSa ke kAraNa huI thii| una kA tarka viSayaka grantha dravyAlaMkAra 100 zlokoM jitane vistAra kA hai tathA abhI aprakAzita hai| dravyoM ke svarUpa ke viSaya meM isa meM carcA hogI aisA nAma se pratIta hotA hai| rAmacandra ke anya grantha ye haiM- siddhahemavyAkaraNanyAsa, nATayadarpaNa, satyaharizcandra, nirbhayamImavyAyoga, rAghavAbhyudaya, yadavilAsa, nala vilAsa, 1) prakAzana kI sUcanA siddhasena ke paricaya meM dekhie / Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA mallikAmakaranda, kaumudImitrAnanda, rohiNImRgAMka, vanamAlA, sudhAkalazakoza, kumAravihArazataka, prAsAdadvAtriMzikA, yugAdidevadvAtriMzikA, munisuvratadvAtriMzikA, aura kucha anya stutiyAM / 52. ratnaprabha-ye vAdI deva ke ziSya the| guru ke vizAla grantha syAdvAdaratnAkara kA adhyayana sulabha ho isa hetu se inhoM ne ratnAkarAvatArikA nAmaka grantha likhaa| isa kA vistAra 5000 zlokoM jitanA hai| isa para rAjazekhara ko paMjikA tathA jJAnacandra ke TippaNa ye do vivaraNa likhe gaye haiN| ina kA paricaya Age diyA hai| neminAthacaritra (saM. 1223 = sana 1167) tathA upadezamAlAvRtti ye ratnaprabha ke anya graMtha haiN| [prakAzana- pramANanayatattvAloka ke sAtha-yazovijaya granthamAlA, kAzI, 1904] 53. devabhadra (dvitIya)- ye ajitasiMha ke ziSya the| ina ke ziSya siddhasena kI jJAta tithi (pravacanasAroddhAra TIkA kA racanAkAla) saM. 1248 = sana 1192 hai| ata: ina kA samaya bArahavIM sadI kA uttarArdha pratIta hotA hai / ina ke do grantha jJAta haiM - zreyAMsacaritra tathA pramANaprakAza | ina meM se dUsarA grantha pramANa viSayaka hogA aisA nAma se pratIta hotA hai| isa kA prakAzana nahI huA hai| 54. paramAnanda-ye vAdI deva ke praziSya tathA bhadrasUri ke ziSya the| inhoM ne kaI viSayoM para dvAtriMzikAeM- 32 zlokoM ke prakaraNa likhe haiM / ina meM vAda, IzAnugraha vicAra, kalakAha nivRtti Adi prakaraNa tkaviSayaka pratIta hote haiN| khaMDana maMDana TippaNa yaha ina kA grantha 850 zlokoM jitane vistAra kA hai| isa kA bhI prakAzana nahI huA hai| vAdI deva ke praziSya hone ke kAraNa paramAnanda kA samaya bArahavI sadI kA uttarArdha pratIta hotA hai| 55. mahAsena-ina kI do kRtiyAM jJAta haiM - pramANa nirNaya tathA svarUpasaMbodhana / pramANanirNaya aprakAzita hai / svarUpasaMbodhana 25 zlokoM kI choTIsI racanA hai tathA isa meM AtmA ke svarUpa kA saMkSepa meM Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 vizvatattvaprakAzaH vicAra kiyA hai| isa kA eka zloka vimaladAsa ne akalaMkadeva ke nAma se uddhRta kiyA hai isa lie isa grantha ko pahale akalaMkakRta samajhA gayA thaa| isa para kezavAcArya tathA zubhacandra ne vRttiyAM likhI haiM jo abhI aprakAzita haiN| mahAsena kA ullekha 96 vAdiyoM ke vijetA ke rUpa meM padmaprabha kI niyatasAra TIkA meM milatA hai| padmaprabha kA mRtyuvarSa sana 1986 sunizcita hai| ataH mahAsena kA samaya bArahavIM kA sadI madhya yA usa se kucha pahale pratIta hotA hai| [prakAzana--1 laghIyastrayAdisaMgraha meM-saM. paM. kallAppA niTave, mANikacandra granthamAlA, 1916, bambaI; 2 zAntisopAna nAmaka saMgraha meM-anuvAdaka jJAnAnanda, ahiMsA graMthamAlA, 1921 kAzI] 56. ajitaseTa-- inhoM ne parIkSAmukha kI TIkA prameyaratnamAlA para nyAya gidIpikA nAmaka TIkA likhI hai / dakSiNa ke zilAlekhoM meM bArahavIM sadI ke prArambha ke ajitasena nAmaka AcArya kA kaI bAra ullekha milatA hai| prastuta grantha ke kartA ve hI haiM yA una ke bAda ke koI anya AcArya haiM yaha viSaya vicAraNIya hai| 57. cArukIrti-- ina ke do granthoM kA paricaya milatA hai / eka parIkSAmugva ko prameyaratnAlaMkAra nAmaka TIkA tathA dUsarI prameyaratnamAlA kI arthapraka zika' ttiikaa| pahalI TIkA ke prArambha tathA anta meM unhoM ne apane lie paNDitAcArya upAdhi kA prayoga kiyA hai tathA ve zravaNabeLagoLa ke dezI gaNa ke maThAdhIdA the yaha bhI batalAyA hai| isa maTha meM bArahavIM sadI se jo maThAdhIza hue haiM uba saba ko cArukIrti yaha 1) enalsa oNpha di bhAMDArakara orienTala risarca insTiyUTa bhA. 13,pR. 88 meM DaoN. upAdhye kA lekha isa viSaya meM draSTavya hai| 2) jaina siddhAnta bhavana, ArA kA prazastisaMgraha pRSTha 1-3 / 3) jaina zilAlekha saMgraha bhA. 3 lekha kramAMka 305, 319, 326, 347 aadi| 4) jaina siddhAnta bhavana, ArA, prazastisaMgraha (pR. 68.71) meM isa TokA kA nAma prameyaratnamAlAlaMkAra batAyA hai kintu isI prazasti meM spaSTa rUpa se padya 5 meM grantha kA nAma prame paratnAlaMkAra batAyA hai-yaha anantavIrya kI prameyaratnamAlA kI TokA naho-parokSApukha ko hI TIkA hai| Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA nAma diyA jAtA hai| ataH kisa grantha ke kartA kauna se cArukIrti haiM tathA una kA samaya kyA hai yaha nizcita karanA kaThina hai| prastuta donoM TIkAeM aprakAzita haiN| 58. abhayacandra-akalaMkadeva ke laghIyastraya ke mUla zlokoM para abhayacandra kA syAdvAdabhUSaNa nAmaka TIkA prakAzita ho cukI hai| abhayacandra ne apanA vizeSa paricaya nahI diyA hai| kevala itanA nizrita hai ki ve prabhAcandra ke bAda hue haiN| terahavIM sadI meM vidyamAna AcArya bAlacandra (samayasAra Adi ke kannaDa TIkAkAra) ke guru kA nAma abhayacandra thA tathA una ke eka ziSya bhI isI nAma ke the| syAdvAdabhUSaNa ke kartA ina meM se koI the athavA ina ke bAda ke koI AcArya the yaha nizcita karanA kaThina hai / 59. AzAdhara--terahavIM sadI ke pUrvArdha meM AzAdhara ne vividha viSayoM para grantharacanA kii| bagheravAla jAti ke zreSThI sallakSaNa una ke pitA the| una kA janma mAMDalagaDha meM tathA vidyAdhyayana dhArA meM huA thaa| nalakacchapura(nAlachA) meM unhoM ne lekhanakArya kiyaa| mAlavA ke arjunavarmA Adi rAjAoM tathA bilhaNa, madanakIrti Adi paNDitoM dvArA ve sanmAnita hue the| una kI jJAta tithiyAM sana 1228 se 1243 taka haiN| . ___ AzAdhara ne anagAradharmAmRta kI prazasti meM apane prameyaratnAkara nAmaka grantha kA varNana isa prakAra kiyA hai ( zloka 10 ) - syAdvAdavidyAvizadaprasAdaH prameyaratnAkaranAmadheyaH / tarkaprabanyo niravadyapadyapIyUSapUge vahati sma yasmAt // isa meM isa grantha ko syAdvAda vidyA kA vizada prasAda tathA nirdoSa padyoM kA amRtatulya pravAharUpa tarkaprabandha kahA hai| durbhAgya se yaha grantha abhI upalabdha nahI huA hai| .. 1) prakAzamUcanA akalaMka ke paricaya meM dI hai| 2) jaina zilAlekha saMgraha bhA. 3 lekhAMka 524 / Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizvatattvaprakAzaH AzAdhara ke anya grantha isa prakAra haiM - jinayajJakalpa (saM. 1285), triSaSThismRtizAstra (saM. 1292), sAgAradharmAmRta tathA usa kI TIkA ( saM, 1296), anagAradharmAmRta tathA usa kI TIkA (saM. 1300), adhyAtmarahasya, sahasranAmastotra, ArAdhanATIkA, iSTopadezaTIkA, kriyAkalApaTIkA, aSTAMgahRdayaMTIkA, rudraTAlaMkAraTIkA, bhUpAlastotraTIkA, amarakoNaTIkA, nityamahodyota, rAjImatI vipralambha tathA bharatezvarAbhyudaya' / 90 60. samantabhadra (dvitIya) - vidyAnanda kI aSTasahasrI ke kaThina zabdoM para samantabhadra ne TippaNa likhe haiM / aSTasahasrI kI ekamAtra mudrita AvRtti meM ye TippaNa aMzataH prakAzita hue haiM / sampAdaka ke kathanAnusAra ye TipaNa azuddha, punaruktipUrNa tathA kahIM kahIM anupayogI the / ataH una meM se kucha ko chor3akara sampAdaka ne svayaM kucha naye TippaNa likhe haiM / isalie TippaNakartA ke samaya adi kA nirNaya karanA kaThina hai| paM. mahendrakumAra ne ina kA samaya terahavIM sadI anumAna kiyA hai / M 61. bhAvasena - mUlasaMgha-senagaNa ke AcArya bhAvasena vidya kA vistRta paricaya pahale diyA hI hai / terahavIM sadI ke uttarArdha meM unhoM ne kaI grantha likhe / kAtantrarUpamAlA tathA zAkaTAyanavyAkaraNa TIkA ina do vyAkaraNa granthoM ke atirikta unhoM ne ATha tarka viSayaka grantha mI likhe / ina ke nAma isa prakAra haiM- prastuta grantha vizvatattvaprakAza, pramAprameya, siddhAntasAra, kathAvicAra, nyAyadIpikA, nyAyasUryAvalI, bhaktimuktivicAra tathA saptapadArthoMTIkA / ina ka paricaya bhI pahale diyA hai| I 62. naracandra - ye devaprabha ke ziSya the / vaizeSika darzana ke vidvAn zrIdhara kI prasiddha racanA nyAyakandalI para inhoM ne 2500 zlokoM 1 ) AzAdhara ke viSaya meM paM. nAthUrAma premI ne 'jaina sAhitya aura itihAsa' meM vistRta nibandha likhA hai ( pR 342 - 58 ) / 2) candAbAI abhinandana grantha meM 'jaina dArzanika sAhitya kI pRbhUmi' yaha lekha (pR. 177 ) dravya hai / mRbidure ke eka AcArya samantabhadra sana 1445 meM vidyamAna the ( pahale prastuta grAtha kI hummaca prati kA vivaraNa diyA hai vaha dekhie ) / kAraMjA ke senagaNa ke eka bhaTTAraka samantabhadra satrahavIM sadI meM hue the ( bhaTTAraka sampradAya pR. 33 ) / Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA jitane vistAra ko TIkA likhI hai / una ke anya grantha ye haiM - kathAratnasAgara, prAkRtadIpikAprabodha, anargharAghavaTippana, jyotiHsAra, tathA caturviziijanastuni / devaprabha ke samayAnusAra naracandra kA samaya bhI terahavIM sadI meM nizcita hai| 63. abhayatilaka-ye jinezvara ke ziSya the| nyAya. darzana ke pAMca pramANabhUta granthoM-nyAyasUtra para vAtsyAyana kA bhASya, udyotakara kA vArtika, vAcaspati ko tAtparya TIkA, udayana kI tAtparyaparizuddhi TIkA tathA zrI 0Tha kA nyAyAlaMkAra- para inhoM ne 53000' zlokoM jitane vistAra kI 'paMcaprasthanyAyatarkavyAkhyA ' likhI hai| hemacandra ke dvayAzraya kA vRti yaha una kI dUsarI kRIi hai| jinezvara ke samayAnusAra abhayalika kA samaya bhI terahavIM sadI kA uttarArdha sunizcita hai| 64. malliSeNa-nAgendragaccha ke AcArya udayaprabhasUri ke ziSya malliSeNa ne hemacandrakRta anyayogavyavaccheda dvAtriMzikA para syAdvAdamaMjarI nAmaka vistRta TIkA likhI hai| yaha TIkA zaka 1214 (=sana 1293) kI dIpAvalI ko pUrNa huI thI tathA isa meM jinaprabhasari ne lekhaka kI sahAyatA kI thii| isa kA vistAra 3000 zlokoM jitanA hai| mUla stuti kA viSaya bhagavAn mahAvIra ko yathArthavAdI tathA anya dArzanikoM ko ayArthavAdI siddha karanA hai| tadanumAra malliSeNa ne bhI anya darzanoM ke vastusthitivirodha ko acchI taraha spaSTa kiyA hai| vizeSataH sarvathA nitya yA aniya tatva kA abhAva, Izvara kA abhAva, jIva ke jJAnAdi guNoM kI svAbhAvikatA, vaidika hiMsA kA anaucitya, nitya brahma va akartA puruSa kA abhAva, zanyavAda va kSagikavAda ko ayuktatA tathA syAdvAda evaM saptamaMgI kI AvazyakatA ina viSayoM kA vistAra se varNana kiyA hai| sAtha hI prAcIna Agama tathA samantabhadra va siddhasenAdi pUrvAcAyoM ke vacanoM kI saMgati bhI batalAI hai| sarala bhASA ke kAraNa yaha grantha vidyArthiyoM ke lie bahuta upayogI siddha huA hai| . [kAzana-1 mUla - saM. dAmodaralAla gosvAmI - caukhambA saMskRta sIrIja 1900, banArasa; 2 mUla va hiMdI anuvAda-javAharalAla Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizvatattvaprakAzaH tathA vaMzIdhara gupta-rAyacandra jainazAstramAlA, 1910, bambaI; 3 mUla zlokoM kA hiMdI padyAnuvAda-trilokacaMda pATanI-1918,kekaDI ajamera ; 4 ArhataprabhAkara kAryAlaya, pUnA 1925; 5 pra. bhairavadAsa' jeThamala, bIkAnera 1926; gujarAtI anuvAda - pra. hIrAlAla haMsarAja, jAmanagara, 1930, 7 mala va iMgliza TippaNa- AnandazaMkara dhruva - baoNmbe saMskRta sIrIja, 1933, bambaI; 8 mala va hindI prastAvanA tathA TippaNa jagadIzacandra jaina- rAyacandra jaina zAstramAlA, 1935, bambaI; saMpUrNa iMgliza anuvAda, epha. DablyU. Tomasa, barlina 1960] syAdvAdamaMjarI para vijayavimala ( upanAma vAnararSi ) ne TIkA likhI hai| 65. somatilaka-haribhadra ke SaDdarzanasamuccaya para somatilaka ne saM. 1392 ( = sana 1336) meM TIkA likhI thii| kumArapAlaprabandha, vIrakalpa (saM. 1389 ), tathA laghustava TIkA ( sa. 1397) tathA zIlopadezamAlATIkA ye una ke anya grantha haiM / ve rudrapallIya gaccha ke AcArya saMghatilaka ke ziSya the| 66. rAjazekhara-ye harSa purIya maladhArIgaccha ke zrItilaka ke ziSya ye| tarkaviSaya para ina ke cAra anya haiM jina meM do svataMtra tathA do TIkAtmaka haiN| una kI syAdvAdakalikA meM 41 zlokoM meM syAdvAda kA saMkSipta varNana hai| SaTdarzananasamuccaya meM 180 zlokoM meM chaha darzanoM kA saMkSipa vicAra hai| zrIdhara ko nyAyakandalI para unhoM ne saM.1385meM 1000zlokoM jitane vistAra kI TIkA likhI hai| ratnaprabha kI ratnAkarAtratArikA kI paMjikA yaha una kI cauthI kRti hai / prabandhakoSa, kautukakathA tathA dvaya'zrayavRti ye una kI anya racanAeM haiN| rAjazekhara ko jJAta tithiyAM sana 1328 se 1348 taka haiN| [prakAzana-1 syAdvAdakalikA-pra. hIrAlAla haMsarAja, jAmanagara; 2 SaDdarzanasamuccaya-yazovijaya graMthamAlA, banArasa, 1909 tathA Agamodaya samiti, sUrata, 1918 ] Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 93 - 67. jJAnacandra - ye pUrNimAgaccha ke AcArya guNacandra ke ziSya the / ratnaprabha kI ratnAkarAvatArikA para unhoM ne TippaNa likhe haiM / guNacandra ke samayAnusAra jJAnacandra kA samaya bhI caudahavIM sadI meM nizcita hai / una kI anya koI racanA jJAta nahI hai / 68. jayasiMha -- ye kRSNabiMgaccha ke AcArya the' / sAraMga nAmaka vAdI kA inhoM ne parAjaya kiyA thA / bhAsarvajJa ke prasiddha grantha nyAyasAra para 2900 zlokoM jitane vistAra ko nyAyatAtparyadIpikA nAmaka TIkA unhoMne likhI hai / kumArapAlacarita kI racanA unhoM ne saM. 1422 = sana 1366 meM ko thI ataH caudahavIM sadI kA madhya yaha una kA samaya nizcita hai / unhoM ne eka vyAkaraNa grantha likhA thA aisA varNana bhI milatA hai / [ prakAzana - nyAyasAra TIkA - saM. satIzacandra vidyAbhUSaNa, biblaoNthikA inDikA, kalakattA 1910 ] 69. dharmabhUSaNa - mUla saMgha - balAtkAragaNa ke AcArya dharma bhUSaNaH vardhamAna bhaTTAraka ke ziSya the / caudahavIM sadI ke uttarArdha meM vijayanagara ke rAjya meM una kA acchA prabhAva thA / rAjA harihara ke maMtrI irugappa daNDanAyaka una ke ziSya the tathA unhoMne sana 1385 meM eka kuMthunAthamaMdira banavAyA thaa| rAjA devarAya ( prathama ) bhI unakA sammAna karate the / nyAyadIpikA yaha dharma bhUSaNa kI ekamAtra prakAzita kRti 800 zlokoM jitane vistAra kI hai / isa ke tIna prakAza haiN| prathama prakAza meM pramANa kA lakSaNa, prAmANya tathA isa viSaya meM anya matoM kA nirasana ye viSaya haiM / dUsare prakAza meM pratyakSa pramANa, usa ke prakAra tathA sarvajJa kI siddhi va nirdoSatA kA varNana hai / tIsare prakAza meM anumAnAdi parokSapramANa, naya aura saptabhaMgI kA varNana hai / saMkSipta kintu sarala aura vizada zailI ke kAraNa jaina nyAyagraMthoM ke prArambhika vidyarthI ke lie yaha grantha ati upayogI siddha huA hai / 1) hammIra mahAkAvya tathA rambhAmaMjarI nATikA ke kartA nayacandra jayasiMha ke praziSya the / Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizvatattvaprakAzaH - [prakAzana - 1 saM. kalAppA niTave, kolhApUra 1899; 3 hindI anuvAdasahita- saM. khabacandra va vaMzIdhara, jaina grantha ratnAkara, 1913, bambaI; 3 sanAtana graMthamAlA, 1915 banArasa; 4 kaMkubAI pAThayapustakamAlA, mahAvIra brahmacaryAzrama, 1938 kAraMjA; 5 se. paM. darabArIlAla, vIrasevAmaMdira, 1945, dillI] nyAyadIpikA meM dharmabhUSaNa ne kAruNyakalikA nAmaka grantha kA ullekha kiyA hai tathA usa meM upAdhi nirAkaraNa kI carcA dekhane kI preraNA kA hai| ho sakatA hai ki yaha unhIM kI racanA ho| hastalikhita sUciyoM meM una ke pramANa vilAsa kA bhI ullekha milatA hai| isa kA vistAra 2000 zlokoM jitanA kahA gayA haiN| 70. merutuMga-ye aMcalagaccha ke maheMdransUri ke ziSya the| una kI jJAta tithiyAM sana 1388 se 1393 taka haiM / SaDdarza nirNaya yaha una ko tArkika kRti hai jisa meM chaha darzanoM kA saMkSipta vicAra prastuta kiyA hai| una kI anya kRtiyAM ye haiM - sahanibhASyaTIkA, zatakabhASya, bhAvaka prakriyA, kAtantravyAkaraNavRti, dhAtupArAyaNa, meghadUtaTIkA / tathA namotthugastotraTIkA / 71. guNaratna-ye tapAgaccha ke devasundara sUri ke ziSya the| ina kI jJAta tithiyAM sana 1400 se 1410 taka haiN| habhidra ke SaDdarzanasamuccaya para inhoM ne tarkarahasyadIpikA namaka vistRta TIkA likhI hai| isa kA vistAra 1250 zlokoM jitanA hai| pramANanayatattvarahasya yaha ina ko dUsarI tarkaviSayaka racanA hai| ina kI anya racanAeM isa prakAra haiM-kripAratnasamuccaya, kalpAntarvAcya, saptatikA-avacUri, paya-nA-avacUri, kSetrasamAsa-aacUri, navatattva-avacUri, devendrakarmapranya-avacUra, oyuiti uddhaar| .... 1) prabandhacintAmaNi Adi grathoM ke kartA meruga ina se bhinna haiM tathA ina ke koI 50 varSa pahale ho cuke haiN| Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 95 bambaI, [ prakAzana pramANanayatattvarahasya-zruAjJAna amIvArA, 1936; SaDdarzanasamuccaya TIkA kI prakAzana sUcanA haribhadra ke paricaya meM dI hai / ] prastAvanA 72. bhuvanasundara -- ye tapAgaccha ke somasundara sUri ke ziSya the | tadanusAra pandrahavAM sadI ke madhya meM una kA samaya nizcita hai / vAdIndra nAmaka vaidika vidvAna ne zabda kI nityatA ke vitraya meM mahAvidyA nAmaka grantha likhA thA / isa ke khaNDana ke lie bhuvanasundara ne mahAvidyAvivRtti tathA mahAvidyAviDambana ye grantha likhe / parabrahmotthApana yaha unakI tIsarI racanA hai - isa meM brahmavAda kA khaNDana kiyA hai / [ prakAzana -- mahAvidyAviDambana - gAyakavADa orienTala sIrIja, baDaudA, 1920 ] 73. ratnamaNDana--ye bhI tapAgaccha ke somasundarasUri ke ziSya the / ataH bhuvanasundara ke samAna ina kA samaya bhI pandrahavIM sadI kA madhya nizcita hai / inhoM ne jalpakalpalatA nAmaka grantha likhA hai / 23 pRSThoM kI isa racanA meM zaMkarAcArya tathA mANikyasUri ke vAda kA saMkSipta varNana hai / 1 " [ prakAzana - devacandra lAlabhAI pustakoddhAra phaMDa sUrata, 1992 ] 74. jinasUra -- ye somasundara ke praziSya tathA sudhAnandana gaNI ke ziSya the / ina ko ekamAtra racanA jalnamaMjarI saM. 1529 1473 meM pUrNa huI thii| = sana [ prakAzana -- jainadharma prasAraka sabhA, bhAvanagara ] 75. sAdhuvijaya- ye tapAgaccha ke jina harSagaNI ke ziSya ye inake do graMtha jJAta haiM / vAdavijaya prakaraNa kA vistAra 748 ' zlokoM Pr ---- 1) yaha varNana de. lA. pustakoddhAra phaMDa kI sUcI ke anusAra hai / jinaratnakoSa ke anusAra isa prantha meM vAdidevasUri tathA eka naiyAyika vidvAna ke vAda kA varNana hai tathA isa meM tarka, vyAkaraNa tathA kAvya ye tIna stabaka haiN| hama mUla grantha dekha nahI aH kaunasA varNana Thoka hai yaha nizcaya nahI ho sakA / + Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizvatattvaprakAzaH jitanA hai tathA isa kI racanA saM. 1545 se 51 (= 1488 se 94) taka huI thii| isa para lekhaka kI svakRta TIkA bhI hai / hetukhaNDana prakaraNa yaha una kI dUsarI racanA hai| . 76. siddhAntasAra--ye tapAgaccha ke indranaMdi gaNI ke ziSya the| inhoM ne saM. 1570 = sana 1514 meM darzanaratnAkara nAmaka graMtha likhA thaa| isa kA vistAra koI 20000 zlokoM jitanA hai| 77. zubhacandra-ye mUlasaMgha-balAtkAragaNa ke bhaTTAraka vijayakIrti ke ziSya the / ina ke vividha ullekha sana 1516 se 1556 taka prApta hue haiM / ina ke ziSyavarga meM tribhuvanakoti, kSemacandra, sumatikIrti, zrIpAla Adi kA samAveza hotA thaa| zubhacandra ne tArkika viSayoM para tIna graMtha likhe haiM / ina kA kramazaH paricaya isa prakAra hai| ... saMzayivadanavidAraNa-isa ke tIna pariccheda haiM tathA ina meM kramazaH kevaliyoM kA bhojana, striyoM kI mukti tathA mahAvIra kA garbhAntaraNa ina tIna zvetAmbara mAnyatAoM kA vistAra se khaNDana hai| . [prakAzana-- hiMdI anuvAda mAtra- paM. lAlArAma, harIbhAI devakaraNa jaina granthamAlA, kalakattA, 1922] SaDdarzanapramANaprameyAnupraveza-isa grantha kI prati kA paricaya jaina siddhAMtabhavana, ArA, ke prazastisaMgraha se prApta hotA hai| nAma ke anusAra dekhane se spaSTa hotA hai ki isa meM sAMkhya, yoga Adi chaha darzanoM ke tattvoM kA saMkSipta vicAra hogA / pANDavapurANa kI prazasti meM zubhacandra ne jisa SaDvAda graMtha kA ullekha kiyA hai vaha yahI ho sakatA hai / graMtha abhI aprakAzita hai| wwwwwwwwwwwwr 1) zubhacandra kI guruparamparA ke vRttAnta ke lie dekhie bhaTAraka sampradAya (pR. 153-157) / 2) yaha mUla grantha prakAzita nahI huA hai / isa para lekhaka kI svakRta TIkA bhI aprakAzita hai| 3) (pRSTha 20-22) / 4) zloka 79: katA yenAMgaprajJaptiH srvaagaarthprruupikaa| stotrANi ca pavitrANi SaDvAdAH zrIjinezinAm // 5) paM. bhujabali zAstrI ne zravaNabelagola ke zaka 1045 ke zilAlekha meM varNita zubhacandra kI prastuta anya ke kartA hone kI sambhAvanA vyakta kI hai| Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA svarUpasambodhanavRtti-yaha graMtha bhI aprakAzita hai| mahAsenakRta svarUpasambodhana kI yaha TIkA hai| isa kA ullekha bhI pANDavapurANa kI prazasti meM lekhaka ne hI kiyA hai / zubhacandra kI anya racanAeM haiM-paramAdhyAtmataraMgiNI (saM. 1573), karakaNDucarita ( saM. 1611), kArtikeyAnuprekSATIkA (saM. 1613), pANDavapurANa (saM. 1608), aMgapaNNattI, naMdIzvarakathA, caMdranAthacarita, padmanAthacarita, pradyumnacarita, jIvaMdharacarita, candanAkathA, dharmAmRtavRtti, tIsa cauvIsI pUjA, ciMtAmaNi sarvatobhadra ( prAkRta ) vyAkaraNa, pArzvanAthakAvyapaMjikA, siddhapUjA, sarasvatIpUjA, gaNadharavalayapUjA, karmadahana vidhAna, palyopamavidhAna,ciMtAmaNipUjA tathA cAritrazuddhi (1234upavAsa) vidhAna / __78. vinayavijaya-ye tapAgaccha ke kIrtivijaya upAdhyAya ke ziSya the| tArkika viSayoM para ina ke do grantha haiM-SatriMzatjalpasAroddhAra tathA nayakarNikA / nayakarNikA para gambhIra vijaya ne TIkA likhI hai| [prakAzana-gujarAtI saMskaraNa-saM. mo. da. desAI, 1910, bambaI: aMgrejI saMskaraNa-ArA 1915] ____ vinayavijaya kI jJAta tithiyAM sana 1554 se 1560 taka haiN| una kI anya racanAeM isa prakAra haiM-lokaprakAza, kalpasUtrasubodhikA, haimalaghuprakriyA, indudUta, zAMtisudhArasa, arhannamaskArastotra va jinshsrnaam| 79. padmasundara-nAgaurI tapAgaccha ke AnaMdameru ke praziSya evaM padmameru ke ziSya upAdhyAya padmasundara ne kaI viSayoM para graMtha likhe haiM / ve bAdazAha akabara ke sabhApaNDita the tathA una ke guru evaM praguru dumAyaM evaM bAbara dvArA sanmAnita hue the| jodhapura ke rAjA mAladeva ne bhI pAsuMdara kA sanmAna kiyA thaa| hastinApura ke nikaTa carasthAvara grAma ke caudharI rAyamalla una ke prArambhika AzrayadAtA the| una kI jJAta tithiyAM sana 1557 se 1575 taka haiN| 1) zlokaH sattatvanirNayaM varasvarUpasambodhinI vRttim / vi.1. pra.. Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizvatattvaprakAzaH padmasuMdara kA tArkika graMtha pramANasuMdara saM. 1632 meM likhA gayA thA aura abhI aprakAzita hai / pramANaviSayaka carcA kA isa meM varNana hogA aisA nAma se pratIta hotA hai| padmasundara ke anya graMtha ye haiM-bhaviSyadattacarita ( saM. 1614 ), rAyamallAbhyudaya (saM. 1615), pArzvanAthacarita ( saM. 1615), sundaraprakAkSazadvArNava, akabarazAhizaMgAradarpaNa (saM. 1626), jagbUcarita tayA haaynsundr'| 80. vijayavimala-- ye tapAgaccha ke Ananda vimala sUri ke ziSya the tathA vAnararSi isa upanAma se prasiddha the / ina kI jJAta tithiyAM sana 1567 se 1578 taka haiN| malliSeNa kI syAdvAdamaMjarI para inhoM ne TIkA likhI hai| ina kI anya racanAeM bhI vivaraNAtmaka hI haiM tathA nimnalikhita granthoM para likhI haiM - gacchAcArapayannA, tandulaveyAliya.. sAdhAraNajinastava, bandhodayasattA, bandhahetUdayatribhaMgI, aniTkA rikA tathA bhAvaprakaraNa / - 81. rAjamalla-kASTAsaMgha-mAthuragaccha ke bhaTTAraka hemacandra ke AmnAya meM paMDita rAjamalla sammilita the / AgarA ke sAhu ToDara kI prArthanA para tathA una ke dvArA mathurA meM jaina stUpoM ke jIrNoddhAra ke avasara para saM. 1631 (sana 1575) rAjamalla ne jambakhAmicarita kAvya likhA / vairATa nagara meM kASThAsaMgha-mAthuragaccha ke bhaTTAraka kSemakIrti ke AmnAya meM sAhu phAmana ke Agraha se saM. 1641 (sana 1585) unhoM ne lATIsaMhitA ( zrAvakAcAra viSayaka graMtha ) likhI / adhyAtmakamalamArtaMDa tathA paMcAdhyAyI ye una ke anya do graMtha haiN| ina meM paMcAdhyAyI kA hI prastuta viSaya kI dRSTI se paricaya Avazyaka hai| 1) amnAya meM kahane kA tAtparya yaha hai ki hemacaMdra rAjamalla ke koI 50 varSa pahale ho cuke the| 2) kSemakIrti uparyukta hemacandra ke cauthe pahadhara the;hemacandra-pamanandiyazaHkIrti-kSemakIrti aisI yaha paramparA thii| vistRta vivaraNa ke lie dekhie bhaTTAraka saMpradAya pR. 243 / 3) paM. mukhtAra ne piMgalachaMda nAmaka grantha bhI inhI rAjamala kara mAnA hai ( dekhie-adhyAtmakamalamArtaNDa kI prastAvanA ) / Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : prastAvanA 99 jaisA ki nAma se pratIta hotA hai isa graMtha meM pAMca adhyAya hone caahie| kintu upalabdha bhAga meM DeDha adhyAya hI hai-sambhavataH lekhaka ke dehAvasAna se grantha adhUrA rahA hai| prApta graMtha kI padyasaMkhyA 1912 hai| isa ke do bhAga haiN| pahale adhyAya meM dravya,guNa tathA paryAyoM ke viSaya meM jaina mAnyatAoM kA vizada varNana hai / isa kI vizeSatA yaha hai ki isa viSaya meM jainetara matoM kA nirasana karane ke sAthasAtha jaina paribhASA meM hI jo matabheda sambhava haiM una kA bhI vistRta vicAra kiyA hai| nizcayanaya tathA vyavahAranaya ina kA paraspara sambandha tathA donoM kA kArya isa prakaraNa meM spaSTa huA hai / grantha ke dUsare bhAga meM mokSamArga ke rUpa meM samyagdarzana tathA usa ke aMgoM kA vyApaka varNana hai| . [prakAzana- 1 mUlamAtrA pra. gAMdhI nAthA raMgajI, akalUja ( zolApUra ) 1906; 2 mUla tathA hiMdI TIkA -paM. makkhanalAla, 1918; 3 mUla va hiMdI TIkA-paM. devakInandana, mahAvIra brahmacaryAzrama, kAraMjA, 1932:4 hiMdI anuvAda mAtra-siM. rAjakumAra, gopAlagranthamAlA (prathama adhyAya ); 5 mUla va hiMdI TIkA-paM. devakInaMdana, saM. paM. phUlacandra, varNI jaina graMthamAlA, kAzI, 1950 ] 82. padmasAra--ye tapAgaccha ke upAdhyAya dharmasAgara ke ziSya the| ina kI jJAta tithiyAM sana 1588 se 1600 taka haiN| ina kI do racanAeM tarka viSayaka haiM-pramANaprakAza tathA nayaprakAza / dUsare granthako yuktiprakAza athavA jainamaNDana yaha nAma bhI diyA hai tathA isa para lekhaka ne svayaM TIkA likhI hai| . [prakAzana-- pra. hIrAlAla haMsarAja, jAmanagara ] 1) prathama prakAzana se koI 18 varSa taka granthakartA kA nAma jJAta nahI thA ataH aMdAja se kucha vidvAna ise amRtacaMdra kRta mAnane lage the| sana 1924 meM paM. mukhtAra ne vIra (sAptAhika ) varSa 3 aMka 12-13 meM eka lekha dvArA yaha bhrama dUra kiyaa| isa lekha kA tAtparya lATosaMhitA tathA adhyAtmakamalamArtaNDa kI prastAvanA meM bhI paM. mukhtAra ne de diyA hai| Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 vizvatattvaprakAzaH padmasAgara ke anya graMtha ye haiM - dharmaparIkSA (saM. 1645), zIlaprakAza, yazodharacarita, tilakamaMjarIvRtti, jagadgurukAvyasaMgraha (saM. 1646 ) va uttarAdhyayana kathA saMgraha (saM. 1657) / 83. zubhavijaya-ye tapAgaccha ke hIravijayasUri ke ziSya the ina kI jJAta tithiyAM sana 1600 se 1614 taka haiN| ina kI do racananAeM tarka viSayaka haiM-tarkabhASAvArtika (saM. 1665) tathA syAdvAdabhASA (saM. 1667) / dUsare graMtha ko nayatattvaprakAzikA yaha nAma bhI diyA hai tathA isa para lekhaka ne svayaM TIkA likhI hai| - [prakAzana--devacandra lAlabhAI pustakoddhAra phaNDa, sUrata,1911] zubhavijaya kI anya racanAeM isa prakAra haiM - kalpasUtravRtti (saM. 1671), haimInAmamAlA, kAvyakalpalatavRtti (saM. 1665), setAprazra (saM. 1657), praznottararatnAkara (saM. 1671 ) / 84. bhAvavijaya-ye tapAgajcha ke muni vimala upAdhyAya ke ziSya the / ina kI tIna racanAeM jJAna haiM - campakamAlAcarita, uttarAdhyayanaTIkA (saM. 1681) tathA SaTAtriMzatjalpavicAra (saM. 1679 = sana 1623 ) / ina meM antima grantha tarkaviSayaka pratIta hotA haiN| isa kA nAma jalpasaMgraha athavA jalpanirNaya isa rUpa meM bhI milatA hai / 85. yazovijaya-vividha tathA vipula grantharacanA meM yazovijaya kI tulanA haribhadra se hI ho sakatI hai| una kA janma gujarAta meM kalola nagara ke nikaTa kanoDu grAma meM huaa| sana 1631 meM unhoM ne naya vijaya upAdhyAya se dIkSA grahaNa kI, sana 1642 se 45 taka banArasa meM vividha zAstro kA adhyayana kiyA tathA sana 1661 meM vijayaprabha sUri se vAcaka upAdhyAya pada prApta kiyaa| sau grantha likhane para unheM nyAyAcArya yaha pada milaa| una kI mRtyu DabhoI nagara meM sana 1686 meM huii| yazovijaya ke tarkaviSayaka graMthoM kI saMkhyA 12 hai| ina meM ATha svataMtra prakaraNa haiM tathA cAra TIkAtmaka haiM / ina kA vivaraNa isaprakAra hai| jainatarkabhASA-isa kA vistAra 800 zlokoM jitanA hai| Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 101 pramANa, naya tathA nikSepa ina tIna paricchedoM meM jaina pramANa zAstra kA saMkSipta varNana isa meM kiyA hai| [prakAzana-1 yazovijaya graMthamAlA, kAzI 1908, 2 saM. paM. sukhalAla, siMdhI graMthamAlA, bambaI 1938 ] jJAnabindu--isa meM mati, zruta, avadhi, manaHparyaya tathA kevala ina pAMca jJAnoM kA varNana kiyA hai| ina se sambaddha tArkika viSayakevalajJAnI ( sarvajJa ) kA astitva, kevalI ke jJAna va darzana kA meda, jJAna kA prAmANya va aprAmANya Adi kI carcA bhI kI hai| siddhasena ke sanmatisUtra ke katipaya matoM kA acchA samarthana isa meM milatA hai| [prakAzana-1 yazovijaya granthamAlA, kAzI 1908; 2 saM. paM. sukhalAla, siMdhI granthamAlA, 1942] nayopadeza, nayarahasya va nayapradIpa-ina tIna graMthoM meM nayoM ke svarUpa kI carcA hai| ina meM pahale para lekhaka ne svayaM nayAmRtataraMgiNI nAmaka TIkA likhI hai| [prakAzana-jainadharmaprasAraka sabhA, bhAvanagara 1908 ] nyAyakhaNDakhAdya-vIrastuti ke rUpa meM isa meM nyAyadarzana ke siddhAntoM kI AlocanA kI hai| isa para lekhaka ne svayaM 5500 zlokoM jitane vistAra ko TIkA likhI hai| [prakAzana-- pra. manasukhabhAI bhAgUbhAI ,ahamadAbAda] nyAyAloka-yaha racanA bhI nyAyadarzana ke khaNDana ke lie likhI gaI thii| vijayanemisUri ne TIkA likhakara ise prakAzita karAyA hai| anekAntavyavasthA-navIna nyAya kI zailI meM anekAnta kI paribhASAoM kA varNana isa grantha meM kiyA hai| [prakAzana--jainagranthaprakAzaka sabhA, ahamadAbAda / aSTasahasrIvivaraNa-isa meM vidyAnanda kRta aSTasahasrI ke kaThina sthaloM kA spaSTIkaraNa hai| ' viSamapadatAtparyavivaraNa' yaha isa kA pUrA nAma hai / isa kA vistAra 8000 zlokoM jitanA hai| 1) jaina sAhitya aura itihAsa pR. 395-98 / wwwwwwwwww Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 vizvatattvaprakAzaH saM. vijayodayasUri, jaina grantha prakAzaka sabhA, [ prakAzana ahamadAbAda, 1937 ] - syAdvAda kalpalatA - yaha haribhadra ke zAstravArtAsamuccaya kI TIkA hai tathA 13000 zlokoM jitane vistAra kI hai / -- nayacakratum - yaha mallavAdI ke vilupta grantha dvAdazAra nayacakra ke uddhAra kA prayAsa hai / nayoM ke cakra ke tumba (kendra) ke rUpa meM 1 syAdvAda kA varNana isa meM hai / syAdvAda maMjUSA - yaha malliSeNa kI syAdvAdamaMjarI kI TIkA hai / uparyukta granthoM ke atirikta yazovijaya ke jina granthoM kA patA calatA hai una ke nAma isa prakAra hai ' - devadharmaparIkSA, dvAtriMzikA, jJAnArNava, tasAloka vivaraNa, dravyAlokavivaraNa, trisUtryAloka, pramANarahasya, syAdvAdarahasya, vAdamAlA, vidhivAda, vedAntanirNaya, siddhAntatarka pariSkAra, dravyaparyAyayukti, adhyAtmamataparIkSA, adhyAtmasAra, AdhyAtmika matadalana, upadeza rahasya, jJAnasAra, paramAtmapaMcaviMzatikA, vairAgyakalpalatA, adhyAtmopadeza, adhyAtmopaniSad, gurutattvavinizcaya, ArAdhaka virAdhakacaturbhaMgI, dharmasaMgrahaTippaNa, nizAbhaktaprakaraNa, pratimAzataka, mArgaparizuddhi, yatilakSaNasamuccaya, sAmAcArIprakaraNa, aspRzadgativAda, kUpadRSTAnta, yogaviMzikA, yogadIpikA, yogadarzana vivaraNa, karmaprakRtiTIkA, chandazcUDAmaNi, zaThaprakaraNa, kAvyaprakArATIkA, alaMkAracUDAmaNiTIkA, tathA kaI stotrAdi / 86. bhAvaprabha - ye pUrNimAgaccha ke mahimaprabhasUri ke ziSya the / yazovijaya ke nayopadeza para inhoM ne TIkA likhI hai / ina kI anya racanAeM do haiM- pratimAzataka tathA bhaktAmarasamasyApUrti (saM. 1711 sana 1655 ) / - 87. yazasvanusAgara -- ye tapAgaccha ke yaza: sAgara ke ziSya the / inakI jJAta tithiyAM sana 1665 se 1704 taka haiM / in ke tarka 1) ina meM se pahale teraha grantha nAma se tarkaviSayaka hI pratIta hote haiM kintu hameM una kA adhika paricaya nahI mila sakA / Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA viSayaka grantha cAra haiM-pramANavAdArtha (saM. 1751), jaina saptapadArthI (saM. 1757), jaina tarkabhASA (saM. 1759) tathA syAdvAdamuktAvalI / yazasvat sAgara kI anya racanAeM isa prakAra hai-vicAraSaDviMzikAvacUri (saM. 1721), bhAvasaptatikA ( saM. 1740), stavanaratna, grahalAghavavArtika (saM. 1760 ), tathA yazorAjirAjapaddhati / 88. narendrasena-ye dharmasena ke ziSya the tathA ina kA samaya satrahavIM sadI meM anumAnita kiyA gayA hai| ina kI racanA pramANaprameya kalikA gadya meM hai tathA 48 pRSThoM meM samApta huI hai / [prakAzana-saM. paM. darabArIlAla, mANikacaMdra graMthamAlA,bhAratIya jJAnapITha, vArANasI 1962 ] 89. vimaladAsa-saptabhaMgItaraMgiNI nAmaka eka hI graMtha se vimaladAsa ne jaina tarkasAhitya meM acchA sammAna prApta kiyA hai| ve anantasena ke ziSya the| tathA vIragrAma ke nivAsI the| unhoM ne isa graMtha kI racanA vaizAkha zu. 8 bRhaspativAra, plavaMga saMvatsara ke dina taMjAnagara (taMjora ) meM pUrNa kI thii| yaha samaya satrahavIM sadI meM anumAnita kiyA gayA hai| ___saptabhaMgItaraMgiNI saMskRta gadya meM hai tathA isa kA vistAra 800 zlokoM jitanA hai| samantabhadra, akalaMka, vidyAnaMda, mANikyanaMdi tathA prabhAcandra ke graMthoM ke ucita uddharaNa de kara lekhaka ne sarala bhASA meM syAvAda ke asti, nAsti Adi sAta vAkyoM kA upayoga va mahattva samajhAyA hai| sAtha hI anekAMtavAda meM pratipakSiyoM dvArA diye gaye saMkara, vyatikara, asaMbhava, virodha Adi doSoM kA parihAra bhI kiyA hai| anta meM sAMkhya, bauddha, mImAMsaka tathA naiyAyika matoM meM bhI apratyakSa rUpa se sApekSavAda kA kaise avalamba kiyA gayA hai yaha bhI lekhaka ne spaSTa kiyA hai| [prakAzana -1 hiMdI anuvAda sahita-saM. ThAkuraprasAda zarmA, rAyacandra jaina zAstramAlA, bambaI, 1904; 2 zAstramuktAvalI, kAMjIvaram 1909] Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizvatattvaprakAzaH 90. bhojasAgara -- ye tapAgaccha ke vinItasAgara ke ziSya the / ina kI jJAta tithiyAM sana 1729 se 1753 taka haiM / ina kI ekamAtra kRti dravyAnuyogatarkaNA hai / isa meM dravyoM kA svarUpa tathA usa ke varNana meM vividha nayoM kA upayoga spaSTa kiyA hai / isa para lekhaka ne svayaM TIkA bhI likhI hai / 104 [ prakAzana - rAyacandra zAstramAlA, bambaI 1905 ] 91. kSamAkalyANa - ye kharataragaccha ke amRtadharma upAdhyAya ke ziSya the / ina kI jJAta tithiyAM sana 1772 se 1779 taka haiM prasiddha naiyAyika vidvAna annambhaTTa kI kRti tarkasaMgraha para inhoM ne tarkaka vikakA nAmaka TIkA saM. 1828 ( = sana 1772 ) meM likhI | ina kI anya racanAeM isa prakAra haiM - holikAparva kathA, akSayatRtIyA kathA, marutrayodazIkathA, zrIpAla caritra, samarAditya - caritra, yazodharacaritra, vicAra zatabIjaka, sUktamuktAvalI, kharataragacchapaTTAvalI, praznottarasArdhazataka va paryuSaNaSTAnhikA / 92. anyalekhaka - aba taka hama ne tarkaviSayaka graMthoM ke una lekhakoM kA saMkSipta vivaraNa diyA jina ke samaya tathA kRtiyoM ke viSaya meM kucha nizcita jAnakArI prApta hai / hastalikhita sUciyoM meM ina ke atirikta kucha anya graMthoM ke nAma bhI milate haiN| jinaratnakoza se jJAta honevAle ye nAma isa prakAra haiM- zAMtivarNI kRta prameyakaNThikA ( parIkSAmukha kA spaSTIkaraNa ), vAdisiMhakRta pramANanaukA, vIrasenakRta pramANanaukA, vidhAnandikRta tarkabhASATIkA, guNaratna ( vijayasamudra ke ziSya ) kI tarkabhASATIkA, darzana vijayakRta syAdvAdabiMdu, vAcakasaMyamakRta syAdvAdapuSpakalikA, kIrticandrakRta vedAdimatakhaNDana, vijayahaMsakRta nyAyasAra TIkA, zAnticandrakRta sarvajJa siddhidvAtriMzikA, va harSamunikRta pramANasAra / ina lekhakoM tathA granthoM ke bAre meM hameM adhika jAnakArI nahI mila sakI / 93. anya viSayoM ke granthoM meM tArkika aMza - Upara jina granthoM kA vivaraNa diyA hai una kA viSaya prAyaH pUrNa rUpa se tArkika carcA rahA hai| isake atirikta anya viSayoM ke granthoM meM bhI prasaMgavaza Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA . 105 kaI bAra vistRta tArkika carcA prApta hotI hai| aise prasaMgo kA pUrNataH saMkalana yA varNana karanA kaThina hai / tathApi digdarzana ke taura para hama yahAM kucha pramukha udAharaNoM kA ullekha kara rahe haiN| AgamAzrita graMthoM meM- jinabhadra ( sAtavIM sadI ) kA vizeSAvazyaka bhASya tathA unhIM kI anya racanA vizeSaNavatI ina donoM meM tArkika carcA ke kaI prasaMga Aye haiM, vizeSataH siddhasena ke sanmatisUtra kI AlocanA ullekhanIya hai / AgamoM ke pramANa viSayaka vicAroM kA unhoM ne acchA spaSTIkaraNa kiyA hai| haribhadra ne apane vizuddha tArkika granthoM ke atirikta dharmasaMgrahaNI, aSTakaprakaraNa, lokatattvanirNaya Adi graMthoM meM bhI paryApta tarkAzrita carcAeM likhI haiM / zIlAMka ( nauvIM sadI ) ne sUtrakRtAMga kI TIkA meM cArvAka, vedAnta tathA bauddha matoM kI vistRta AlocanA prastuta kI hai / zAMtisUri (gyArahavIM sadI) kI uttarAdhyayanarTa kA, abhayadeva (gyArahavIM sadI) kI nau aMgoM tathA do upAMgoM kI TIkAeM, malayagiri (bArahavIM sadI) kI cAra upAMgoM tathA cheda satra-mRlasUtroM kI TIkAeMina saba meM bhI mUla AgamagraMthoM meM satrarUpa meM nirdiSTa tArkika viSayo kI carcA apane samaya ke anurUpa vistAra se kI huI milatI hai / purANoM tathA kAvyoM meM prAyaH pratyeka purANa yA kAvya meM kisI sarvajJa athavA viziSTajJAnadhArI muni ke upadeza ke prasaMga meM jaina sAhitya ke vividha viSayoM kA samAveza kara diyA jAtA hai / ina upadezoM meM kaI bAra tArkika carcAeM bhI samAviSTa huI haiM / isa dRSTi se vIranandi ( nauvIMdasavIM sadI ) ke candraprabhacarita kA dUsarA sarga ullekhanIya hai| isI prakAra vAdirAja ( gyArahavIM sadI) kA pArzvacaritra, haricandra (bArahavIM sadI ) kA dharmAzarmAbhyudaya Adi kAvyoM meM bhI eka eka sarga tArkika carcA ke lie diyA gayA hai| jinasena ( nauvIM sadI) ke mahApurANa meM RSabhadeva ke pUrvabhava ke varNana meM mahAbala rAjA tathA usa ke maMtriyoM kA vistRta saMvAda mahattvapUrNa hai / isa meM cArvAkoM kA bhUtacaitanyavAda tathA bauddhoM kA zUnyavAda ina kA acchA nirAkaraNa prApta hotA hai| Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 vizvatattvaprakAzaH ___AcAraviSayaka granthoM meM jJAna athavA cAritra samyak hone ke lie tatvoM ke yathArtha svarUpa para zraddhA honA-samyagdarzana kA honA jarUrI hai| isa lie gRhastha athavA muniyoM ke AcAra kA varNana karanevAle kaI graMthoM meM jIvAjIvAdi tattvoM kI acchI tArkika carcA prastuta kI gaI hai| isa dRSTi se amitagati ( gyArahavIM sadI) ke upAsakAcAra kA cauthA pariccheda ullekhanIya hai / rAjamalla ( solahavIM sadI) kI lATIsaMhitA meM bhI isa prakAra kI carcA hai aura usa kA pallavita rUpa unhoM ne paMcAdhyAyI meM diyA hai| 94. khaNDanamaNDanAtmaka sAhitya-zAkaTAyana, prabhAcandra, abhayadeva va zubhacandra Adi ke tArkika graMthoM meM kevalI kA bhojana tathA striyoM kI mukti ina viSayoM kI bhI carcA hai yaha Upara batAyA hI hai| ye viSaya digambara tathA zvetAMbara ina do sampradAyoM meM paraspara matabheda, khaNDanamaNDana tathA vivAda ke kAraNa the| kintu zvetAmbara tathA digambaroM ke gaNa-gacchAdi upabhedoM meM bhI paraspara choTI choTI bAtoM ko lekara kAphI matabheda evaM vivAda the aura una viSayoM para kAphI grantharacanA bhI huI hai| aise graMthoM meM pradyumnasUri ( bArahavIM sadI) kA vAdasthala, jinapatisari ( bArahavIM sadI ) kA prabodhyavAdasthala, jinaprabhasUri (caudahavIM sadI) kA tapoTamatakuTTana, harSabhUSaNa ( pandrahavI sadI) kA aMcalamatadalana, dharmasAgara (solahavIM sadI) kI auSTikamatotsatradIpikA, guNavinaya (solahavIM sadI) kA lumpAkamatakhaNDana, yazovijaya (satrahavIM sadI) kA AdhyAtmikamatadalana, jagannAtha (satrahavIM sadI) kA sitAmbaraparAjaya, nayakuMjara ( satrahavIM sadI) kA DhuMDhikamatakhaMDana, meghavijaya ( satrahavIM sadI) kI dharmamaMjaSA Adi kA ullekha kiyA jA sakatA hai| ye grantha mukhyataH sAmpradAyika spardhA para AdhArita haiN| ataH tArkika sAhitya meM ina kA antarbhAva karanA ucita nahIM / 95. dezI bhASAoM meM tArkika sAhitya-- bhArata kI Adhunika bhASAoM meM tamila, kannaDa, gujarAtI, hiMdI tathA marAThI ina pAMca bhASAoM meM jaina lekhakoM ne kathA, kAvya, AcAra, upadeza Adi viSayoMpara Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 107 kAphI grantharacanA kI hai| kintu tArkika viSayoM para ina bhASAoM meM vizeSa sAhitya nahI miltaa| hiMdI meM aThArahavIM sadI meM jayapura ke vidvAna paM. jayacandra chAvaDA ne prameyaratnamAlA Adi kucha granthoM kA anuvAda kiyaa| paM. ToDaramala ke prasiddha grantha mokSamArga prakAza kA kucha aMza bhI prAcIna saMskRta granthoM ke tArkika aMzoM ke anuvAda jaisA hai| kintu svatantra rUpa se hindI yA anya Adhanika bhASA meM aThArahavIM sadI taka koI tArkika grantha likhA gayA ho aisA jJAta nahI hotaa| sambhavataH ina dezabhASAoM ke samaya sAdhAraNa jaina samAja kI ruci tArkika carcA meM nahI rahI thii| tathA pANDityapradarzana kA uddeza dezabhASAoM kI apekSA saMskRta meM graMtha likhane se adhika pUrA hotA thaa| isa lie jaina paNDitoM ne dezabhASAoM meM tArkika granthoM kI racanA kI ora dhyAna nahI diyaa| 96. Adhunika pravRttiyAM-unnIsavIM sadI meM bhArata meM briTiza zAsana dRDhamUla huA / isa ke rAjanItika pariNAma cAhe jaise hue hoM, kintu prAcIna itihAsa tathA saMskRti ke adhyayana meM isase AmUlAgraM parivartana huA tathA isa kSetra meM nayA utsAha, adhyayana kI naI paddhatiyAM tathA vicAra vimarza ke naye sAdhana utpanna hue| tArkika viSayoM kI dRSTi se isa parivartana kA svarUpa bhI bahuvidha thA / eka ora paMjAba tathA uttara pradeza meM AryasamAja kI pravRttiyoM se jaina paNDita prabhAvita hue tathA dillI Adi nagaroM meM donoM ora ke paNDitoM meM zAstrArtha hone lge| ina ke viSaya vedoM kI pramANatA, Izvara kA jagatkartRtva ityAdi-purAne hI the ataH yaha purAnI vAdapaddhati ke punarujjIvana jaisA prayAsa thaa| yUropa ke zAstrajJoM ne bhUgola-khagola ke bAre meM jo siddhAnta nirdhArita kiye ve jaina granthoM meM varNita dvIpasamudrAdi kI kalpanAoM se bhinna the| ataH paM. gopAladAsa baraiyA Adi vidvAnoM ne tarkabala se jaina bhUgola kA aucitya siddha karane kA bahuta prayAsa kiyA / Adhunika vijJAna kA paricaya hone para kucha jaina vidvAnoM ke mana meM jaina purANoM meM varNita devoM kA svarUpa, vikriyA Rddhi, tIrthaMkaroM ke paMcakalyANika Adi ke. viSaya Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 vizvatattvaprakAzaH meM sandeha hone lagA tathA bAbU sUrajabhAnu jaise lekhakoM ne AdipurANa samIkSA, padmapurANasamIkSA jaisI pustikAoM kI racanA kI / ina pustikA oM ke uttara meM paM. lAlArAma Adi vidvAnoM ne purANoM ke varNanoM kA tarkabala se samarthana karane kA prayAsa kiyA / ___purAtana yuga meM jaina lekhakoM ne kaI jainetara takagranyoM para TIkAeM Adi likhIM thIM kintu kisI jaina grantha para jainetara vidvAna dvArA TIkA Adi likhe jAne kA udAharaNa nahI miltaa| Adhunika yuga kA yaha eka supariNAma thA ki jainetara vidvAnoM ne bhI jaina tarkagranthoM ke adhyayanasampAdana-prakAzana meM bhAga lenA prArambha kiyaa| DaoN. satIzacandra vidyAbhUSaNa, DaoN. AnandazaMkara dhruva, DaoN. zaraccandra ghozAla, DaoN. parazurAma vaidya, epha. DabbyU. Tomasa Adi ne jaina tarkagranthoM kA jo vyApaka adhyayana prastuta kiyA usa se bhAratIya sAhitya meM jainoM ke yogadAna kA mahattva suspaSTa huaa| DaoN. jaikobI Adi yUropIya vidvAnoM ne bhI sUtrakRtAMgAdi granthoM ke saMpAdana athavA anuvAda ke kArya meM bhAga liyA tathA jaina viSayoM kI carcA ko antararASTrIya rUpa diyA / ... jaina paNDitoM ne prAraMbha meM tarkagraMthoM kA sampAdana kevala anuvAda ke rUpa meM athavA kevala mUlagranthoM ke mudraNa ke rUpa meM kiyA / paM. niTave, paM.gajAdharalAla, Adi kA kArya isI rUpa kA thaa| kucha vidvAnoM ne purAnI paddhati se saMskRta meM tarkagranthoM para TIkAeM likhI athavA choTe saMskRta prakaraNa likhe / aise lekhakoM meM muni nyAya vijaya, gambhIra vijaya Adi ke nAma ullekhanIya haiN| kintu zIghra hI aitihAsika-tulanAtmaka adhyayana se vibhUSita saMskaraNa bhI taiyAra hone lge| ina kI nirmiti meM paM. sukhalAla, muni catura vijaya, paM. maheMdrakumAra, paM. dalasukha mAlavaNiyA, paM. darabArIlAla Adi vidvAnoM kA kArya ullekhanIya hai| purAtana granthoM ke saMskaraNoM ke sAtha paM. maheMdrakumAra ke jaina darzana ' jaise svataMtra granthoM kA bhI praNayana huA jina meM Adhunika vidvAnoM ne jaina darzana para jo AkSepa lie haiM una ke samAdhAna kA prayAsa bhI kiyA gayA hai| Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 97. tArkika sAhitya ke itihAsa ke prayatna--jaina tArkika sAhitya ke itihAsa ke viSaya meM jo lekhana huA hai vaha do prakAra kA hai-bhAratIya tarkasAhitya ke eka aMga ke rUpa meM tathA vividha viSayoM ke jaina sAhitya ke eka aMga ke rUpa meN| DA. rAdhAkRSNan, DA. dAsagupta, em. hiriyaNNA Adi ke dvArA bhAratIya darzanoM ke itihAsa meM jaina darzana kA bhI yathocita samAveza kiyA gayA hai / ina lekhakoM ne mukhyataH jaina darzana ke pramukha viSayoM kA sarala varNana karane kI ora dhyAna diyA hai-ina viSayoM kA tArkika samarthana yA khaNDana athavA jaina granthakAroM kA vyaktitva aura samaya Adi kA varNana una kA pramukha uddeza nahI rhaa| ina meM se adhikAMza itihAsalekhaka advaitavAda se prabhAvita rahe haiMusa dRSTi se jaina darzana ke pramukha tatva syAvAda ko ve aparyApta athavA vyAvahArika mAtra samajhate haiM / jaina dArzanikoM ke vyaktitva, grantharacanA, samaya Adi ke bAre meM carcA karane kA prayAsa do granthoM meM vizeSa rUpa se pAyA jAtA hai-DaoN. satIzacandra vidyAbhUSaNa kA bhAratIya tarkazAstra kA itihAsa ( hisTarI oNpha inDiyana lAjika ) tathA DaoN. jvAlAprasAda kA bhAratIya pramANazAstra ( inDiyana episttemaalaajii)| jaina sAhitya ke eka aMga ke rUpa meM tArkika sAhitya kA varNana mo. da. desAI ke jaina sAhityano saMkSipta itihAsa, zrI baDodiyA ke jainadharma kA itihAsa aura sAhitya ( hisTarI aeNnDa liTarecara oNpha jainijama), zrI. kApaDiyA ke jaina dharma aura sAhitya ( jaina rilijana a~Da liTarecara ) Adi granthoM meM milatA hai| jaina tArkikoM meM se kucha pramukha AcAryoM ke viSaya meM paM. nAthUrAma premI, paM. jugalakizora mukhtAra, paM. sukhalAla saMghavI, paM. dalasukha mAlavaNiyA, paM. maheMdrakumAra, paM. darabArIlAla Adi vidvAnoM dvArA anyAnya granthoM kI prastAvanAoM meM tathA patrikAoM ke lekhoM meM bahumUlya sAmagrI prakAzita kI gaI hai / tArkika sAhitya ke itihAsa ke samanvita avalokana kA prayAsa paM. dalasukha mAlavaNiyA ne Agamayuga kA anekAntavAda, jaina dArzanika sAhitya kI rUparekhA, jaina dArzanika sAhitya kA siMhAvalokana ina tIna nibandhoM meM kiyA hai| paM. mahendrakumAra ne jaina dArzanika sAhitya kI pRSThabhUmi zIrSaka nibandha bhI isI uddeza se likhA thaa| Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 vizvatattvaprakAzaH .... 98. tArkika sAhitya kA yugavibhAga- paM. dalasukha mAlavANiyA ne jaina dArzanika sAhitya ko cAra yugoM meM vibhakta kiyA hai (1) Agamayuga ( vIranirvANa se valabhI vAcanA taka ke koI eka hajAra varSa), (2) anekAnta sthApanayuga (pAMcavIM se sAtavIM sadI takasamantabhadra tathA siddhasena isa yuga ke pradhAna AcArya the), (3) pramANazAstra vyavasthApana yuga ( AThavIM se solahavIM sadI taka- akalaMka tathA haribhadra evaM una kI paramparA dvArA isa yuga kA nirmANa huA), evaM (4) navInanyAyayuga ( yazovijaya tathA una kI paramparA dvArA jaina sAhitya meM navIna nyAya kI zailI kA praveza- satrahavIM sadI meN)| paM. mahendrakumAra ne bhI prAyaH isI vibhAjana ko mAnya kiyA hai| isa yugavibhAga se eka dRSTi se tArkika sAhitya ke vikAsa ko samajhane meM sahAyatA avazya milatI hai| isa ke sAtha eka dUsarI dRSTi se bhI tArkika sAhitya kA yugavibhAga ho sakatA hai| hama tArkika sAhitya ko tIna yugoM meM .vibhAjita karate haiM (1) prArambhika nirmANa yuga-yaha prAyaH Agamayuga kA nAmAMtara samajha sakate haiM / isa yuga meM- jo vIra nirvANa se koI eka sahasra varSoM taka kA hai- tattva pratipAdana meM svamata kA varNana pramukha haiparamata kA khaNDana gauNa hai, nayoM kA mahattva adhika hai- pramANoM kI carcA kama hai, tArkika carcA svataMtra rUpa meM nahI hai-dharmacarcA ke vyApaka kSetra kA aMgamAtra rahI hai| (2) tarkavikAsa yaga-samantabhadra se devasUrihemacandra taka koI AThasau varSoM kA yaha yuga hai / isa yuga meM naiyAyika, bauddha, mImAMsaka, vedAntI Adi ke samAna jaina vidvAna bhI rAjasabhAoM aura vidvatsabhAoM meM vAda vivAda karate the, bAda meM svapakSa ke jaya aura parapakSa ke parAjaya kA mahattva bahuta baDhA thA, isalie granthoM meM bhI stramatasamarthana aura paramatakhaNDana ke lie naI naI yuktiyoM kA praNayana Avazyaka huA thaa| isa yuga meM nayoM kA pratipAdana gauNa ho kara pramANoM kI carcA pramukha huI thI tathA tarka ko dharmazAstra ke sAdhAraNa kSetrA se alaga aisA viziSTa sthAna prApta huA thaa| (3) saMrakSaNa yugaterahavIM sadI se aThArahavIM sadI taka koI chahasau varSoM kA yaha yuga hai| Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 111 isa yuga ke grantha mukhyataH purAne granthoM ke vicAroM kA saMrakSaNa karane ke uddeza se likhe gaye haiN| bhArata meM muslima sattA ke vistAra se dhArmikadArzanika sAhitya ke nirmANa para mUlagAmI pariNAma huaa| rAjasabhAoM meM dhArmika-tArkika vivAda honA aba saMbhava nahI rahA, sAthahI vidvatsabhAoM kA Ayojana bhI kaThina huaa| phalataH isa yuga ke lekhakoM ke vicAroM meM-toM meM navInatA kA abhAva pratIta hotA hai| una ke grantha viSaya vizeSa ke pratipAdana kI apekSA lekhaka ke pANDitya-pradarzana kA sAdhana the| sAtha hI isa yuga meM bhaktivAdI matoM kA jo prabhAva baDhA usa ke kAraNa tarkakarkaza vicAroM kA adhyayana bahuta kama huaa| pUrvayuga meM gujarAta tathA karnATaka meM jaina samAja kA jo prabhAva thA vaha isa yuga meM bahuta kama ho gayA / phalataH sAdhAraNa logoM ke lie rucikara kathA. upadezAdi granthoM kI racanA hI isa yuga meM adhika huii| isa taraha ina tIna yugoM meM tArkika sAhitya kA vibhAjana hai| yaha vibhAjana eka ora sAmAjika pArzvabhami para AdhArita hai| sAtha hI sAhitya ke anya aMgoM kI tulanA meM tArkika sAhitya kA mahattva kaisA rahA yaha bhI usa se spaSTa hotA hai| - 99. upasaMhAra-anta meM hamAre prastuta adhyayana kA sArAMza hama saMkhyAoM ke rUpa meM upasthita karate haiM / isa adhyayana meM 94 lekhakoM kI 168 racanAoM kA ullekha hai| ina meM 30 racanAeM anupalabdha haiN| upalabdha kintu aprakAzita racanAoM kI saMkhyA 58 hai| svatantra rUpa se likhe hue grantha 123 haiM tathA TIkAtmaka granthoM kI saMkhyA 45 hai / ina meM 16 TIkAeM jainetara granthoM para haiN| jo 80 grantha prakAzita hue haiM una ke jJAta prakAzanoM ko sammilita saMkhyA 123 hai / uparyukta vivaraNa meM unhIM AcAryoM kA ullekha hai jina ke upalabdha yA anupalabdha granthoM kA patA calatA hai / zilAlekhoM tathA anyAnya graMthoM ke varNanoM meM ina ke atirikta anya kaI AcAryoM kA mahAna tArkika aura vAdI ke rUpa meM ullekha milatA hai / malliSaNaprazasti meM ullikhita mahezvara, vimalacandra, paravA dimalla, padmanAbha Adi paNDita athavA Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 vizvatattvaprakAzaH prabhAvakacarita meM varNita zAntisUri, vIrasUri, sUrAcArya Adi paNDita isI prakAra ke haiN| tArkika sAhitya ke itihAsa kI dRSTi se ye saba ullekha vizeSa mahatva ke nahI haiN| tathApi jainadharma ke sAmAjika prabhAva ke itihAsa meM una kA viziSTa sthAna hai| 100, RNanirdeza-prastuta graMtha kI pratiyAM prApta karAne meM zrI.bra.mANikacandrajI cavare, kAraMjA tathA zrI. DaoN.vidyAcandrajI zAha,bambaI ne sahAyatA kI / zrI balAtkAragaNa mandira, kAraMjA, zrI. candraprabha maMdira, bhulezvara, bambaI tathA zrI. mANikacaMda hIrAcaMda graMtha bhAMDAra,caupATI, bambaI ke adhikAriyoM ne pratiyAM upayogArtha diiN| hummaca ke jaina maTha ke zrI. devendrakIrti svAmIjI ne vahAM kI prati ke upayoga kI anumati dI tathA paM. bhujabalizAstrI, muDabidrI ke sahayoga se isa prati ke pAThAntara mila sake / isa prastAvanA ke prArambha meM diyA huA bhAvasena ke samAdhilekha kA citra bhAratazAsana ke prAcIna lipivid , uTakamaMDa, ke kAryAlaya se milA tathA unhoM ne isake prakAzana kI anumati dii| bahAM ke sahAyaka lipivid zrI. zrInivAsa rittI ke sahayoga se isa lekha kA vAcana prApta huaa| unhoM ne bhAvasena kI grantha ke antima bhAga kI prazasti ke kannaDa padyoM ke saMzodhana meM bhI sahAyatA dI / ina saba mahAnubhAvoM ke sahayoga ke lie hama hArdika kRtajJatA vyakta karate haiM / anta meM jIvarAja jaina granthamAlA ke prabaMdhakavarga tathA pradhAna sampAdaka DaoN. jaina evaM DaoN. upAdhye ke prati bhI hama AbhAra vyakta karate haiN| una ke udAra sahayoga evaM protsAhana se hI yaha kArya isa rUpa meM sampanna ho sakA hai| jAvarA, 15-8-1962. -sampAdaka. Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI-bhAvasena-vidyadeva-viracitaH vizvatattvaprakAzaH / OM namaH / paramAtmane namaH / vizvatatvaprakAzAya prmaanndmuurtye| anAdyanantarUpAya namastasmai parAtmane // 1 // [1. cArvAkANAM pUrvapakSe jIvanityatve anumaanaabhaavH|] nanu anAdyanantarUpa iti vizeSaNamAtmanaH kathaM yoyujyate / kAyAkArapariNatiyogyebhyo bhUtebhyazcaitanyaM jAyate / jalabubudavadanityA jIvA ityabhidhAnAt / na keSAmapi mate jIvasyAnAdyanantatvagrAhakaM pramANa jAghaTayate / na tAvat pratyakSaM tadgrAhakaM pramANaM, tasya saMbaddhavartamAnArthaviSayatvena anaadynnttvgrhnnaayogaat| nAnumAnamapi tadgrAhakaM pramANaM, tathAvidhAnumAnAbhAvAt / athAstyanumAnaM tadgrAhakaM jIvaH sarvadAsti sadakAraNatvAt pRthvIvaditi cenna / hetorvishessyaasiddhtvaat| kathamiti cet-kaayaakaarprinntbhuutctussttyaaccaitnyotptteshcaarvaakairnggiikRttvaat| [ sArAnuvAda] maMgalAcaraNa-jo saMpUrNa tattvoM ko prakAzita karate haiM, anAdi tathA ananta haiM aura parama Ananda kI mUrti haiM aise paramAtmAko namaskAra ho| 1. cArvAka darzana vicAra-grantha ke prArambha meM cArvAka dArzanika pUrvapakSa prastuta karate haiM-maMgalAcaraNa meM parAtmA ko anAdi tathA ananta kahA yaha yogya nhii| zarIra ke AkAra ko prApta hue bhUtoM ( pRthvI, jala, teja, vAyu) se hI caitanya utpanna hotA hai| jIva pAnI ke bubuda ke samAna anitya hai / jIva ko anAdi-ananta kahane ke liye koI pramANa prApta nahI hotaa| pratyakSa pramANa se kevala vartamAna samaya se sambaddha padArthoM 1 caarvaakH| 2 jiivaastisaadhkvaadii| 3 saMzca akAraNazca tasya bhAvaH / 4 cArvAkamate pRthvI srvdaasti| 5 akAraNatvAt iti vizeSyaH saditi vizeSaNam / Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 vizvatattvaprakAzaH [R saditi vizeSaNamapi sarvadA savaM vivakSitaM kadAcit sattvaM vA vivakSitam / prathamapakSe asiddhatvaM sarvadA sattvasya sAdhyasamatvAt / dvitIyapakSeviruddhatvaM kadAcit sasvasya sarvadAstitvaviparItaprasAdhakatvAt / atha jIvaH sarvadAsti sadakAryatvAt pRthvIvaditi cenna 3 / asyApi taddoSeNaiva* duSTatvAt / atha jIvaH sarvadAsti vibhutvAt AkAzavaditi cet na / hetoH prativAdyasiddhatvAt / atha jIvaH sarvadAsti amUrtatvAt AkAzavaditi yet na / hetoH kriyAbhirvyabhicArAt / nanu tatparihArArthamamUrtadravyatvAdityucyate, tarhi cArvAkamate jIvasya pRthagdravyatvAbhAvAt prativAdyasiddho hetvAbhAsaH / atha jIvaH sarvadAsti niravayavatvAt paramANuvaditi cenna / pUrvavat kriyAbhirvyabhicArAt / tatparihArArtha niravayavadravyatvAdityukte dravyatvasya pUrvavadasiddhatvAcca / atha jIvaH sarvadAsti cetanatvAt, kAhI jJAna hotA hai / ataH anAdi - ananta jIva kA jJAna usa se nahI ho sakatA / anumAna se bhI yaha jJAna honA sambhava nahIM / jIva pRthvI ke samAna sat-akAraNa hai ( vidyamAna hai aura kisI kAraNa se utpanna nahI huA hai) isa liye jIvakA sarvadA astitva rahatA hai - yaha anumAna yogya nahI kyoM ki cArvAka mata se jIva akAraNa nahI hai - vaha zarIra ke AkAra meM pariNata cAra bhUtoMse hI utpanna hotA hai / dUsarI bAta yaha hai ki yahAM jIvakA astitva siddha karanA hai aura jIva kA astitva hI usa kA hetu batalAyA hai yaha yogya nahI / isI prakAra jIva sat - akArya hai ataH sarvadA vidyamAna rahatA hai yaha anumAna bhI doSayukta samajhanA cAhiye / jIva AkAza ke samAna vyApaka hai ataH sarvadA vidyamAna rahatA hai yaha anumAna bhIM yogya nahI, kyoM ki cArvAka darzana meM jIva kA vyApaka honA svIkAra nahI kiyA hai / jIva AkAza ke samAna amUrta tathA niravayava hai ataH sarvadA vidyamAna rahatA hai yaha anumAna bhIM yogya nahIM kyoM ki kriyA amUrta tathA niravayava hone para bhI sarvadA vidyamAna nahIM rahatI / jIva cetana hai ataH sarvadA vidyamAna rahatA hai - jo sarvadA vidyamAna nahI T 1 vizeSaNasya asiddhatvaM hetoH / 2 jIvAstitvavAdI / 3 cArvAkaH / 4 pUrvoktahetudoSeNa 5 jIvo vibhurvartate iti prativAdinA nAGgIkriyate ataH prativAdyasiddhaH / 6 kriyA sarvadA nAsti amUrtatvAt iti vyabhicAraH kriyA amUrtAsti paraMtu sarvadA nAsti / 7 kriyA tu amUrta vartate paraMtu dravyaM na / Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -] cArvAka darzana- vicAraH yatsarvadA nAsti taccetanaM na bhavati yathA kharaviSANamiti cetra / hetoranavyavasitatvAt / kathamiti cet sapakSe asavAdanizcitavyAptikatve pakSe eva vartamAnatvAt dRSTAntasyApyAzrayahInatvAcca / atha AdyaM caitanyaM re caitanyapUrvakaM cidvivartatvAt madhyacidvivartavaditi anAdityasiddhiriti cenna / hetorakiMcitkaratvAt / tatkathamiti cet ' siddhe pratyakSAdibAdhite ca sAdhye heturakaMcitkaraH ' [ parIkSAmukha 3-35] iti jainairabhihitatvAt, atra tvAdyacaitanyasya mAtApitRcaitanyapUrvakatvena siddhatvAt / nanu AdyaM caitanyaM caitanyopAdAnakAraNakaM* cidvivartatvAt madhyacidvivarta vaditi anAditvaM bhaviSyatIti cenna / dRSTAntasya sAdhyavikalatvAt / kuta iti cet madhyacidvivartasya kAyopAdAnakAraNakatvena caitanyopAdAnakAraNakatvAbhAvAt / atha antyaM caitanyam' uttaracaitanyopAdAnakAraNaM vidvivartatvAt madhyacidvivartavat ityanantatvasiddhiriti cenna / hotA vaha cetana nahI hotA - yaha anumAna yogya nahI kyoM ki caitanya aura sarvadA vidyamAna rahanA ina meM koI nizcita sambandha nahI hai / ( AkAza sarva vidyamAna rahatA hai kintu cetana nahI hotA / ) pratyeka caitanya kisI pUrvavartI caitanya kA uttararUpa hotA hai ataH prathama (janma samaya ke ) caitanya ke pahale bhI caitanya kA astitva hotA hai - isa prakAra jIva ke anAdi hone kA anumAna kiyA jAtA hai kintu yaha yogya nahI / janmasamaya ke caitanya ke pahale mAtApitA kA caitanya hotA hI hai yaha pratyakSasiddha hone para usase bhinna anya caitanya kI kalpanA nirarthaka hai / janmasamaya ke caitanya kA upAdAnakAraNa bhI caitanya hI hogA ataH janmake pUrva caitanya kA astitva hotA hai yaha anumAna bhI yogya nahI, kyoMki janma samaya ke caitanya kA upAdAna kAraNa zarIra hotA hai-- usake liye kisI anya caitanya kI kalpanA nirarthaka hai / pratyeka caitanya uttaravartI caitanya kA upAdAna kAraNa hotA hai ataH mRtyusamaya kA caitanya bhI uttaravartI caitanya kA upAdAna kAraNa hotA hai - yaha anumAna bhI yogya nahI kyoM ki caitanya kA upAdAna kAraNa zarIra hai yaha pahale kahA hI hai / isa prakAra anumAna se jIva ke anAdi - ananta hone kA samarthana nahI hotA | 1 sarvadAstItyAdau sapakSe AkAzAdau / 2 yathA kharaviSANamiti dRSTAntasya / 3 mAtRgarbhastham / 4 caitanyameva upAdAnakAraNaM yasya / 5 maraNasamayam / Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizvatattvaprakAzaH [1atrApi dRSTAntasya saadhyvikltvaat| tasmAnnAnumAnaM jIvasyAnAdya. nnttvmaavedyti| [2. jIvanityatve AgamAbhAvaH / ] Agamo'pi na tat pratipAdayituM samarthaH tatra prAmANyAbhAvAt / Agamo hyAptavacanAdiH / Apto hyavaJcako'bhijJaH so'pi kiMcijjJatvAllaukikArthAnevAnvayavyatirekAbhyAM cakSurAdibhirupalabhya pratipAdayati, na tu jIvasyAnAdyanantatvAdikam / tatparijJAne kiMcijjJasya sAmarthyAbhAvAt / _atha sarvajJa eva jIvasyAnAdyanantatvaM pratyakSataH pratipradya kiMcijjJAnAM pratipAdayatIti cenna / sarvajJAvedakapramANAbhAvAt / na tAvadAgamastadAvedakaH srvshaasiddhaavaagmsyaapraamaannyaat| apramANAdAgamAt sarvajJasiddherayogAzca / nApi pratyakSaM sarvajJAvedakaM pramANam atredAnI pratyakSeNa srvjnysyaanuplbdheH| nAnumAnamapi tadAvedakaM, sarvajJAvinAbhAviliGgAbhAvAt / athAstyanumAnaM tadAvedakaM-kazcit puruSaH sakalapadArthasAkSAtkArI, tadgrahaNasvabhAvatve sati prakSINapratibandhapratyayatvAt yad yadgrahaNasvabhAvatve. sati prakSINapratibandhakapratyayaM tat tat sakalapadArthasAkSAtkAri, yathA apagatatimiraM locanaM rUpasAkSAtkAri, tathA cAyaM kazcit puruSaH, tasmAt 2. Agama pramANakA abhAva-Agama pramANase bhI jIva kA anAdi-ananta honA jJAta nahI hotA / Apta puruSa ke vacana Adi ko Agama kahate haiM tathA jo jJAnI hai aura vaMcaka nahI hai use Apta kahate haiN| vaha Apta cakSu Adi (indriyoM ) se aura anvaya-vyatireka ko samajha kara ( anumAna se ) laukika viSayoMkA hI jJAna prApta kara dUsaroM ko batalAtA hai- jIva ke anAdi-ananta honeke samAna alaukika viSayoMkA jJAna Aptako nahI hotaa| koI Apta puruSa sarvajJa hotA hai- vaha jIvakA anAdi-ananta svarUpa pratyakSa jAna kara alpajJa puruSoM ko batalAtA hai yaha kahanA bhI yogya nahI kyoM ki koI puruSa sarvajJa hotA hai yaha kisI pramANase siddha nahI hotaa| Agama pramANa se sarvajJa kA astitva batalAnA yogya nahI kyoM ki jaba sarvajJa kA astitva siddha nahI tabataka usakA kahA huA 1 kutaH kAyopAdAnakAraNatvenotpannatvAt / 2 jIvasya anAdyanantatvasAdhane / 3 Adizabdena agulyaadiprigrhH| 4 kAraNatvAt jJAnatvAt ca / Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -2] cArvAka-darzana-vicAraH sakalapadArthasAkSAtkArIti cenna / dRSTAntasya sAdhyasAdhanobhayavikalatvAt / kathamiti cet sakalapadArthasAkSAtkAritvasAdhyasya sakalapadArthagrahaNasvabhAve sati prakSINapratibandhapratyayatvasAdhanasya ca apagatatimiralocane abhAvAt / atha sUkSmAntaritadUrArthAH kasyacit pratyakSAH, anumeyatvAt, pAvakavaditi cenna / anumeyatvasya hetoranumityA vyAptatvena pratyakSAvinAbhAvAbhAvAt / kutaH 2adRSTAnumAnasAmAnyatodRSTAnumAnaviSayeSu anumeyatvasadbhAve'pyubhayavAdiprasiddhapratyakSAbhAvAt / asiddhtvaacc| tathA hi-pakSIkRteSu dezakAlasvabhAvaviprakRSTArtheSu anumeyatvAditi hetorabhAvAt / ata eva pratyakSatvaM na sAdhayati / atha kasyacit pratyakSAste prameyatvAt karatalavadityucyate / tarhi prameyatvasyApi pramayA vyAptatvena pratyakSAvinAbhAvAbhAvAt na tataH prtyksstvsiddhiH| atha sarvajJo dharmI astIti Agama pramANa nahI hogA aura aise apramANa Agamase kisI sarvajJa ke astitva kI siddhi kaise hogI ? pratyakSa pramANase sarvajJakA jJAna nahI hotA kyoM ki isa samaya yahAM sarvajJa nahI hai yaha pratyakSase hI spaSTa hai| anumAnase bhI sarvajJa kA jJAna nahI hotA kyoM ki sarvajJake sAtha jisakA avinAbhAva ho aisA koI liGga ( sAdhana ) nahI hai| sarvajJakA astitva batalAnevAle jo anumAna prastuta kiye gaye haiM ve ucita nahI haiM / yathAjisa taraha andhakAra dUra honepara cakSu dvArA rUpa kA sAkSAta jJAna hotA hai usI taraha kisI puruSake jJAnake pratibandhaka kAraNa haTa jAne para use samasta padArthoM kA sAkSAta jJAna hotA hai yaha anumAna yogya nhii| yahAM samasta padArthoM kA jJAna siddha karanA hai kintu udAharaNarUpa cakSumeM yaha sambhava nahI ataH yaha anumAna ayogya hai| sarvajJakI siddhi ke liye dUsarA anumAna isa prakAra diyA gayA hai- sUkSma, antarita tathA dUra ke padArtha bhI kisI puruSake dvArA pratyakSa jAne jAte haiM kyoM ki ve padArtha anumeya haiM- anumAna se jAne gaye haiM / ( jo padArtha anumeya haiM ve kisI na kisI puruSake pratyakSa hote hI haiN|) yaha anumAna yogya nahI kyoM ki 1 agnyAdijJAnamanumitiH, anumitistu prokssaa| 2 adRSTAdayaH kasyacit pratyakSAH anumeyatvAt iti adRssttaanumaanm| 3 yacca sAmAnyatodRSTaM tadevaM gatipUrvikA / puMsi dezAntaraprAptiH yathA sUrye gatistathA // ityaadi| 4 anumeyatvaM hetuH kasyacit pratyakSatvam iti na saadhyti| 5 kasyacit pratyakSA iti siddhirna / Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizvatattvaprakAzaH [2 sAdhyate asaMbhavabAdhakapramANatvAt sukhAdivaditi cet na / hetorAzrayAsiddhatvAt / anekabAdhakapramANasaMbhavena asaMbhavadvAdhakapramANasya svarUpAsiddhatvAcca / nanu tanukaraNabhuvanAdikaM buddhimadhetukaM2 kAryatvAt paTAdivadityetadanumAnaM sarvajJAvedakaM bhaviSyatIti cenna / heto gAsiddha. tvAt / kuta iti cet bhavadabhimatasya kAryatvasya parvatAdiSvapravartanAt . tasmAt sarvajJo nAsti, anupalabdheH kharaviSANavat / atha atredAnImasmadAdibhiranupalambhe'pi dezAntare kAlAntare puruSAntarairupalabhyata iti cenna / anumAnavirodhAt / tathA hi / vIto dezaH sarvazarahitaH dezatvAdetad dezavat / vItaH6 kAlaH sarvajJarahitaH kAlatvAt idAnIMtanakAlavat / anumAnake viSaya pratyakSake viSaya hote hI haiM aisA koI niyama nahI hai| adRSTa tathA sAmAnyato dRSTa anumAnake viSaya kisI ke pratyakSa na honepara bhI unakA anumAna hotA hai| dUsarA doSa yaha hai ki sUkSma inyAdi sabhI padArtha anumAna ke viSaya haiM yaha bhI niyama nahI hai| isI taraha ye padArtha prameya haiM (pramANake viSaya haiM ) ataH kisI ke pratyakSa haiM yaha anumAnabhI yogya nahI kyoM ki jo prameya haiM ve saba pratyakSa hI hote haiM aisA niyama nahI hai| sarvajJake viSayameM koI bAdhaka pramANa nahI ataH usakA astitva siddha hai yaha kahanAbhI ThIka nahI kyoM ki aise bAdhaka pramANa aneka haiM (ina kA Age nirdeza kreNge)| zarIra, indriya, bhuvana Adi (jagata) kArya haiM ataH usa kA nirmAtA koI buddhimAna (sarvajJa) honA cAhiye yaha anumAnabhI yogya nahI kyoM ki jagata meM parvata ityAdi bhAga kArya nahI hai ( ataH unakA nirmAtA honA cAhiye yaha kalpanA vyartha hai)| isa prakAra kisI pramANase sarvajJa kA jJAna nahI hotA ataH sarvajJakA astitva nahI hai yahI mAnanA yogya hai| isa samaya isa pradezameM ina puruSoMko sarvajJakA jJAna na hotA ho kintu anya samaya anya pradeza meM anya puruSoMko sarvajJakA jJAna hotA hai yaha kahanA bhI yogya nhii| isa samaya isa pradezameM ye puruSa haiM usI prakAra saba samaya saba pradezoMmeM saba puruSa ( alpajJa ) hote haiM yahI anumAna yogya hai| isa taraha sarvajJa kA astitva siddha nahI hotA ataH 1 naiyaayikH| 2 sarvajJahetukam / 3 parvatAstu sadA vartante eva, na kAryarUpAH, ataH kAryatvAdayaM hetuH parvateSu na prvrtte| 4 naiyaayikH| 5 vivaadaapnnH| 6 vi vizeSam itaH prAptaH viitH| Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -3] cArvAka darzana-vicAraH vItaH puruSaH sarvazaM na pazyati puruSatvAt asmadAdivaditi / sarvazAbhAvAt ttprnniitaagmaabhaavH| atha sarvajJapraNItAgamAbhAve'pi apauruSeyAgamasadbhAvAt sa eva jIvasyAnAdyanantatvamAvedayatIti cenna / padasaMdarbharUpatvena AgamasyApauruSeyatvAyogAtU / tathA hi| vedavAkyAni pauruSeyANi vAkyatvAt kAdambarIvAkyavat / evamAgamasya prAmANyAbhAvAt kathaM tena jIvasyAnAdyanantatvAdikaM vevidyase tvam / tasmAt tadgrAhakapramANAbhAvAt sAdisanidhana eva jIvo ajAghaTiSTa / [3. cArvAkasaMmataM jIvasvarUpam / tathA ca prayogAH / jIvaH kAdAcitkaH dravyatve sati pratyakSatvAt / jIvaH kAdAcitkaH vizeSaguNAdhikaraNatvAt', dravyatvAvAntarasAmAnyavattvAt', kriyAvattvAcca, paTavaditi ca / evaM ca dehAtmikA dehakAryA dehasya ca guNo mtiH| matatrayamihAzritya jIvAbhAvo'bhidhIyate // __ (pramANavArtikabhASya pR. 53) sarvajJapraNIta AgamakA bhI astitva nahI jisase jIvakA anAdi-ananta honA jJAta ho ske| sarvajJapraNIta Agama na hone para bhI apauruSeya Agama (veda)se jIvakA anAdi-ananta honA siddha hotA hai yaha kathana bhI yogya nahI kyoM ki Agama apauruSeya nahI ho sakate / kAdambarI Adi granthoM ke samAna sabhI vAkyaracanA puruSakRta hotI hai ata: vedavAkya bhI puruSakRta haiM- apauruSeya nhii| ataH jIva kA anAdi-ananta honA kisI pramANase siddha nahI hotaa| 3. aba jIva ke svarUpa ke viSaya meM cArvAka dArzanikoM ke vicAra prastuta karate haiM- jIva kAdAcitka (kucha samaya takahI vidyamAna) hai kyoM ki vaha pratyakSa kA viSaya dravya hai, vizeSa guNoM kA AdhAra hai, dravyatva se bhinna sAmAnya (jIvatva )se yukta hai, tathA kriyAyukta hai| cArvAkoM ne jIva kA abhAva tIna prakArase mAnA hai- baddhi dehAtmaka hai, deha kA kArya hai athavA deha kA guNa hai (svatantra jIva nAmaka koI padArtha 1 miimaaNskH| 2 bhRzaM saMghaTate sm| 3 anumaan| 4 buddhisukhduHkhaadivishessgunnaaH| 5 dravyatvaM ca tadavAntarasAmAnyaM / Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizvatattvaprakAzaH [3 ityayamapyupapanna ev| atrApi prayogasadbhAvAt / dehAtmako jIvaH dehAdanyatrAnupalabdheH zirAdivaditi puraMdaraH / dehakAryo jIvaH dehAnvayavyatirekAnuvidhAyitvAt ucchvaasvdityudbhttH| dehaguNo jIvaH dehAzritatvAt dehasya ruupaadivdityviddhkrnnH| tasmAt pRthivyaptejo. vAyuriti catvAryeva takhAni / kAyAkArapariNatebhyastebhyazcaitanyaM piSTodakaguDadhAtukIsaMyogAnmadazaktivat / tacca garbhAdimaraNaparyantaM jIvAdivyapadezabhAk pravartate / garbhAt pUrvakAle maraNAduttarakAle ca tasyAbhAvAt pUrvazarIrakRtAdRSTaM tatphalabhogazca yataH saMpadyate / atha pUrvajanmakRtAdRSTAbhAve kecit zrImantaH kecid daridrAH kecit stutyAH kecinindyAH kecit pUjyAH kecidapUjyAH ityAdivicitravyavasthA kathaM bobhavItIti cenna / adRSTarahiteSu zilAdiSu tAdavicitravyavasthopalambhAt / atha tatrApi tadAzrita jIvAdRSTAt zilAdInAM pUjAdikamiti cenna / anyakRtAdRSTenAnyasya phalabhoge kRtanAzAkRtAbhyAgamadoSaprasaMgAt / apasiddhAntApAtazca / nahI hai ) / jaise ki purandara AcArya ne kahA hai- zirA ityAdi ke samAna jIva bhI dehAtmaka hai kyoM ki deha ko choDakara anyatra kahIM jIva pAyA nahI jAtA / udbhaTa AcArya ne kahA hai-ucchvAsa ke samAna jIva kA bhI anvaya aura vyatireka deha ke anusAra hotA hai ( jo kArya zarIra ke haiM ve hI jIva ke haiM tathA jo zarIra ke kArya nahI haiM ve jIva ke bhI nahI haiN)| ataH jIva deha kA kArya hai| aviddhakarNa AcArya ne kahA hai- rUpa ityAdi ke samAna jIva bhI dehakA guNa hai kyoM ki vaha dehapara Azrita hai| sArAMza yaha ki pRthivI, jala, teja tathA vAyu ye cArahI tattva haiM / ye hI zarIra ke AkAra meM pariNata hote haiM taba unase caitanya utpanna hotA hai| jaise ATA, pAnI, guDa, dhAtakI inake saMyogase mAdakatA utpanna hotI hai usI prakAra yaha caitanya kI utpatti samajhanA cAhiye / garbhase maraNa paryanta usI caitanya ko jIva Adi nAma diye jAte haiM / garbha se pahale aura maraNa ke bAda isa caitanya kA astitva nahIM hotaa| ataH pUrvajanma ke zarIra dvArA 1 purandaraH udbhaTaH aviddhakarNaH iti caarvaakbhedaaH| 2 dehastu kAraNaM jIvaH kaaryruupH| 3 pRthivyAdibhyazcaturvyaH / 4 upjaayte| 5 na kuto'pi| 6 mImAMsakaH / 7 prtimaassu| 8 zilAzrita / Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cArvAka darzana- vicAraH 'kartA yaH karmaNAM bhoktA tatphalAnAM sa eva hi / ' ( svarUpasaMbodhana zlo0 10 ) ityabhidhAnAt / tasmAt stutipUjAdayo nAdRSTaprabhavAH stutipUjAditvAt zilAdInAM stuti pUjAdivat' / vItaM citra nAdRSTaprabhavaM vicitratvAt pASANAdivaicitryavat / iti laukAyata matasiddhiH // [ 4. uttarapakSe jIvAnityatAniSedhaH // ] 1 atra pratividhIyate / ye tAvaduktA jIvasya kAdAcitkatve prayogAste tAvad vicAryante / tatra pratyakSaikapramANavAdinazcArvAkasyAnumAnaprAmANyAsaMpAdita adRSTa aura usa adRSTa ke phala kA upabhoga inakI kalpanA yogya nahI hai / yadi adRSTa nahI ho to kucha zrImAna hote haiM, kucha daridra hote haiM, kucha stutya aura kucha nindya hote haiM, kucha AdaraNIya aura kucha tiraskaraNIya hote haiM isa bheda kA kyA kAraNa hai yaha AkSepa bhI yogya nahI / pattharoM ke koI adRSTa nahI hotA phira bhI una meM yaha saba bheda pAyA jAtA hai | ( koI patthara deva pratimA ke rUpa meM pUjA jAtA hai, koI vaise hI par3A rahatA hai / jaise pattharoM meM yaha bheda svAbhAvika hai vaise hI jIvoM meM bhI samajhanA cAhiye / ) pattharoM meM pAyA jAnevAlA bheda bhI unameM Azrita jIvoM ke adRSTa ke kAraNa hI hotA hai yaha kahanA bhI yogya nahI / adRSTa kA upArjana jIva kare aura usakA phala patthara ko prApta ho yaha kathana doSayukta hai kyoM ki ' jo karma karatA hai vahI usa ke phala ko bhogatA hai ' yaha ApakA siddhAnta hai / ataH adRSTa ke AdhAra se jIva ke pUrvajanma aura punarjanma kI kalpanA yogya nahIM hai / isa prakAra cArvAka mata kA pUrvapakSa hai / -4 ] 4. aba jaina darzana ke anusAra isa pUrvapakSa ko uttara dete haiN| cArvAka mata meM sirpha pratyakSa pramANa mAnA hai ata: anumAna ke dvArA ve jIva kI anityatA siddha kareM yaha yogya nahI / vyavahAra se anumAna ko pramANa mAna kara yaha yuktivAda kiyA hai aisA kahA jA sakatA hai kintu 1 yathA zilAdInAM stutipUjAdikaM adRSTaprabhavaM na / duHkhinaH iti / 3 yathA pASANA divaicitryaM adRSTaprabhavaM na adRSTaprabhavaM na / 4 cArvAkamata | 2 kecit sukhinaH kecit tathA anyatrApi vaicitryam Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizvatattvaprakAzaH [4 bhAvAt kathaM tena jIvasya kAdAcitkatvaM prasAdhyate / atha' anumAnasya saMvRtyA prAmANya miSyata iti cet tathApi bhavaduktAnumAnAnAmanekadoSaduSTatvAnna svessttsiddhiH| tathA hi / jIvaH kAdAcitkaH dravyatve sati pratyakSatyAt paTavadityatra pratyakSatvaM nAma bAhyendriyapratyakSatvaM svasaMvedanapratyakSatvaM mAnasapratyakSatvaM vaa| prathamapakSe svarUpasiddho hetuH, jIvasya bAhyendriyapratyakSatvAbhAvAt / dvitIyapakSe vAdyasiddho hetvAbhAsaH cArvAkamate jIvasya matajanyatvena paTAdivatta svasaMvedanapratyakSAbhAvAta, bhAve vA paTAdau svasaMvedanapratyakSatvAbhAvAt sAdhanavikalo dRssttaantH| tRtIyapakSe'pi sAdhanazanyaM nidarzanaM, paTAdidRSTAnte mAnasapratyakSatvAbhAvAt / dravyatve satIti vizeSaNamapi vAdyasiddhaM, jIvasya svayaM pRthag dravyatvAnaGgIkArAt / aGgIkAre vA nityaM caitanyam advayaNukAtIndriyadravyatvAt paramANuvaditi nityatvasiddharviraddhaM vizeSaNam / bhUbhUdharAdihatorvyabhicArazca, tatra dravyatve sati pratyakSatvahetoH sadbhAve'pi kaadaacitktvsaadhyaabhaavaat| yadapyanyadanuyaha yuktivAda nirdoSa bhI nahI hai| jIva kI anityatA batalAne ke liye cArvAkoMne jo anumAna diyA hai- jIva pratyakSa kA viSaya dravya hai ataH anitya hai- vaha yogya nahI kyoM ki bAhya indriyoM se jIva kA pratyakSa jJAna nahI hotaa| svasaMvedana se athavA mAnasa pratyakSa se jIva kA pratyakSa jJAna hotA hai yaha samAdhAna bhI ThIka nahI kyoM ki cArvAka mata meM jIva ko pRthvI Adi bhUtoM se utpanna mAnA hai ataH vastra ityAdi ke samAna usa meM bhI svasaMvedana yA mAnasa pratyakSa sambhava nhii| cArvAka jIva ko svatantra dravya nahI mAnate ataH jIva pratyakSa kA viSaya dravya hai yaha yukti ve kisa prakAra de sakate haiN| yadi jIva dravya hai to paramANu ke samAna hI atIndriya hone se usa ko bhI nitya mAnanA ucita hai / dUsarA doSa yaha hai ki bhUmi, parvata ityAdi pratyakSa ke viSaya dravya haiM phira bhI anitya nahI haiM- sarvadA vidyamAna haiN| ataH jo pratyakSa ke viSaya haiM ve dravya anitya haiM yaha koI niyama nahI hai| dUsarA anumAna yaha diyA hai ki jIva vizeSa guNoM kA AdhAra hai ataH anitya hai- yaha bhI yogya nhii| 1 caarvaakH| 2 lokvyvhaarenn| 3 bho caarvaak| 4 jIvasya svsNvednprtyksstvbhaave| 5 dvayaNukaM ca tat utIMdriradravyaM c| 6 parvatAstu kAdAcitkA na bhavanti / Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4] cArvAka-darzana-vicAraH mAnaM vyarIracat, jIvaH kAdAcitkaH vizeSaguNAdhikaraNatvAt' paTAdivaditi, tadapyasat / hetorvaadysiddhtvaat| kuta iti cet cArvAkamate caitanyasya vishessgunnaadhikrnntvaabhaavaat| bhAve vA nityaM caitanyaM dvayaNukAnyAtIndriyatve sati vizeSaguNAdhikaraNatvAt paramANuvaditi viparItaprasAdhakatvAda viruddhaH / paramANubhirvyabhicArazca / kutaH paramANuSu rUpAdivizeSaguNAdhikaraNatvasadbhAve'pi kAdAcitkatvAbhAvAt / atha vyabhicAraparihArArtha paramANvanyatve satIti vizeSaNamupAdIyata iti cenna / cArvAka' mate caitanyasya paramANvanyatvAsiddheH / kutaH tasya bhUtAtmakatvAGgIkArAt / tanmate pRthivyaptejovAyuparamANUnAmeva bhUtazabdavAcyatvamitarasya bhUtakAryatvaM, kAryasya kAraNAtmakatvamiti pratipAdanAt / tasya caitanyasya pRthag dravyatvAGgIkAre nityaM caitanyam advayaNukAtIndriyadravyatvAt paramANuvaditi viparItasAdhanAd viruddho hetuH syAt / yadapyanyadanumAnaM nyarUrupat-jIvaH kAdAcitkaH dravyatvAvAntarasAmAnyavattvAt ghaTAdivaditi eka to cArvAka mata meM jIvako vizeSa guNoM kA AdhAra mAnA nahI hai| dUsare paramANu rUpAdi vizeSa gaNoM ke AdhAra haiM kintu ve nitya haiN| ataH vizeSa guNoM kA AdhAra jIva bhI nitya honA caahiye| isa anumAna meM paramANu kA apavAda karake bhI yaha doSa dUra karanA sambhava nahI kyoM ki cArvAka mata meM pRthvI Adi paramANuoMse hI caitanya kI utpatti mAnI hai| yadi caitanyako paramANuoMse bhinna pRthaka dravya mAneM to paramANuke samAna atIndriya honese caitanya ko bhI nitya dravya mAnanA hogaa| jIva dravyatvase bhinna sAmAnyase yakta hai ataH anitya hai|yh anumAna bhI doSayakta hai| paramANuoM meM bhI dravyatva se bhinna sAmAnya (paramANutva) pAyA jAtA hai kintu ve nitya haiN| isI taraha parvata bhI dravyatva se bhinna sAmAnyase yukta haiM kintu ve bhI nitya haiN| isa liye dravyatvase bhinna sAmAnya se yukta hone para jIva ko bhI nitya mAnanA cAhiye / jIva kriyAyukta hai ataH ghaTa ityAdi ke samAna vaha bhI anitya hai yaha anumAna 1 jnyaanaadigunnH| 2 paramANurahitatve sti| 3 caitanyaM paramANubhUtameva nAnyat iti cArvAkamatam / 4 caitanyasya / Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 vizvatattvaprakAzaH [4 tadapyacAru, hetoH paramANubhirvyabhicArAt / atha anaNutve sati dravyatvAbAntarasAmAnyavattvAdityucyate tathApi hetoH prvtairnekaantH| kathaM parvateSu anaNutve sati dravyatvAvAntarasAmAnyavattvasya sadbhAve'pi kaadaacitktvaabhaavaat| yadapyanyadanumAnaM pratyapIpadat-jIvaH kAdAcitkaH kriyAvattvAt ghaTAdivaditi tdpynucitm| paramANuSu kriyAvatvasadbhAve'pi kAdAcitkatvAbhAvAt / athare anaNutve sati kriyAvatsvAditi hetuH sopysaadhuH| jyotirgaNeSu anaNutve sati kriyAvatvasadbhAve'pi kAdAcitkatvAbhAvena tairanekAntAt / atha teSAm udayAstasadbhAvAt kAdAcitkatvamastIti cenna / dhruvatArAdInAmudayAstarahitAnAM bahUnAmapyupalambhAt / atha teSAmapyahanyadarzanAd rAtrau darzanAt kAdAcitkatvamiti cet tarhi bhabhUdharAdInAmapi tathA syaaditytiprsjyte| etena yadapyanyadavAdIt jIvaH kAdAcitkaH viziSTAkAradhAritvAt avAntaraparimANAdhAratvAt paTAdivaditi tannirastam / parvatAdibhi hetoranekAntasadbhAvAt / bhI doSayukta hai| paramANu kriyAyukta hote haiM kintu anitya nahI hote| isI prakAra graha-nakSatra bhI kriyAyukta haiM kintu nitya haiM / graha nakSatroM kA udaya aura asta hotA hai ata: ve anitya haiM yaha kahanA ThIka nahI kyoM ki dhruvatArA jaise kaI nakSatroM kA kabhI asta nahI hotaa| dhruvabhI dinameM dikhAI nahI detA ataH vaha bhI anitya hai yaha kahanA bhI ayogya hai kyoM ki aisA mAnane para parvata Adi ko bhI anitya kahanA hogA- parvata bhI rAta ke andheremeM dikhAI nahI dete| ataH kriyAyukta hone se jIva ko anitya kahanA yogya nhii| isI prakAra jIva viziSTa AkAra kA hai, avAntara parimANa kA AdhAra hai ataH anitya hai yaha anumAna bhI sadoSa samajhanA cAhiye kyoM ki parvata ityAdi padArtha bhI viziSTa AkAra aura avAntara parimANa ke dhAraka hote haiN| isa prakAra yaha spaSTa huA ki cArvAkoM dvArA jIva ko anitya siddha karaneke liye jo anumAna diye gaye ve galata haiN| 1 paramANuSu dravyatvAvAntarasAmAnyavattve'pi kaadaacitknvaabhaavaat| 2 bho cArvAka atha evam / 3 bhUdharAdInAm ahani darzanaM rAtrau adarzanaM vartate paraMtu na te kaadaacitkaaH| 4 parvatAdiSu viziSTAkAradhAritvasadbhAve'pi kAdAcitkatvAbhAvAt / Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cArvAka-darzana-vicAraH [ 5. jIvanityatA-samarthanam / ] tasmAdanAdyananto jIvaH advayaNukatve sati atIndriyadravyatvAt niravayavadravyatvAcca paramANuvat / atha jIvasya niravayavatvamasiddhamiti cenna / jIvo niravayavaH advayaNukatve bAhyendriyagrahaNAyogyatvAt paramANuvaditi niravayatvasiddhaH / tarhi dravyatvamasiddhamiti cenna / jIvo dravyaM guNAdhAratvAt paramANuvaditi dravyatvasiddheH / atha guNAdhAratvamapyasiddhamiti cenna / tatsAdhakapramANasadbhAvAt / tathAhi zabdAdikSAnaM kvacidAzritaM guNatvAt rUpAdivat / atha jJAnasya guNatvamasiddhamiti cenna / jJAnaM guNaH kriyAnyatve sati nirguNatvAt avayavikriyAnyatve sati upAdAnAzritatvAt rUpAdivaditi gunntvsiddheH| atha tathApi zabdAdijJAnasya zarIrA3zritatvAGgIkAreNa siddhasAdhyatvAd guNatvAditi hetorakiMcitkaratvamiti cenna / tasya tadAdhitatve bAdhakasadbhAvAt / zarIraM na jJAnAdiguNAzrayaM 5. aba jIva ko anAdi-ananta siddha karanevAle anumAna prastuta karate haiN| jIva paramANu ke samAna atIndriya tathA niravayava dravya hai ( indriyoM se jIva kA grahaNa nahI hotA aura jIva ke avayava nahI hote- vaha eka akhaNDa dravya hai) ataH vaha anAdi-ananta hai| jIva niravayava hai kyoM ki bAhya indriyoM se usa kA grahaNa nahI ho sktaa| jIva dravya hai kyoM ki vaha ( jJAna Adi ) guNoM kA AdhAra hai| jaise rUpa Adi guNoM kA AdhAra paramANu hai usI prakAra jJAna Adi guNoM kA AdhAra jIva hai| jJAna kriyA se bhinna hai aura svayaM nirguNa hai ataH jJAna eka guNa hai aura vaha jisa dravyake AdhAra se rahatA hai vahI jIva dravya hai| jaise rUpa Adi guNa kriyAse bhinna aura svayaM nirguNa haiM tathA paramANu ke AdhArase rahate haiM usI prakAra jJAna aura jIva kA sabandha samajhanA caahiye| zabda Adi kA jJAna zarIra para hI Azrita hai ata: usa ke AdhAra ke rUpa meM jIva kI kalpanA vyartha hai yaha AkSepa ucita nahI / zarIra jJAna kA AdhAra nahI ho sakatA kyoM ki vaha vastra Adi ke samAna mUrta, acetana tathA bhUtoM (pRthivI Adi) 1 kriyArahitatve sti| 2 kriyAyAM nirguNatvamasti tarhi kiM kriyA guNaH ata uktaM kriyAnyatve sti| 3 zarIrameva jIvaH / 4 zarIrAzritatve / 5 jJAnAdiguNAnAm aashrybhuutm| Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 vizvatattvaprakAzaH [ 5 bhUta vikAratvAt / mUrtatvAt acetanatvAt paTavat / jJAnaM vA na zarIraguNaH sati zarIre nivartamAnatvAt vyatireke zarIragandhavaditi / nanu indriyAzritatvena siddhasAdhyateti cenna / tasyApi bAdhitatvAt / nendriyANi jJAnAdiguNavanti karaNatvAt bhUtavikAratvAjjaDatvAt mUrtatvAt kuThAraditi / jJAnAdayo nendriyaguNAH satIndriye nivartamAnatvAt vyatireke indriyarUpAdivat / antaHkaraNAzritatve'pyete" hetavaH pryoktvyaaH| tasmAt jJAnAdayo jIvaguNAH arthAvabodhakatvAt ajaDatvAt svasaMvedyatvAt svapratipattau paranirapekSatvAt vyatireke rUpAdivaditi jIvasya jJAnAdiguNAdhAratvAt dravyatvasiddhiH / se banA huA hai / isI prakAra jJAna bhI zarIra kA guNa nahI ho sakatA kyoM ki ( mRta avasthA meM ) zarIra ke vidyamAna hote hue bhI usa meM jJAna nahI hotA / jo zarIra kA guNa ho- jaise zarIra kA gandha hai - vaha sarvadA zarIra meM rahatA hai / isI prakAra indriya bhI jJAna ke AdhAra nahI haiM kyoM ki indriya bhUtoM (pRthivI Adi ) se bane haiM, mUrta haiM tathA karaNa (sAdhana) haiM- jaise kuThAra hotA hai / jJAna indriyoM kA guNa nahI hai kyoM ki ( mRta avasthA meM ) indriyoM ke vidyamAna hote hue bhI jJAna nahI hotA / jo indriyoM ke guNa haiM- jaise indriyoM ke rUpa Adi - ve sarvadA indriyoM meM vidyamAna rahate haiM / isI prakAra antaHkaraNa bhI jJAna kA AdhAra nahI haijJAna antakaraNa kA guNa nahI hai / jJAna ityAdi jIva ke guNa haiM kyoMki 1 arthoM kA bodha karAte haiM, jaDa nahIM haiM, svasaMvedya haiM - una kI pratIti ke liye kisI dUsare ( vyakti yA padArtha ) kI AvazyakatA nahI hotI / rUpa ityAdi zarIra ke guNa haiM, una meM arthoM kA bodha karAnA Adi ye vizeSatAeM nahI haiM / isa prakAra jJAnAdi guNoM ke AdhAra ke rUpa meM jIva dravya kA astitva sunizcita hai / 1 yastu zarIraguNo bhavati sa tu zarIre na nivartate yathA zarIragandhaH / 2 indriyaM na jJAnAdiguNAzrayaM bhUtavikAratvAt mUrtatvAt acetanatvAt ghaTavat / 3 yastu indriyaguNo bhavati sa tu satIndriye na nivartate yathA indriyarUpAdi / 4 zabdAdijJAnasya antaHkaraNAzritatve'pi / 5 mUrtatvAt jaDatvAt ityAdi / 6 yastu jIvaguNo na bhavati sa arthAvabodhako na bhavati yathA rUpAdi / Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -6 ] [ 6. jIvasya dehAtmakatvaniSedhaH / ] yadapyanyadavAdIt - dehAtmako jIvaH dehAdanyatrAnupalabdheH zirAdiva - diti / tatra akSeNAnupalabdhirheturliGgAdinAnupalabdhirvA / prathamapakSe dehAdanyatreti vizeSaNamanarthakaM dehe'pyakSeNa jIvasyAnupalabdheH / tathA ca sarvatrAnupalabhyamAnaM kathaM dehAtmakaM prasAdhyate / na kathamapi / dvitIyapakSe asiddha hetuH liGgAdinA dehAdanyatra jIvasyopalabdheH / tathA jIvo dehAdanyatrApi tiSThati dravyatvAt paramANuvaditi anumAnAt / 6 I asarIrA jIvaghaNA' ityAdyAgamaJca / AgamasyAprAmANyamiti cenna / tatprAmANyasyA vistareNa samarthanAt / sAdhanazUnyaM ca nidarzanam / zirAdInAM dehAdanyatrAnupalabdherabhAvAt / yadavyanyadavocat - jIvaH zarIrAdananyaH zarIravyAghAtena vyAhanyamAnatvAt, yo yadvyAghAtena vyAhanyate sa tato nAnyaH, yathA tantuvyAghAtena vyAhanyamAnaH paTaH, tathA cAyaM tasmAt tatheti tadapyacarcitAbhidhAnaM dRSTAntasya sAdhyasAdhanabhayavika , cArvAka darzana- vicAraH 1 pratyakSapramANeta / 5 dRSTAntaH zirAdivat / ghaTo na nazyati / 6. aba cArvAka AcAryoM ne jIva kA jo svarUpa kahA hai usakA kramazaH khaNDana karate haiM / zirA Adi ke samAna jItra bhI dehAtmaka hai kyoMki vaha deha se anyatra nahI pAyA jAtA yaha ( purandara AcArya kA ) vidhAna yogya nahI / jIva ke anyatra na hone kA jJAna pratyakSa se hogA yA anumAna Adi se hogA / pratyakSa se to deha meM bhI jIva kA astitva jJAta nahI hotA phira vaha dehAtmaka hai yaha kaise siddha kiyA jAya / dUsare, anumAna Adise deha se anyatra bhI jIva kA astitva pAyA jAtA hai / jIva paramANu ke samAna dravya hai ataH vaha dehase anyatra bhI pAyA jAtA hai - yaha anumAna hai tathA ' ( siddha ) zarIrarahita evaM kevala caitanyarUpa hote haiM ' yaha Agama pramAMNa hai- ina pramANoM se deha se anyatra bhI jIva kA astitva jJAta hotA hai / yaha Agama apramANa hai yaha AkSepa bhI yogya nahI / Agama ke prAmANya kA hama Age vistAra se samarthana kareMge / tantuoM kA nAza hone para vastra kA nAza hotA hai usI prakAra zarIra kA nAza hone para jIva kA bhI nAza hotA hai ataH jIva 1 15 2 anumAnapramANena / 3 dezakAle / 6 sAdhyAt zarIrAt dRSTAntaH ghaTo bhinnaH / 4 dehaM vinA / 7 zarIranAze Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizvatattvaprakAzaH [6 latvAt / atha jIvaH zarIrAdananyaH zarIravyAghAtena vyAhanyamAnatvAt zarIrarUpavaditi bhaviSyatIti cenna / vicArAsahatvAt / zarIravyAghAtena vyAhanyamAnatvaM nAma zarIravinAzena vinAzitvaM, zarIracchedena chedyatvaM, zarIrabhedena duHkhitvaM vA / prathamapakSe asiddho hetuH| zarIravinAzAt pUrvameva zarIre jIvAbhAvasya nizcitatvena zarIravinAzAd vinAzyatvAbhAvAt / jIvaH zarIravinAzAnna vinazyati, niravayavadravyatvAt atI. ndriyadravyatvAcca paramANuvaditi pramANAcca / dvitIyapakSe'pyasiddho hetuH / jIvo na chedyaH tata eva tadvaditi / dRSTAnto'pi saadhnviklH| rUpAdInAM niravayavatvena chedytvaabhaavaat| tRtIyapakSe'pi sAdhanazUnyaM nidarzanam / rUpAdInAmacetanatvena duHkhitvaabhaavaat| tasmAjjIvo na zarIrAtmakaH cetanatvAt, ajaDatvAt anaNudvayaNukatve sati bAhondriyagrahaNAyogyatvAta, anaNutve sati niravayavadravyatvAt, sparzAdirahitadravyatvAcca, vyatireke zarIra se bhinna nahI hai- yaha yuktivAda bhI doSayukta hai| yahAM jIva aura zarIra se sambaddha udAharaNa denA cAhiye-vastra ke nAza hone se zarIra yA jIva kA sambandha nahIM hai / zarIra naSTa hone para zarIra kA rUpa naSTa hotA hai usI prakAra jIva naSTa hotA hai ataH jIva zarIra se abhinna hai- yaha yuktivAda bhI ThIka nahIM / eka doSa to yaha hai ki zarIra se bhinna koI jIva nAmaka dravya nahI hai aisA cArvAka mAnate haiM ataH zarIra ke naSTa honepara jIva naSTa hotA hai yaha vidhAna nirarthaka hotA hai| paramANu ke samAna jIva bhI niravayava tathA atIndriya dravya hai ataH usa kA nAza nahI hotA- yaha anumAna bhI ukta vidhAna meM bAdhaka hai| zarIra ke chedana karane para jIva bhI chinna hotA hai yaha kahanA bhI isI prakAra doSayukta hai| dUsare, zarIra ke rUpa kA jo udAharaNa diyA hai usa meM bhI yaha vidhAna lAgU nahI hotA kyoM ki rUpa guNa niravayava hai ataH usakA chedana nahI ho sktaa| zarIra ko duHkha hone para jIva duHkhI hotA hai ataH ve abhinna haiM- yaha vidhAna bhI sadoSa hai kyoM ki ( zarIra tathA ) zarIra kA 1 cAkimate sarvathA jiivaabhaavH| 2 niravayavadravyatva t atIndriyadravyatvAt / 3 paramANuvat / 4 zarIrarUpAdivat ayaM dRssttaantH| 5 bAhyandriyagrahaNAyogyatvam aNuSu vidyate tathA dvayaMNuke cAsti tatrAtivyAptistadvyAvRttyartham anaNu-advayaNukatve sati vizeSaNam 6 yaH zarIrAtmako bhavati sa cetano na bhavati yathA zirAdiH / Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cArvAka darzana- vicAraH zirAdivat / zarIraM vA na jIvAtmakam acetanatvAt, jaDatvAt janyatvAt, rUpAdimattvAt anityatvAt, sAvayavatvAt, bAhyendriyagrAhyatvAt, paTavaditi pratipakSasiddhiH / [ 7. jIvasya dehakAryatvaniSedhaH / ] yadapyanyadabravIt - jIvo dehakAryaH dehAnvayavyatirekAnuvidhAyitvAt ucchravAsavaditi, tadapyasamaJjasam / kutaH, hetorasiddhatvAt / tathA hi / sati' bhavanamanvayaH, asatyabhavanaM vyatirekaH / tatra idaM zarIraM nirAtmakaM prANAdirahitatvAt loSTAdivaditi sati zarIre'pi jIvAbhAvo nizcIyate ityanvayAbhAvaH / jIvo dharmI zarIrAbhAve'pi tiSThatIti sAdhyo dharmaH pRthagdravyatvAt niravayavadravyatvAt atIndriyadravyatvAcca paramANuvaditi vyatirekAbhAvaH / evaM jIvasya zarIrAnvayavyatirekAbhAvAdasiddhatvaM rUpa Adi acetana haiM - una meM sukha-duHkha kA anubhava saMbhava nahI hai / isa prakAra yaha spaSTa huA ki jIva cetana hai, jaDa nahI hai, bAhya indriyoM se usakA grahaNa nahI ho sakatA, vaha niravayava hai tathA sparza Adi se rahita hai ataH jIva zarIrAtmaka nahI hai / zirA Adi jo zarIra ke bhAga haiM una meM cetana honA Adi ye vizeSatAeM nahIM hotIM / isI prakAra zarIra jIvAtmaka nahI hai kyoM ki vaha acetana hai, jaDa hai, utpanna hotA hai, rUpa Adi se yukta hai, anitya hai, avayavasahita hai tathA bAhya indriyoM se jJAta hotA hai / acetana honA Adi ye vizeSatAeM vastra Adi jaDa padArthoM meM hI hotI haiM- jIva meM nahIM hotIM / ataH jIva zarIra se bhinna hai / 7. udbhaTa AcArya ke matakA khaNDana -7 ] - - ucchvAsa ke samAna jIva ke anvaya aura vyatireka zarIra ke anusAra hote haiM ataH jIva zarIra kA kArya hai yaha ( udbhaTa AcArya kA ) kahanA yogya nahI kyoM ki jIva ke anvaya aura vyatireka zarIra ke anusAra nahI hote / mRta avasthA meM zarIra vidyamAna hotA hai kintu jIva nahI hotA ataH jIva kA zarIra ke sAtha anvaya nizcita nahI hai / zarIra ke vinA bhI jIva kA astitva pahale siddha kiyA hai / ataH zarIra ke sAtha jIva kA vyatireka bhI nahI 1 1 dehe sati / 2 dehe asati / 17 vi.ta. 2 Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 vizvatattvaprakAzaH [8 hatornizcIyate / ucchvAsasya vAyUpAdAnakAraNakatvena vAyukAryatvAt zarIrakAryatvAbhAvAt sAdhyavikalo dRssttaantshc| tasmAnna zarIrakAryoM jIvaH cetanatvAt ajaDatvAt bAhyandriyagrahaNAyogyatvAt niravayava. dravyatvAt sparzarahitadravyatvAcca, vyatireke zarIre kriyAvat / zarIra vA na jIvopAdAnakAraNam acetanatvAt jaDatvAt janyatvAt rUpAdimatvAtU sAvayavatvAt bAhyendriyagrAhyatvAt paTavaditi prtipksssiddhiH| [ 8. jIvasya dehgunntvnissedhH|] yadapyanyadacUcudat dehaguNojIvaH dehAzritatvAt zarIrarUpAdivaditi, tadapyanadhItAbhidhAnaM hetoranekadoSaduSTatvAt / tathA hi / dehAzritatvaM nAma dehasaMyuktatvaM dehasamavetatva dehAtmakatvaM vaa| na prathamapakSaH zreyAn hetoH viruddhatvAt / kathamiti cet dravyayoreva saMyoganiyamAt / zarIrasaMyuktatvaM hai / dUsarA doSa yaha hai ki yahAM ucchAsa kA udAharaNa diyA hai kintu uchAsa vAyu kA kArya hai - zarIra kA nahIM / jIva cetana hai, jaDa nahI hai, bAhya indriyoM se usa kA grahaNa nahI hotA, vaha niravayava hai tathA spaza Adi se rahita hai ataH jIva zarIra kA kArya nahI ho sakatA / zarIra kI kriyAoM meM cetana honA Adi ye vizeSatAeM nahI hotI / isI prakAra zarIra acetana hai, jaDa hai, utpanna hotA hai, rUpAdi yukta hai, avayavasahita hai tathA bAhya indriyoM se jJAta hotA hai ataH zarIra jIvakA upAdAna kAraNa nahI ho sktaa| 8. aviddhakarNa AcAryakA khaNDana- zarIra ke rUpa ke samAna jIva bhI zarIra para Azrita hai ataH jIva zarIra kA guNa hai yaha ( aviddhakarNa AcArya kA ) kathana bhI doSayukta hai / zarIra para Azrita kahane kA tAtparya zarIra se saMyukta, zarIra se samaveta yA zarIrAtmaka honA ho sakatA hai / ye tInoM paryAya sambhava nahI haiM / saMyoga do svatantra dravyoM meM ___ 1 ucchAsasya vAyukAryatvAt vAyukAraNaka ucchAsa ityarthaH: vAyuH kAraNaM ucchrAsaH kaarym| 2 zarIraM kAraNaM jIvaH kArya shriiraadutpnntvaat| 3 yattu zarIrakAtha bhavati taccaitanaM na bhavati tadajaDaM na bhavati yathA zarIre kriyaadiH| kriyA zarIrakArya vartate tAha cetanarUpA naasti| mmmmmmmmm Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -9] cArvAka darzana-vicAraH paTavat jIvasya dravyatvameva sAdhayatIti / dvitIyapakSe asiddho hetuH| Avayormate samavAyAbhAvena samavetatvAnaGgIkArAt / aGgIkAre vA paramata. pravezaH syAt / tRtIyapakSe'pyasiddho hetvaabhaasH| jIvasya dehAtmakatvAbhAve cetanatvAdihetUnAM prAgeva nirUpaNAt / tasmAna dehaguNo jIvaH bAhyendriyAgrAhyatvAt ayAvaddvyabhAvitvAt vyatireke zarIrarUpavat / kAyo vA na caitanyaguNavAn acetanatvAt jaDatvAt janyatvAt rUpAdimatvAt anityatvAt sAvayavatvAt bAhyendriyagrAhyatvAt paTavaditi prtipksssiddhiH| evaM casati 'dehAtmikA dehakAryA dehasya ca guNo mtiH| matatrayamihAzritya jIvAbhAvo'bhidhIyate // ' ityetannopapanIpadyata ev| [ 9. punarbhavasamarthanam / ] ___ yadapyanyat pratyatiSThipat-tasmAt pRthivyaptejovAyuriti catvAryeva tattvAni, kAyAkArapariNate'bhyastebhyazcaitanyaM piSTodakaguDAdhAtakI. hotA hai / ataH jIva zarIra se saMyukta hai aisA kaheM to jIva aura zarIra ye do dravya mAnane hoMge jo cArvAkoM ko iSTa nahI hai| jainoM ke samAna cArvAka bhI samavAya sambandha nahI mAnate ataH jIva zarIra se samaveta hai yaha kahanA bhI unake liye yogya nahI / jIva zarIrAtmaka nahI hai yaha pahale spaSTa kiyA hai / isa prakAra jIva zarIra kA guNa nahI hai kyoM ki vaha bAhya indriyoM se jJAta nahI hotA aura sarvadA zarIra ke sAtha nahI rahatA / ( jo guga hotA hai vaha sarvadA dravya ke sAtha rahatA hai - jaise zarIra kA rUpa sarvadA zarIra meM rahatA hai| ) isa prakAra jIva ke viSaya meM cArvAka AcAryoM kI kalpanAoM kA nirAsa huaa| 9. punarbhavakA samarthana-jIva kA anAdi-ananta svarUpa isa prakAra spaSTa hone para pRthivI Adi bhUtoM ke zarIra rUpa meM pariNata hone para caitanya utpanna hotA hai, garbha se pahale tathA maraNa ke bAda caitanya kA astitva nahI hotA, pUrva janma ke adRSTa ke phala kI kalpanA nirmUla hai 1 zarIrapaTayoH sNyukttvm| 2 jainckiyoH| 3 na yAvadvyabhAvitvAt ayAbadrvyabhASitvAt guNastu yAvadravyabhAvI bhavati / 4 yastu dehaguNo bhavati sa bAyendriyAgrAhyo na bhavati cetano na bhavati yathA zarore rUpam / 5 yathA paTaH caitanyaguNo na caitanyameva guNo yasya sH| 6 na saMbhavati / Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizvatattvaprakAzaH [10-- saMyogAnmadazaktivat, tacca garbhAdimaraNaparyantaM jIvAdivyapadezabhAk pravartate, garbhAt pUrvakAle maraNAduttarakAle ca tasyAbhAvAt, pUrvazarIrakRtAdRSTaM tatphalabhogazca yataH saMpadyata iti, tadapi svamanorathamAtram / prAgeva jIvasyAnAdyanantatvasamarthanAt api ca vItaM' caitanyam ekasaMtAnapUrvacaitanyajanyaM cidvivartatvAt madhyacidvivartavaditi nirdaSTAnumAnAjjIvasya puurvbhvsiddheH| vItaM caitanyam ekasaMtAnottara caitanyajanakaM cidvivartatvAt madhyacidvivartavaditi nirduSTAnumAnAjjIvasyottarabhavasadbhAvAcca / pUrvabhavakRtAdRSTaM tatphalabhogazca etadbhavamAsanI sradyate / etadbhavakRtAdRSTaM tatphalabhogazca uttarabhavamAcanIskadyate / [10. adRSTasvarUpam / ] kiM ca adRSTAbhAve kecijjIvAH zrImantaH kecid daridrAH kecit stutyAH kecinindyAH kecit pUjyAH kecidapUjyAH ityAdi vicitravyavasthA kathaM jAghaTayate / athAdRSTarahiteSu zilAdiSu tAgavicitravyavasthAvat dehinAmapi pUjyatvAdivyavasthA bobhUyate iti cenna / zilAdInAmapi kharapRthighIkAyikAdi jIvabhogAyatatvena tadadRSTAdeva stutipUjAdi saMbhavAt Adi kathana meM kucha sAra nahIM rahatA / pratyeka caitanya pUrvakSaNa meM vidyamAna caitanya kA hI uttararUpa hotA hai ataH garbhasamaya ke caitanya ke pUrvakSaNa meM bhI caitanya kA astitva honA cAhiye / pratyeka caitanya kA uttararUpa anantarakSaNa kA caitanya hotA hai ataH maraNasamaya ke caitanya ke anantarakSaNa meM bhI caitanya kA astitva honA cAhiye / ataH jIva ko pUrvajanma ke adRSTa kA phala isa janma meM bhoganA paDatA hai tathA isa janma ke adRSTa kA phala agale janma meM bhoganA paDatA hai yaha mAnanA Avazyaka hai| 10. adRSTa kA svarUpa-adRSTa kA astitva na mAneM to koI jIva zrImAna hote haiM, koI daridra hote haiM, koI stutya aura koI niMdya hote haiM, koI pUjya aura koI tiraskaraNIya hote haiM isa bheda kI upapatti nahI lgtii| pattharoM meM jaise svAbhAvika bheda hai vaise jIvoM meM bhI mAna kara isa AkSepa kA samAdhAna nahI hotA 1 vivAdApannam / 2 aagcchti| 3 Agacchati / 4 kharapRthivIkAyikajIvAnAM zilAdayaH bhogAyatanam / 5 bhogAyatanaM zarIram / 6 zilAdInAm / Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -10] cArvAka-darzana-vicAraH adRSTarahitatvAsiddheH / atha jIvAdRSTAt tadbhogAyatanasya kathaM stutipUjAdikamiti ceducyate / bhokturadRSTAd bhogo bhogyavargazca niSpadyate / tatra svAtmani vartamAnasukhaduHkhasAkSAtkAro bhogH| indriyAntaHkaraNAnukUlapratikUlAbhyAmAtmanaH sukhaduHkhotpAdako bhogyvrgH| tatra tatpuNyodayAt zubhazarIrendriyAntaHkaraNAnAM tadanukUlapadArthAnAM ca niSpattiH prAptiranu bhuktiH tadviparItA nAmaniSpattiraprAptirananubhuktiH sukhasAkSAtkRtizca bhavati / tatpApodayAdazubhazarIrendriyAntaHkaraNAnAM pratikUlapadArthAnAM ca niSpattiH prAptiranubhuktistaviparItAnAma niSpattiraprAptirananubhuktirduHkhasAkSAtkRtizca bhavati / sakalapadArthAnAM tattabhoktRbhogyatvena tattadadRSTa niSpannatvAnnAdRSTAjanyaM kiMcit kAryavaicitryamasti / tasmAdadRSTasyAnukUlapratikUlapadArthaniSpAdakaprApakAnubhAvakaprakAreNa sukhaduHkhalakSaNaphalotpAdane paryavasAnam / kyoM ki patthara bhI kharapRthivIkAyika jIvoM ke zarIra haiM ataH una jIvoM ke adRSTa ke anusAra una ko stuti, pujA Adi kI prApti hotI hai / jIva ke adRSTa se zarIra ko stutipUjAdi prApta honA sambhava nahI yaha AkSepa bhI ucita nahI / adRSTa kA phala bhoga aura bhogyavarga ina do sAdhanoM se milatA hai| jIva ko apane Apa meM sukhaduHkha Adi kA sAkSAt anubhava hotA hai yaha bhoga hai / iMdriya aura antaHkaraNa ke anukUla yA pratikUla ho kara sukha yA duHkha utpanna kare vaha bhogyavarga hai / puNya kA udaya ho to zubha zarIra, indriya aura antaHkaraNa prApta hote haiM, anukUla padArtha prApta hote haiM tathA una se sukha kA anubhava prApta hotA hai| pApa kA udaya ho to azubha zarIra, iMdriya aura antaHkaraNa prApta hote haiM, pratikUla padArtha prApta hote haiM tathA una se duHkha kA anubhava prApta hotA hai / ataH adRSTa ke phala ke vinA koI kArya utpanna nahI hotA / 1 mayA jainen| 2 syAdiH bhogyavargaH bhogyavargAt samutpannansukhaduHkhasAkSAtkAro bhogH| 3 zubhazarIrendriyAntaHkaraNapratikUlAnAm / 4 azubhazarIrendriyAntaHkaraNa viparItAnAm / 5 bhoktR| 6 prismaaptiH| Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizvatattvaprakAzaH [ 11 22 [11. adRSTasamarthanam / ] atha adRSTAstitvaM kathaM nizcIyata iti ceducyate / anubhUyamAnaM sukhaduHkhAdikaM nirhetukaM sahetukaM vA / nirhetukatve sukhAdikaM sarvadA sadeva syAt nirhetukatvAt pRthvIvat / athavA sukhAdikaM sarvadA asadeva syAt nirhetukatvAt kharaviSANavadityatiprasaMgaH syAt / na caivaM, kAdAcitkatva - darzanAt / tataH sahetukatvamaGgIkartavyam / tatrApi samAnodyoginAM madhye kasyacit saMpUrNaphalaM kasyacit tripAdaphalaM kasyacidardhaphalaM kasyaciniSphalaM kasyacid viparItaphalaM bhavatIti dRSTakAraNavyabhicArAt " vicitramadRSTakAraNamastIti nizcIyate / evaM ca sati svakRtAdRSTAt svakIyapadArthastutipUjAdivyAjena svasyaiva sukha duHkhotpatteH kRtanAzAkRtAbhyAgamadoSasyAprasaMgaH nApasiddhAntApAto'pi / etena yadapyanumAnadvayamabhyadhAyi - stutipUjAdayo nAdRSTaprabhavAH stutipUjAditvAt zilAdInAM stutipUjAdivat vItaM citraM nAdRhaprabhavaM vicitratvAt pASANAdivaicitryavaditi, tannirastam / ubhayatra dRSTAntasya sAdhyavikalatvAt / 11. aba adRSTa kA astitva spaSTa karate haiM / jIva ko sukhaduHkhadi kA jo anubhava milatA hai vaha akAraNa nahI hai | akAraNa vastu yA to pRthvI Adi ke samAna sarvadA vidyamAna hotI hai yA kharaviSANa ke samAna kabhI vidyamAna nahI hotI / sukhaduHkha kA anubhava sarvadA vidyamAna yA sarvadA avidyamAna nahI hai - kAdAcitka hai ataH vaha akAraNa nahI hai / dUsare, samAna kAma karanevAle jIvoM meM kisI ko usa kAma kA pUrA phala milatA hai, kisI ko pauna bhAga, kisI ko AdhA pha milatA hai / kisI kA kAma niSphala hotA hai to kisI ko ulaTA phala bhI milatA hai / isa vicitratA kA koI dRSTa kAraNa nahI hai ataH adRSTa kAraNa honA cAhiye / isa prakAra pRthivIkAMyika jIva ko usI ke dvArA kiye karma kA stutipUjAdi phala milatA hai ataH kRtanAza yA akRtAbhyAgama doSa kI yahAM sambhAvanA nahI hai tathA hamAre siddhAnta ke viruddha 1 bho cArvAka jainaH pRcchati / 2 sukhaduHkhasya ca kAdAcitkatvadarzanAt / 3 sukhduHkhaadeH| 4 samAna udyamInAm / 5 samAnodyogaH dRSTakAraNaM tasya vyabhicAraH kathaM samAnodyoge'pi kasyacit saMpUrNaphalaM kasyacit tripAdaphalam ityAdi vyabhicAraH / 6 tvayA cAvaNa | Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12] cArvAka darzana- vicAraH pASANAdInAM stutipUjAdivaicitrasyAdRSTaprabhavatvasamarthanAt / tasmAjjIvasya pRthagdravyatvena pRthvIvadanAditvasiddheH sukhaduHkhAdivastu vaicitryeNAsiddhezva na laukAyatamatasiddhiH, api tu jainamatasiddhireva abobhUyiSTa / [ 12. uttarapakSopasaMhAre jIvasya pramANagrAhyatvam / ] yadapi pratyucire cArvAkAH nanu anAdyanantarUpa iti vizeSaNamAtmanaH kathaM yoyujyate, kAyAkArapariNatiyogyebhyo bhUtebhyazcaitanyaM jAyate, jalabudbudavadanityA jIvA ityAbhidhAnAt na keSAmapi mate jIvasya anAdyanantatvagrAhakaM pramANaM jAghaThyate iti, tat pralApamAtrameva / jIvasyAnekapramANAdanAdyantatvasamarthanAt / caitanyaM na dehAtmakaM na dehakArya na dehaguNo'pi / prabandhena' pramANataH prAgeva samarthanAcca / yadanyadabruvan- na tAvat pratyakSaM tadgrAhaka pramANaM tasya saMbaddhavartamAnArthaviSayatvena anAdyanantatvagrahaNAyogAditi, tatrAsmadAdipratyakSaM tattathaiva bobhavIti / yogipratyakSaM tu tadgrahaNasamartha' bobhavItyeva / atha yogipratyakSAbhAvAt tatkathaM tadgrahaNasamarthaM syAditi cenna / tasyedAnImeva ' purataH samarthanAt / 23 bhI yaha varNana nahI hai / isa liye pattharoM ke stutipUjA kA udAharaNa de kara adRSTa kA khaNDana karanA yogya nahI / adRSTa ke astitva kA samarthana hone se jIva kA pRthaka dravya honA tathA pRthvI Adi ke samAna anAdi honA bhI spaSTa hotA hai / 12. cArvAka AkSepapara vicAra - jIva ko anAdi - ananta kahane ke liye koI pramANa nahI ataH maMgalAcaraNa meM prayukta anAdyanantarUpa yaha vizeSaNa yogya nahI yaha AkSepa cArvAkoM ne prastusta kiyA thA / isa kA aba uttara dete haiM / caitanya deha kA kArya nahI hai, deha kA guNa nahI hai tathA dehAtmaka bhI nahI hai yaha pahale spaSTa kiyA hI hai / una anumAnoM se jIva ke anAdi ananta hone kA spaSTa samarthana hotA hai / pratyakSa pramANa se sambaddha tathA vartamAna padArthoM kA hI jJAna hotA hai ata: anAdi ananta hote kA jJAna usa se nahI ho sakatA yaha kahanA hama jaise sAdhAraNa puruSoM ke pratyakSa jJAna ke liye ThIka hai / kintu yogiyoM 1 vistareNa / 2 jIvasya anAdyanaMtatvagrAham / 3 anAdyanantatvagrAhakam / 4 jIvasya anAdyanantatvagrahaNe / 5 yogipratyakSam / 6 anAdyanantatva / 7 yogipratyakSasya / Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 vizvatattvaprakAzaH [13yadapyanyavAdiSuH-nAnumAnamapi tadgrAhakaM pramANa tathAvidhAnumAnAbhAvAditi tadapyasAMprataM tadgrAhakAnekAnumAnanirUpaNAt / [13. AgamaprAmANye srvjnysdbhaavH|] ___ yadapyanyat pratyavAtiSThipat-Agamo'pi na tat pratipAdayituM samarthaH tasya tatra prAmANyAbhAvAt, Agamo hyAptavacanAdiH, Apto hyavazvako'bhijJaH, so'pikiMcijjJatvAdityAdi, tadapyanAtmajJabhASitam / AgamapraNeturAptasya sarvajJatvAGgIkArAt / athAsau kathamaGgIkriyate, tadAvedakapramANAbhAvAt, na tAvadAgamastadAvedakaH tathAvidhAgamAbhAvAditi cenna / sarvajJAvedakAgamasya sadbhAvAt / tathA hi / 'yaH sarvANi carAcarANi vidhivad dravyANi teSAM guNAn / paryAyAnapi bhUtabhAvibhavataH sarvAn sadA svethaa| jAnIte yugapat pratikSaNamataH sarvajJa ityucyte| sarvajJAya jinezvarAya mahate vIrAya tasmai nmH||' iti / [uddhRta-pAcAstikAya-tAtparyaTIkA, gA. 135 ] ke pratyakSa jJAna dvArA anAdi-ananta svarUpa bhI jJAta ho sakatA hai| yogi-pratyakSa ke astitva meM bhI cArvAkoM kA vizvAsa nahI hai| kintu hama zIghra hI usa kA astitva siddha kareMge / 13. sarvajJasadbhAvapara vicAra-Agama pramANa se jIva kA anAdi-ananta rUpa jJAta nahI hotA, kyoM ki aise viSayoM meM Agama pramANa nahI hotA-Adi kathana bhI yogya nahIM hai, kyoM ki (jaina darzana meM ) Agama ke praNetA sarvajJa kA astitva svIkAra kiyA hai| sarvajJa ke astitva ke liye koI pramANa nahI yaha kathana bhI yogya nahI kyoM ki nimnalikhita Agama pramANa se sarvajJa kA astitva jJAna hotA hai| yathA- 'jo saMpUrNa cara tathA acara dravya, una ke guNa tathA bhUtakAla, vartamAnakAla evaM bhaviSyakAla ke saMpUrNa paryAyoM ko pUrNataH vidhivat sarvadA pratikSaNa jAnate haiM - aura isI liye jinheM sarvajJa kahA jAtA hai una sarvajJa mahAvIra jinezvara ko namaskAra ho / ' isa Agama ke pramANa hone meM AkSepa karanA bhI ucita 1 caarvaakaaH| 2 anAdyanantatva / 3 aghaTamAnam / 4 anAdyanaMtatvam / 5 anAdyanantagrahaNe / 6 sarvajJaH / / Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvajJasiddhiH 25 athAsya' prAmANyAbhAvAt kathaM sarvajJamAvedayatIti cenna / ayamAgamaH pramANam abAdhitaviSayatvAta ni rduSTapratyakSavaditi prAmANyasiddheHathAsyA bAdhitaviSayatvamasiddhimiti cenna / etadAgamaviSaye sarvaze bAdhakapramANAbhAvAt / bAghako hi viSayAbhAvAvedakaH / na tAvat pratyakSaM sarvajJAbhAvAvedakaM, tasya saMbaddhavartamAnarUpAdigocaracAritvena sarvajJAbhAvAviSayatvAt / viSayatve vA sarvatra sarvadA sarveSAM sarvajJatvAbhAvaM pratyakSeNa jAnata eva sarvajJatvApAtAt | atredAnIM pratyakSaM sarvajJAbhAvaM nizcetrIyata iti cet satyametat / atredAnIM sarvajJo'stIti ko vai brUyAt, na ko'pi / -14] * [ 14. mImAMsakakRtasarvajJaniSedhavicAraH / ] mA bhUt pratyakSaM sarvajJAbhAvAvedakam, anumAnaM bobhUyata iti mImAMsako vAvadIti / tathA hi / vItaH puruSaH sarvajJo na bhavati puruSasvAt rathyA puruSavaditi / tad vicAryate / tatra " rAgadveSAjJAna rahita puruSatvaM nahI kyoM ki nirdoSa pratyakSa ke samAna yaha Agama pramANa bhI abAdhi viSaya hai - isake dvArA pratipAdita viSaya kisI pramANa se bAdhita nahI hotA / sarvajJa ke astitva meM pratyakSa pramANa bAdhaka nahI ho sakatA kyoM ki pratyakSa se sambaddha aura vartamAna viSayoM kA hI jJAna hotA hai ataH sarvajJa kA abhAva pratyakSa se jJAta nahI hotA / isa samaya yahAM sarvajJa nahI hai itanA vidhAna to satya hai / kintu sarvatra sarvadA sarvajJa nahI hai yaha pratyakSa se jJAta nahI ho sakatA / jo vyakti sarvatra sarvadA kisI ke abhAva ko jAne vaha svayaM hI sarvajJa hogA / ataH pratyakSa pramANa sarvajJa kA bAdhaka nahI ho sakatA / 14. mImAMsakakRta sarvajJaniSedhakA vicAra - anumAna ke AdhAra se sarvajJa kA abhAva batalAne kA prayAsa mImAMsakoM ne kiyA haiM usakA aba vicAra karate haiM / mImAMsakoM kA kathana hai ki sarvasAdhAraNa puruSa ke samAna sabhI puruSa alpajJa hote haiM ataH yaha ( jise 1 Agamasya / 2 AgamajJeye sarvajJe / 3 viSaya | 4 sarvajJAbhAvaviSayatve / 5 nizcayAt / 6 nizcinoti / 7 anumAnaM sarvajJAbhAvAvedakaM bhavati / 8 mImAMsakazabdena bhAdRprAbhAkarAH / 9 mImAMsakaH sarvajJAbhAvam anumAnena sAdhayati / 10 anumAne / Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 vizvatattvaprakAzaH [14 hetustatsahitapuruSatvaM sAdhanaM puruSatvamAtraM liGgamiti vA vyacakalpAmaH / tatra prathamapakSe viruddho hetuH| rAgadveSAjJAnarahitapuruSasya bhavadabhimatasAdhyaviparItaprasAdhakatvAt / dvitIyapakSe asiddho hetuH| vivAdAdhyAsite puruSe rAgadveSAzAnasahitatvAbhAvAt / atha tadabhAvaM kena niracaiSubhavantaH ityasAvaprAkSIt / taducyate / rAgadveSAjJAnAni kvaciniHzeSamapagacchanti, taratamabhAvena hIyamAnatvAt / yattaratamabhAvena hIyamAnaM tat kvaciniHzeSamapagacchati, yathA hemnyvlohm| taratamabhAvena hIya. mAnAni cemAni rAgadveSAjJAnAni tasmAt kvacinniHzeSamapagacchantItyanumAnAnniracaiSmaH / vItaH pumAn rAgadveSAjJAnarahitaH paramaprakRSTajJAnavairAgyavattvAt, vyatireke rathyApuruSavaditi ca vAvadyAmahe / tadapi kuto yUyamasarvajJa kahA jAtA hai vaha ) puruSa bhI sarvajJa nahIM hai| kintu yaha anumAna yogya nahI hai| puruSoM meM saba samAna nahI hote-koI puruSa rAga, dveSa tathA ajJAna se sahita hote haiM, koI puruSa rAga, dveSa tathA ajJAna se rahita hote haiM / hama jinheM sarvajJa kahate haiM una meM rAga, dveSa tathA ajJAna kA abhAva hai / ata: sirpha puruSa hone se unake sarvajJa hone kA niSedha nahI hotA / isa puruSa meM rAga, dveSa tathA ajJAna kA abhAva hai yaha vidhAna bhI nirAdhAra nahI - isa kA anumAna se samarthana hotA hai| rAga, dveSa tathA ajJAna taratamabhAva se pAye jAte ha - kahIM adhika hote haiM tathA kahIM kama hote haiM-ataH kisI puruSa meM una kA pUrNa abhAva hotA hai / udAharaNArtha suvarNa meM kahIM adhika mala pAyA jAtA haiM, kahIM kama mala pAyA jAtA hai aura kahIM pUrNataH nirmala suvarNa bhI hotA hai / isI prakAra rAga, dveSa tathA ajJAna bhI kahIM adhika hote haiM, kahIM kama hote haiM tathA kahIM una kA pUrNa abhAva bhI hotA hai / dUsarA anamAna yaha hai ki isa puruSa meM jJAna aura vairAgya kA parama utkarSa huA hai ataH yaha savajJa hai / jJAna aura vairAgya ke parama utkarSa kA bhI 1 vikalpAn kurmahe sma vayaM jainAH / 2 srvjnyprsaadhktvaat| 3 sarvajJatvenAGgIkRte / 4 miimaaNskH| 5 nizcayaM kurvanti sma / 6 kittttikaadi| 7 vayaM jnaaH| 8 yaH rAgadveSAjJAnarahito na bhavati sa paramaprakarSajJAnavAn na bhavati yathA rathyApuruSaH / Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -14] sarvajJasiddhiH 27 zAsiSTetyasAvaprAkSIt / tannirUpyate / jJAnavairAgyaM kvacit paramaprakarSamavApnoti taratamabhAvena pravardhamAnatvAt . ya evaM sa evaM yathA suvarNavarNaH2, tathA ca jJAnavairAgyaM tasmAt tathe tyanumAdazAsiSma / puruSatvamAtrasya sarvajJAsarvakSayoH samAnatvenAnaikAntikatvAt na tataH svessttsiddhiH| atha sarvajJAbhAvAt puruSatvaM kiMcijjJaireva vyAptamiti cenna / tadabhAvasya kenApi pramANenAnizcitatvAt / etena yadapyanumAnadvayamagAdIt vivAdAdhyAsitaH puruSaH sarvajJo na bhavati zarIritvAt pANyAdimatvAcca rathyApuruSavaditi tannirastam / uktadoSasyAvApi smaantvaat| _____ artha idamanumAnaM sarvajJAbhAvaM nirmimiite| vividApannaH puruSaH sarvajJo na bhavati vaktRtvAt, rathyApuruSavaditi cet tatrApidRSTAdRSTayora12viruddhavaktRtvaM sAdhanaM, taviruddhatvaM hetuH, vaktRtvamAnaM vA liGgamiti anumAna se samarthana karate haiM - jJAna aura vairAgya meM taratamabhAva hotA hai ( kahIM kama aura kahIM adhika pramANa hotA hai ) ataH kisI puruSa meM una kA parama utkarSa vidyamAna hotA hai / udAharaNArtha-suvarNa kA raMga kahIM phIkA aura kahIM ujalA hotA hai aura kahIM pUrNataH ujjvala suvarNa bhI vidyamAna hotA hai| isa taraha yaha spaSTa huA ki sirpha puruSa honA sarvajJa hone meM bAdhaka nahI hai - puruSa sarvajJa bhI ho sakate haiM, aura asarvajJa bhI ho sakate haiM, isI taraha zarIrayukta honA tathA hAtha pAMva Adi se yukta honA ye bhI sarvajJa hone meM bAdhaka nahI haiN| ___ yaha puruSa sarvajJa nahI hai kyoM ki yaha vaktA hai ( upadeza detA hai) yaha anumAna mImAMsaka prastuta karate haiM kintu yaha ucita nhii| sirpha vaktA honA sarvajJa hone meM bAdhaka nahI hai| yadi vaha vaktA dRSTa yA adRSTa ( pratyakSa se yA parokSa anumAnAdipramANa se jJAta ) ke viruddha upadeza detA hai taba vaha sarvajJa nahI ho sktaa| kintu yadi usa kA upadeza dRSTa aura adRSTa ke viruddha nahI hai - anukU la hai to vaha sarvajJa 1, 2 yathA suvarNavarNaH prmprkrssmaapnoti| 3 taratamabhAvena pravardhamAnam / 4 paramaprakarSamavApnoti / 5 vayaM jainaaH| 6 mIbhAMsakaH / 7 mImAMsakaH / 8 tadvicArya te tatra rAgadveSAjJAnarahitazarIritvaM hetuH tatsahita / zarIritvaM sAdhanaM zarIritvamAtraM vA liGga miti / pANyAdimatvAditi hetoH tathA jJAtavyam 9 mImAMsakaH / 10 karoti / 11 jnaaH| 12 prtykssrokssyoH| Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 vizvatattvaprakAzaH [14vympraam| tatra prathamapakSe viruddho hetuH, dRSTAdRSTAviruddhavaktRtvasya bhavadutalAdhyaviparItaprasAdhakatvAt / dvitIyapakSe asiddho hetuH, vivAdAdhyAsite puruSe dRssttaaviruddhvstRtvaabhaavaat| atha tadabhAvaM kathaM yUyaM nirAvaretya sAvadhAkSIn / rAgadveSAjJAnAbhAvAdeva niracaiSmeti vayaM brUmaH / tadabhAvo'pi kvacit puruSa prAgeva samarthita iti uparamyate / vaktRtvamAtrasya tu sarvajJAsarvayoH samAnatvena vyabhicAritvAt na tataH sveTasiddhiriti / nAnumAnaM bAdhakamasti / Agamastu sAdhaka eva na tu bAdhakaH saMpadyate / 'anananayo abhicAkazItI' tyAdeH (muNDakopaniSat 3-1-1) 'tasya bhAsA sarvamidaM vibhAtI' tyAdezca ( kaThopaniSat 5-15) sarvajJapratipAdakAgamasya zravaNAt / atha Agamasya kAryArthe prAmANyAGgIkArAt siddhArtha prAmANyAbhAva iti cenn| tasyAne siddhArthe'pi prAmANyasamartha. nAt / tasmAnAgamo'pi bAdhakaH syAt / hone meM bAdhaka nahI hai / isa puruSa kA upadeza dRSTa aura adRSTa ke viruddha nahI hai yaha kaise jAnA jAtA hai ? - rAga, dveSa aura ajJAna kA saMpUrNa abhAva hone se hI yaha vizeSatA utpanna hotI hai / isa taraha spaSTa huA ki sirpha vaktA honA sarvajJa honemeM bAdhaka nahIM / sarvajJa aura asarvajJa donoM vaktA ho sakate haiN| sarvajJa ke astitva meM anumAna bAdhaka nahI yaha aba taka spaSTa kiyaa| Agama bhI isa viSaya meM bAdhaka nahI - pratyuta sAdhaka hai| yathA - 'dUsarA na khAte hue dekhatA hai ', ' usa ke teja se yaha saba prakAzita hotA hai' Adi vaidika vAkyoM se hI sarvajJa kA astitva sUcita hotA hai| Agama kA prAmANya kArya ke viSaya meM hai astitva Adi siddha viSayoM meM nahI yaha kahanA bhI yogya nahI - isa kA vivaraNa hama Age prastuta kreNge| 1 pRcchaamH| 2 sarvajJatve nAGgIkRte sarvajJe ityrthH| 3 nizcayanti ( ? ) sma / 4 anumaanaat| 5 sarvajJasAdhane nAnumAnaM bAdhakam / 6 aznAtIti anan na anan anaznan / 7 sNsaaraadnyH| 8 kasagatau yaJcuka / 9 miimaaNskH| 10 sarvajJArthe / 11 aagmsy| Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -14] sarvajJasiddhiH 29 3 nApyupamAna bAdhakam dRSTadRzyamAnayobhUyo'vayavasAmyAdanena sadRzaH padArthastena sadRzo'yamiti vA upamAnam / tathA ca sarvajJAbhAvasya asmadAdidarzanAyogyatvAt tatsadRzasyAparasyAdarzanAcca kathamupamAnaM sarvajJAbhAvaviSayatayA samutpadyate / nArthApattirapi sarvajJAbhAvamAvedayati / sarvajJAbhAvamantareNAnupapadyamAna ' syArthasyAbhAvAt / atha abhAvapramANaM sarvajJAbhAvamanugRhNAtIti cenna / tadutpatti sAmagryA eva atra anupapannatvAt / tathA hi / 6 gRhItvA vastusadbhAvaM smRtvA ca pratiyoginam / mAnasaM nAsti tajjJAnaM jAyate'kSAnapekSayA // ' ( mImAMsAzlokavArtika, pR. 482 ) ityabhAvapramANotpAdikA sAmagrI / evaM ca sarvadezasarvakAlasarvapuruSapariSadgrahaNe sati anyatrAnyadA dRSTa sarvazasmaraNe sati pazcAdatra sarvajJo nAstIti mAnasaM jJAnaM jAyate / na cedRzI sAmagrI mImAMsakAnAM upamAna pramANa bhI isa viSaya meM bAdhaka nahIM ho sktaa| jo dekhA hai aura jo dekha rahe haiM una viSayoM meM samAnatA dekhakara ' yaha padArtha vaisA hI hai' aisA jJAna honA yahI upamAna pramANa hai / sarvajJakA abhAva hama ne pahale dekhA ho aura usa jaisA dUsarA padArtha aba dekha rahe hoM yaha sambhava nahI / isI prakAra arthApatti pramANa bhI bAdhaka nahI hai kyoM ki ' sarvajJa ke abhAva ke vinA amuka cIja kI upapatti nahI hotI' aisA koI vidhAna sambhava nahI hai / abhAva pramANa se sarvajJa kA abhAva jJAta hotA hai yaha kathana bhI ucita nahI | abhAva pramANa ke viSaya meM mImAMsakoM kA mata yaha hai ki " kisI vastukA astitva jAnane ke bAda usa ke pratiyogI vastU kA smaraNa hone se vaha vastu nahI hai isa prakAra mAnasa jJAna indriyoM kI sahAyatA ke vinA utpanna hotA hai / (udAharaNArtha- sanmukha sthita jamIna ko dekhakara aura ghaTa kA smaraNa hone se ' vaha ghaTa yahAM nahI hai ' aisA mAnasa jJAna hotA hai / ) kintu sarvajJa ke viSaya meM aisA jJAna sambhava nahI hai - saba pradezoM meM saba samaya meM saba puruSoM ke viSaya meM jJAna honA , 1 yathA rAtribhojanamantareNa pInatvaM nopapadyate tathA sarvajJAbhAvamantareNa amukaM nopapadyata iti nAsti kiMtu sarvamupapadyate'to nArthApattiH / 3 bhUtalAdi / 4 ghaTAdi / 5 pratyakSapramANasyAnapekSayA / 2 abhAvajJAnasya / Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 vizvatattvaprakAzaH [15saMpadyate, AdhAragrahaNapratiyogigrahaNayorasaMbhavAt / saMbhave vA tagrAhiNa eva sarvajJatvAt sarvazasiddhirabobhUyiSTa / kiM ca / 'pramANapaJcakaM yatra vasturUpe na jAyate / vastusattAvabodhArtha tatrAbhAvapramANatA // ' (mImAMsAzlokavArtika pR. 473 ) ityabhihitatvAt / atra tu sarvajJasadbhAvaviSayatayA AgamAdyanekapramANapravRtterabhAvasyAvakAzo na syAt / tasmAdabhAvapramANamapi sarvajJAbhAvaM nAnugRhNAti / tasmAdAgamaprAmANyasamarthanArthamabAdhitaviSayatvAditi yukto hetuH samarthita evaHsyAt / tathA ca pramANabhUto ' yaH sarvANi carAcarANi' ityAdyAgamaH sarvasamAvedayatyeva / tathA ca sarvazAsiddhAvAgamasyAprAmANyAMt, apramANAdAgamAt sarvajJasiddharayogAditi vacanaM yataH3 shomet| [15. sarvajJasadbhAve pramANAni / ] yadapyuktaM nApi pratyakSaM sarvajJAvedakaM pramANam atredAnIM sarvajJasya pratyakSeNAnupalabdheriti, tatrAsmadAdipratyakSaM tathaiva / yogipratyakSaM tu sarvajJamAvedayatyeva / atha yogipratyakSasyaivAbhAvAt kathaM sarvasamAvedayatIti cetra / prAguktakrameNa yogipratyakSasya smrthittvaat| tathA pahale kabhI dekhe hue sarvajJa kA yahAM astitva nahI hai isa prakAra kA jJAna honA sambhava nahI hai / saba puruSoM ke viSaya meM jo jAne vaha svayaM hI sarvajJa hogaa| mImAMsakoM kI abhAva pramANa kI vyAkhyA isa prakAra hai'jisa viSaya meM (pratyakSAdi) pAMca pramANoM se jJAna honA sambhava nahI usa viSaya meM vastu ke astitva kA jJAna abhAva pramANa se hotA hai| isa ke anusAra bhI sarvajJa ke abhAva kA jJAna abhAva pramANa se sambhava nahI kyoM ki sarvajJa kA astitva Agama Adi pramANoM se jJAta hotA hai yaha pahale spaSTa kiyA hI hai / isa prakAra yaha spaSTa huA ki pratyakSAdi kisI bhI pramANa se sarvajJa kA astitva bAdhita nahI hotaa| ataH pahale uddhRta 'yaH sarvANi ' Adi AgamavAkya avAdhita hone se pramANabhUta siddha hotA hai| 15. sarvajJa sadbhAvake pramANa-aba sarvajJa ke astitva meM sAdhaka pramANoM kA vicAra karate haiN| pratyakSa se sarvajJa kA jJAna nahI hotA isa 1 prtykssaanumaanaagmopmaanaarthaattyH| 2 mImAMsakairabhihitatvAt / 3 kutaH zobhate api tu na zobheta / Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 31 -15] sarvajJasiddhiH ___ yadapyanyadagAdIt nAnumAnaM tadAvedakaM, sarvazAvinAbhAviliGgAbhAvAditi tadapyanabhijJabhASitam / sarvajJAvedakAnAM bahUnAmanumAnAnAM sadbhAvAt / tathA hi / vItaH sadasadvargaH kasyacidekajJAnAlambanaH anekatvAt, yaduktasAdhanaM taduktasAdhyaM yathA paJcAGgulam, anekazcAyaM sadasadavarga:3 tasmAt kasyacidekajJAnAlambana iti| asya hetoH pakSe sabhAvAna svarUpAsiddhatvaM, na vyadhikaraNAsiddhatvaM ca / ubhayavAdisaMpratipannasya sadasadvargasya pakSIkaraNAnAzrayAsiddhatvam / pakSe sarve pravartamAnatvAnna bhaagaasiddhtvm| pakSe hetoH pramANena nizcitatvAnAjJAtAsiddhatvaM, na saMdigdhAsiddhatvaM c| sAdhya viparIta vinizcitAvinAbhAvAbhAvAnna viruddhatvam / vipakSe vRttirahita. tvAnnAnaikAntikatvam / prativAdinaHpramANAprasiddhasAdhyasya prasAdhakatvAnAkiMcitkarasvam / sapakSe sttvnishcyaannaandhyvsittvm| pakSe sAdhyAbhAvAvedakapramANAnAM prAgeva nirAkRtatvAnna kAlAtyayApadiSTatvam / svapakSe satrirUpatvAt parapakSe asatrirUpatvAnna prakaraNa lamatvam / iti hetudossaabhaavH| paJcAgulavaditi dRSTAnte sAdhyasadbhAvAna sAdhyavikalo AkSepa kA pahale uttara diyA hai ki hama jaise alpajJoM ke viSaya meM to yaha kathana ThIka hai| kintu yogi pratyakSa se sarvajJa kA astitva jJAta hotA hai| yogI ( sarvajJa ) ke astitva kA samarthana aba taka prastuta kiyA hI hai| sarvajJa ke astitva kA sAdhaka anubhAna isa prakAra hai - aneka padArtha kisI eka jJAna kA viSaya hote haiM, jagata ke samasta sat aura asat padArtha aneka haiM; ataH ve kisI eka jJAnakA viSaya haiN| vahI sarvajJa kA jJAna hai| isa anumAna meM kisI prakAra kA doSa nahI hai ( doSarahita hone kA vivaraNa mUla meM dekhA jA sakatA hai|) 1 yayA dhUnaH AnyavinAbhAvo'sti tathA naatr| 2 yastu anekaH sa kasyacit ekjnyaanaalaambnH| 3 astinaasti| 4 parvatonimAn mahAnase dhUmavatvAditi vyadhikaraNazvAsau asiddhshc| 5 AzrayazcAsau asiddhshc| 6 ajJAtazcAsau asiddhazca / 7 sAdhyaviparItaH kaH anekajJAnAlambanaH / 8 vyabhicAritvam / 9 prasiddha sAdhye prarvatamAno heturkiNcitkrH| prativAdinaH sAdhyaM siddhaM ced bhavati tarhi akiMcitkaraH syAt / atra tu sAdhyaM prativAdinaH asiddhameva vrtte| sarvajJo nAsti iti sAdhyaM prativAdinaH / 10 anizcitavyAptikatvaM na / Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizvatattvaprakAzaH [15 dRSTAntaH / sAdhanasyApi sadbhAvAnna sAdhanavikalo dRSTAntaH tata eva nobhaya. viklo'pi| pramANapratipannapaJcAGgulasya dRSTAntatvenopAdAnAnnAzrayahIno dRssttaantH| vyAptipUrvakadRSTAntapradarzanAna' viparItavyAptiko'pItira dRSTAntadoSAbhAvazca / atha sadasadvargaH kasyacidekajJAnAlambano na bhavati anekatvAt rUparasAdivaditi pratyanumAnabAdhAstIti cenna / siddhasAdhyatvena hetorakiMcitkaratvAt / kathamiti cet sadasadvarge asmadAdInAM keSAMcidekajJAnAlambanatvAbhAvasyAGgIkArAt / atha sadasadvargoM na kasyApyekajJAnAlambanaH, anekatvAt rUparasAdivaditi prasAdhyate tarhi asmadAdyekazAnAlambanai senAvanAdibhitorvyabhicAraH syAt / atha teSAmapi pakSakukSI nikSepAnna vyabhicAra iti cet tarhi pakSIkRteSu senAvanAdiSu sAdhyAbhAvasya pratyakSeNaiva nizcitatvAt kAlAtyayApadiSTo hetvAbhAsaH syAt / atha sadasavargaH kasyacidekajJAnAlambana iti yuSmatpakSe'pi pakSIkRteSu rUparasagandhasparzazabdeSu ekajJAnAlambanatvAbhAvasya pratyakSeNa nizcitatvAt kAlAtyayApadiSTatvaM tatrApi samAnamiti cenna / tatrAsmadAdInAmekajJAnAlambanatvAbhAvasyAGgIkAreNa yasya kasyacidekajJAnAlambanatva ___ aneka padArtha kisI eka jJAna kA viSaya nahI hote - jaise rUpa, rasa Adi aneka viSaya eka hI vyakti dvArA jJAta nahI hote - ataH samasta sat-asat padArtha kisI eka jJAna ke viSaya nahI haiM isa prakAra anumAna prastuta karanA ucita nahI kyoM ki samasta padArtha pratyeka vyakti ke jJAna kA viSaya hote haiM yaha hamArA mantavya nahI hai - hama jaise alpajJoM ke jJAna kA viSaya samasta padArtha nahI hote / kinta kisI eka vyakti ( sarvajJa ) ke jJAna kA viSaya ye samasta padArtha hote haiM yahI hamArA mantavya hai| aneka padArtha kisI bhI eka jJAna kA viSaya nahI hote yaha to nahI kahA jA sakatA kyoM ki senA, vana Adi aneka vastu samUha kA jJAna hama jaise alpajJoM ko bhI pratyakSa hI hotA hai| rUpa, rasa, gandha, 1 yastu anekaH sa kasyacidekajJAnAlambanaH yathA paJcAGgulam / 2 yastu ekajJAnAlamdhanaH sa aneka iti viparItavyAptikaH / evaM sati ko dossH| paTaH ekajJAnAlambano'sti paraMtu aneko n| 3 ekajJAnasya viSayaH / 4 viSayaiH / Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -16] sarvajJasiddhiH syaiva prasAdhyatvAt / tacca na pratyakSeNa bAdhyate / tato na kAlAtyayApadiSTatvamasmatpakSe'pi samAnam / api tu svapakSoktadoSamaparihRtya parapakSe'pi ' sAmyamApAdayatastavaiva matAnujJA nAma nigrahaH prasajyate / kiM ca pratyanumAnena pratyavasthAnaM prakaraNasamA jAtiriti pratyanumAnabAdhAvacanamasaddUSaNameva na tu sadUSaNam / tataH pratyanumAnaM prAktanAnumAnasya' na kiMcit kartuM zaknotIti nirduSTaM prAktanamanumAnam / 33 [ 16. kevalAnvayinaH anumAnasya prAmANyam / ] nanu tathApIdamanumAnaM kevalAnvayitvena ra apramANaM kathaM sarvajJamAvedayati / tathA hi / kevalAnvayyanumAnaM pramANaM na bhavati vipakSAd vyAvRttirahitatvAt anaikAntikavaditi cenna / hetorasiddhatvAt / kuta iti cet vipakSagrahaNavyAvRttismaraNayorabhAve vipakSe vyAvRttirahitatvasya jJAtumazakyatvAdajJAtAsiddhoM hetvAbhAsaH / vipakSagrahaNa vyAvRttismaraNayoH sadbhAve vA vipakSe vyAvRttisadbhAvanizcayAt vipakSe vyAvRttirahitatvAsparza tathA zabda ye kisI eka hI jJAna ke viSaya nahI hote ( eka hI kSaNa meM ina pAMcoM kA eka hI vyakti ko jJAna nahI hotA ) yaha AkSepa bhI yogya nahI - hama jaise alpajJoM ke viSaya meM yaha satya hone para bhI sabhI vyaktiyoM ke liye niyAmaka nahI hai / ataH kisI eka vyakti ko samasta padArthoM kA jJAna hotA hai yaha sAdhya nirbAdha rUpa se spaSTa hotA hai / 16. kevalAnvayI anumAnakA prAmANya - sarvajJa ke astitva kA sAdhaka uparyukta anumAna kevalAnvayI hai aura kevalAnvayI anumAna pramANa nahIM hotA kyoM ki usa meM vipakSa se vyAvRtti honA sambhava nahI aisA eka AkSepa hai / anaikAntika hetvAbhAsa meM bhI yahI doSa hotA hai - vaha vipakSa se vyAvRtta nahI hotA / kintu yaha AkSepa yogya nahI kyoM ki 'vikSapa meM vyAvRtti nahI hai, yaha kahane ke lie vipakSa kA jJAna honA aura usa meM vyAvRtti kA jJAna honA Avazyaka hai / kevalAnvayI 1 1 jainapakSe / 2 sadamadvargaH kasyacidekajJAnAlambanaH anekatvAditi / 3 yastu anekaH sa ekajJAnAlambanaH yathA pazcAGgulam iti kevalAnvayI hetuH / 4 vipakSagrahaNaM ca vyAttismaraNaM ca tayorabhAve kevalAnvayini hetau vipakSe vyAvRttirahitalaM jJAtumazakyam / kevalAyini tau tu vipakSo nAstyeva / 5 kevalAnvayini hetau / vi.ta.3 Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 vizvatattvaprakAzaH [16diti hetuH svarUpAsiddha eva syAt / vipakSagrahaNasaMbhave vA kasyAprAmANyaM prasAdhyeta / na kasyApi / prAbhAkarapakSe'pyasiddho hetuH| kathamiti cet vyAvRttirnAma abhAvaH, rahitatvamapi pratiSedha eva / tathA ca prAbhAkarapakSe abhAva'pratiyogikapratiSedhAbhAvAt svarUpAsiddho hetvAbhAsaH syAt / vipakSe vyAvRttirahitatvamapi vipakSasvarUpamAtrameva / prakRte tasyAbhAvAca hetoH svarUpAsiddhatvam / tataH kevalAnvayyapyanumAnaM pramANa bhavatyeva vyAptimatpakSadharmatvAt dhUmAnumAnavat / atha vipakSe bAdhakapramANAbhAvAdaprayojako heturiti cetra / vipakSe bAdhako nAma hetovapakSe apravRttinizcAyakaH / tathA ca atra vipakSAnupalabdhereva hetorvipakSe apravRttirnizcIyata iti kathaM vipakSe bAdhakapramANAbhAvaH yato'prayojanako hetuH syAt / api tu naiva syAt / tasmAnirduSTAdetadanumAnAt ziSTAnuziSTaviziSTAnAM dRSTeSTasiddhirbhavatyeva / anumAna meM vipakSa kA astitva hI nahI hotA ataH vipakSa meM vyAvRtti nahI yaha kahanA sambhava nahI hai| isa lie kevalAnvayI anumAna ko bhI pramANa mAnanA cAhiye / prAbhAkara mImAMsaka bhI kevalAnvayI anumAnako apramANa nahI mAna skte| una ke mata meM abhAva kA tAtparya dUsare kisI bhAva se hotA hai ( ' yahAM ghaTa nahI hai isa kA tAtparya * yahAM sirpha jamIna hai' isa bhAvAtmaka jJAna se hotA hai), ataH hetu kI vipakSa meM vya vRtti nahI hai yaha kahane kA tAtparya vipakSa vidyamAna hai yaha hogA kintu kevalAnvayI anumAna meM vipakSa kA astitva hI nahI hotA / ataH vipakSa meM vyAvRtti nahI honA yaha AkSepa yahAM ucita nahI hai| anumAna ke pramANa hone ke liye do Avazyaka bAteM haiM -- vyApti satya ho aura vyApti se yukta dharma pakSa meM vidyamAna hoM / ye donoM bAteM kevalAnvayI anamAna meM hotI haiM ataH vaha pramANa hai| vipakSa kA yadi astitva hI nahI hai to vipakSa meM bAdhaka pramANa honA cAhiye yaha kahane meM koI sAra nahI rhtaa| - 1 tanmate bhAvAntaragrAhakaH abhAvaH iti dhUmAgnyorabhAvaH tasya pratiyogI hRdarahitavAbhAvAt / 2 evaM sati vipakSe vyaavRttisdbhaavnishcyaat| 3 kevalAnvayini hetii| 4 kevlaanvyii| 5 kevalAnvayini hetau| 6 anekatvAdayaM hetuH| . vItaH sadasadvargaH ekajJAnAlambanaH anekatvAt iti kevalAnvayyanumAnAt / Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -17] sarvajJasiddhiH [ 17. sarvajJasAdhakAni anumAnAntarANi / ] tathA kazcit puruSaH sakalapadArthasAkSAtkArItadgrahaNayogyatve satya. pagatAzeSadoSatvAt / yaH sakalapadArthasAkSAtkArI na bhavati sa tadgrahaNayogyatve satyapagatAzeSadoSo'pi na bhavati yathA malino mnniH| tadgrahaNayogyatve satyapagatAzeSadoSazcAyaM tasmAt sakalapadArthasAkSAtkArI bhavatIti ca / athAtrApivizeSyAsiddho heturiti cenna / kvacit puruSe apagatAzeSadoSatvasya prAgeva samArthatatvAt / tarhi vizeSaNAsiddhoM hetubhaviSyatIti cenna / sakalapadArthagrahaNayogyatvasyAtmani vidyamAnatvAt / tadabhAve vA AgamAt yatkArya tatkAraNapUrvakamityAdi vyAptijJAnAca sakalapadArthagrahaNaM na syAt / api ca, 'yadi SaDUbhiH pramANaiH syAta sarvajJaH kena vaaryte| ekena tu pramANena sarvazaH kena klpyte||' (mImAMsAzlokavArtika pR.79) 17. sarvajJatva sAdhaka anya anumAna-sarvajJa kA astitva isa anumAna se bhI jJAta hotA hai - kisI puruSa meM samasta padArthoM kA grahaNa karane kI yogyatA ho aura usa ke samasta doSa dUra hoM to vaha samasta padArthoM kA sAkSAt jhAna prApta karatA hai| udAharaNArtha - koI ratna malina hai tabataka usa meM koI pratibimba sambhava nahI hotaa| (vahI nirmala ho to yathAsambhava aneka padArthoMkA pratibimba usa meM paDatA hai|) yahAM vivakSita puruSa ke samasta doSa dUra hue haiM ( usa meM jJAna aura vairAgya kA parama utkarSa huA hai ) yaha pahale batalAyA hI hai| tathA AtmA meM samasta padArthoM kA grahaNa karane kI yogyatA hai yaha mImAMsakoM ko bhI mAnya hai| Agama se (veda se ) samasta (atIndriya) padArthoM kA jJAna prApta hotA hai tathA pratyeka kArya ke pUrvavartI kAraNa hotA hai isa prakAra vyAptikA jJAna bhI samasta padArthoM kA grahaNa karatA hai yaha mImAMsakoM ko mAnya hai| aisA unhoM ne kahA bhI hai - 'koI puruSa chaha pramANoM se sarvajJa hotA ho to koI usa kA nivAraNa nahI karatA hai kintu eka pramANa ( kevala pratyakSa ) se sarvajJa kaise ho sakatA hai ! ' ataH 1 kazcit purussH| 2 tadgrahaNayogyatve sati apagatAzeSadoSatvAt / 3 apagatAzeSadoSatvAt ayaM vishessyH| 4 prakSINapratibandhapratyayatvasya / 5 tadgrahaNayogyatve sati iti vizeSaNam / 6 sakalapadArbhagrahaNayogyatvam Atmani vidyamAnamasti / 7 pratyakSaNa / Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizvatattvaprakAzaH [17iti svayamabhidhAnAt / AtmanaH sakalapadArthagrahaNayogyatvamaGgIkRtaM parairiti vizeSaNAsiddho'pi na bhavati / athAsyApi kevalavyatirekitvena prAmANyAbhAvAt kathaM sarvazAveda katvam / tathA hi / kevalavyatireki pramANaM na bhavati sapakSe sattvarahitatatvAt viruddhavaditicet tatrApi sapakSagrahaNasattvasmaraNayorabhAve sapakSe satvarahitatvasya jJAtumazakyatvAdazAtAsiddho hetvAbhAsaH / sapakSagrahaNasatvasmaraNayoH sadbhAve vA sapakSe sattvasya nishcittvaat| prAbhAkarapakSe'pi sattvarahitatvaM nAma sapakSasvarUpamAtrameva taccAtra nAstIti svarUpAsiddhatvaM hetoH syAt / tasmAt kevalavyatirekyanumAnamapi pramANaM bhavatyeva vyAptimatpakSadharmatvAt dhUmAnumAnavat / tataH sarvajJasiddhirbhavatyeva // tathA sUkSmAntaritadUrArthAH kasyacit pratyakSAH prameyatvAt karatalasamasta padArthoM kA grahaNa karane kI yogyatA AtmA meM hai aura vaha jaba doSarahita hotA hai taba sarvajJa hotA hai yaha spaSTa huaa| jo sarvajJa nahI hotA vaha nirdoSa nahI hotA aisA yaha anumAna kevalavyatirekI hai ataH pramANa nahI hai aisA eka AkSepa hai| viruddha hetvAbhAsa meM sapakSa meM hetu kA astitva nahI hotA usI prakAra kevalavyatirekI anumAna meM bhI sapakSa meM hetu kA astitva nahI hotA aisA yaha AkSepa hai / yahAM bhI kevalAnvayI anumAna ke samAna hI uttara samajhanA cAhiye - sapakSa kA jJAna ho aura usa meM astitva kA vicAra ho taba to 'sapakSa meM astitva nahI' yaha kahanA sambhava hogaa| kintu kevala - vyatirekI anamAna meM sapakSa kA astitva hI nahI hotA ataH usa meM hetu ke astitva kA prazna hI nahI utthtaa| ataH kevalavyatirekI anumAna bhI pramANa mAnanA yogya hai| sarvajJa kA sAdhaka dUsarA anumAna isa prakAra hai - jo padArtha prameya haiM ve kisI puruSa ke pratyakSa jJAna ke viSaya hote haiM, sUkSmAdi padArtha bhI prabheya haiM ataH una saba kA pratyakSa jJAna kisI puruSa ko hotA hai| isa anumAna meM cArvAkoM ne AkSepa kiyA thA ki jo prameya hote 1 miimaaNskaiH| 2 miimaaNskH| 3 kazcit puruSaH sakalapadArthasAkSAtkArI tagrahaNayogyatve satyapagatAzeSadoSatvAt ayaM hetuH kevlvytirekii| 4 kazcit puruSaH sakalapadArthasAkSAtkArItyanumAnasya / 5 bhavadukte hetA / 6 kevlvytirekinni| Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -17] sarvajJasiddhiH vaditi ca / atra' yadapyavAdi cArvAkeNa prametvasyApi pramayA vyAptatvena pratyakSAvinAbhAvAbhAvAnna tataH pratyakSatvasiddhiriti tadapyanAtmajJabhASitam / pratyakSakapramANavAdipakSe prameyatvasya pratyakSeNaiva vyAptatvAt / tathA ca prameyatvAditi hetuH svavyApakaM pratyakSatvameva prasAdhayatIti / atha pareSAM mate pratyakSIkRtasmRtapratyabhijJAtatarkitAnumitAgAmitopamitakalpitAbhAveSu pravartamAnaM prameyatvaM pratyakSaM na prasAdhayati vyApakopalabdhyA vyApyavizeSaprasAdhanAsaMbhavAt / dhavakhAderapalAzavaTAzvatthanimbatintiNIkacocapanasAmrAdiSu pravartamAnavRkSatvopalabdhyA vaTaprasAdhanAsaMbhavAt kiM ca pratyakSatvAbhAve'pi smRtyAdiSu prameyatvasya pravartanAt pratyakSatvamantareNa prameyatvAnupapattirityevaMvidhAvinAbhAvAbhAvAt prameyatvaM kathaM pratyakSatvaM sAdhayediti cenna / etasya pramANatvenAnirUpaNAt / kiM tarhi / etasya' cArvAkaM prati tarkatvena nirUpitatvAt / paraprasiddhavyAptyA parasyAniSTApAdanaM trkH| aniSTApAdanaM pramitahAnirapramitasvIkArazca / tathA ca haiM ve saba pratyakSa ke hI viSaya hote haiM aisA niyama nahI - ve anya pramANoM ke viSaya bhI ho sakate haiN| kintu cArvAka sirpha pratyakSa ko ekamAtra pramANa mAnate haiN| ataH unhIM ke matAnasAra prameya honA aura pratyakSa kA viSaya honA samAna hai| isa para mImAMsaka Adi AkSepa karate haiM ki pratyakSa, smRti, pratyabhijJAna, tarka, anumAna, Agama, upamAna, arthApatti, abhAva Adi pramANoM ke viSaya bhI prameya hote haiM ataH unheM sirpha pratyakSa kA viSaya kahanA ThIka nhii| vana meM vaTa, khadira, palAza Adi bahuta se vRkSa hote haiM, yaha vRkSa hai ataH vaTa hai aisA una meM niyama karanA sambhava nahI / isa kA uttara yaha hai - Upara hama ne prameya honA aura pratyakSaviSaya honA samAna hai yaha cArvAkoM ko uttara ke rUpa meM kahA hai - hama use ' tarka ' rUpa meM prayukta karate haiM, pramANa rUpa meM nhii| prativAdI ko mAnya vyApti kA prayoga kara ke prativAdI ko amAnya bAta 1 anumaane| 2 caarvaakmte| 3 arthaapttiH| 4 jainAdInAM sarvajJavAdinAm / 5 arthaapttiH| 6 vyApakaM tadatanniSThaM vyApyaM tanniSTameva ca / ' iti vAkyena vyApakazabdenAtra prmeytvgrhnnm| 7 iha vane vaTo'sti vRkSatvAt iti yuktaM na, kutaH vRkSatvAt ayaM hetuH kTaM na sAdhayati / 8 jaino vadati prameyatvAdityasya hetoH pramANatvenAnirUpaNAt doSo na kiM tArha ityAdi / 9 prameyatvAdityasya hetoH| 10 ubhayavAdiprasiddhavyAptyA hetUktiranumAnaM tarkAnumAnayorayaM bhedaH / Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 vizvatattvaprakAzaH [18etasmAccArvAkapramANaprasiddhavyAptikAt tarkAccArvAkasyApramitaH sarvajJa ApAdyata iti sarva sustham / [18. bhadRSTasya pratyakSaviSayatvam / ] mImAMsakaistu dharmazatva'niSedhastu kevalo'tropayujyate / sarvamanyad vijAnaMstu puruSaH kena vaaryte|| (tasvasaMgraha kA. 3128) ityabhihitatvAt tanmate dharmAdharmasAkSAtkAryeva vipratipanno nAnyaH tataH sa eva prasAdhyate / adRSTaM kasyacit pratyakSa prameyatvAt sukhAdi. vaditi / atrApi prameyatvaM ca syAt pratyakSatvaM ca mA bhUt ko virodha iti cet na adRSTasya pratyakSatvAbhAve prameyatvAnupapatteH / kuta iti cet anumAnopamAnArthApatyabhAvAviSayatvAt / katham / siddha karanA yahI tarka hai / cArvAkoM ko amAnya sarvajJa kA astitva siddha karane ke lie hama ne yaha tarka prayukta kiyA hai| 18. adRSTapara vicAra-mImAMsaka mata meM puruSa ke dharma adharma kA jJAna honA sambhava nahI mAnA hai - jaisA ki kahA hai- 'yahAM kevala dharmajJa hone kA niSedha iSTa hai, puruSa bAkI saba jAne to use kauna rokatA hai ?' ataH aba dharma-adharma kA jJAna puruSa ko hotA hai yaha siddha karate haiM / adRSTa ( dharma-adharma, puNya-pApa ) prameya hai ataH vaha kisI puruSa ke pratyakSa kA viSaya hotA hai - udAharaNArtha sukha Adi jo prameya haiM ve saba kisI ke pratyakSa kA viSaya hote haiN| adRSTa prameya hai aura pratyakSa viSaya nahI hai yaha mAnane meM kyA Apatti hai yaha prazna ho sakatA hai| isa kA uttara yaha hai ki adRSTa anumAna, upamAna, arthApatti aura abhAva kA viSaya nahI hai yaha mImAMsakoM ne hI kahA hai - ' saba pramAtAoM 1 sarvajJa / 2 pdaarthaadi| 3 miimaaNskmte| 4 saMdehApannaH aprtipnnH| 5 sakalapadArthasAkSAtkArI vipratipanno n| 6 dharmAdharmasAkSAtkArI yo vipratipannaH sa eva prasAdhyate / 7 mImAMsako vadati bho jaina / 8 bhadRSTam eteSAM pramANAnAM viSayo na / Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -18] sarvajJasiddhiH sarvapramAtRsaMbandhipratyakSAdinivAraNAt / kevalAgamagamyatvaM lapsyate puNyapApayoH // (tattvasaMgraha kA. 3142) iti svayamabhidhAnAt / atha AgamapramayA viSayIkRtatvena adRSTasya prameyatvopapatteriti cetra / AgamasyApi pratyakSapUrvakatvAt / tathA hi| vivAdapadAni vAkyAni svavAvya sAkSAtkAriNA prayuktAni anumAnAdyanapekSapramANavAkyatvAt, yadevaM tadevaM, yathA ahaM sukhItyAdi vAkyam, anumAnAdhanapekSapramANavAkyAni ca tAni tasmAt svavAcyasAkSAtkAriNA pryuktaaniiti| dharmAdharmapratipAdakavAkyAnAM dharmAdharmasAkSAtkAriNA pryukttvmnggiikrtvym| atha dhamAdharmapratipAdakavAkyAnAmapauruSeyatvAt kathaM puruSaprayuktatvamaGgIkriyata iti cenna / tadapauruSeyatvasyAgre vistareNa nirAkariSyamANatvAt / [19. sarvajJasAdhakAnumAne doSANAM niraasH|] sarvazo dharmo astIti sAdhyo dharmaH sunizcitAsaMbhavadyAdhakake pratyakSa Adi kA sambandha sambhava na hone se puNya aura pApa sirpha Agama se jAne jA sakate haiM ' ! puNya aura pApa Agama ke viSaya haiM - pratyakSa ke nahI yaha kahanA bhI yogya nhii| Agama bhI kisI ke pratyakSa jJAna para hI AdhArita hotA hai| jaisA ki anumAna prastuta karate hai -- Agama ke vAkya anumAnAdi pramANoM kI apekSA nahI rakhate ataH ve aise vyakti dvArA kahe gaye haiM jo una ke viSayoM ko sAkSAta jAnatA ho / udAharaNArtha - maiM sukhI haM Adi vAkya pratyakSa para AdhArita haiM isIliye una ke pramANa hone meM anumAnAdi kI apekSA nahI hotii| ataH dharma-adharma ke pratipAdaka pramANa vAkya bhI una viSayoM ko pratyakSa jAnanevAle puruSa dvArA prayukta hue haiM yaha mAnanA yogya hai| AgamavAkya apauruSeya nahI haiM yaha hama Age vistArase spaSTa kreNge| 19. sarvasAdhaka anumAna kI nirdoSatA / - sarvajJasAdhaka anumAna meM sarvajJa yaha dharmI hai| usakA astitva yaha sAdhya dharma hai aura 1 sarvapramAtRsaMbandhipratyakSAderadRSTaM puNyapApaM viSayo na bhavati / 2 vAkyagatArtham / 3 yAni anumAnAdyanapekSapramANavAkyAni tAni svavAcyasAkSAtkAriNA prayuktAni yathA ahaM sukhItyAdikaM vAkyam / Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizvatattvaprakAzaH [19pramANatvAt sukhAdivaditi ca / nanu dharmitvenAGgIkRtaH sarvajJaH pramANapratipannaH apramANapratipanno vA / prathamapakSe hetuprayogasya vaiyarthya syAt / sarvazAstitvasya prAgeva pramANapratipannatvAt / dvitIyapakSe dharmiNo'pramANapratipannatvAd AzrayAsiddho hetvAbhAsaH syAdityasau paryanuyuMkte / atrocyte| dharmI pramANapratipanno na bhavati apramANapratipanno vA na bhavati api tu vikalpapratipanna eveti mH| vikalpo nAma pramANApramANasAdhAraNajJAnamucyate / jalamarIcikAsAdhAraNapradeze jalajJAnavat / tasmAd dhAmaNo vikalpasiddhatvAd heto zrayAsiddhatvaM nApi hetuprayogasya vaiyarthya vipratipanaM prati tadastitvaprasAdhanAt / athavA anaznannanyo abhicAkazItIti tasya bhAsA sarvamidaM vibhAtItyAdyAgamAt pratipannaH sarvajJo dharmI kriyata iti nAzrayAsiddhatvam / tatprAmANye'pi vipratipAnaM prati sunizcitAsaMbhavabAdhakapramANatvAt tatprameyAstitvaM prasAdhyata usa meM bAdhaka pramANa nahIM ho sakate yaha usa kA hetu hai / isa para koI AkSepa karate haiM ki yahAM dharmI (sarvajJa) pramANa se jJAta hai yA nahI? yadi jJAta hai to usa ke viSaya meM hetu Adi nirarthaka hoMge (kyoM ki usa kA astitva jJAta hI hai)| yadi pramANa se dharmI (sarvajJa ) jJAta nahI hai to usa ke bAre meM anumAna Adi kaise ho sakate haiM ? vaha pramANa se anizcita hone se usa ke viSaya meM hetu AzrayAsiddha hogA / isa AkSepa kA uttara isa prakAra hai - yahAM dharmI ( sarvajJa ) pramANa se jJAta hai athavA ajJAta hai ye donoM bAteM ThIka nahI - vaha vikalpa se jJAta hai aisA kahanA caahiye| jaise mRgajala ke pradeza meM jala kA jJAna hone para bhI yaha jJAna pramANa hai athavA apramANa hai yaha nizcaya nahIM hotA-vikalpa hotA hai vaise hI sarvajJa ke viSaya meM vikalpa hone para anumAna Adi se usa kA astitva siddha kiyA jAtA hai| ataH yaha anumAna prayoga nirarthaka nahI hai| athavA ukta AkSepa kA dUsarA uttara yaha hai - Agama se (pUrvokta upaniSadvAkyoM Adi se ) sarvajJa kA jJAna hotA hai tadanantara anumAna kA prayoga karate haiM ataH yahAM dharmI ( sarva ) asiddha nahI hai| jo Agama ko pramANa 1 vdti| 2 cakAsa diiptau| 3 tasya sarvajJasya prameyarUpaM yadastitvaM tat / Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -19] sarvajJasiddhiH iti hetuprayogasyApi na vaiyarthyam / kiM ca dharmiNo vikalpasiddhatvAnaGgIkAre ' vedasyAdhyayanaM sarvaM gurvadhyayana pUrvakam |' ( mImAMsA zloka vArtika, pR. 949 ) iti sarvasya vedAdhyayanasya dharmIkaraNaM kathaM ghaTate' tasya pratyakSAdipramANAviSayatvena pramANapratipannatvAbhAvAt / 'atItAnAgatau kAlo vedakA ravivarjitau / ' ( tattvasaMgraha pR. 643 ) ityatrApi atItAnAgatakAlayordharbhIkaraNaM kathaM yujyate / tayorapi pratyakSAdipramANAviSayatvAt / udAttAdayaH sarvadhvanidharmA anityA ityatrApi dezakAlAntaritadhvanidharmANAmapi pakSIkaraNaM kathaM syAt / teSAmapi pramANAviSayatvAt tasmAd dharmiNo vikalpasiddhatvamaGgIkartavyam / nanu evaM cedAzrayAsiddhI' hetvAbhAso na syAditi cet mA bhUdasaura kA no hAniH / apasiddhAnta iti cenna / asmatsiddhAnte avidyamAnasattAko avidyamAnanizcaya iti asiddhasya dvaividhyanirUpaNAt / tarhi 41 nahI mAnate una ke liye anumAna se sarvajJa kA astitva siddha kiyA jAtA hai| - mImAMsakoM ne bhI apane hetuprayogoM meM vikalpa se siddha dharmI kA Azraya liyA hai / ' veda kA saba adhyayana guruparamparA se calatA hai isa kathana meM veda kA saba adhyayana pratyakSAdi pramANoM se jJAta nahI hai. vikalpa se hI jJAta hai / isI taraha ' atIta kAla meM aura bhaviSya kAla meM veda ke kartA nahI haiM' isa kathana meM atIta kAla aura bhaviSyakAla kA jJAna pramANa siddha nahI hai - vikalpase siddha hai / ' udAtta Adi saba dhvani ke dharma anitya haiM ' isa kathana meM bhI saba dhvani-dharmoM kA jJAna pramANa siddha nahI hai - vikalpasiddha hai / ataH sarvajJa yaha dharmI bhI vikalpasiddha mAnane meM doSa nahI hai 1 dharmI ke vikalpasiddha hone ke kAraNa hI jaina pramANazAstra meM asiddha hetvAbhAsa ke do hI prakAra mAne haiM- avidyamAna sattAka ( jisa meM hetu kA astitva hI na ho ) aura avidyamAna nizcaya ( jisa meM hetu kA 2 bho jaina / 3 AzrayA siddhaH / 1 ata eva vedAdhyayanaM sarvaM vikalpa siddham / 3 jainAnAm / Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 vizvatattvaprakAzaH [20ubhayavAdipratipannasya sadasavargasya pakSIkaraNAnnAzrayAsiddhatva mityAdikaM kathaM yUyamavAdiSTeti cet parAbhyupagamamAtreNeti jAgadyAmahe / nanu tathApi sarvazAstitve bAdhakapramANasadbhAvAt sunizcitAsaMbhavabAdhakapramANatvaM svarUpAsiddhamiti cenna / sarvazapratipAdakAgamasya prAmANyasamarthanAvasare prAgeva bAdhakapramANAsaMbhavasya sunizcitatvAt // [20. jagataH kaarytvnissedhH|] yadapyanUdyApAsthat - tanukaraNabhUbhuvanAdikaM buddhimaddhetukaM kAryatvAt paTavadityetadanumAnaM sarvazAvedakaM bhaviSyatIti cenna, hetorbhAgAsiddhatvAt, kathamiti cet bhavadabhimatakAryatvasya parvatAdiSvapravartanAditi / tttthaivaasmaabhirpynggiikriyte| abhUtvAbhAvitvalakSaNasya yaumAbhimatakAryatvasya bhUbhuvanabhUdharAdiSvabhAvAt / atra yogaH pratyavAtiSThipat / bhUbhuvanabhUdharAdikaM kAryam anaNutve satyasarvagatatvAt paTavaditi , tadapyanizcaya na ho ) / AzrayAsiddha- jisa meM dharmIkA astitva siddha na hoAdi kA nirUpaNa hama ne nahI kiyA hai| yadi pahale AzrayAsiddha Adi kA ullekha kiyA hai ( pUrva pariccheda 15) to vaha dUsare pakSa ko uttara dene mAtra ke liye samajhanA cAhiye / sarvajJa ke viSaya meM bAdhaka pramANa sambhava nahI haiM yaha pahale vistAra se batalAyA hI hai| 20. jagatake kAryatvakA niSedha-koI sarvajJa Izvara jagata kA kartA nahI hai yaha cArvAkoM kA mata jaina dArzanikoM ko bhI mAnya hai| zarIra, indriya, bhUmi, bhuvana Adi kArya haiM ataH una kA koI buddhimAna kartA honA cAhiye yaha anumAna yogya nahI / nyAyadarzana ke hI anusAra kArya vaha hotA hai jo pahale vidyamAna na ho aura bAda meM utpanna huA ho / yaha bAta parvatoM Adi meM nahI pAI jAtI ataH unheM kArya kahanA yogya nahI aura isIliye una ke kartA kI bhI kalpanA vyartha hai| jo aNu se bhinna haiM aura asarvagata haiM ( sarvavyApI nahI haiM ) ve kArya hote 1 anekatvAdityasya heto AzrayAsiddhatvam / 2 tirapakAramakArSIccArvAkaH / 3 cArvAkaH naiyAyika prati kathayati iti cenna heto gaasiddhtvaadityaadi| 4 jainaiH / 5 yogH| asarvagatatvAdiyukte aNuSu ativyAptiH / aNuH asarvagato'sti paraMtu aNuH kArya na ataH anaNutve satIti / Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -20] IzvaranirAsaH 43 cAru / tatra Atmano'naNutve satyasarvagatatve'pi kAryatvAbhAvena sena heto. ranekAntatvAt / kuta etaditi cet AtmA'sarvagataH dikkAlAkAzAnyadravyatvAt azrAvaNa'vizeSaguNAdhikaraNatvAt paramANuvat jJAnAsamavAyyAzrayatvAt manovat dravyatvasyA vAntarasAmAnyavattvAt paTavadityanu. mAnAt / atha bhUbhuvanabhUdharAdikaM kAryam anaNutve sati rUpAdimatvAt paTavaditi cenna / sakalakAryadravyANAmutpattiprathamasamaye rUpAdimattvAbhAvena hetoH svarUpAsiddhatvAt / atha bhUbhuvanabhUdharAdikaM kAryam anaNutve sati mUrtatvAt paTavaditi cenn| hetorvicArAsahatvAt / kthm| mUrtatvaM nAma asarvagatadravyatvaM rUpAdimattvaM vaa| prathamapakSe AtmanA anekaantH| dvitIyapakSe svarUpAsiddhatvamiti / atha bhUbhuvanabhUdharAdikaM kArya haiM ataH bhUmi Adi kArya haiM yaha kahanA ucita nahIM / AtmA aNu se bhinna hai aura sarvagata nahIM hai kintu kArya nahIM hai| isa para AkSepa karate haiM ki nyAyadarzana meM to AtmA ko sarvagata mAnA hai| uttara yaha hai ki AtmA sarvagata nahIM hai kyoM ki vaha dizA, kAla aura AkAza se bhinna dravya hai, vizeSa guNoM kA AdhAra hai, jJAna kA asamavAyI Azraya hai aura dravyatva se bhinna sAmAnya (jIvatva)se yukta hai| ( ina saba yuktiyoMkA Age vistAra se varNana kiyA hai|) bhUmi Adi rUpAdi gaNoM se yukta haiM ataH kArya haiM yaha kahanA bhI ucita nahIM kyoM ki nyAyadarzana ke hI anusAra pratyeka kArya dravya utpatti ke prathama kSaNa meM rUpa Adi se rahita hotA hai| ataH jo rUpAdiyukta hai vaha kArya hai yaha niyama yogya nhiiN| isI prakAra jo mUrta haiM vaha kArya 1 AtmA asarvagataH ashraavnnetyaadi| 2 zrAvaNaH zabdaH sa eva vizeSaguNaH tasyAdhikaraNam AkAzaM tatsarvagatam ata uktam azrAvaNavizeSetyAdi / 3 jJAnAsamavAyi AtmanaH saMyogaH tasyAzrayatvam Atmani mana si ca vidyte| 4 dravyatvaM nAmAvAntarasAmAnyamAkAzAdiSvapi sarvagateSvastIti vyabhicArazaGkA na kartavyA, anumAnaprayokturanyathAbhiprAyAt , evamityabhiprAyaH -tasya dravyatve avAntarasAmAnyaM dravyatvAvAntarasAmAnyam iti tacca pakSe AtmatvaM dRSTAnte paTatvam evaMvidhaM dravyatvAvAntarasAmAnyam AkAzAdiSu nAsti teSAmekaikavyaktitayA AkAzatvAderabhAvAt tato vybhicaaraabhaavH| 5AtmA sarvagataH ityaadeH| 6 yaugH| 7 AtmA asarvagataH dravyaM vartate paraMtu kArya n| 8 sakalakAryadravyANAmutpannaprathamasamaye rUpAdimattvAbhAvena hetoH svarUpAsiddhatvam / 9 yaugH| Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 vizvatattvaprakAzaH [20 sAvayavatvAt ghaTAdivaditi bhUbhuvanabhUdharAdInAM kAryatvasiddhiriti cenna / tatra sAvayavatvaM nAma avayavairArabdhatvam avayaveSu vRttimatvaM vA syAt / prathamapakSe asiddho hetuH| kutH| avayavairArabdhatvameva kAryatvamiti hetoH sAdhyasamatvAt / dvitIyapakSe avayavasAmAnyena' vybhicaarH| katham / avayavasAmAnyasya avayaveSu vRttimatve'pi kaarytvaabhaavaat| atha sAmAnyavattve satyavayaveSu vRttimattvAditi cenna / tathApi hetorAdyadradvayaNukAvayavagatarUpAdibhirvyabhicArAt / tadanyatve satIti vizeSyata iti cet tarhi na ko'pi heturvyabhicArI syAt / sarvatra tadanyatve satIti vaktuM zakyatvAt / mA bhUd vyabhicArI hetuH kA no hAniriti cenna / apasiddhAntApAtAt / kutaH svayamasiddhaviruddhAnakAntikAdya bhidhAnAt / haiM yaha niyaya bhI yogya nahIM kyoM ki utpatti ke prathama kSaNa meM sabhI kArya dravya amUrta hote haiM yaha nyAyadarzana kA hI mata hai| bhUmi Adi sAvayava haiM ataH kArya haiM yaha kathana bhI yogya nhiiN| sAvayava kA artha avayavoM se Arambha honA athavA avayavoM meM vidyamAna honA aisA do prakAra se ho sakatA hai / avayavoM se Arambha honA aura kArya honA eka hI bAta hai ataH ekako dUsare kA hetu batalAnA yogya nahIM / dUsarA pakSa-avayavoM meM vidyamAna honA bhI sambhava nahIM kyoMki avayavasAmAnyaavayavatva-avayavoM meM vidyamAna to hotA hai kinta kArya nahIM hotA / isa eka bAta ko apavAda mAneM to bhI mUla heta nirdoSa nahIM hotA-Adya vyaNuka Adi ke avayavoM meM rUpAdi vidyamAna hote haiM kinta ve kArya nahIM hote-nitya hote haiM aisA nyAyadarzana kA hI mata hai| ataH avayavoM meM vidyamAna hotA aura kArya honA ina do bAtoM meM avazya sambandha nahIM hai yaha spaSTa huaa| __ 1 avayaveSu avayavasAmAnyasya vRttirasti tasyAH kaarytvaabhaavH| 2 avayavatvasya, avayavatvaM sAmAnyaM ghaTe ghaTatvaM paTe paTatvaM vartata eva / 3 bhUbhuvanabhUdharAdikaM kAryaM sAmAnyabattve satyavayaveSu vRttimttvaat| 4 nityAnAM tu rUpAdayo nityA eva iti naiyAyikenoktatvAt / 5 naiyAyikAdInAM / 6 prakaraNasamakAlAtyayApadiSTAdi / Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 45 -20] IzvaranirAsaH atha bhUbhuvanabhUdharAdikaM kArya sAmAnyavarave' sati asmadAdiHbAhyendriyagrAhyatvAt paTavaditi cenn| asyApi bhAgAsiddhatvAt / kutaH pakSIkRteSu bhUlokAdizivalokAnteSu atalAdipAtAleSu lokAloka parvatAdiSu ca hetorprvRtteH| atha bhUbhuvanabhUdharAdikaM kAryam avayavitvAt paTAdivaditi cenna / tasyApyasiddhatvAt / kathamiti cet , avayavitvaM nAmAvayaveSu samavetatvamavayavAH samavAyikAraNAni samavAyikAraNeSu samavetatvaM kAryatvameva / tatazca sAdhyAviziSTatvena svarUprAsiddho heturiti bhUbhuvanabhUdharAdInAM kAryatvaM na sAdhayatIti kAryatvAditi hetorbhAgAsiddhatvaM samarthitameva syAt / etena kSityAdikaM puruSakRtam utpattimattvAt janyatvAt kAraNavyApArAnuvidhAyitvAt pUrvAnavatvAt uttarAntavatvAt ubhayAntavatvAt kAdAcitkatvAt ityAdayo hetabo nirstaaH| teSAmapi bhUbhuvanabhUdharAdipvabhAvena bhaagaasiddhtvaavishessaat| atha bhami Adi kArya haiM kyoM ki ve sAmAnya se bhinna haiM tathA hamAre bAhya indriyoM se jAne jAte haiM yaha kathana bhI yogya nahIM / bhUmi se zivaloka taka ( svargabhUmiyAM ) tathA atala Adi pAtAla evaM cakravAla parvata Adi hamAre bAhya indriyoM se jJAta nahIM hote ataH ukta kathana doSayukta hai| bhami Adi avayavI haiM ataH kArya haiM yaha kathana bhI yukta nahIM kyoM ki avayavI honA aura kArya honA ekahI bAta hai-avayava samavAyI kAraNa hote haiM tathA avayavI unakA kArya hotA hai-ataH ekako dUsare kA hetu batalAnA nirarthaka hai| ___ isI prakAra pRthvI Adi utpattiyukta haiM, janya haiM ( kisI ke dvArA utpanna hote haiM ), kAraNa ke anusAra kriyAeM karate haiM, Arambhayukta haiM, antayukta haiM, Arambha aura anta se yukta haiM, anitya haiM Adi hetu bhI jagata ko puruSakRta siddha nahIM karate kyoM ki pRthvI Adi meM ina saba bAtoM kA astitva siddha nahIM hai| kArya vaha hai jo apane kAraNa se 1 sAmAnyavattve sati iti sAmAnyavyatirikte sati / 2 sAmAnyam asmadAdibAyedriyagrAhyaM vartate tathApi kArya na ata uktaM sAmAnyavyatirikte stiiti| 3 lokAlokazcakravAlaH itymrH| 4 avizeSeNa / 5 kAraNaM vinA kSityAdikaM na jAyate ataH kAraNavyApArAnuvidhAyitvAt / 6 pRthivyAH pUrvAntavattvaM vartate uttarAntavattvamasti / 7 hetUnAm / Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 vizvatattvaprakAzaH [20svakAraNasamavetasya sattAsamavAyalakSaNamasmadabhimataM kAryatvamiti cenna / tasyApi sakalapradhvaMseSvabhAvena bhAgAsiddhatvAt / atha vItasya bhAvasya pakSIkaraNAnnAyaM doSa iti cet tarhi sakalakAryavinAzo buddhimaddhetuko na syAt / mA bhUt kA no hAniriti cet tapasiddhAntaprasaGga eva syAt / kutaH iti cet mahezvaraH svasaMjihIrSayA sakalakArya vinAzayatIti svasya siddhAntatvAt / sattAsamavAyasya vicAryamANe asaMbhavAt svarUpAsiddhatvaM ca hetoH syAt / tathA hi / sa hi bhavan sattAsamavAyaH svarUpeNa sadrUpasya bhavet asadapasya vA / prathamapakSaH kakSIkriyate cet tadA vItaH sattAsamavAyarahitaH svarUpeNa sadpatvAt sAmAnyavaditi sattAsamavAyasyAbhAva evaM syAt / atha dvitIyapekSo'GgIkriyate tathApi vItaH sattAsamavAyarahitaH samaveta ho tathA sattA ke samavAya se yukta ho-yaha lakSaNa bhI pRthvI Adi ke kArya honemeM sAdhaka nahIM hai / sabhI vinAza kArya to hote haiM kintu kAraNa se samaveta yA sattA samavAya se yukta nahIM hote| ataH kArya honA aura kAraNasamaveta honA avinAbhAvI nahIM haiN| vinAza abhAvarUpa hai aura hama sirpha bhAvarUpa jagatako kArya mAnate haiM yaha kahanA bhI ThIka nahIM kyoM ki mahezvara apanI saMhArecchA se saba kAryoM kA nAza karate haiM yaha nyAyadarzanakAhI mata hai| isa liye jagata kArya hai yaha siddha nahIM ho sktaa| Upara kArya ke lakSaNa meM sattA kA samavAya honA Avazyaka kahA vaha bhI yogya nahIM hai| sattA ke samavAya kI kalpanA nirarthaka hai| jisa vastu ke sAtha sattA kA samavAya hotA hai vaha yadi svayaM sat hai to use sattAsamavAya kI jarUrata nahIM-sAmAnya Adi sattAsamavAya ke vinA hI svayaM sat hote haiM usI prakAra yaha vastu svayaM sat hogii| yadi yaha vastu svayaM asat hai to use sattAsamavAya sat kaise banA skegaa| vaha khara ke 1 sattAsamavAyalakSaNasya kAryatvasya / 2 kaarybhuutessu| 3 yogo vadati asmAbhistu sakalapradhvaMsAH abhAvarUpAH pakSI kriyante na kiMtu vItasya bhAvasya pakSIkaraNAnnAyaM dossH| 4 naiyAyikAdInAm / 5 padArthasya / 6 athavA svarUpeNa asadrUpasya padArthasya sattAsamavAyaH bhavet / 7 vivAdApanaH pdaarthH| 8 sAmAnyaM sattAsamavAyarahitaM svarUpeNa sadUpatvAt / 9 vivAdApannaH pdaarthH| Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 20 ] IzvaranirAsa: svarUpeNAsadrUpatvAt kharaviSANavaditi sattAsamavAyasyAsaMbhavAcca svarUpAsiddhatyaM hetoH siddham / atha sadrUpasya na bhavatyasadrUpasyApi na bhavati kiMtu sadasadvilakSaNasyaiva' sattAsamavAya iti cenna / sadasadvilakSaNasthAnirvAcyasyotpatyaGgIkAre yaugAnAM tvapasiddhAntAt / mAyAvAdi matapravezaprasaMgAcca / atha sadasadrUpasya sattAsamavAya iti cenna / ekasya svarUpeNa sadasadrUpatvavirodhAt / sa tarhi jainAnAM sadasadanekAntaH kathaM bhaviSyatIti cet / svarUpeNa sacaM pararUpeNAsatvaM svAvaSTabdhakSetre savamanyatrAsavaM svavartamAnakAle sacvamanyadA asattvamiti viSaya dezakAla - bhedena virodhasya parihRtatvAditi brUmaH / athAsmAkamapi svarUpeNa sataH pararUpeNAsataH sattAsamavAyo bhaviSyatIti cenna / svarUpeNa sataH sattAsamavAyeM' sAmAnyAdInAM sattAsamavAyaH syAdityatiprasajyate / tasmAt sattAsamavAyasyAsaMbhavAt svarUpAsiddhatvaM hetoH samarthitameva / 47 sIMga ke samAna zanyarUpa hogI / yaha vastu sat aura asat donoM se bhinna anirvAcya hai yaha kahanA bhI nyAyadarzana meM sambhava nahIM - yaha to mAyAvAdiyoM kA mata hai| yaha vastu sat aura asat donoM hai yaha kahanA bhI ThIka nahIM kyoM ki ekahI vastu svarUpa se sat aura asat donoM nahIM ho sakatI / phira jaina mata meM vastu ko kathaMcit sat tathA kathaMcit asat kaise mAnA hai yaha AkSepa hotA hai - uttara yaha hai ki hama vastu ko svarUpa se sat aura pararUpa se asat, apane kAla tathA kSetra meM sat, dUsare kAla tathA kSetra meM asat mAnate haiM - ekahI svarUpa se sat tathA asat donoM nahIM mAnate | nyAyadarzana meM vastu ko svarUpa se sat mAnA jAya to sattAsamavAya kI jarUrata nahIM rahatI - sAmAnya Adi sattAsamavAya ke binAhI sat haiM yaha uparyukta AkSepa dUra nahIM kiyA jA 1 sakatA / 1 padArthasya / 2 brahmAdvaitavAdi / 3 ekasmin padArthe sadasadrUpaM virudhyate 4 padArthaH svarUpamityarthaH / 5 aGgIkriyamANe / 6 sAmAnyaM svarUpeNa sat vartate paraMtu tasya nAsti sattAsamavAyaH / ityarthaH / Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . vizvatattvaprakAzaH [ 21 atha kRtabuddhayutpAdakatvamasmadabhimataM kAryatvamiti cet taddhi kRtasaMketasya bhavet akRtasaMketasya vA / AdyapakSe gaganAdinA hetorvyabhicAraH 2 syAt / tatrApi khananotsecanAt kRtamiti gRhItasaMketasya kRtabuddhayu. tpAdakatva sadbhAve buddhimaddhetukatvAbhAvAt / dvitIyapakSe asiddho hetuH / akRtasaMketasya mImAMsakAderbhUbhuvanabhUdharAdiSu kRtabuddhadyutpAdakatvAbhAvAt / bhAve vA avipratipattireva syAt, na caivaM, vipratipattidarzanAt / tasmAttadbhAvo nizcIyata iti asiddho hetuH / 48 [21. IzvarasAdhakAnumAnAnAM nirAsaH / ] 6 atha tanukaraNabhuvanAdikaM sakartRkam acetanopAdAnatvAt paTAdivaditi bhUbhuvanAdInAM puruSakRtatvasiddhiriti cenna / AtmopAdAneSu buddhisukhaduHkhecchAdveSaprayatne dharmAdharmAdiSu anupAdAneSu ca sakalapradhvaMseSu yaha kRta hai ' aisI buddhi utpanna honA hI kArya kA lakSaNa hai yaha kathana bhI ThIka nahIM / yaha kRta hai aisI buddhi viziSTa saMketa para avalambita hotI hai / AkAza khodA gayA, sIMcA gayA Adi kalpanAoM kA bhI saMketa hotA hai kintu mAtra utane se AkAza ko kArya nahIM mAnA jAtA / pRthvI Adi kRta haiM yaha bhI eka saMketa hai - aura mImAMsaka Adi ko yaha saMketa jJAta nahIM hai - ve pRthvI Adi ko kRta nahIM samajhate / isa liye 'kRta hai aisI buddhi utpanna karanA ' yaha lakSaNa bhI pRthvI Adi meM ghaTita nahIM hotA / yadi saba loga pRthvI Adiko kRta samajhate to vivAda kA kAraNa hI na rahatA / - 21. Izvara sAdhaka anumAna kA nirAsa - pRthvI Adi kA upAdAna acetana hai ataH ve puruSakRta haiM yaha anumAna bhI yogya nahIM / jo kArya haiM ve acetana upAdAna se hI hote haiM aisA niyama nahIM kyoM ki buddhi, sukha, du:kha Adi kA upAdAna AtmA cetana hai / isI prakAra sabhI vinAza upAdAnarahita kArya hote haiM sacetana yA acetana upAdAna 1 kSityAdikaM sakartRkaM kRtabuddhayutpAdakatvAt / 2 gaganAdikaM puruSakRtaM kRtabuddhayuspAdakatvAt iti vyabhicAraH atha gaganaM kRtaM nAsti / 3 AtmA caitanyarUpa upAdAnakAraNaM yeSAM te tathoktAH teSu / 4 na upAdAnakAraNaM yeSAM sakalapradhvaMsAnAM te tathoktAH teSu / Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -21] IzvaranirAsaH 49 acetanopAdAnatvAbhAvena bhAgAsiddhatvAt / atha AtmanaH acetanatvAt buddhyAdInAmacetanopAdAnatvamastIti cenna / AtmA cetanA, zAtRtvAt bhoktRtvAcca vyatireke paTAdivaditi' aatmnshcetntvsiddheH| cetayati saMvedayatIti cetana AtmA iti vyutpttshc| tasmAt budadhyAdiSu acetanopAdAnatvAbhAvAd bhAgAsiddhatvaM hetornishciiyte| atha buddhyAdipradhvaMsavyatiriktAnAM pakSIkaraNAnnAyaM doSa iti cenna / buddhisukhaduHkhecchAdveSaprayatnadharmAdharmAdInAM sklkaaryprdhvNssyaapiishvrkrtRktvaabhaavprsNgaat| atha tanukaraNabhuvanAdikaM, prayatnajaM saMnivezaviziSTatvAt racanAvizeSaviziSTatvAt paTAdivaditi cet / tatra saMnivezaviziSTatvaM nAma parimANavizeSaviziSTatvam avayavitvaM vA / AdyapakSe paramANvAvAzAdinA vybhicaarH| teSAM parimANavizeSaviziSTatve'pi prayatnajatvAbhAvAt / se nahIM hote / ataH acetana upAdAna honA aura kArya honA inameM niyata sambandha nahIM hai| buddhi, sukha, duHkha Adi kA upAdAna AtmA acetana hai yaha kahanA bhI ThIka nahIM / AtmA jJAtA aura bhoktA hai ataH vaha acetana nahIM ho sktaa| vastra Adi jJAtA aura bhoktA nahIM hote vehI acetana ho sakate haiN| AtmA ko cetana isIliye kahA jAtA hai ki vaha jAnatA hai - saMvedana karatA hai| jina kA upAdAna acetana hai ve puruSakRta haiM aisA mAneM to buddhi, sukha, duHkha Adi ko tathA sabhI vinAzoM ko puruSakRta nahIM mAna skeNge| pRthvI Adi viziSTa AkAra ke haiM tathA unakI racanA viziSTa hai ataH ve prayatna se nirmita haiM yaha anumAna bhI yogya nhiiN| paramANu aura AkAza meM bhI viziSTa AkAra hotA hai kintu nyAyadarzana meM unheM prayatna se nirmita nahIM mAnA hai| viziSTa AkAra kA tAtparya madhyama AkAra mAneM to bhI yaha anumAna nidora nahIM hotaa| guNa, karma tathA 1 ata evaM vaktuM zakyate yat acetanogadAnakAraNakaM tat :sakartRkaM cetanogadAnakAraNakamapi saka km| 2 yazcatano na bhavati sa jJAtA na bhavati yathA pttH| 3 paramAguSu atIvAllArimANamasti AkAze mahat parimANamasti / vi.ta.4 wwwna Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizvatattvaprakAzaH [ 22 atha madhyaparimANayogitvaM saMnivezaviziSTatvamiti cet tathApi guNakarmapradhvaMseSu hetorabhAvAd bhAgAsiddhatvam / atha dvitIyapakSaH kakSIkriyate parIkSAdakSairvicakSaNairiti cet tarhi guNakarmapradhvaMseSvavayavitvAditi hetorapravRtterbhAgAsiddhatvameva syAt / 50 " nanu sarva kArya sarvavitkartRpUrvakaM kAdAcitkatvAt yat sarvavitkartRtva pUrvakaM na bhavati tat kAdAcitkaM na bhavati yathA vyoma, kAdAcitkaM vedaM, ' tasmAt sarvavit kartRpUrvakamiti bhUbhuvanAdikAnAM sarvajJakRtatvasiddhiriti cenna / atrApi kAdAcitkatvAditi hetorbhUbhuvanAdiSvabhAvena bhAgAsiddhatvAvizeSAt / kAlAtyayApadiSTatvaM ca hetoH syAt / kathamiti cet buddhyAdyaGkurAdipaTAdikAryeSu sarvavitkarturabhAvasya pratyakSeNaiva nizcitatvAt / [ 22. jagatkartuH zarIravicAraH / ] atha sarvavitkarturazarIratvena asmadAdipratyakSagrahaNAyogyatvAt kathaM tadabhAvaH pratyakSeNa nizcIyata iti cenna / zarIrarahitasya kartRtvAyogyatvAt / vinAza ye kArya to hote haiM kintu viziSTa AkAra ke madhyama AkAra ke nahIM hote ( AkArarahita hote haiM ) / ataH kArya honA aura viziSTa AkAra ke honA ina meM niyata sambandha nahIM hai| viziSTa racanA kA tAtparya avayavayukta honA hai yaha uttara bhI sambhava nahIM kyoM ki guNa, karma, vinAza ye kArya hote haiM kintu avayavayukta nahIM hote / ataH sarat honA aura kArya honA inameM bhI niyata sambandha nahIM hai / pRthvI Adi anitya haiM ataH Izvaranirmita haiM yaha anumAna bhI sadoSa hai / eka to pRthvI Adi anitya hI nahIM haiM / dUsare, buddhi Adi tathA vastra Adi anitya kArya Izvara nirmita nahIM haiM yaha bhI pratyakSasiddha hai - buddhi kA upAdAna AtmA hai tathA vastra tantuoM se banatA hai / ataH anitya honA aura Izvara nirmita honA ina meM niyata sambandha nahIM hai / 22. jagatkartA zarIrakA vicAra -- sarvajJa Izvara azarIra hai ataH vaha pratyakSa se sAmAnya manuSyoM ko jJAta nahI hotA kintu pratyakSa se Izvara kA abhAva bhI siddha nahI hotA yaha kahanA ThIka nahI / Izvara 1: guNAdayaH amUrtAH ataH teSAm avayavitvaM nAsti / 2 kAryam / 3 anumAne / Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 51 -22] IzvaranirAsaH kutH| vivAdAdhyAsitaH kartA na bhavati zarIrarahitatvAt muktAtmavaditi pryogsdbhaavaat| atha mahezvarasya zarIrarahitatve'pi jJAnacikIrSAprayatnavatvena' kartRtvaM, muktAtmanAM tadabhAvAdakartRtvamiti cenn| zarIrarahitatve jnyaancikiirssaaprytnvtvsyaapynupptteH| tathA hi / vivAdApannaH puruSaH jJAnecchAprayatnarahitaH zarIrarahitatvAt muktaatmvditi| atha mahezvarasya nityamuktatvAt nityajJAnecchAprayatnavattvopapatteH kartRtvamupapadyata iti cenna / teSAM nityatvAyogAt / vItA zAnacikIrSAprayatnAH na nityAH AtmavizeSaguNatvAt duHkhAdivat , anaNuvizeSaguNatvAt paTarUpAdivat , vibhuvizeSaguNatvAt zabdavat / vItaH puruSaH na nityajJAnecchAprayatnavAn muktatvAditaramuktavat , yogitvAditarayogivat , puruSatvAt saMpratipannayadi azarIra hai to vaha kartA nahIM ho sktaa| jaise mukta jIva zarIra-rahita hote haiM aura kartA nahI hote vaise hI Izvara bhI zarIrarahita ho to kartA nahI hogaa| Izvara meM jJAna, jagat ke nirmANa kI icchA tathA prayatna ye vizeSa haiM jo mukta jIvoM meM nahI hote-ataH vaha kartA hai yaha samAdhAna bhI yogya nhii| jJAna, icchA tathA prayatna ye saba zarIrarahita puruSa meM sambhava nahI haiM-isIliye ki mukta jIva zarIrarahita hote haiM, una meM jJAna, icchA aura prayatna kA abhAva hotA hai / Izvara nitya mukta hai ataH usa meM nitya jJAna, icchA, prayatna hote haiM yaha kathana bhI yogya nhii| jJAna, icchA, prayatna ye AtmA ke vizeSa guNa haiM ataH nitya nahIM ho sakate / AkAza kA guNa zabda jaise anitya hai athavA vastra ke rUpAdi guNa jaise anitya haiM usI prakAra AtmA ke jJAna Adi guNa bhI anitya haiN| dUsare, Izvara yadi mukta hai to anya mukta jIvoM ke samAna use bhI jJAna, icchA aura prayatna . 1 Izvarasya nityaM jJAnaM nityacikIrSA nityaprayatno'sti iti naiyAyiko vadati / 2 mahezvarasya / 3 aNuvyatirikte sati paTarUpaM na nityaM vizeSaguNatvAt aNurUpaM yadasti tanityamasti ata uktam anaNutveti / 4 zabdaH na nityaH AkAzavizeSaguNatvAt tathA jJAnecchAdayaH na nityAH AtmavizeSaguNatvAt / Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 . vizvatattvaprakAzaH [22 purussvditi| tasmAdasau' kartA na bhavati zAnecchAprayatnarahitatvAt muktAtmavat / zAnecchAprayatnarahito'sau zarIrarahitatvAt tadvaditi tasya krtRtvaabhaavH| ___atha sazarIra eva IzvaraH sakalakArya karotIti cet tat zarIra sarvagatamasarvagataM vA sakaladezeSu kArya kuryAt / na tAvat sarvagataM tenaiva skllokvyaapternypdaarthprcaarsyaavkaashaasNbhvaat| atha AlokAdipat tasyApratibandhakatvAt tatraiva sakalapadArthapracAro bhaviSyatIti cenna / zarIrANAM paJcabhUtAtmakatvena ApyataijasavAyavIyAnAmapi pArthivAdi. paramANvavaSTammena hyanekAkAratve satyeva zarIratvAt / tAdRzasya zarIrasya mUrtadravyapracArapratibandhitvAt / tanmate. anyAdRzasya zarIrasyAbhAvAca / evaM ca buddhyAdyaGkurAdikAryeSu tAdRkzarIravyApArAbhAvasya pratyakSeNaiva nizcitatvAt kAlAtyayApadiSTatvaM hetoH samarthitaM bhavati / se rahita mAnanA hI ucita hai / isI lie use kartA bhI nahI mAnA jA sktaa| Izvara zarIrasahita hai aura saba kArya karatA hai yaha kathana bhI ThIka nahI / Izvara kA zarIra sarvavyApI hogA yA avyApaka hogA / yadi usako sarvavyApI mAneM to usI ke dvArA samasta pradeza vyApta hone para anya padArthoM ke lie sthAna nahI rahegA / jaise prakAza sarvatra vyApta hone para bhI anya padArthoM ko pratibandha nahI karatA usI taraha Izvara kA zarIra bhI apratibandhaka hai-yaha samAdhAna bhI ucita nahIM / nyAyadarzana meM zarIroM ko paMcabhatAtmaka mAnA hai / ataH pratyeka zarIra meM ay, teja aura vAyu ke sAtha pRthvI ke paramANu bhI hote haiN| isa liye una ke mana meM koI zarIra apratibandhaka nahI ho sktaa| tathA buddhi, aMkura, vastra Adi ke nirmANa meM Izvara kA aisA koI paMcabhUtAtmaka zarIra kAraNa nahI hai yaha pratyakSa se hI nizcita hai| ataH Izvara kA jagatkartA honA siddha nahI hotA / 1 IzaH / 2 IzaH / 3 sarvagatazarIreNa / 4 yathA AlokaH keSAmapi padArthAnA pratibandhako nAsti tathA IzazarIrasya / 5 naiyAyikamate / 6 sarvagatazarIra / Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -22] IzvaranirAsaH atha asarvagataM taccharIramaGgIkriyate tannityamanityaM vA / na tAvannityaM zarIratvAt , avayavitvAt , madhyamaparimANavattvAt , saMpratipannazarIravat / atha anityaM tat kena kriyate / tenaiva mahezvareNeti cet azarIreNa sazarIreNa vA / na tAvadAdyaH pakSaH zarIrAvaSTambharahitasya kAryakartRtvAyogAt / atha asmadAdeH svazarIrakriyAyAM zarIrAntaramantareNApi kartRtvaM dRzyata iti cenna / tatrApi zarIrAvaSTabdhasyaiva kartRtvAt , vAmapAdacAro dakSiNapAdAvaSTambhana dakSiNapAdapracAro vAmapAdAvaSTammena ubhayapracAraH kaTyAdyavaSTammena kriyate iti zarIrAvaSTabdhasyaiva krtRtvaat| tathA vItaH pumAn sazarIra eva kartRtvAt saMpratipannakartRvat / azarIrasya ca kartRtvaM nopapanIpadyata iti prAgeva vistareNa pratyapIpadAme tytroprmyte| atha sazarIreNa kriyate cet tarhi tadapi zarIraM pUrvazarIrasahitena tadapi tataH pUrvazarIrasahitenetIzvarasyAnAdyanantazarIrasaMtatiH syaat| Izvara kA zarIra avyApaka hai yaha mAnakara bhI usake kartRtva kara samarthana nahIM ho sakatA / vaha zarIra nitya nahI ho sakatA kyoM ki zarIra anitya hote haiM - avayavayukta tathA madhyamaparimANa ke hote haiN| yadi Izvara kA zarIra anitya hai to prazna hotA hai ki usa zarIra kA nirmANa kisane kiyA ? usI Izvara ne apanA zarIra nirmANa kiyA yaha mAnanA ThIka nhii| kyoM ki zarIra nirmANa ke pahale Izvara zarIrahita thA tathA zarIrarahita avasthA meM kArya karanA sambhava nhiiN| hama apane zarIra kI kriyAeM apane Apa-dUsare zarIra kI sahAyatA ke binA karate haiM usI taraha Izvara apane zarIra kA nirmANa karatA hogA yaha samAdhAna bhI ucita nhiiN| hamAre zarIra kI kriyAeM bhI zarIra se svatantra nahI hotI - dAhinA paira uThAte haiM to bAeM pairakA use AdhAra hotA hai tathA bAyAM paira uThAte haiM to dAhine paira kA AdhAra hotA hai| zarIrarahita avasthA meM koI kArya nahI hotaa| . Izvara ne apane zarIra kA nirmANa sazarIra sthiti meM kiyA yaha kaheM to anavasthA hogI-isa zarIra ke nirmANa ke pahale jo zarIra thA usa ke nirmANa ke liye pUrvavartI zarIra kI jarUrata hogI-usa pUrvavartI zarIra 1 puruSasya / 2 pratipAdayAmaH sma / Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizvatattvaprakAzaH [ 22 tathA ca sarvajJatvaM sarvakartRtvaM muktatvaM ca nopapanIpadyate tasya / tathA hi / vItaH puruSaH sarvajJo na bhavati saMsAritvAt prasiddhasaMsAvit / athezvarasya saMsAritvamasiddhamiti cenna / vivAdAdhyAsitaH saMsArI pUrvazarIraM vihAyottarazarIragrAhitvAt prasiddhasaMsArivat / vItaH puruSaH jagatkartA na bhavati saMsAritvAt pUrvottarazarIratyAgasvIkAravattvAcca saMmata saMsAvit / ata eva muktatvamapi nopapanIpadyate tasya / evaM cAsau vandyo na bhavati sadA saMsAritvAt abhavyavat / atha vizvakAryakartRtvena asmadRSTAdInAM kartRtvAd vandyo'sAviti cenna / vIto na vandyaH vizvakAryanimittakAraNatvAt kAlavaditi bAdhaka sadbhAvAt / kiM ca / taccharIrasya prAdezikatve sakaladezeSUtpadyamAna kAryANi tatra tatra gatvA karoti ekatra sthitvA vA / na tAvadAdyaH pakSaH bhinnadeza 54 ke nirmANa ke liye usa se bhI pUrvavartI zarIra kI jarUrata hogI - isa prakAra zarIroM kI paramparA kA kahIM anta nahI hogA / ataH sazarIra avasthA meM bhI Izvara kA jagat-nirmAtA honA yogya siddha nahI hotA / dUsarI bAta yaha hai ki nyAvadarzana meM mAnya Izvara saMsArI hai ataH vaha sarvajJa, jagatkartA yA mukta nahI ho sakatA / saMsArI vaha hotA hai jo eka zarIra chor3akara dUsarA zarIra dhAraNa karatA hai| Izvara bhI eka zarIra chor3akara dUsarA dhAraNa karatA hai ataH vaha saMsArI hai, tathA saMsArI jIva sarvajJa, sarvakartA yA mukta nahI hote / ataH Izvara kA bhI sarvajJa, sarvakartA yA mukta honA yukta nahIM hai / isIlie aisA Izvara vandanIya bhI nahI hai | hamAre adRSTa ( puNya - pAna ) kA kartA hone se Izvara vandanIya hai yaha kathana bhI yukta nahI / vizva ke sabhI kAryoM meM kAla bhI nimittakAraNa hotA hai kintu utane se kAla vandanIya nahI hotA / usI prakAra puNyapApa Adi meM nimittakAraNa hone se Izvara bhI vandanIya nahI hai / Izvara kA zarIra avyApaka hai yaha mAnane para eka doSa aura utpanna hotA hai / prazna yaha hai ki aisI sthiti meM Izvara eka jagaha baiThakara sarvatra kArya karatA hai yA jahAM kArya karanA ho vahAM jA kara karatA hai / yadi 1 IzvaraH / 2 dUSaNAntaram / 3 ekadeze sthitatvena / Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15. -22] IzvaranirAsaH kAryANAM yugapadutpatyabhAvaprasaMgAt / asmat pratyakSakAryeSu tathAvidhakarturabhAvasya pratyakSeNaiva nizcitatvAt hetoH kAlAtyayApadiSTatvaM ca / atha dvitIyaH pakSaH kakSIkriyate tathApi sakaladezeSUtpadyamAnakAryANAM puruSakRtatvaM durlabhaM syAt / tathA hi| prayatnAt koSThavAyupracAraH koSThavAyoH karAdInAM kriyA tatazca kAryaniSpattiriti taccharIrasamIpasthAnAM karacaraNAdikriyAvyAptAnAmeva sakartakatvaM nAnyeSAmiti sthitm| atha yathaiva hi rAjA uparitanabhUmikAyAM sthitvA bhRtyAn tatra tatra pratipAdya svadeze sakala kAryANi kArayati tathA mahezvaro'pi kailAsAcale sthitvA loke tatratatrasthitajIvAn pratipAdya sarvANi kAryANi kArayatIti cenn| kasyApi jIvasya tathAvidhapratipAdakapratIterabhAvAt / parAn pratipAdya kArayati cet tasya svaatntrykrtRtvaabhaavprsNgaac|| vaha jagaha jagaha jA kara kArya karatA ho to aneka jagahoM meM ekahI samaya kArya nahI ho skeNge| tathA hama jina kAryoM ko pratyakSa dekhate haiM unheM karane ke lie hamAre sanmukha ke pradeza meM Izvara nahI AtA hai yaha pratyakSa se hI spaSTa hai / eka jagaha baiThakara Izvara sarvatra kArya karatA ho yaha bhI sambhava nahI kyoM ki zarIra ke dvArA vahIM kArya kiyA jA sakatA hai jahAM prayatna se hAtha, pAva Adi avayava pahuMca sakeM (Izvara ke avayava sarvatra nahI pahuMcate haiM yaha pratyakSa se hI siddha hai ataH vaha sarvakartA nahI ho sktaa| ) jaise rAjA apane prAsAda meM baiThakara naukaroM ko rAjya meM jagaha jagaha bheja kara saba kArya karAtA hai vaise hI Izvara kailAsa parvata para baiThakara jagata meM sarvatra jIvoM dvArA kArya karAtA hai yaha kahanA bhI yukta nahI / amuka kArya karane ke lie kisI jIva ko Izvara kI AjJA prApta huI ho yaha dekhA nahI gayA hai| tathA Izvara yadi dUsaroM dvArA jagata ke kArya karAtA hai to vaha paratantra hogA-svatantra bhAva se jagatkartA nahI ho skegaa| ataH Izvara kA jagatkartA honA yukta nahI hai| 1 ekatra sthitvA karoti iti / 2 padArthAnAm / 3 sthAne sthaane| .... Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizvatattvaprakAzaH [21[ 23. adRSTasva iishvraadhiintvnissedhH|] - yadaiva sarvajJaH sarvAn parijJAya kArayati cet sarveSAM saukhyaM sukhasAdhanaM ca jJAtvA pratipAdya kArayet / na duHkhaM tatsAdhanaM c| tathA ca loke nArakatiryagdaridrAdInAmabhAva eva syAt / atha jIvAnAmadRSTaM zAtvA tattadadRSTAnurUpaM sukhaduHkhAdikaM tatsAdhanaM ca kArya syAditi mahezvaraH cintayati taJcintAmAtreNa sakalakAryaniSpattiriti tasya svAtantryakartRtvamastIti cenna / prANinAmadRSTodayAdeva bhogabhogyavargAdInAM niSpattisaMbhavena mahezvaracintayA pryojnaabhaavaat| athAdRSTasyAcetanatvAt kuThAravad buddhimatpreraNAmantareNa svakArye pravartanAsaMbhavAt taccintayA bhAvyamiti cena / asmadAdInAmapi yasya yAdRzamadRSTaM tasya tAdRga bhogo bhogyavargazca syAditi cintayApi tattatkAryaniSpattisaMbhavena taccintayA prayojanAbhAvAt / tatastat parikalpanaM vyarthameva syAt / .athAdRSTaM svasAkSA 23. adRSTakA IzvarAdhInatva--yadi Izvara sarvajJa hai aura sarvakartA bhI hai to vaha saba jIvoM ke lie sukha ke hI sAdhana nirmANa karatA-duHkha ke sAdhana kA nirmANa usake lie ucita nahI hai| jIvoM ke adRSTa ke ( puNya-pApa ke) anusAra Izvara sukha-duHkha ke sAdhana nirmANa karane kI icchA karatA hai tathA Izvara kI icchA se hI ve sAdhana nirmANa hote haiM ataH Izvara svatantra bhAva se jagatkartA hai yaha kathana bhI yukta nahI / prANiyoM ko apane apane adRSTa ke udaya se hI sukha-duHkha aura usake sAdhana prApta hote haiM ataH usa meM Izvara kI icchA nirarthaka hogii| adRSTa acetana hai ataH kisI buddhimAna kI preraNA ke binA vaha phala nahI de sakatA ataH Izvara kI preraNA Avazyaka hai yaha samAdhAna bhI ucita nhii| hamAre jaise sarvasAdhAraNa jIvoM kI preraNA se bhI adRSTa phala de sakatA hai yaha kahA jA sakatA hai-preraNA Izvara kI hI ho yaha Avazyaka nhii| adRSTa ko jo sAkSAta jAnatA ho vahI usako preraNA de sakatA hai ataH Izvara kI preraNA Avazyaka hai yaha kathana bhI yukta 1 prANinAm / 2 na kArayet / 3 sadRzam / 4 asmadAdInAM cintayA / 5 iishvr| Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -23] IzvaranirAsaH 57 kAriNA' buddhimatA prerita sat svakArye pravartate acetanatvAt vAsyAdi:vaditi cenn| tenaiva buddhimatA hetoy'bhicaaraat| tasyAcetanatve'pi svakArye pravartanAt / athAsyA'cetanatvaM nAstIti cenna / AtmA svayamacetanaH cetanAsamavAyAccetana iti svasiddhAntavirodhAt / svAnumAnabAdhitatvAJca - AtmA acetanaH asvasaMvedyatvAt pttaadivditi| atha cetanAsamavAyena buddhimato'pi cetanatvAt tasyAcetanatvAbhAva iti cenna / yogamate cetanAyAH kasyA apyasaMbhavAt / nanu buddhizcetanA bhavatIti cenn| buddhiracetanA asvasaMvedyatvAt paTAdivaditi tasyA apyacetanatvAt / tasmAdadRSTaM svayogyatayA jIvAnAM bhoga bhogyavarga ca svayameva saMpAdayatIti kimanyaparikalpanayA / atha adRSTotpattAvapi buddhimatA kA bhavitavyamiti cet sa cAstyeva / yaH sadAcArI sa puNyasya kartA yo durAcArI sa pApasya kartA iti / atha IzvarArAdhanAvirodhane vihAya aparayoH sadAcAranahI / isa anumAna para mUlabhUta AkSepa yaha bhI hai ki nyAyadarzanake anusAra AtmA svayaM acetana hai-cetanA ke samavAya sambandha se vaha cetana kahalAtA hai-phira vaha adRSTa ko preraNA kaise de sakegA? nyAyadarzana meM AtmA ko svasaMvedya nahI mAnA hai isa se bhI spaSTa hotA hai ki usa mata meM AtmA ko acetana mAnA hai - jo svasaMvedya nahI vaha cetana bhI nahI ho sktaa| nyAyadarzana meM kisI bhI tattva ko yogya rIti se cetana nahI mAnA hai| usa mata meM buddhi bhI svasaMvedya nahI hai ataH vaha bhI cetana nahI hai| isalie baddhi ke sambandha se bhI AtmA ko cetana nahI kahA jA sakatA / ataH adRSTa ko preraNA dene ke lie kisI Izvara kI kalpanA nirarthaka hai| adRSTa svayaM apanI yogyatA se jIvoM ko bhoga aura usa ke sAdhana prApta karAtA hai| adRSTa ke nirmANa ke lie bhI buddhimAna kartA Avazyaka hai yaha AkSepa bhI ThIka nhii| jo jIva sadAcArI hai vaha apane puNyakarma-adRSTa kA kartA hai tathA jo jIva durAcArI hai vaha apane pApakarma-adRSTa kA kartA hai| ata: usa se bhinna kisI kartA kI kalpanA vyartha hai| Izvara kI ArAdhanA yahI sadAcAra hai tathA ___ 1 adRssttsaakssaatkaarinnaa| 2 IzvareNa / 3 kuThAra vishessH| 4 adRSTam / 5 iishvrsy| Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 23 durAcArayorabhAvAt kathamIzvaramantareNa puNyapApasaMbhava iti cenna / IzvaracintAM vihAya kAmyAnuSThAne pravartamAnAnAM mImAMsakAdInAM kAmyApUrvAt ' svargAdiprAptinizcayAt / atha tanizcayaH kuta iti cet, agnihotraM juhuyAt svargakAmaH jyotiSTomena svargakAmo yajeta / ariat nirvaped vRSTikAmaH putrakAmyeSTayA putrakAmo yajeta // ityAdizrutiprAmANyAt / 58 vizvatattvaprakAzaH savatsAromatulyAni yugAnyubhayatomukhIm / dAtAsyAH svargamApnoti pUrveNa vidhinA dadat // ( yAjJavalkyasmRti 1- 9 - 206 ) ityAdismRtiprAmANyAcca / tathA taccintAM vihAya steyabrahmahatyAdinividdhAnuSThAne pravartamAnAnAM duritApUrvA' nArakAdiyAtanAnizcayAt / tat katham, suvarNamekaM gAmekAM bhUmerapyekamaGgulam / harannarakamApnoti yAvadAbhUtasaMplavaH // 1 Izvara kA virodha yahI durAcAra hai yaha kathana bhI ThIka nahI / mImAMsaka Izvara kA ArAdhana Avazyaka nahI mAnate phira bhI kAmya karmoM se unheM svargAdi prApta hote haiM aisA kahA jAtA hai- ' jise svarga kI icchA ho vaha agnihotra se havana kare, yA jyotiSToma yajJa kare, vRSTi kI icchA ho caha meMDhakI kA bali de tathA putra kI icchA ho vaha putrakAmeSTi se yajJa kare / ' aisA vedavAkya hai / tathA smRtivAkya bhI hai - ' pUrvokta vidhi se bachaDesahita gAya kA dAna kare use usa gAyake jitane keza ho utane yugoM taka svarga prApta hotA hai / ' isI prakAra Izvara kI cintA na kara corI, brahmahatyA Adi pAtaka karate haiM unheM naraka Adi kI yAtanAeM bhI prApta hotI hI haiM / jaisA ki smRtivAkya hai - ' eka suvarNa, eka gAya yA eka aMgula bhUmi kA bhI jo haraNa karatA hai vaha pralayakAla taka naraka meM rahatA hai / ' tathA vedavAkya bhI hai| ' jo brAhmaNa ko nindAvacana) kahe use sau mudrAeM daNDa denA cAhie tathA jo brAhmaNa kA vadha kare - 1 kAmyaM yajJAdi tacca tadapUrvama iti adRSTaM tasmAt / 2 darduraM juhuyAt vRSTikAmaH / 3 prasUtakAle / 4 yaH dadat saH / 5 Izvara / 6 taskarAdInAm / 7 adRSTAt / 8 vAla 27 rati 1-3 / Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24] IzvaralirAsaH 59 'brAhmaNAyAvaguret taM zatena yAtayAdyo hanat sahapraNetA' ityAdi zrutezca nizcIyate / atha kAmyaniSiddhAnuSThAnayoH pravartanamapIzvarapreraNAmantareNa kathamiti cet prAgupArjitapuNyapApodayena utpannazubhAzubhapariNAmAdibhiriti brUmaH / / [24. sRssttisNhaarprkriyaaniraasH|] - yadapyanyadanumAnamAkhyat-vimataM kAryam upAdAnopakaraNasaMpradAnaprayojanasAkSAtkArikRtaM janyatvAt svazarIrakriyAvaditi tadapi nirstm| suSuptazarIrakriyayA hetoybhicaaraat| tatra janyatvahetoH sadbhAve'pi upaadaanaapkrnnsNprdaanpryojnsaakssaatkaarikRttvsaadhyaabhaavaat| prAguktabhAgAsiddhatvasya kAlAtyayApadiSTatvAdezcAtrApi samAnatvAzca / ___ atha vAtyAdInAM nodanAbhighAtena avayaveSu kriyA kriyAto avayavavibhAgaH vibhAgAt saMyogavinAzaH saMyogavinAzAdavayavidravyavinAzaH use prANadaNDa denA caahie|' aba ina zubha-azubha kAmoM meM pravRtti bhI Izvara kI preraNA se hotI hai yaha kathana bhI ThIka nahI / yaha pravRtti to apane pUrvopArjita puNya-pApake udaya se utpanna hue zubhaazubha pariNAmoM-bhAvanApara avalambita hotI hai / Izvara kI preraNA kI vahAM jarUrata nahI hai| 24. sRSTisaMhAra prakriyA kA nirAsa-bhUmi Adi janya haiM - kisI ke dvArA nirmANa kiye gaye haiM aura ina kA nirmAtA vahI ho sakatA hai jo upAdAna, upakaraNa Adi ko sAkSAta jAnatA hoyaha anumAna Izvara kI siddhi ke lie prastuta kiyA jAtA hai| kintu yaha bhI sadoSa hai / soe hue vyakti ke zarIra kI kriyAeM to hotI haiM kintu usa vyaktiko usa kA jJAna nahI hotaa| ataH kriyA kA karanevAlA usako jAnatA hI ho yaha Avazyaka nahI hai| nyAya-vaizeSika mata meM sRSTi ke vinAza kI prakriyA isa prakAra hai - pahale to prabala vAyu ke AghAta se jagata ke avayavoM meM kriyA paidA hotI hai, kriyA se avayavoM meM vibhAga hotA hai, vibhAga se unakA saMyoga naSTa hotA hai - ve alaga alaga bikhara jAte haiM, avayavoM ke . 1 maanvishess| 2 kAmyaniSiddhayoH anuSThAne tyoH| 3 vayaM janAH / 4 sAkSAtkArI kazcit puruSaH tena kRtam / Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizvatattvaprakAzaH [24 tataH paramANuparyantaM kAryavinAzaH punaH paramANubhyAM vyaNukotpattiH vdyaNukebhyastryaNukotpattiH jyaNukebhyazcaturaNukotpattirityAdibhirantyAvayavI utpadyata iti bhUbhuvanabhUdharAdInAM janyatvasiddheH heto gAsiddhatvAbhAva iti cenn| ___ bhUbhuvanabhUdharAdInAM jAtucidutpattyasaMbhavena hetoH svarUpAsiddha. tvAt / kathamiti cet sarvadA pravartamAnahastyazvarathapadAtimRgAdInAM pAdAdisaMghaTTanena lAGgalamUzalakuddAlayaSTitomarAdInAmAhavasaMgharSaNena vAtyAdInAM nodanAbhighAtena pAvakaprabhAkarAdInAM dAhazoSaNena ca paramANuparyantaM vinaSTAnAM bhUbhuvanabhUdharAdInAM punarutpattisamayAsaMbhavAt / kutaH tadvyAghAtakAriNAM tatra tatrAvyavadhAnena sarvadA pravartamAnatvAt / pratyakSAdipramANena prakriyAyAH tathAnupalambhAca aprAmANikIyaM svaruciviracitA vaizeSikI prkriyaa| tasmAt bhUbhuvanAdInAM nodanAbhighAtAdinA vinAze punarjananAsaMbhavAt tatra janyatva hetorapravRtterbhAgAsiddhatvaM samarthibikharane se avayavI dravya naSTa hote haiM aura saba ke anta meM sirpha paramANu bace rahate hai - bAkI saba kArya dravyoM kA nAza hotA hai| utpatti kI prakriyA isa se ThIka ulaTI hai - pahale do paramANu milakara dvayaNuka banate haiM, dvayaNukoM ke milane se tryaNuka banate haiM, vyaNukoM se caturaNuka banate haiM aura isa prakAra aNuoM ke vibhinna saMyogoM se pRthvI Adi sabhI padArtha utpanna hote haiN| ___ hamAre mata meM yaha saba prakriyA nirAdhAra hI kalpita kI gaI hai| hAthI, ghoDe, ratha, pazu Adi ke calane se tathA mUsala, kudAla Adi ke AghAta se, tathA yuddha meM paraspara praharoM se tathA agni, sUrya ke dvArA dAha, zoSaNa hone se jagata meM avayavoM kA bikharanA aura paramANu kI avasthA taka pahuMcanA sadAhI calatA rahAtA hai ( isa kA yaha tAtparya nahI ki kisI samaya sabhI padArtha naSTa ho kara sirpha paramANuhI bace rheNge| ) yadi pRthvI Adi saba naSTa ho kara sirpha paramANu hI bace rahate haiM to una se punaH pRthvI Adi kA nirmANa honA bhI saMbhava nahI hai kyoM ki una 1 kadAcit / 2 vAtasamUho vAtyA / 3 bhUbhuvanAdi / 4 kuddAlAdInAm / 5 nodanAbhighAtena avayaveSu kriyA kriyAto vibhAgaH vibhAgAt saMyogavinAzaH ityAdi pUrvoktA prakriyA / 6 bhvAdiSu / Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -25] IzvaranirAsaH tameva / kAlAtyayApadiSTatvamapi videhasadehavizvakartRvicAreNa' prAgeva nizcitamiti sarva susthm| [25. sRSTinityatvasamarthanam / ] . tasmAd vimataM kArya puruSakRtaM na bhavati asaMbhavadvidehasadehakartRkatvAt yadevaM tadevaM yathA vyomAdi tathA cedaM tasmAttatheti pratipakSasiddhiH / atra vivAdAdhyAsiteSu kAryeSu videhasadehakarturasaMbhavasya prAgeva pratipAditatvAbhAsiddho hetuH| vipakSe ghaTAdAvasatvanizcayAna viruddho nApyanaikAntiko na prakaraNasamazca / sapakSe vyomAdI sttvnishcyaannaandhyvsitH| pakSe sAdhyAbhAvanizcAyakapramANAbhAvAna kaalaatyyaapdissttH| vyomAdI sAdhyasAdhanobhayasabhAvAnna dRSTAntadoSo'pIti / tathA vivAdApanna kArya puruSavyApAranirapekSajanyaM zarIriprayatnanirapekSajanyatvAt vyatireke ghaTAdivaditi c| nanu azarIriprayatnajanyatvena puruSavyApArajanyatvaM bhaviSyatIti cenna / zarIrarahite prayatnAbhAvasya prAgeva samarthitatvAt / paramANuoM ke saMyoga meM bAdhaka kAraNa sadA hI vidyamAna rahate haiN| tathA yaha jo sRSTi ke vinAza aura utpatti kI prakriyA hai vaha pratyakSa Adi kisI pramANa se siddha nahI hai / ataH pRthvI Adi ko janya kahanA hI yukta nhii| isalie pRthvI Adi ke nirmAtA kI kalpanA bhI vyartha hai| 25. sRSTi ke nityatvakA samarthana-pRthvI Adi kisIke dvArA nirmita nahI haiM kyoM ki ina kA nirmAtA sazarIra bhI nahI ho sakatA aura azarIra bhI nahI ho sktaa| jaise AkAza kA sazarIra yA azarIra koI nirmAtA nahI hai - vaha svayaMbhU hai vaise hI pRthvI Adi bhI svayaMbhU haiM / isake viparIta ghaTa Adi jo padArtha puruSakRta haiM una kA koI zarIradhArI nirmAtA hotA hai| pRthvI Adi ke aisA koI nirmAtA nahI hai ataH ve svayaMbhU haiN| ( isa anumAna kI nidoSatA kA tAntrika vivaraNa mala meM dekhanA caahie|) nirmAtA azarIra nahI ho sakatA yaha pahale spaSTa kiyA hI hai| 1 azarIrasazarIra / 2 yat asaMbhavadvidehasadehakartRkaM tat puruSakRtaM na bhavati / 3 yathA vyomAdi puruSakRtaM na bhavati / 4 idaM kAryam asaMbhavadvidehasadehakartRka miti / 5 puruSa kRtaM na bhavati / 6 bhuubhuvnbhuudhraadiH| 7 bhuubhuvnaadii| 8 bhUbhuvanAdikam / 9 yat puruSavyApAra nirapekSajanyaM na taccharoriprayatnanirapekSa janyaM na yathA ghaTaH / Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizvatattvaprakAzaH [25 tathA bhUbhuvanamakartRkaM nityatvAdAkAzavaditi ca / atha bhUbhuvanAdInAM nityatvamasiddhamiti cenna / vItaM bhUbhuvanAdikaM dharmI nityaM bhavatIti sAdhyo dharmaH asmadAdipratyakSAnavacchinna mahAparimANAdhAratvAt AkAzavaditi nitytvsiddheH| nanu brAhmamAnena2 varSazatAnte mahezvarasaMjihIrSayA tanukaraNabhuvanAdikasakalakAryavinAze pRthivyaptejovAyuparamANavo dharmAdharmasaMskArasahitAtmAnaH dikkAlAkAzamanAMsi tiSThantIti bhuvanAdInAM nityatvamasiddham / tathA ca pryogH| sakalAtmagatAdRSTAni kadAciniruddhavRttAni adRSTatvAt suSuptAdRSTavaditi cenn| hetoH siddhsaadhytvenaakiNcitkrtvaat| katham / kAmyaniSiddhAdyanuSThAnenopArjitasakalAtmagatAdRSTAnAM svaphalayogyadezakAlAdiprAptiparyantaM niruddhavRttitvAGgIkArAt / suSuptAdRSTasya niruddha pRthvI Adi kA koI kartA nahI hai kyoM ki AkAza ke samAna ve bhI nitya haiM / pRthvI Adi ko nitya mAnane kA kAraNa yaha hai ki ve itane mahAn AkAra ke haiM jisa kA hameM pratyakSAdi ke dvArA ThIka nizcaya nahI ho sktaa| isake pratikUla nyAyadarzana kA mata hai ki brahmadeva kI gaNanA se sau varSa bItane para Izvara apanI saMhArecchA se samasta kAryoMkA vinAza karatA hai usa samaya sirpha pRthvI, apa, tejas tathA vAyuke paramANu, dharma aura adharma ke saMskAra se yukta AtmA, dizA, kAla, AkAza aura mana ye mUlabhUta dravya hI bacate haiM - bAkI sabhI kAryoM kA vinAza hotA hai ataH pRthvI Adi ko nitya mAnanA ucita nahI / isa mata ke samarthana meM anumAna bhI diyA jAtA hai - sabhI AtmAoM ke adRSTa (puNya-pApa) kisI samaya niruddha hote haiN| soe hue manuSya kA adRSTa niruddha hotA hai usI prakAra sabhI AtmAoM ke adRSTa bhI kisI samaya niruddha hote haiM / ( yaha adRSTa niruddha hone kA samaya hI pralayakAla hai jisa meM Izvara dvArA uparyukta rIti se jagat kA saMhAra hotA hai| kintu 2 ajJAta / 2 saMhArakAlasya mAnena / 3 yadA IzvaraH sakalakAryavinAzaM karoti tadA pRthvyAdInAM paramANavaH dharmAdisaMskRtA AtmAnaH digAdIni catvAri na nazyanti etAni tiSThantyeva iti naiyAyikamatam / 4 kAmyaM yajJaH niSiddhaM hiMsAdikaM te Adiryasya tacca tat anuSThAnaM c| 5 adRSTAnAM svaphalayogyo dezaH svaphalayogyaH kAlaH yAvanna prApnoti tAvadadRSTasya nirUddhavRttitvamevAsti ityasmA bhirapi anggiikriyte| 6 bhasmAkaM jainAnAm / Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -25] IzvaranirAsaH vRttitvAbhAvAt sAdhyavikalo dRSTAntazca / kutaH jIvanahetuprayatnocchvAsAdInAM dhanadhAnyAdihAnivRddhigRhadAhazarIravyApAdanAdInAmadRSTavyApAra? kAryANAM bahUnAM drshnaat| tasmAd vItaH kAlaH2 prANibhogasahitaH bhogAnukUlAdRSTasaMpannAtmasahitvAt saMpratipannakAlavaditi sadA prANinAM bhogo bhogyavargazca pravartate / atha gotvaM govyaktiSu kadAcinna vartate jAtitvAt azvatvavaditi kadAcit sklkaaryaabhaavHprsaadhyte| tatrApi gotvaM govyaktiSu kadAcinna vartata iti ko'rthaH-svavyaktIvihAyAnyavyaktiSu kadAcid vartata ityabhiprAyaH, nirAzrayatvena tiSThatIti vaa| prathamapakSe jAtisAMkarya prasajyate / gotvaM govyaktIvihAyAnyavyaktiSu vartata ityukte apasiddhAntApAtazca / dRSTAnto'pi sAdhyavikalaH syaat| kutH| azvatvasya kadAcidapi svavyaktIrvihAyAnyatra pravartanAbhAvAt / govyaktiSvazvatvasya sarvadA apravartaisa anumAna meM do doSa haiN| eka to yaha ki sabhI AtmAoM ke adRSTa - jo kAmya, niSiddha Adi karmoM ke kAraNa upArjita kiye jAte haiM - apane phala dene ke samaya taka niruddha hote hI haiM, phira unake niruddha hone kA pralayakAla jaisA alaga samaya mAnane kI kyA jarUrata hai ? dUsarA doSa isa anumAna ke udAharaNa meM hai - soe hue manuSya kA adRSTa niruddha nahI rahatA kyoM ki usa sthiti meM bhI usa ke zvAsocchvAsAdi kriyAeM calatI rahatI haiM tathA dhanadhAnya kI hAni yA vRddhi bhI cAlU rahatI hai| ataH pratyeka samaya meM prANiyoM ko pUrvakAlIna adRSTa se phalabhoga milate rahatA hai yahI mAnanA ucita hai| kisI samaya saba kAryoM kA abhAva (pralaya ) hotA hai yaha batalAne ke lie dUsarA anumAna isa prakAra diyA jAtA hai - jAti kisI samaya vyakti meM vidyamAna nahI rahatI, udAharaNArtha azvatva jAti gAyoM meM vidyamAna nahI hai, ataH gotva jAti bhI govyaktiyoM meM kisI samaya vidyamAna nahI rahatI hogii| ( jisa samaya koI jAti kisI vyakti meM 1 vishesspdm| 2 suSuptAvasthAyAM kaalH| 3 yathA prANibhogasahito'sti / 4 sAmAnyatvAt , sAmAnya jAtiH saamaanyjnmnH| 5 azvatvaM govyaktiSu yathA na pravartate / 6 mayA naiyaayiken| 7 gojAtiH azvajAto azvajAtiH gojAtau iti jAtisAMkayaM bhavati / 8 gotvaM govyaktAveva vartate iti naiyAyikAnAM siddhAntaH / Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizvatattvaprakAzaH [25 mAnatvena kadAcinna vartata ityettsaadhyaabhaavaat| dvitIyapakSe apsiddhaantH| SaNNA mAzritatvamanyatra nityadravyebhyaH' (prazastapAdabhASya pR. 16.) iti svasiddhAntatvAt / azvatvasya nirAzrayAvasthAnAbhAvAt sAdhyavikalo dRSTAntazca / kiM ca gotvAdernirAzrayAvasthAGgIkAre dravyatvaM prasajyate / gotvAdikaM nityadravyam anAzritatvenAvasthitatvAt aakaashcditi| tasmAt gotvAdikaM svavyaktiSu sarvadA vartate jAtitvAt dravyatvavaditi gajagavAzvAdivyaktInAM sarvadA sttvsiddhiH| atha pRthivyAdyArambhakaparamANavaH kadAcit svAtantryabhAjaH paramANutvAt pradIpArambhakaparamANuvaditi anena sakalapradhvaMso bhaviSyatIti cenna / siddhasAdhyatvena hetorakiMcitkaratvAt / kathamiti cet tanukaraNabhuvanAdiSu svatantrapUrvaparamANUnAM pravezasya tato nirgataparamANUnAM hI rahatI vahI pralayakAla hai / ) yaha anumAna bhI doSayukta hai| eka to gotra jAti go-vyaktiyoM ko choDakara raha nahI sakatI - yadi gotva jAti azva Adi anya vyaktiyoM meM rahe to azvatva aura gotva meM antara nahI rhegaa| dUsare, isa anumAna kA udAharaNa bhI doSayukta hai - kyoM ki azvatra gAyoM meM kisI bhI samaya vidyamAna nahI rahatA kintu azvoM meM sarvadA vidya na rahatA hai| yahAM udAharaNa esA cAhie thA jisa meM eka jAti apanehI vyakti meM kisI samaya vidyamAna rahatI hai aura anya samaya vidyamAna nahI rhtii| kintu aisA udAharaNa sambhava nahI hai| tathA go-vyakti ke Azraya ke vinA hI gotva-jAti rahatI hai yaha mAnanA bhI nyAyadarzana ke mata ke viruddha hogA- 'nitya dravyoM ko choDakara chahoM padArtha Azrita hote haiM / aisA una kA mata hai / ataH ve gotva-jAti kA vinA Azraya ke rahanA nahI mAna skte| isa anumAna kI udAharaNa azvatva jAti bhI Azrayarahita nahI pAI jAtI / yadi jAti ko Azrayarahita mAneM to uparyukta siddhAntAnusAra 1 drvygunnkrmaadi| 2 vinA nityadra-yarahatebhyaH 3 gotvaM sAmAnyaM na tu dravyatvam / 4 sAmAnyatvAt / 5 gotvaM govyaktAveva azvatvam azvajAtAveva iti sarvadA sattvasiddhireva / 6 kadAcit svAtaMtryabhAja ityukte kadAcit kenApi kriyante iti samAyAtam / 7 pradIpArambhakAH paramANavaH ke vartikAtailabhAjavAdayaH / 8 tanvAH / Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ IzvaranirAsaH svAtantryabhAktvasya cAsmAbhirapyabhyupagamAt vaitAlIhade,jalapravezanirgamavat / evaM ced bhUbhuvanAdInAmanityatvena jainAnAmapasiddhAnta iti cenn| pravizadagalatA vyUhe dehe'NUnAM samAsakRt / sthitibhrAntyA prapadyante tamAtmAnamabuddhayaH // - (samAdhitantra zlo. 69) iti siddhaanttvaat| pradIpArambhakAvayavAdInAM svAtantryaparamANutvAbhAvAt sAdhyavikalo dRssttaantshc| nanu vizvasaMtAno'yaM dRzyasaMtAnazUnyaiH samavAyibhirArabdhaH6 saMtAna tvAt AraNeyAgnisaMtAnavaditi anena sakalapradhvaMsapUrvakA sRSTirbhaviSyatIti cenna / vicArAsahatvAt / dRzyasaMtAnazUnyaiH samavAyibhirArabdha iti use dravya kahanA hogA jo ucita nahI hai| ataH jAtiyAM sarvadA apane vyaktiyoM meM vidyamAna rahatI haiM yahI mAnanA yogya hai| pratyeka vastu ke Arambhaka paramANu svatantra hote haiN| udAharaNArtha, dIpaka ke Arambhaka paramANu (battI, tela, agni ke rUpa meM) svatantra hote haiN| ataH pRthvI Adi ke Arambhaka paramANu bhI prArambhasamaya meM svatantra rahe hoMge ( vahI pralaya kA samaya hai ) yaha kathana bhI yukta nhii| pRthvI Adi meM svatantra paramANuoM kA praveza hotA hai tathA una se nikale hue paramANu bhI svatantra hote haiM yaha jaina mata meM bhI mAnya hai| tathApi jaina mata meM pRthvI Adi ko nitya hI mAnA hai kyoM ki paramANuoM ke praveza aura nirgamana ke sAthasAtha pRthvI Adi kA sampUrNa vinAza nahI hotaa| udAharaNArtha - kisI sarovara meM pAnI bahakara AtA hai aura jAtA bhI hai kintu sarovara banA rahatA hai / zarIra ke viSaya meM bhI jaina siddhAnta isI prakAra hai - jaisA ki pUjyapAda AcArya ne kahA hai - 'zarIra yaha eka aisA paramANusamUha hai jisa meM paramANu praveza karate haiM aura nikalate bhI haiM aura usakA saMkalita rUpa sthira rahatA hai usI ko mandabuddhi loga AtmA samajhate haiN|' ataH svatantra paramANuoM ke praveza yA nirgamana se 1 yathA vaitAlIhrade svata eva jalapravezaH nirgamazca svatantra eva / 2 samUhe / 3 vizvAsakRt / 4 svarUpam / 5 vartikAtailAdInAm / 6 smvaayikaarnnaiH| 7 yathA AraNeyAmisaMtAnaH dRshysNtaanshuunysmvaayibhiraarbdhH|vi.t.5 Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizvatattvaprakAzaH [25adRzyamAtrasamavAyibhirArabdha ityabhiprAyaH paramANubhirArabdha iti vA / na tAvadAdyaH pakSaH siddhasAdhyatvena hetorakiMcitkaratvAt / katham / tanukaraNa saMtAnasya samavAyikAraNarUpatvenopAttazukrazoNitAdInAmadRzyatvena tanukaraNasaMtAnasya : dRzyasaMtAnazanyai smvaayibhiraarbdhtvaanggiikaaraat| na dvitIyaH pksso'pi| dRSTAntasya sAdhyavikalatvAt / AraNeyAgnisaMtAne vyaNukAdibhirArabdhatvasaMbhavena paramANubhirArabdhatvAbhAvAt / tat kthm| AraNeyAgnirna paramANubhirArabdhaH avyaNukatvAt asmadAdi bAhandriyagrAhyatvAt pttaadivditi| ghaTAdisaMtAnena vybhicaaraacc| teSAM dRzyasaMtAnairmRpiNDazivakAdisamavAyibhirArabdhatvAt / atha teSAmapi pakSIkaraNAnna vyabhicAra iti cet tarhi pratyakSeNa pakSera sAdhyAbhAvasya nizcitatvAt kAlAtyayApadiSTo hetuH syAt / tasmAda vItAni narAzvAdizarIrANi pUrvanarAzvAdizarIrajAni garbhajasaMtAnazarIratvAt saMpratipannapRthvI aninya hI hai yaha kahanA yogya nahI / isa anumAna kA udAharaNa bhI doSayukta hai kyoM ki dIpaka ke prArambha meM paramANu svatantra nahI hote (- battI, tela, agni ke skandha rUpa meM hI hote haiN)| jaise araNya meM agni kisI dRzya kAraNa ke vinA hI bhaDakatI hai vaise isa vizva kI paramparA bhI kisI dRzya kAraNa ke vinA hI (pralayAsthiti se ) zurU huI hai yaha kahanA bhI ThIka nhii| isa meM eka doSa to yaha hai ki kAraNa dRzya na ho to adRzya bhI ho sakatA hai, jaise ki zarIra kA utpattikAraNa vIrya tathA raja adRzya sthiti meM hotA hai| kintu isakA tAtparya yaha nahI ki zarIra (pralayasthiti se -) kAraNarahita utpanna hotA hai| dUsare, yahAM udAharaNa bhI doSayakta hai kyoM ki araNya meM agni paramANuoM se Arambha nahI hotaa| nyAyadarzana ke hI matAnusAra paramANuoM se pahale dvayaNuka banate haiM aura ve bAhya indriyoM se grAhya nahI hote / agni bAhya indriyoM se grAhya hai ataH vaha paramANaoM se Arambha nahI huA hai| tIsarA doSa yaha bhI hai ki jagata meM ghaTa Adi bahutase padArthoM kA kAraNa dRzya hotA hai| ataH vizva ke padArthoM kA dRzya kAraNa nahI hotA yaha kahanA pratyakSa se hI bAdhita hai| isa 1 dvayaNukatryaNukAdibhiH bhArabdhatvAt / 2 ghaTAdau / Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -26] IzvaranirAsaH zarIravat iti shriirsNtaansyaapynaaditvsiddhiH| tatazca lokasyAkRtimattvamanAdyanantatva'pratipAdakAgamasya prAmANyasiddhizca / [ 26. iishvrniraasopsNhaarH|] . etenaiva brahmaNo'pi vizvakartRtvAbhAvaM prtypiipdaam| uktasAdhanadUSaNayostatkartatve'pi samAnatvAt / tathA brahmA sarvazo na bhavati saMsAritvAt prasiddhasaMsArivat / brahmaNaH saMsAritvamasiddhamiti cenna / brahmA saMsArI jAtijarAmaraNavatvAt pUrvottarazarIratyAgopAdAnavatvAcca prasiddhasasArivat / tathA viSNurapi sarvajJo na bhavati matsyatvenotpanna tvAt prasiddhamatsyavat kUrmatvenotpannatvAt prasiddhakUrmavat varAhatvenotpannatvAt prasiddhavarAhavat gopAlatvAt prasiddhagopAlavat saMsAritvAt prasiddha saMsArivat / atha viSNoH saMsAritvaM nAstIti cenna / viSNuH saMsArI utpattivinAzavatvAt , pUrvazarIraM vihAyottarazarIragrAhitvAt prasiddhasaMsArivat / brahmaviSNumahezvarA na sarvazAH kAmakrodhalobhamAnamAtsaryopetatvAt saMpratipanapuruSavat / vivaraNa se spaSTa hotA hai ki manuSya tathA pazuoM ke zarIra apane mAtApitAke zarIroM se utpanna hote haiM tathA yaha zarIroM kI paramparA anAdi hai| isa lie jagata ko anAdi-ananta mAnanA hI ucita hai| aisA jisa zAstra kA mata hai vahI pramANa ho sakatA hai| 26. Izvara nirAsa kA upasaMhAra-Izvara ke jagat-kartA hone kA nirasana aba taka vistAra se kiyaa| isI prakAra brahmadeva tathA viSNu ke jagat-kartA yA sarvajJa hone kA nirasana hotA hai| ye deva saMsArI haiM - eka zarIra choDakara dUsarA dhAraNa karate haiM tathA janma, vRddhatva, evaM mRtyu se yukta haiM ataH ve sarvajJa nahI ho skte| viSNune to machalI, kachuA, suara, gvAla Adi ke zarIroM meM janma liyA hai| ataH saMsArI hone se vaha sarvajJa nahI ho sktaa| dUsare, ye saba deva kAma, krodha, lobha, abhimAna, matsara Adi doSoM se yukta haiM yaha bhI una ke sarvajJa hone meM bAdhaka hai| 1 bhuvanasya anAdyanantatvam / 2 vayaM jainAH / Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 vizvatattvaprakAzaH [27 buddho'pi sarvajJo na bhavati kSaNikatvAt pradIpazikhAvat, pratyakSAdi'viruddhavaktRtvAt unmattavat / atha buddhasya pratyakSAdiviruddhavaktRtvamasiddha. miti cenna / nirduSTapratyakSaprasiddhasya sthirasthUlasAdhAraNAkArasyAre. satyatva pratipAdanAt / aprAmANikasya kSaNikaniraMzaviviktasyaiva' satyatvapratipAdanAcca / tasmAd brahmaviSNumahezvarabuddhAdInAm asarvajJatvAnna vandyatvaM na pUjyatvaM na stutyatvam / api tu jinezvarasyaiva vandyatvaM stutyatvaM pUjyatvaM ca / kathaM jinezvarasyaiva sarvazatvamiti cet 'yaH sarvANi carAcarANi' ityAdi granthena vistarato jinezvarasya sarvazatvaM prtytisstthi'ssaametytropaarNsissm| [27. srvjnyaabhaavniraasH|] yadapyabhyadhAyi cArvAkaNa-tasmAt sarvazo nAsti anupalabdheH kharaviSANavaditi, tadapyasat / hetorasiddhatvAt / sarvajJopalabdhau prAgevAgamAnumAnAdipramANopanyAsAt / yadapyanyadanUdya nirAsthAt-atredAnImasmadA. dibhiranupalambhe'pi dezAntare kAlAntare puruSAntarairupalabhyate iti cenna, anumAnavirodhAt , tathA hi, vIto dezaH sarvazarahitaH dezatvAt etaddezavat buddha bhI sarvajJa nahI hai kyoM ki ( unhIM ke matAnusAra ) ve kSaNika haiM ( tathA ekahI kSaNa jinakA astitva hai ve sarvajJa kaise ho sakate haiM ? ) / dUsare, buddha ne pratyakSAdi pramANoM se viruddha tattvoM kA upadeza diyA hai - ve sthira, sthala tathA sAdhAraNa padArthoM ko asatya mAnate haiM tathA sarvathA kSaNika, niraMza aura vizeSa ko hI satya padArtha mAnate haiN| isa se bhI una kA sarvajJa na honA spaSTa hotA hai| jaina darzana ke matAnusAra sarvajJa deva vandya, pUjya, tathA stutya haiM / ataH brahmadeva, viSNu, ziva yA buddha vandha, pUjya, yA stutya nahI haiM kyoM ki ve sarvajJa nahI haiN| 27. sarvajJake abhAva kA nirAsa-cArvAkoM ne kahA hai ki sarvajJa kA jJAna kinhI pramANoM se nahI hotA ataH usa kA astitva hI nahI hai| isa ke uttara meM hamane sarvajJa sAdhaka anumAna tathA Agama pramANoM ko prastuta kiyA hI hai| isa pradeza ke samAna sabhI pradeza sarvajJarahita haiM, 1 pratyakSAdibhiH saha / 2 vastunaH / 3 vastunaH / 4 vayaM janAH sthApitavantaH / 5 uprmyte| Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -27 ] 69 iti tadapyasamaJjasam / dRSTAntasya sAdhyavikalatvAt etaddeze kAlAntare sarvajJasadbhAvena sarvajJarahitatvAbhAvAt / yadapyabhyadhAyi vItaH kAlaH sarvazarahitaH kAlatvAt idAnIMtanakAlavaditi tadapyasaMgatam / dRSTAntasya sAdhyavikalatvAt idAnImapi dezAntare sarvajJasadbhAvena idAnIMtana kAlasya sarvazarahitatvAbhAvAt / yadapyanyadavAdi vItaH puruSaH sarvazaM na pazyati puruSatvAt asmadAdivaditi sarvazAbhAvAt tatpraNItAgamAbhAva iti tadapyasat / dRSTAntasya sAdhyavikalatvAt / katham / asmadAdAvAgamAnumAnAbhyAM sarvazapratipattisadbhAvAt / tatassarvajJasadbhAvAt sarvazapraNItAgamasadbhAvaH tatazca jIvasthAnAdyanantatvasiddhiriti / atha vItau dezakAlau sarvajJarahitau dezakAlatvAt etaddezakAla - vaditi sarvazAbhAva iti cet / tatra cArvAkasya dharmI pramANaprasiddho na vA / prathamapakSe pratyakSaikapramANavAdinazcArvAkasyAnAdyanantakAlaM sakaladezaM tathA isa kAla ke samAna sabhI kAla sarvajJarahita haiM yaha anumAna bhI yukta nahI / isI pradeza meM pUrvavartI kAla meM sarvajJa ho gaye haiM tathA isI kAla meM bhI anya pradezoM meM sarvajJa vidyamAna haiM / ataH yaha kAla aura yaha pradeza sarvajJarahita haiM yaha nahI kahA jA sakatA / hamAre jaise puruSoM ko sarvajJa kA jJAna nahI hotA ataH kisI puruSako nahI hotA hogA yaha kahanA bhI ThIka nahI kyoM ki hameM ( jainoM ko ) Agama tathA anumAna se sarvajJa kA jJAna hotA hI hai / isa taraha sarvajJa kI siddhi hotI hai tathA usI se sarvajJa praNIta Agama pramANabhUta siddha hote haiM / tadanusAra jIvakA anAdiananta honA spaSTa hI hai / sarvajJasiddhiH / sabhI pradezoM tathA sabhI kAloM meM sarvajJa nahI haiM aisA cArvAka kahate haiM / kintu cArvAka sirpha pratyakSa ko pramANa mAnate haiN| sirpha pratyakSa se sabhI pradezoM tathA sabhI kAloM kA jJAna kaise sambhava hai ? yadi sambhava ho to jise aisA jJAna hai vaha svayaM hI sarvajJa hogA / phira jagata meM sarvajJa nahIM haiM yaha kahanA usake lie sambhava nahI hai / yadi saba dezoM tathA kAloM ko cArvAka nahI jAnate haiM to kisI pradeza yA kisI kAla meM sarvajJa nahI haiM yaha kahanA unake lie yogya nahI hai / 1 asarvazavAdI cArvAkaH mImAMsako vA vadati / 12 vItau dezakAlI iti dharmoM / 3 yadi dharmI pramANasiddhaH / Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizvatattvaprakAzaH [ 27pratyakSato jAnataH svasyaiva sarvajJatvena dezakALayoH sarvakSasahitatvAt sarvakSarahitAviti sAdhyasyAbhAvaH pratyakSeNa nizcIyate iti kAlAtyayApadiSTo hetuH syAt / dvitIyapakSe dharmiNaH pramANasiddhatvAbhAvAt AzrayAsiddho hetvaabhaasH| mImAMsakAnAmapyatrAyameva doSa udbhAvyate / pratyakSeNa dharmigrahaNe taddoSasya samAnatvAt / atha anumAnena dharmo gRhyata iti cet prakRtAnumAnena anumAnAntareNa vA / prakRtAnumAnena ceditaretarAzrayadoSaH / kutaH / anumAnasya siddhau dharmiNaH siddhiH dharmisiddhau anumAnasiddhiriti / anumAnAntareNa cedanavasthA tasyApyanumAnAntareNa dharmisiddhistasyApyanumAnAntareNa dharmisiddhiriti / atha AgamAd dharmisiddhi riti cenna / Agamasya mImAMsakaiH kAryArtha prAmANyAGgIkAreNa dezakAlAdisiddhArthapratipAdane prAmANyAnabhyupagamAt / atha dRSTadRzyamAnasArazyanibandhanaM nopamAnamapi sakaladezakAlagrahaNasamartham / tathA nApatti. mImAMsakoM ne sarvajJa ke abhAva meM jo yuktiyAM dI haiM ve bhI isI prakAra sadoSa haiN| sabhI dezoM tathA kAloM kA jJAna unheM pratyakSa se nahI ho sktaa| anumAna se bhI yaha jJAna sambhava nhii| mImAMsaka Agama pramANa ko sirpha kArya ke viSaya meM pramANa mAnate haiM ataH Agama se deza-kAla jaise siddha padArthoM kA jJAna unheM nahI ho sktaa| upamAna pramANa se bhI samasta deza kAloM kA jJAna sambhava nahI kyoM ki upamAna meM dekhe hue tathA dikhAI de rahe aise do padArthoM kI tulanA Avazyaka hai jo prastata meM sambhava nahI hai / samasta deza kAla sarvajJarahita hue vinA amuka bAta kI upapatti nahI lagatI yaha bhI nahI kahA jA sakatA ataH arthApatti pramANa bhI isa viSaya meM upayogI nahI hai| samasta dezoM tathA kAloM kA jJAna abhAva pramANa se bhI nahI hotA kyoM ki aisA jJAna bhAvarUpa honA cAhie tathA bhAvarUpa padArtho kA jJAna abhAva pramANa se honA sambhava nhii| samasta deza kAloM kA yaha jJAna dUsaroM ke kahane 1 yadi apramANasiddho dharmA / 2 pratyakSeNa dharmigrahaNe svasthaiva sarvajJatvena dezakAlayoH sarvajJasahitatvAt ityAdidoSasya samAnatvAt / 3 miimaaNskH| 4 vItau dezakAlau sarvajJa rahitau / 5 vItau dezakAlau sarvajJarahitau dezakAlatvAt etaddezakAlavaditi prakRtAnumAnam / 6 vItau dezakAlau iti dharmI / 7 yajJAdi / 8 kAraNam / 9 dharmigrAhakaM n| Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -27] sarvajJasiddhiH 71 rapi sakaladezakAlaM dharmiNaM gRhNAti tadavinAbhUtakalpanAbhAvAt' / abhAvaM ca na bhAvagrAhakaM pramANaM kiMtvabhAvagrAhakameva / tasmAnmImAMsakAnAM dharmigrAhakapramANAbhAvAdAzrayAsiddho hetvAbhAsaH 2 / atha parAbhyupagamAt prasiddhau dezakAlau dharmIkriyete iti cet tarhi parAbhyupagamaH svasya pramANamapramANaM vA / pramANaM cet tarhi parAbhyupagamAdeva sarvazasahitatvamapyastu, avizeSAt / tataH kAlAtyayApadiSTatvaM hetoH / apramANaM cedAzrayAsiddho hetuH syAt / kiM ca / etaddezakAlapravartanAM dRSTvA sarvatra sarvadA tathA prasAdhayatAM lokAyatamImAMsakAnAM mate suragurujaiminyAdInAM sahasrazAkhAvedapAragANAmazvamedhAdiyAgakartRRNAmadhyabhAvaH syAdityatiprasajyate / tathA hi vimatau dezakAlau suraguru jaiminyAdirahitau dezakAlatvAt etaddezakAlavaditi svavyAghAtotpattiprasaMgatvAdevaMvidhaH prayogo na kartavyaH / se svIkAra kiyA hai yaha kathana bhI ThIka nahIM / dUsaroM kA kathana hI mAnanA ho to sarvajJa kA astitva bhI mAnane meM kyA doSa hai ? isa deza tathA kAla meM sarvajJa nahI haiM ataH kisI deza yA kAla meM sarvajJa nahI hote isa kathana kI vyarthatA nimna udAharaNa se spaSTa hogI / isa deza tathA kAla meM bRhaspati - jo ki cArvAka darzana ke praNetA mAne gaye haiM - nahI haiM ataH kisI deza yA kAla meM bRhaspati nahI ho sakate; kyA aisA kahanA ThIka hai ? mImAMsA darzana ke praNetA jaimini, hajAra zAkhAoM meM vibhakta veda ke jJAtA, azvamedhAdi yajJa karanevAle - ye saba isa deza tathA isa kAla meM nahI haiM ataH ve kisI deza yA kAla meM nahI ho sakate yaha kahanA kyA ucita hogA ? usI prakAra isa deza tathA samaya ko dekhakara sabhI deza tathA samayoM meM sarvajJa kA abhAva mAnanA anucita hai / 1 sadRzakalpakAnAm / 2 dezakAlatvAdayaM hetuH hetvAbhAsaH / 3 tava mate / 4 dezakAlayoH sarvajJasahitatvamastu / 5 hetunA dezakAlau sarvajJarahitau sAdhyete, parAbhyupagamAt sarvajJasahitau dezakAlau bhavataH itikAlAtyayApadiSTatvaM hetoH / 6 dUSaNAntaram / 7 sarvajJo nAstIti prasAdhayatAm / 8 lokAyatAnAM mUlaguruH suraguruH mImAMsakAnAM matasya kartA jaiminiH / Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 vizvatattvaprakAzaH [ 28 [ 28. vedasyApauruSeyatvanirAsaH / ] yadapyanUdya pratyavocat'-: 1 - atha sarvajJapraNItAgamAbhAve'pi apauruSeyAgasadbhAvAt sa eva jIvasyAnAdyanantatvamAvedayatIti cenna, AgamasyAporupeyatvAbhAvAt, tathA hi vedavAkyAni pauruSeyANi vAkyatvAt kAdambarIvAkyavaditi, tat tathaiva / Agamasya sarvazapraNItatvena pauruSeyatvAbhyupagamAt / athApauruSeyo vedaH anavacchinna saMpradAyatve satyasmaryamANakartRkatvAt AkAzavaditya pauruSeyatvasiddhiriti cenna / hetorvizeSyAsiddhatvAt / tathA hi / asmaryamANakartRkatvaM vAdinaH prativAdinaH sarvasya vA / vAdinazcet karturanupalabdherabhAvAda" vA / AdyapakSe piTakatraye'pi vAdinaH karturanupalabdherasmaryamANakartRkatvasadbhAvenA pauruSeyatvAt tasyApi prAmANyaM prasajyate / tatastaduktAnuSThAne'pi mImAMsakAH pravarteran / atha 28. vedake apauruSeyatvakA nirAsa - kAdambarI Adi ke vAkyoM ke samAna sabhI vAkya puruSakRta hote haiM ataH vedavAkya bhI puruSakRta haiM yaha cArvAkoM kA anumAna jaina dArzanikoM ko bhI mAnya hai / jainadarzana ko mAnya Agama sarvajJapraNIta haiM ataH ve puruSakRta hI haiM / veda ke apauruSeya hone meM mImAMsakoM dvArA prastuta kiyA gayA anumAna isa prakAra haiM - veda ke adhyayana kI paramparA avicchinna hai kintu usa ke kartA kauna haiM isa kA kisI ko smaraNa nahI hai ataH AkAza Adi ke samAna veda kA bhI koI kartA nahI hai (yadi koI kartA hotA to kisI ko usa kA smaraNa hotA ) / kintu yaha anumAna sadoSa hai / kartA kA smaraNa nahI hai ataH kartA hI nahI haiM yaha kathana ThIka nahI / udAharaNArtha, mImAMsakoM ko isa kA smaraNa nahIM hai ki piTakatraya ke kartA kauna the| phira piTakatraya ko bhI apAMruSeya aura pramANabhUta kyoM nahI mAnA jAtA ? yadi kaheM ki bauddha loga piTakatraya 1 cAvako vadati / 2 asmaryamANakartRtvaM vizeSyam / 3 momAMsakasya / 4 bauddhaadeH| 5 ubhayavAdiprativAdinorvA / 6 asmaryamANakartRtvam / 7 kevalamabhAvAd vA asmarya 10 piTakatraye vede'pi - 8 paTakasyApi / 9 piTakatraye : asmaryamANakartRtvaM samAnam / 11 mImAMsakaH / Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -28] vedaprAmANyaniSedhaH tatra saugataiH karturaGgIkaraNAt pauruSeyatvenAprAmANyamiti cet tarhi vede'pi saugataiH karturaGgIkaraNAt pauruSeyatvena aprAmANyamastvavizeSAt / athara karturabhAvAd vAdino'smaryamANakartRkatvamiti cet kutaH karturabhAvoM nizcIyate / asmAdanumAnAditi cainna / itarAzrayaprasaMgAt / vede vAdinaH karturabhAvanizcaye vAdino'smarya mANakartRtvasiddhiH vAdino'smaryamANakartRkatvasiddhau vede vAdinaH karturabhAvanizcaya iti / atha vedasya prAmANyopapatyA karturabhAvo nizcIyate iti cenna / atraapiitretraashryaaptteH| vedasya karturabhAvanizcaye prAmANyopapattiH prAmANyopapattyA karturabhAvanizcaya iti / sarvajJapraNItatvenApi prAmANyopapattezca / sarvajJo nAstIti cenna / tasya prAgeva sadbhAvasamarthanAt / __ tasmAd vAdino'smaryamANakartRkatvaM heturna bhavati / nApi pratiSAko puruSakRta mAnate haiM ataH vaha apramANa hai to uttara meM kahA jA sakatA hai ki bauddha loga veda ko bhI puruSakRta mAnate haiM ataH veda bhI apramANa hoMge - ina donoM meM koI vizeSa bheda nahI haiN| - veda kA kartA hI nahI hai ata: usa kA smaraNa nahI ho sakatA aisA kaheM to yaha parasparAzraya hogA - pahale Apane kahA ki smaraNa nahI hotA isa lie kartA nahI hai tathA aba kahate haiM ki kartA nahI hai isa lie smaraNa nahI hotaa| ataH isa ko siddha karane ke lie koI svatantra pramANa caahie| veda pramANabhUta haiM ataH kartA se rahita haiM yaha kathana bhI isI prakAra parasparAzrita hai - pahale kahA hai ki veda apauruSeya haiM isa lie pramANa haiM tathA aba kahate haiM ki veda pramANa haiM ataH apauruSeya haiN| tathA hamane pahale spaSTa kiyA hI hai ki Agama sarvajJapraNIta hone se pramANabhUta hote haiM - pramANa hone ke lie apauruSeya honA jarUrI nhii| dUsarI bAta yaha hai ki vedake kartA kA smaraNa nahI hai yaha 1 apauruSeyo vedaH anavacchinnasaMpradAyatve satyasmaryamANa kartRkatvAt / 2 amaryamANaka katvam / 3 bauddhaH vedasya kartan aSTakaityanumAnAt / puruSAn vadati Adizandena janaH vedasya kartAraM kAlAsuraM vadati naiyAyikaH IzvaraM vadati / 4 naiyAyikAdibhiH / Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizvatattvaprakAzaH [28dinaH, amiddhatvAt / kutaH vede prativAdibhiraSTakAdikartuH smaraNAt / atha pareSAmaSTakAdyanekakartRvipratipatyA vede karturabhAva eveti cena / kartRmAtre vi pratipattyabhAvAt / tannAmavizeSe vipratipattiH / tato na prativAdino asmaryamANakartRkatvaM hetuH / nApi. sarvasya / amImAMsakaiH sarvaistaba kartuH smaraNAt / atha tatsmaraNasyA'nubhavajanitasaMskArajatvAt vede kartA kena pramANenAnubhUto yataH smaryata iti cet vRddhopadezAt vAkyatvAdanumAnAcceti bramaH / kiM ca trikAlatrilokodaravartisarvAtmacetovRtti vizeSavijJAnarahito mImAMsakaH kathaM vede sarveSAM kartRsmaraNAbhAvaM nizcinuyAt / tathA jAnataH svasyaiva sarvazatvenAgamakartRtvaprasaMgAt / artha vedasyAdhyayanaM sarva guvedhyayanapUrvakam / vedAdhyayanavAcyatvAdadhunAdhyayana yathA // ( mImAMsAzlokavArtika pR. 949 ) kathana bhI ThIka nahI - bauddhoM ko smaraNa hai ki veda ke kartA aSTaka Adi RSi haiN| isa para AkSepa karate haiM ki pratipakSiyoM meM vedake kartA ke bAre meM ekamata nahI hai ataH una ke kathana vizvasanIya nahI haiN| kintu pratipakSiyoM meM vedake kartA ke nAma ke bAremeM matabheda hone para bhI 'veda kA koI kartA thA' isa viSaya meM ekamata hai| ataH veda ke kartA kA smaraNa hI nahI hai yaha kahanA ucita nhii| mImAMsakoM kA eka AkSepa yaha hai ki jise eka bAra kisI cIja kA anubhava huA hai use hI usa kA smaraNa ho sakatA hai| prativAdI ko veda-kartA kA anubhava nahI huA hai ataH smaraNa bhI nahI ho sktaa| uttara yaha hai ki pratyakSa anubhava na hone para bhI vRddhoM ke upadeza se veda-kartA kA smaraNa ho sakatA hai| tathA vAkya puruSakRta hote haiM isa anumAna se bhI veda ke kartA kA anumAna ho sakatA hai| dUsare, sabhI pradezoM meM sabhI samayoM meM sabhI puruSoM ko veda-kartA kI smRti nahI hai isakA jJAna mImAMsakoM ko kaise huA ? yadi aisA jJAna ho sakatA hai taba to mImAMsaka sarvajJa hI siddha hoNge| 1 vedakartuH smaraNasya / 2 vedakartRsmaraNaM tu anubhavasaMskArajaM bhavati tarhi vedakartuH smaraNasya anubhavaH kena pramANena / 3 vayaM jainaaH| 4 mImAMsakaH vedasyApauruSeyatvasthApanArtha zlokaM prAha / Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ wwwmmmm -28] vedaprAmANyaniSedhaH iti vedAdhyayanasyAnAditvasiddhiriti cenna / ApastambasUtrAdhyayanena baudhAyanakalpasUtrAdhyayanena kANvazAkhAdhyayanAdinA hetorvyabhicArAt / teSAM vedAdhyayanavAcyatvasadbhAve'pi anAdito gurvadhyayanapUrvakatvAbhAvAt / kiM ca idAnIntanapravartanAM dRSTyA kAlAntare'pi tathA pravartanAM prasAdhayato mImAMsakasya piTakatrayAdInAmapyanAditvena apauruSeyatvAt prAmANyaM prsjyte| tathA hi| piTakAdhyayanaM sarva gurvadhyayanapUrvakam / piTakAdhyayanavAcyatvAdadhunAdhyayanaM yathA ||(syaadvaadsiddhi 10-30) iti / tatazca taduktAnuSThAne'pi mImAMsakAH pravarteranavizeSAt / tasmAd vedapiTakayoH pauruSeyatvApauruSeyatvAvizeSe'pi mImAMsakAH vedoktAnuSThAne pravartante iti pakSapAta evAvaziSyate / nanu jaise isa samaya veda kA adhyayana guru se kiyA jAtA hai vaise sarvadA hotA hai - vedAdhyayana avicchinna guruparamparA se calatA hai ' ataH vaha anAdi hai - kisI vyakti dvArA zurU kiyA huA nahI hai yaha anumAna mImAMsaka prastuta karate haiN| kintu yaha kathana sadoSa hai| Apastamba sUtra, baudhAyana kalpasUtra, kANva zAkhA ina nAmoM se hI spaSTa hai ki Apastamba, baudhAyana, kaNva Adi AcAryoM ne vedAdhyayana kI usa usa zAkhA kA prArambha kiyA hai| ataH vedAdhyayana kI paramparA anAdi nahI hai| dUsare, isa samaya veda kA hI adhyayana guruparamparA se calatA hai aisA nahI - piTakatraya kA adhyayana bhI guruparamparA se hI calatA hai| phira mImAMsaka piTakatraya ko pramANabhata mAnakara kyoM nahI calate ? yadi bauddha piTakatraya ko puruSakRta mAnate haiM ataH ve apramANa haiM aisA kaheM to bauddhoM ke hI kathanAnusAra veda ko bhI puruSakRta ataH apramANa mAnanA hogaa| ataH veda aura piTakatraya ke pramANa bhata hone meM antara karanA pakSapAta kA hI dyotaka hogA - yuktivAda kA nahI / 1 yathA idAnIMtanakAle vedasya kartA nAsti tathA kAlAntare'pi / 2 pauruSeyatvaM cet tarhi vede'pi pauruSeyatvaM piTakanaye'pi pauruSeyatvam / cet vede apauruSeyatvaM tarhi piTake apauruSeyatvamiti samAnatvAt / Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizvatattvaprakAzaH [28 atItAnAgatau kAlau vedkaarvivrjitau| kAlazabdAbhidheyatvAdidAnIMtanakAlavat // (tattvasaMgraha pR. 643) iti vedasyApauruSeyatvasiddhiriti cenn| baudhaaynaapstmbaashvlaaynyaashvlkyaadiprvrtmaankaalaihetoybhicaaraat| teSAM kAlazabdAbhidheyatvasadbhAve'pi vedakAravivarjitatvAbhAvAt / atha tatkAlAnAmapi vedakAravivarjitatvaM prasAdhyata iti cenna / kalpasUtrakarturbodhAyanasya ApastambasUtrakarturApastambasya AzvalAyanazAkhAkarturAzvalAyanasya kANvazAkhAdikarturyAjJavalkyAdestatkAle sadbhAvena pakSe sAdhyAbhAvo nizcita eva syAt / atha teSAM tatkartRtvaM kena pramANena jJAyata iti cenn| vyAsAdInAM bhAratAdikartRtvaM yena pramANena jJAyate tenaiveti sNtossttvym| atha bhAratAdigranthAvasAne granthakAraH svakIyanAmamudrAM vyadhAditi cet tdtraapysti| 'nArAyaNaM pravizatItyAha bhagavAn baudhAyanaH' ityAdInAM kalpasUtrAdiSu __yaha kAla vedakartA se rahita hai usI prakAra saba kAla vedakartA se rahita hote haiM ataH atIta samaya aura AnevAle samayameM bhI veda ke kartA nahIM ho sakate yaha anumAna prastuta kiyA gayA hai| kintu yaha bhI pUrvokta doSa se dUSita hai| vividha vaidika granthoM ke kartA baudhAyana, Apastamba, AzvalAyana, yAjJavalkya Adi jisa atIta samaya meM the usa samaya ko vedakartA se rahita kaise kahA jA sakatA hai? jaise mahAbhArata Adi granthoM ke racayitA vyAsa Adi RSi the usI prakAra vividha vaidika granthoM ke racayitA Apastamba Adi RSi the ataH ina donoM meM pharka karanA ThIka nahI hai| bhAratAdi granthoM ke anta meM granthakAra ke nAma pAye jAte haiM vaise vaidika granthoM ke anta meM nahI pAye jAte ataH una granthoM kA koI kartA nahI yaha kahanA bhI ucita nhii| eka to kaI vaidika granthoM meM kartA kA nAma pAyA jAtA hai - jaise ki bodhAyana kalpasUtra meM ' vaha nArAyaNa meM praveza karatA hai aisA bhagavAn baudhAyana ne kahA hai ' yaha ullekha hai| dUsare sirpha nAma na milane se koI grantha kartAse 1 ApastambAdi / 2 vedakAravivarjitau iti sAdhyam / 3 kalpasUtrAdInAM ApastambAdiRSikartRtvam / Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -29] vedaprAmANyaniSedhaH zravaNAt / kiM ca idAnImapi kecana kavayaH svanAmamudrAM grantheSu na viracayanti etAvatA teSAmapauruSeyatvaM syAt / [ 29. vedakartRsUcakAni vaidikavAkyAni / ] athApauruSeyo vedaH karturupalambhaka pramANa rahitatvAt AkAzavadityapauruSeyatvasiddhiriti cenna / hetorasiddhatvAt / karturupalambhakapramANasyAgamasya sadbhAvAt / tathA hi / ' prajApatirvA idameka AsIn nAharAsIn na rAtrirAsIt sa tapo'tapyata tasmAt tapastepAnAccaturo vedA ajAyanta ityAdInAM bahulamupalambhAt / atha AgamavAkyAnAM kAryArthe prAmANyAt siddhArthapratipAdane prAmANyAbhAva iti cenna / teSAM siddhArthe'pi prAmANyasadbhAvAt / AgamaH siddhArthe'pi pramANam avyabhicArapramANatvAt pratyakSa rahita nahI ho jAtA isa samaya bhI kucha kavi apanA nAma likhe binA grantha-racanA karate haiM kintu itane se unake grantha apauruSeya nahI ho skte| 29. vedakartA ke sUcaka vaidika vAkya - AkAza ke kartA kA kisI pramANa se jJAna nahI hotA usI prakAra veda ke kartA kA bhI kisI pramANa se jJAna nahI hotA ataH veda kA koI kartA nahIM hai yaha kathana bhI ThIka nahI / veda ke kartA ke viSaya meM vaidika granthoM ke hI AgamapramANa milate haiM - jaise ki kahA hai, ' usa samaya dina nahI thA, rAta bhI nahI thI, sirpha eka prajApati thA, usane tapa kiyA, usa ke tapa karane se cAra veda utpanna hue / isa para mImAMsakoM kA uttara hai ki Agama ke kAryaviSayaka vAkya to pramANa haiM - siddha arthoM ke viSaya ke vAkya pramANa nahI haiM / kintu Agama meM aisA bheda karanA ucita nahI / jaise pratyakSa pramANa kArya aura siddha donoM arthoM meM pramANa hotA hai vaise samI pramANa hote haiM ataH Agama ko mI kArya aura siddha donoM viSayoM meM pramANa mAnanA cAhie / isa para mImAMsaka AkSepa karate 1 agniSTomAt svargo bhavati ityAdi kAryArthaprAmANyaM / 2 sarvajJo babhUvetyAdi siddhArthaH / Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizvatattvaprakAzaH [ 29 caditi / nanu padAnAM kAryAnvitasvArthaniyatatvena kAryArthe prAmANyaniyamAt teSAM pratyakSadRSTAntena siddhArthe prAmANyaM vaktuM na pAryata iti cenna / padAnAM yogyetarAnvitasvArthaniyatatvena kAryAnvitasvArthaniyatatvAbhAvAt / vivAdapadAni padAni ' na kAryAnvitasvArthaniyatAni padatvAt kAryapadavaditi / kiM ca ' tasmAt ' tapastepAnAccaturo vedA ajAyanta' iti vedakartAramArAdhayet taduktAnuSThAne pravartetetyAdi kAryapadAnvitatvenApi teSAM prAmANyasadbhAvAt vedakarturupalambhakapramANasiddhiH / atha liGAdInAM mAnAntarApUrvA pUrvAbhidhAnAdadRSTavAcakatvAt nAnyavAcakatvamastIti cenna / liGAdipratyayAntA na mAnAntarApUrvavAcakAH padatvAt padAntaravat iti liGAdInAmadRSTAdanyavAcakasiddheH / kiM ca adRSTasyApi 1 78 mAnAntaraprameyatve' pUrvato hAniriSyate / tasyAprameyatAyAM tu na tatra padasaMgatiH // haiM ki Agama pramANa zabdoM para Azrita hai aura zabda apane kAryaparaka artha meM niyata haiM ataH Agama kAryaviSaya meM hI pramANa hai - pratyakSa pramANa zabdoMpara Azrita nahI hai ataH usa meM aisI maryAdA nahI hai / kintu yaha AkSepa ucita nahI / eka to zabda kAryaparaka artha meMhI niyata hote haiM aisA koI niyama nahI hai - siddha arthoM ke liye bhI zabdoM kA prayoga hotA hai / dUsare, Agama ko kAryaviSaya meM hI pramANa mAna kara bhI uparyukta AgamavAkya kA spaSTIkaraNa ho sakatA hai - kahA jA sakatA hai ki prajApati veda ke kartA haiM ataH unakI ArAdhanA karanI cAhie yaha tAtparya hai / vedoM meM jo kriyApada haiM una se 1 vahI aTa artha vyakta hotA hai jo anya pramANoM se jJAna na hotA ho yaha mImAMsakoM kA kahanA hai / kintu jaise saba zabda dRSTa tathA adRSTa donoM viSayoM meM prayukta hote haiM vaise hI veda ke zabda bhI prayukta hue haiM ataH ve adRSTa viSaya ko hI vyakta karate haiM aisA niyama karanA ucita nahI / isa viSaya meM pUrvavartI AcArya ne kahA bhI hai- 'yadi adRSTa ko - 1 vedapadAni / 2 brahmaNaH / 3 vedavAkyAnAm / 4 sarvajJa / 5 na kevalam Agamena prameyatvam / Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vedaprAmANyaniSedhaH - 29] iti ubhayapakSe'pi mImAMsakAnAM doSasadbhAvAdadRSTasya mAnAntaragocaratvaM liGAdInAmadRSTAdanyavAcakatvaM ca svIkartavyam / tathA ca ' tasmAt tapastepAnAccaturo vedA ajAyanta iti pramANabhUtAdAgamAd vedasya sakartRkatvasiddheH karturupalambhakapramANarahitatvAdityasiddho hetvAbhAsaH / 79 > atha kAryAnvayarahitavAkyAnAM' pramitijanakatvAbhAvAt pramANabhUtatvaM nAstIti cenna / pramitijanakatvasadbhAvAt / tathA hi / tadvAkyazravaNAd vyutpannAnAM kvacidarthe pratItirjAyate na vA / na jAyate iti vaktuM nocitam / zabdazabdArthavedinAmanvitArthasuzabdasaMdarbhazravaNAdarthapratItijanana niyamAt / atha pratItirjAyate tatpramANaM na bhavatyapramANameva tatpratIteH smaraNarUpatvAditi cenna / smaraNasyAnubhava janitasaMskArajatvAt prAktanapramayA pramitatvena vedakarturanubhavasiddhiprasaMgAt / tathA ca karturupalambhakapramANarahitatvAdityasiddha hetuH / atha tadanubhavajanitasaMskArajaM smaraNaM na bhavatyA Agama se bhinna pramANa kA viSaya mAnate haiM to vaha apUrva viSaya nahI rahegA / kintu anya pramANoM se adRSTa kA jJAna nahI hotA yaha mAneM to zabdoM dvArA usa kA varNana sambhava nahI hogA / ' ataH veda pratipAdita viSayoM kA jJAna anya pramANoM se bhI hotA hai tathA veda ke kriyApada adRSTa se bhinna anya padArthoM kA bhI varNana karate haiM yaha svIkAra karanA cAhie | tadanusAra ' prajApati se veda utpanna hue ' isa veda vAkya se hI veda ke kartA kA astitva spaSTa hotA hai / kArya viSaya se rahita vAkya pramiti ko utpanna nahI karate ataH ve vAkya pramANa nahI hote yaha mImAMsakoM kA kathana hai / kintu yaha ucita nahI / kArya viSaya se rahita vAkya suna kara artha kI pratIti to hotI hI hai / phira pramiti utpanna nahI hotI yaha kaise kaha sakate haiM ? yahAM mImAMsakoM kA uttara hai ki kAryaviSaya se rahita vAkya se artha to pratIta hotA hai kintu vaha pratIti smaraNarUpa hai ataH pramANa nahI hai / kintu yaha uttara bhI mImAMsakoM ko antataH pratikUla hI siddha hotA hai / una ke kathanAnusAra ' prajApati se veda utpanna hue ' isa prastuta vAkya ko 1 siddhArthaM / Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizvatattvaprakAzaH [ 30 nyadeva vAkyajanitaM smaraNamiti cenna / smaraNasya saMskAramantareNajananAsaMbhavAt / tathA hi / vItaM jJAnam anubhavajanitasaMskArajaM smaraNatvAt prasiddhasmaraNavat / tathA coktaM zAlikAyAmapi / 80 pramANamanubhUtiH sA smRteranyA punaH smRtiH / pUrvavijJAna saMskAramAtrajaM jJAnamucyate // ( prakaraNAzcikA 6 - 2 ) iti / tasmAd vedasyApauruSeyatvAbhAvAt pauruSeyatve'pi sarvajJapraNItatvAbhAvAcca tasya aprAmANyameva syAt / [ 30. vedAnAM bahusaMmatatvanirAsaH / ] nanu vedAH pramANaM bahujanaparigRhItatvAt Ayurvedavaditi vedAnAM prAmANyasiddhiriti cenna / turaSkazAstreNa" hetorvyabhicArAt / atha viziSTabahujanaparigRhItatvaM heturiti cet tarhi janAnAM vaiziSTayaM kautasmaraNarUpa mAneM to kisI ko isakA anubhava bhI huA hogA yaha spaSTa hotA hai kyoMki anubhava se utpanna saMskAra se hI smaraNa hotA hai / zAlikanAtha ne smRti ke viSaya meM kahA bhI hai, ' anubhUti pramANa hotI hai tathA vaha smRti se bhinna hotI hai / smRti vaha jJAna hai jo pahale ke jJAna ke saMskAra se utpanna hotA hai / ' ataH ' prajApati se veda utpanna hue 9 isa vAkya to smaraNarUpa mAnane para bhI asatya nahI kahA jA sakatA / tadanusAra veda apauruSeya nahI ho sakate / veda pauruSeya haiM kintu sarvajJapraNIta nahI haiM ve pramANabhUta nahIM haiM / ataH 30. veda bahusammata nahIM haiM - Ayurveda ke samAna veda bhI bahuta logoM ko mAnya haiM ataH ve pramANa haiM yaha anumAna prastuta kiyA gayA hai / kintu sirpha bahuta logoM ko mAnya honA pramANabhUta hone kA sUcaka nahI hai / turuSka logoM ke zAstra bhI bahuta logoM ko mAnya haiM kintu unheM vedAnuyAyI pramANa nahI mAnate / isa ke uttara meM kahA jAtA hai ki sAdhAraNa logoM kI mAnyatA se pramANabhUta honA vyakta nahI hotA 1 prAbhAkare / 2 vedasya / 3 vaidyakazAstra / 4 mlecchazAstra / Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -30 ] vedaprAmANyaniSedhaH skRtam / vedoktAnuSTAne pravartanAjjanAnAM vaiziSTyamiti cenna / itaretarAzrayaprasaMgAt / vedasya prAmANyAbhAve taduktAnuSThAne pravartamAnAnAM viziSTasvAbhAvasteSAM viziSTatvAbhAve viziSTabahuvacanaparigRhItatvAbhAvAd vedasya prAmANyAbhAva iti / atha yauktikabahujanaparigRhItatvaM liGgamiti cenna / vedAnugrAhiNAM bhATTaprAbhAkarazAMkarIyabhAskarIyanaiyAyikavaizeSika sezvarasAMkhyanirIzvarasAMkhyAnAM parasparaM vyAhatoktitvAt yauktikatvanizcayopAyAbhAvena hetorasiddhatvAt / tathA hi / bhATTaprAbhAkarAH ekAdaza nava padArthAn IzvarAdIndrAdidevatvAbhAvaM dhruvA vA pRthivI dhruvAsaH parvatA ime / dhruvaM vizvamidaM jagat dhruvo rAjA vizAmayam // dhruvaM te rAjA varuNo dhruvaM devo bRhaspatiH / dhruvaM ta indrazcAgnizca rASTraM dhArayatAM dhruvam // (Rgveda 10-173-4, 5) iti nityatvena jagataH sRSTisaMhArAbhAvaM prapaJcasya satyatvaM jagatpravartaviziSTa logoM kI mAnyatA veda ko hI prApta hai ataH vaha pramANa hai / isa para prazna hotA hai ki miziSTa loga kinheM mAnA jAya ? veda kA anusaraNa karate haiM ve viziSTa haiM yaha kahanA parasparAzraya hogA kyoM ki veda pramANa haiM yA nahI yahI prastuta vivAda kA viSaya hai / yuktivAda kA Azraya lene se viziSTatA prApta hotI hai yaha kaheM to prazna hotA hai ki ki veda ko pramANa mAnanevAle yuktivAdo viziSToM meM atyadhika virodha kyoM pAyA jAtA hai / bhATTa mImAMsaka gyAraha padArtha mAnate haiM tathA prAbhAkara mImAMsaka nau padArtha mAnate haiM / ye donoM Izvara kA tathA indra Adi devatAoM kA astitva nahIM mAnate / ye jagata ko nitya mAnate haiM - jagata kI utpatti aura pralaya para vizvAsa nahI karate, saMsAra ko satya mAnate haiM, jagata kI sthiti hamezA aisI hI rahatI hai hai yaha mAnate haiM tathA AtmAoM kI saMkhyA bhI bahuta mAnate haiM 1 ve jaisI isa samaya jagata kI nityatA meM nimna vedavAkya AdhAra ke rUpa meM prastuta karate haiM, 6 yaha AkAza tathA pRthvI, parvata tathA sampUrNa jagata dhruva haiM usI prakAra 1 dhruvAH dhruvAsaH sArasvate staH / - 2 agataH / 81 vi.ta. 6 Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizvatattvaprakAzaH [30 nAyAHsarvadA IdRgbhAvamAtmanAnAtvaMca samarthayante / zAMkarIyabhAskarIyAstu 'tasmAdAtmanaH AkAzaH saMbhUtaH AkAzAd vAyuH vAyoragniH agnerApaH adbhyaH pRthvI pRthivyA oSadhayaH oSadhibhyo'nnam annAt puruSaH' (taittirIyopaniSat 2-1-1) ityAdyupaniSadvAkyairIzvarAdidevatAsadbhAvaM jagataH sRSTisaMhArakramaM punazca sarva vai khalvidaM brahma neha nAnAsti kiMcana / ArAmaM tasya pazyanti na taM pazyati kazcana // (chAndogyopaniSat 3-14-1) ityAtmana ekatvaM prapaJcamithyAtvaM ca smrthynti| tatrApi bhAskarIyA brahmaNaH sakAzAt prapaJcasya medAmedasatyatvaM ca varNayanti mAyAvAdinastvamedameveti / naiyAyikavaizeSikAstu SoDaza SaT padArthAn yaha prajAoM kA rAjA bhI dhruva rahe / rAjA varuNa, deva bRhaspati, indra tathA agni tumhAre rAjya ko dhruva bnaaeN|' isa ke viparIna zAMkarIya tathA bhAskarIya vedAntI Izvara. tathA devatAoM kA astitva mAnate haiM, jagata kI utpatti aura pralaya mAnate haiM, AtmA ekahI mAnate haiM tathA saMsAra ko mithyA kahate haiN| ina ke pramANabhUta vedavAkya isa prakAra haiM'usa AtmA se AkAza utpanna huA, AkAza se vAyu, vAyu se agni, agni se jala, jala se pRthvI, pRthvI se auSadhi (vanaspati), auSadhi se anna tathA anna se puruSa utpanna huaa|' 'yaha saba brahma hI hai, yahAM nAnA kucha nahI hai, saba usake prabhAva ko dekhate haiM, use koI nahIM dekhtaa|' ina meM bhI paraspara matabheda hai - zAMkarIya to sirpha abheda hI mAnate haiM. bhAskarIya brahma aura prapaMca meM bhedAbheda mAnate haiN| naiyAthika solaha padArtha mAnate haiM aura vaizeSika chaha padArtha mAnate haiN| ye donoM jagata kI utpatti aura pralaya mAnate haiM, Izvara aura devatAoM kA astitva mAnate hai, prapaMca satya mAnate haiM tathA AtmAoM kI saMkhyA bahuta mAnate haiN| ina ke pramANabhata vedavAkya ye haiM - ' yaha eka deva hai jo pRthvI tathA AkAza ko utpanna karatA hai, isa kI AMkheM sarvatra haiM, 1 brahmaNaH / 2 AtmAnam / 3 shaaNkriiyaaH| ... Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -30 ] vedaprAmANyaniSedhaH vizvatazcakSuruta vizvatomukho vizvatobAhuruta vizvataH pAt / zaM bAhubhyAM dhamati saMpatatrai dyAvAbhUmI janayan deva ekaH // (zvetAzvataropaniSat 3-3 ) ityAdi sRSTisaMhArakramam IzvarAdidevatAsadbhAvaM prapaJcasya satyatvamAtmanA - nAtvAdikaM ca samarthayante / sezvarasAMkhyAstu, 83 brAhmaNo'sya mukhamAsId bAhU rAjanyaH kRtaH / UrU tadasya yad vaizyaH padbhyAM zUdro ajAyata // candramA manaso jAtaH cakSuSaH sUryo'jAyata / mukhAdindrazcAgnizca prANAd vAyurajAyata / (Rgveda 10 - 90 - 11, 12 ) ityAdi sRSTisaMhArakramam IzvarAdidevatA sadbhAvaM varNayanti / nirIzvarasAMkhyAstu. prakRtermahAMstato'haMkArastasmAd gaNazca SoDazakaH / tasmAdapi SoDazakAt paJcabhyaH paJca bhUtAni // (sAMkhyakArikA 22 ) isa ke mukha, bAhu tathA paira sarvatra haiM tathA yaha apane bAhuoM se kalyANa kA nirmANa karatA hai / sezvarasAMkhya darzana ke anuyAyI bhI Izvara va devatAoM ko tathA sRSTi aura saMhAra ko mAnate haiM tathA AdhAra ke rUpa meM ye vedavAkya prastuta karate haiM - ' usa ( jagadvyApI puruSa ) kA mukha hI brAhmaNa the, kSatriya usa ke bAhu the, vaizya usa kI jaMghAeM the / tathA zUdra usa ke pairoM se utpanna hue the | usa ke mana se candramA, AMkhoM se sUrya, mukha se indra tathA agni evaM zvAMsa se vAyu utpanna huA thA / ' nirIzvara sAMkhya dArzanika IzvarAdi devatAoM ko nahI mAnate, AtmA ko bhoktA mAnate hai kintu kartA nahI mAnate, AtmA ko jJAna se rahita, sarvadA zuddha mAnate haiM / ina ke mata meM jagata ke sRSTi tathA saMhAra kA krama isa prakAra hai : ' prakRti se mahat, usa se ahaMkAra, usa se solaha tattvoM kA samudAya tathA una solaha meM se pAMca (tanmAtroM ) se pAMca bhUta AvirbhUta hote haiM ' / - Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizvatattvAkAzaH [31 ityAdi sRSTisaMhArakramamIzvarAdidevatAbhAvamAtmanAmakartRtvabhoktRtvajJAnAdirahitatvasadAzuddhatvAdikaM varNayantIti parasparavyAhatoktitvAd vedAnusAriNAM yauktikatvAbhAvo nishciiyte| tathA ca yauktikabahujanaparigRhI. tatvAdityasiddho hetvaabhaasH| AyurvedavadityatrApi Ayurvedasya prAmANye taduktauSadhAcaraNe niyamena vyAdhiparihAraH syAt , na caivaM, tasmAdAyurve dasya prAmANyAbhAvAt sAdhyavikalo dRSTAntaH syAt / [31. vedAnAM sadoSatvam / nanu codanA janitA buddhiH pramANaM dossvrjitaiH| kAraNairjanyamAnatvAt liGgAptoktyakSabuddhivat // (mImAMsAzlokavArtika pR. 102) ityetadanumAnAccodanAnAM prAmANyasiddhiriti cenna / doSavarjitaiH kAraNairjanyamAnatvAditi hetorsiddhtvaat| kuta iti cet codanAnAM doSavarjitatvAsaMbhavAt / kathamiti cet mImAMsakaizcodanAnAM srvjnyprnniittvaanbhyu| isa prakAra vaidika darzanoM meM paraspara virodha itanA prabala hai ki una saba ko yuktivAdI kahanA sambhava nhii| isa lie yaktivAdI bahumata veda ko pramANa mAnatA hai yaha kahanA bhI vyartha hotA hai| vedoM ke bahusammata hone meM Ayurveda kA jo udAharaNa diyA hai vaha bhI nirupayogI hai kyoM ki Ayurveda koI pUrNa pramANa nahI hai, yadi vaha pUrNa pramANa hotA to usa se niyamapUrvaka saba vyAdhiyAM dUra hotI kintu aisA hotA nahI hai / ataH vedoM kI pramANatA meM Ayurveda kA udAharaNa vyartha hai| 31. veda sadoSa hai-anumAna, Apta puruSa kA vacana tathA pratyakSa ye nirdoSa kAraNoM se utpanna hone para pramANa hote haiM usI prakAra vedavAkyoM kI preraNA bhI pramANa hai kyoM ki vaha nidoSa kAraNoM se utpanna hotI hai - yaha mImAMsakoM kA kathana hai| kintu yaha ucita nhii| veda sarvajJapraNIta nahI haiM ataH ve doSarahita nahI ho sakate aura isI lie pramANa bhI nahI ho sakate / isa para AkSepa hai ki mImAMsaka vedoM ko sarvajJapraNIta nahI mAnate kintu naiyAyika vedoM ko sarvajJa Izvara ke dvArA 1 vedavAkyena preraNA / 2 vedavAkyaiH / Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -31] vedaprAmANyaniSedhaH 85 pagamAt / atha naiyAyikAdibhizcodanAnAM sarvajJapraNItatvAbhyupagamAt tanmate tAsAM doSavarjitatvasaMbhavAt tajanitA buddhiH pramANaM bhaviSyatIti cenna / tairuktabhargAdInAM sarvajJatvAbhAvasya prAgevara pramANena prtipaadittvaat| athApauruSeyatvena codanAnAM doSavarjitatvasaMbhavAt tajjanitA buddhiH pramANamiti cenn| codanAnAmapauruSeyatvasya prAgeva prabandhena prtissiddhtvaat| . nanu vedAH pramANam abAdhitaviSayatvAt Ayurvedavaditi vedAnAM prAmANyasiddhiriti cenn| abAdhitaviSayatvasya hetorsiddhtvaat| tathA hi| 'AtmanaH AkAzaH saMbhUta' ityAdidazopaniSadvAkyAnAM naiyaayikvaishessikairbaadhittvaat| vizvatazcakSurityAdInAM vedAntibhirbAdhitatvAt / tadubhayeSAM mImAMsakairbAdhitatvAt / 'alAvUni majjanti, grAvANaH plabante, andho maNimavindhat tamanagulirAvayat', (taittirIyAraNyaka 1-11-5) uttAnA vai devagavA vahanti' (Apastamba zrautasUtra 11-7-6) ityAdivAkyAnAM sakalayauktikairbAdhitatvAt abAdhitaviSayatvAdityasiddho hetvaabhaasH| Ayurvede abAdhitaviSayatvAbhAvAt sAdhanavikalo dRSTAntazca / nirmita mAnate haiM ataH una ke pramANa hone meM kyA hAni hai ? uttara yaha hai ki naiyAyika jisa Izvara ko mAnate haiM vaha sarvajJa nahI ho sakatA yaha hamane pahale hI spaSTa kiyA hai / veda apauruSeya haiM ataH nidoSa haiM yaha kathana bhI ThIka nahI kyoM ki veda apauruSeya nahI ho sakate yaha hamane pahale vistAra se spaSTa kiyA hai| vedavAkya pramANa haiM kyoM ki Ayurveda ke samAna vedavAkya bhI anya pramANoM se bAdhita nahI hote - yaha mImAMsakoM kA anumAna hai| kintu yaha ucita nhii| 'AtmA se AMkAza utpanna huA' Adi vedavAkyoM ko naiyAyika bAdhita samajhate haiN| ' usa ke cakSu sarvatra haiM' Adi vedavAkyoM ko vedAntI bAdhita mAnate haiN| mImAMsaka ina donoM ko galata kahate haiN| kucha vAkya to saba ko amAnya hone jaise haiM, jaise ki - ' taMbI DabatI hai, patthara tairate haiM, andhe ne maNi ko bIMdhA, vinA uMgalI ke usa meM DorA DAlA, devoM kI gAyeM ulaTI bahatI haiM ' Adi 1 jainaiH / 2 Izvara / 3 vedavAkyAnAm / 4 naiyAyikavedAMtyoH / 5 protavAn / / Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizvatattvaprakAzaH [32etena vedAH pramANam avisaMvAditvAt AyurvedavadityanumAnaM pratyuktam / avisaMvAditvAt svavAcyArthAvyabhicAritvAt abAdhyatvAdityekArthatve. noktadoSANAmatrApi samAnatvAt / [32. vedAnAM pauruSeyasvam / ] atha vedAH pramANamapauruSeyatvAt saMpratipannaliMgAdivaditi prAmANyaM vedAnAmiti cenna / vedAnAM paurusseytvenaapaurusseytvaasiddheH| tathA hi vedavAkyAni pauruSeyANi vAkyatvAt kAdambarIvAkyavat / atha vedavAkyAnAM triSTubanuSTuvAdichandonibaddhatvAd vAvayatvamasiddhamiti cenn| apAdasya sapAdasya vA padakadambakasya vaakytvenaabhidhaanaat| 'suptiGantacayo vAkyaM kriyA vA kaarkaanvitaa| (amarakoza 1-6-2) iti / atha tathApi SauruSeyatve smaryamANakarSakatvamupAdhiriti cenna / tasya upAdhilakSaNAbhAvAt / kathamiti cet sAdhanAvyApakatve sati sAdhyavyApI upAdhirityupAdherlakSaNam / tallakSaNaM smaryamANakartRkatvasya sAdhyavyApavAkya haiN| ina saba bAdhAoM ke hote hue vedavAkyoM ko abAdhita kaise kahA jA sakatA hai ? isa anumAna kA udAharaNa bhI sadoSa hai kyoM ki Ayurveda pUrNataH abAdhita nahI hai, yadi hotA to usa se saba vyAdhiyAM niyamataH dUra hotiiN| ataH abAdhita hone se veda pramANa haiM yaha kathana nirarthaka hai| 32. veda pauruSeya hai-veda apauruSeya haiM ataH pramANa haiM isa kathana kA pahale vicAra kiyA hai| usI kA punaH vistAra se parIkSaNa karate haiM / veda pauruSeya haiM kyoM ki ve vAkyoM meM nibaddha haiM tathA vAkya pauruSeya hI hote haiM / veda triSTup, anuSTup Adi chandoM meM haiM ataH ve vAkya nahI haiM yaha kahanA bhI ucita nahI kyoM ki chandobaddha athavA abaddha donoM prakAra ke zabdasamUhoM ko vAkya kahate haiM / kahA bhI hai--' vibhakti tathA kriyA ke pratyayoM se yukta zabdoM kA samUha vAkya kahalAtA hai, athavA kAraka se yukta kriyA ko vAkya kahate haiN|' vedoM meM vAkya to haiM kintu una ke kartA kA smaraNa nahI hai ataH ve ___1 vedavAkyAni pauruSeyANi vAkyatvAt atra vAkyatvAt hetunA pauruSeyatve sAdhye smaryamANakartRtvam upAdhiH / Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -32 ] vedaprAmANyaniSedhaH katva bhAvAt' nAstItyanupAghitvamiti / tasya sAdhyavyApakatvAbhAvaH kathamiti cet, vyAvartakaM hi yad yasya svavyAvRttivazAdiha / tadUvyApakaM paraM vyApyaM gamakaM vyApakasya tat // iti vyApyavyApakayorlakSaNam / tathA ca purataH kriyamANakAryeSu smaryamANakartRkatvAbhAve'pi pauruSeyatvasadbhAvAt sAdhyAvyApakatvamiti / atha jJAyamAna kartRtvamupAdhiriti cet tarhi jJAyamAnasAdhyatvamupAdhirityuktaM syAt / tathA ca sAdhanavyApakatvena nopAdhitvam / ayamekaH prakAraH / kiM ca / asmAdanumAnaM pratisopAdhikatvasamarthakasya tavAnumAnasyApi tathA sopAdhikatvaprasaMge svavyAghAtitvaM syAt / atha pauruSeyatve kRtabuddhyutpAdakatvamupAdhirbhaviSyatIti cenna / tasyApyupAdhilakSaNAbhAvAt / kutaH vAkya pauruSeya nahI haiM yaha kathana bhI sambhava nahI hai / yaha pahale spaSTa kiyA hI hai ki jo pauruSeya haiM una ke kartA kA smaraNa ho hI yaha Avazyaka nahI / ( vAkyoM ke pauruSeya hone meM ina pRSThoM meM jina upAdhiyoM kA varNana kiyA hai una kA tAntrika vivaraNa mUla pATha se dekhanA cAhie / ) arthAta jisa ke kartA kA smaraNa nahI hai vaha apauruSeya hai yaha bhI niyama nahI hai / yadi kaheM ki jina vAkyoM ke viSaya meM 'ye kRta haiM ' aisA jJAna hotA hai ve hI vAkya pauruSeya haiM to isa se bhI vedavAkya pauruSeya hI siddha hote haiM kyoM ki vedavAkyoM ke viSaya meM bhI ' ye kRta hai ' yaha jJAna hotA hI hai / jina vAkyoM kI racanA zakya ho vehI pauruSeya hote 1 yatra yatra paiAruSeyatvaM tatra tatra smaryamANakartRtvam iti vaktuM na pAryate piTakatraye pauruSeyatvamasti smaryamANakartRva nAsti / 2 yatrAgnirnAsti tatra dhUmo'pi nAsti atra agnirvyAvartamAnaH dhUmamapi vyAvartayati agnistu vyApakaH ghUmastu vyApyaH / smaryamANakartRtvaM vyApakaM vyApakaM kiM yat svavyAvRttyA anyavyAvartakaM tat vyApakaM smaryamANakartRtvaM nivartamAnaM sat pauruSeyatvaM sAdhyaM na vyAvartayati / 2 sAdhyaM pauruSeyatvam / 4 jJAyamAnakartRtvaM sAdhane'pi vartate / 5 vedavAkyAni pauruSeyANi vAkyatvAt kAdambarIvAkyavat iti / 6 vedAH pramANam apauruSeyatvAt saMpratipannaliGgavat iti yatra yatra asmaryamANakartRtvaM tatra tatra apauruSeyatvam iti vaktuM na pAryate tena sAdhanAvyApakatvaM yatra yatra smaryamANakartRtvaM tatra tatra pramANatvam iti sAdhyasamavyAptiH / Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizvatattvaprakAzaH [32 sAdhanAvyApakatve sati sAdhyasamavyAptirupAdhiriti upAdherlakSaNam / tasya kRtabuddhyutpAdakatve abhaavaat| kathaM-yatra yatra kRtabuddhyutpAdakatvaM tatra tatra pauruSeyatvaM yathA ghaTAdi yatra yatra pauruSeyatvaM tatra tatra kRtabudhyutpAdakatvaM yathA ghaTaH itynvysmvyaaptiH| yatra yatra kRtabuddhyutpAdakatvAbhAvastatra tatra pauruSeyatvAbhAvaH yathA vyomAdi, yatra yatra pauruSeyatvAbhAvastatra tatra kRtabuddhyutpAdakatvAbhAvaH yathA vyomAdiriti vyatirekasamavyAptiH / ityeva tasya sAdhyasamavyAptisadbhAve'pi sAdhanAvyApakatvAbhAvAt / kathamiti cet-yad yad vAkyaM tat tat kRtabudhyutpAdakamiti saadhnvyaapktvaat| tasmAt kRtabuddhyutpAdakatvamapi nopaadhiH| nanu zakyakriyatvamupAdhiriti cenna / tasya sAdhyasamavyAptisadbhAve'pi sAdhanAvyApakatvAbhAvAt / yad yad vAkyaM tat tat zakyakriyamiti saadhnvyaapktvaat| athAtIndriyArthapratipAdakavAkyAnAM zakyakriyatvaM nAstIti cenn| piTakatrayasyAtIndriyArthapratipAdakatve'pi zakyakriyatvadarzanAt / atha tadapramANamiti cet tarhi vedI'pyapramANamastu vishessaabhaavaat| atha vede sAmopetamantrasadbhAvAt tasya prAmANyamiti cet tarhi piTakatraye'pi sAmopetamantrasadbhAvAt praamaannymstu| atha vedoktA evaite tatra tatra vyavahriyanta iti cenn| vede prAkRtAdibhASAmantrANAmabhAvAt / tasmAcchakyakriyatvamapi nopaadhiH| nanu tathApi pauruSeyatvamiti haiM yaha niyama bhI isI prakAra kA hai| vedavAkyoM kI racanA bhI zakya hai ataH isa niyama ke anusAra unheM pauruSeya kahanA caahie| jo vAkya atIndriya viSayoM kA varNana karate haiM una kI racanA puruSoM dvArA zakya nahI yaha kathana bhI ThIka nahI hai| piTakatraya atIndriya viSayoM kA varNana karate haiM kintu una kI racanA puruSoM dvArA hI huI hai| vedoM meM sAmarthyayakta mantra haiM ataH veda pramANa haiM yaha kathana bhI upayukta nahI hai| sAmarthyaMyukta mantra piTakatraya meM bhI haiM phira unako mImAMsaka pramANa kyoM nahI mAnate ? piTakatraya meM vedoMse hI mantra liye gaye haiM yaha kahanA bhI sambhava nahI kyoM ki veda saMskRta bhASA meM haiM tathA piTakatraya prAkRta bhASA meM haiM / ataH veda ke mantroM kI racanA zakya nahI yaha kahanA vyartha hai| vedoM kA uccAraNa puruSoM dvArA hotA hai ataH Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -32 ] vedaprAmANyaniSedhaH 89 puruSoccAritatvaM tathA ca vedavAkyAnAM puruSoccAraNasabhAvAt siddhasAdhya. tvena hetorakiMcitkaratvamiti cenn| kAdambaryAdikAvyeSu yA prasiddhA idaMprathamatA' tAdRgbhUtedaMprathamatAyA eva prasAdhyatvAt / tathA pauruSeyA vedAH rAjAdonAM caritropAkhyAnatvAt bhAratAdi. vat / atha vedasya rAjAdicaritropAkhyAnatvAbhAvAdasiddho hetvAbhAsa iti cenna / purAkalpeSu purAtanakSatriyANAM caritropAkhyAnapratipAdanAt / tat kathamiti cet / ajJAtajJApako vidhiH saMdhyAmupAsIta agnihotraM juhuyaaditi| anuSThAnapravartako mantraH agnaye svAhA, agneH idaM na mama ityAdi / anuSThAnastAvako arthavAdaH 'yasmin deze noSNaM na kSunna glAniH puNyakRta eva pretya tatra gacchanti sarvasyAptyai sarvasya citya sarvameva tenApnoti sarva jayati' ityaadi| purAtanacaritropAkhyAnam - 'purAkalpe ve pauruSeya haiM hI yaha kahanA bhI ayogya hai| pratipakSI veda ko jaba pauruSeya kahate haiM to una kA tAtparya yaha hotA hai ki kAdambarI Adi kAvya jaise kaviyoM dvArA naye banAe jAte haiM usI prakAra vedamantroM kI racanA RSiyoM dvArA kI gaI thii| veda pauruSeya haiM yaha siddha karane kA balavAna pramANa yaha hai ki vedoM meM rAjarSiyoM kI carita-kathAeM pAI jAtI haiN| vedamantroM ke mukhya cAra prakAra haiM - vidhi, mantra, arthavAda tathA purAtana kthaavrnnn| vidhi vaha hai jisa meM ajJAta vastukI jAnakArI dI jAtI hai, jaise - ' sandhyA kI upAsanA karanI cAhie, agnihotra kA havana karanA caahie|' anuSThAna meM upayakta vAkya mantra haiM, jaise-' ani ko arpaNa ho, yaha agni kA hai, merA nhii'| anuSThAna kI stuti karanevAle vAkya arthavAda haiM, jaise- 'puNya karanevAle loga mRtyuke bAda usa sthAna meM jAte haiM jahAM garmI nahI hotI, bhUkha nahI hotI, glAni nahI hotI, saba kI prApti tathA saMgraha hotA hai, usa se saba prApta hotA hai, saba para jaya prApta hotA hai / purAtana kathA kA udAharaNa isa prakAra hai - 'purAtana samaya meM deva tathA asura yuddha kara rahe the, usa meM devoM ko vijaya prApta huA', 'aMgirasa yajJa kara rahe the, una ke lie pRSNik dharma 1 prathamakAlotpannatvam / 2 stutikArakaH / 3 gatvA, / 4 prAptyai / 5 jJAnAya / Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizvatattvaprakAzaH [ 32 devAsurAH saMyatA Asan te devA vijayamupayanta' ityAdi / 'aGgiraso ' vai satramAsata' teSAM pRSNig dharmadughAsa' ityAdi ca / evaM vidhimantrArtha - cAdapurAkalpAnAM vede pratipAditatvAt vedasya rAjarSyAdicaritropAkhyAnatvaM siddham / 90 tathA ca vizvAmitrajanakajanamejayAdi nAma puruSakRta saMketAdarthamAca / jAtyupAdhibhyAM vyaktiSvapravartamAnatve sati niyatadezakAlavartivyaktiparatvAt kAdambarIcitralekhAdi nAmavat / tatra niyatadezakAlavartivyaktiparatvAdityukte godaNDyAdi nAmabhirvyabhicAraH / tadvyavacchedArthe jAtyupAdhibhyAM vyakti SvapravartamAnatve satIti vizeSaNopAdAnam / jAtyupAdhibhyAM vyakti SvapravartamAnatvAdityukte AkAzAdinAmabhirvyabhicAraH / tadvyavacchedArtha niyata dezakAla vartivyaktiparatvAditi vizeSyopAdAnam / tathA 'iSe tvorje tvAGgirasAdi" nAma puruSakRta saMketAdarthamAcaSTe / jAtyupAdhinirapekSatayA niyatavyaktivAcakatvAt bhaTTicANakyAdinAmavat / de rahI thI / ' ina udAharaNoM se spaSTa hai ki vedoM meM rAjarSiyoM kI carita-kathAeM haiM / ataH veda pauruSeya siddha hote haiM / I veda meM vizvAmitra, janaka, janamejaya Adi jo nAma pAye jAte haiM ve viziSTa samaya tathA pradeza meM vidyamAna vyaktiyoM ke haiM - go, azva Adi jAti-nAmoM se tathA daNDadhArI, chatradhArI Adi upAdhisUcaka nAmoM se ye nAma bhinna haiM / kAdambarI, citralekhA Adi nAmoM ke samAna ina nAmoM kA prayoga bhI puruSakRta saMketa para avalambita hai / ataH vedoM meM ina kA pAyA jAnA veda puruSakRta hone kA spaSTa pramANa hai / tathA " iSa tathA Urja meM aMgirasa ' Adi nAma bhI saMketa siddha haiM / bhaTTi, cANakya Adi nAmoM ke samAna aMgirasa Adi nAma bhI niyata vyakti kA vAcaka hai tathA jAti va upAdhi se bhinna hai ataH puruSakRta saMketa dvArA hI isa kA prayoga sambhava hai / vedoM ke mantra triSTup anuSTup Adi chandoM meM 1 1 bRhaspatiH / 2 vane gatvA yajJaM karoti / 3 ete rAjarSayaH / 4 yathA ghaTa iti nAma puruSa kRtasaMketAt ghaTamartham AcaSTe / 5 kAcit strI / 6 ( go ) jAti: ( daNDI) upAdhiH / 7 iSa AzvinamAse Urje kArtika mAse / Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 91 -33 ] vedaprAmANyaniSedhaH tathA pauruSeyAH vedAH anuSTubAdichandonibaddhatvAt padasaMdarbhatvAcca bhAratAdivaditi ca / [ 33. zabda nityatvaniSedhaH / ] atha zabdAnAM nityatvAt tatsaMdarbhasya vedasyApi nityatvenApauruSeyatvam / tathA hi / nityaH zabdaH zrAvaNatvAt zabdavaditi cenna / udAttAnunAsikAdidhvanidhamairhetorvyabhicArAt / teSAM zrAvaNatve'pi nityatvAbhAvAt / atha nityaH zabdaH pratyabhijJAyamAnatvAt AkAzavaditi cenna / karaNAGgahArAdibhirhetorvyabhicArAt / tatra sa evAyamaGgahAra iti pratyabhijJAyamAnatve'pi nityatvAbhAvAt / atha aGgahArAdiSvanityeSu ekatvapratyabhijJAnaM bhrAntaM', nitye zabde tvabhrAntaM bhrAntenAbhrAntasya vyabhicAro na yukta iti cet / tarhi zabdasya nityatvaM kena nizcIyate anenAnumAnena ra anyena vA / anena ceditaretarAzrayaH / zabdasya nityatvasiddhau tatra pratyabhijJAnasyAnibaddha haiM tathA zabdo ke samUha haiM ataH mahAbhArata Adi ke samAna veda bhI puruSakRta hI siddha hote haiM / " 33. zabda ke nityatvaka niSedha-zabda nitya haiM ataH zabdasamUharUpa veda bhI nitya hai - yaha mImAMsakoM kA eka kathana hai / yaha kathana zabda ke nitya hone para AdhArita hai ataH usa kA vicAra karate haiM / zabda sunA jAtA hai ataH nitya hai yaha anumAna ThIka nahIM kyoM ki udAtta, anunAsika Adi dhvani bhI sune jAte haiM kintu ve nitya nahI haiN| AkAza ke samAna zabda kA bhI pratyabhijJAna hotA. " yaha vahI AkAza hai' isa jJAna ke samAna yaha vahI zabda hai ' aisA jJAna hotA hai - ataH zabda nitya hai yaha anumAna bhI ThIka nahI / zarIra kI viziSTa halacaleM - nRtya kI mudrAeM Adi - duharAI jAtI haiM taba una meM bhI pratyabhijJAna hotA hai - yaha vahI mudrA hai' aisA jJAna hotA hai kintu ye mudrAeM nitya nahIM hotIM / mudrAeM anitya haiM ataH una meM pratyabhijJAna bhramajanita hai kintu zabda ke viSaya meM pratyabhijJAna bhramarahita hai kyoM ki zabda nitya hai - yaha mImAMsakoM kA kathana hai / kintu zabda nitya hai yA nahI yahI jaba vAda kA viSaya hai -- 6 1 1 karaNa 64 aGgahAroGgavikSepaH / 2 sa evAyam iti na ghaTate kiM tu tAdRzoyam iti ghaTate / 3 nityaH zabdaH pratyabhijJAyamAnatvAt iti / Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizvatattvaprakAzaH [33bhrAntatvaM tat pratyabhijJAnAbhrAnto tataH zabdasya nityatvasiddhiriti / atha anyenAnumAnena cet tat kiidRshm| nityaH zabdaH amUrtatvAt AkAzavaditi cenna / hetoH kriyAbhirvyabhicArAt / atha tat parihArArtham amUrtadravyatvAdityucyate tathApi prativAdyasiddho hetvaabhaasH| katham / naiyAyikAdIno mate zabdasyAkAzaguNatvena drvytvaasiddheH| jainaistu muurtdrvytvenaanggiikaaraacc| atha tairapramANamUlatvenAGgIkRtamiti cena / tatra pramANasadbhAvAt / zabdo mUrtaH sparzavattvAt vAtAdivaditi / atha zabdasya sparzavattvamasiddhamiti cenna / zabdaH sparzavAn saMyogavibhAgAnyatve sati kAMsyapAtrAdau nAdotpAdakatvAt koNAdivaditi' mUrtadravyApanoditvAt jalAdivaditi zabdasya sprshvtvsiddheH| na cAyaM heturasiddhaH niHsANAdimahAzabdena bahupadAtyAsphoTanena ca prAsAdaprAkArAdInAM vinipaatdrshnaat| taba 'zabda nitya hai ataH usa kA pratyabhijJAna bhramarahita hai ' yaha kahanA kaise saMbhava hai ? yaha to parasparAzraya hogaa| ataH zabda ko nitya siddha karane ke lie kisI dUsare pramANa kI AvazyakatA hai| zabda AkAza ke samAna amarta hai ataH nitya hai yaha anumAna ucita nahI - kriyAeM amarta hotI haiM kintu nitya nahI hotiiN| isa doSa ko dUra karane ke lie iso anumAna kA rUpAntara prayukta karate haiM - zabda amUrta dravya hai ataH nitya hai| kintu yaha bhI sadoSa hai - naiyAyikoM ke mata se zabda guNa hai, dravya nahI tathA jainoM ke mata se zabda dravya to hai kintu mUrta haiataH zabda amarta dravya hai yaha kathana vivAdAspada hai / zabda ke mUrta dravya hone kA pramANa yaha hai ki vaha sparzayukta hai| kAMse ke pAtra para zabda kA AghAta hone para vaise hI nAda utpanna hotA hai jaise kisI koNa ( vINA bajAne kA daNDa ) ke AghAta se utpanna hotA hai| zabda se pAnI jaise mUrta dravya meM halanacalana utpanna hotA hai| nisAnAdi vAdyoM ke pracaNDa nAda se tathA paidala senA ke padAghAta ke nAda se prAsAda girate hue dekhe gae haiM / ina saba bAtoM se zabda kA sparzayukta tathA mUrta honA spaSTa hai| 1 koNo vINAdivAdanam / 2 calanakriyAkArakatvAt / Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -3 3] vedaprAmANyaniSedhaH nanu nityaH zabdaH AkAzaikaguNatvAt tadgataparamamahatvavaditi zabdasya nityatvamiti cenna / hetorasiddhatvAt / tathA hi / zabdo nAkAzaguNaH asmadAdibAhyendriyagrAhyatvAt paTAdivat / AkAzaM vA nAsmadAdibAhyendriyagrAhyaguNavat sadAsparzarahitadravyatvAt nityatvAt akhaNDatvAt niravayavatvAt kAlavat / tasmAdanityaH zabdaH sAmAnyavizeSavattve satyasmadAdibAhyendriyagrAhyatvAt paTAdivat / bhArse prati anityaH zabda bAhyendrigrAhyadravyatvAt' paTAdivaditi prasAdhyeta / prAbhAkaraM prati anityaH zabdaH asmadAdibAhyendriyagrAhyaguNatvAt 2 paTarUpAdivaditi prsaadhniiym| etat kathAvicAre prapaJcitamiti neha pratanyate / tathA anityaH zabdaH bhAvatve sati kRtakatvAt vidyudAdivat / nanu zabdasya kRtakatvAbhAvena vizeSyAsiddho heturita cenn| puruSavivakSAprayatnAbhyAM tAlvAdibhiH kriyamANasya zabdasya anubhUyamAnatvAt / atha tAlvAdInAM vyaJjakatvAt kArakatvAbhAva iti cenna / tAlvAdivyApArAnvayavyatirekAbhyAM zabdopalabdhyanupalabdhinizcayena tAlvAdInAM kArakatva zabda AkAza kA guNa hai ataH AkAza kI vyApakatA ke samAna zabda bhI nitya hai yaha kathana yukta nahI kyoM ki zabda AkAza kA guNa nahI hai / AkAza ke guNa bAhya indriyoM se jJAta nahI hote kintu zabda bAhya indriyoM se jJAta hotA hai ataH zabda AkAza kA guNa nahI ho sktaa| bhA tathA prAbhAkara mImAMsakoM ke zabda viSayaka matoM kA parIkSaNa hamane ' kathAvicAra ' grantha meM vistAra se kiyA hai| ataH yahAM thoDe meM hI santoSa karate haiN| zabda sA bhAvarUpa padArtha hai jo kRtaka hai ataH vidyut Adi ke samAna zabda bhI anitya hai / bolane kI icchA hone para puruSa ke prayatna se tAlu, jIbha Adi kI kriyA se zabda nirmANa hotA hai| ataH zabda ko kRta kahA hai| isake virodha meM pratipakSI kahate haiM ki tAlu Adi kI kriyA zabda ko sirpha vyakta karatI hai - utpanna nahI krtii| kintu yaha kathana ucita nhii| tAlu Adi kI kriyA meM aura zabda meM niyata anvayavyatireka sambandha pAyA jAtA hai - kriyA ho to . zabda satA 1 bhATTamate naiyAyikoktanavadravyazabdatamaHsahita-ekAdaza dravyANi / 2 paramANugatarUpAdiguNena / 3 granthe / 4 prakAzakatvAt / Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 94 vizvatattvaprakAzaH [34nizcayAt / tadapyanvayavyatirekasamadhigamyo hi sarvatra kAryakAraNabhAva iti nyAyAt / vyaJjakavyApArAnvayavyatirekAbhyAM vyaGgyo'palabdhyanupalabdhiniyamo nAstyeva pradIpavyApArAnvayavyatirekAbhyAM ghttoplbdhynuplbdhiniymaabhaavvditi| atha tAlvAdInAM vyApArasya vyaJjakatve'pi niyamena zabdopalambhakatvaM zabdasya nityatvAt sarvagatatvAnna viruddhamiti cenna nityatvasya prAgeva pratyuktatvAt sarvagatatvasyApi pramANabAdhitatvAca / tathA hi / zabdaH sarvagato na bhavati sAmAnyavizeSavattve stysmdaadibaahyendriygraahytvaat| asmadAdibAhyendriyeNa sarvAtmanA upalabhyamAnatvAt paTAdivaditi / tasmAt zabdasya nityatAbhAvAt tatsaMdarbhasya vedasyApi nityatvAbhAvena apauruSeyatvAbhAvAt vedAH pramANam apauruSeyatvAdityasiddho hetvAbhAsaH syAt / / [34. vedAnAM bAdhitaviSayatvam / ] tato na vedAH pramANam anAptoktatvAdunmattavacanavat / atha mImAMsakamate vedasyAnAptoktatvAt tthaastu| naiyAyikAdInAM tu mate mahezvarAdisarvazapraNItatvAd vedasya prAmANyaM bhvissyti| zabda utpanna hotA hai, kriyA na ho to zabda utpanna nahI hotaa| ataH tAlu Adi kI kriyA ko zabda kA utpAdaka hI mAnanA cAhie / vyakta honevAlI tathA vyakta karanevAlI vastuoM meM niyata anvayavyatireka nahI pAyA jAtA - dIpaka ho to ghaTa hotA hai, dIpaka nahI ho to ghaTa nahI hotA yaha kahanA sambhava nahI hai| zabda nitya aura sarvagata hai ataH tAlu Adi kI kriyA hone para niyamataH zabda vyakta hotA hai yaha kahanA bhI ucita nhii| zabda nitya nahI yaha abhI batalA rahe haiM / tathA zabda sarvagata bhI nahI hai kyoM ki vaha bAhya indriyoM se jJAta hotA hai / isa prakAra zabda kI anityatA spaSTa hotI hai| tadanusAra zabdasamUharUpa veda bhI pauruSeya va anitya siddha hote haiN| ataH veda apauruSeya ataeva pramANa haiM yaha kahanA ucita nahI hai| ..34. vedoM kA bAdhita viSayatva-veda apramANa haiM kyoM ki ve Apta puruSa - sarvajJa - dvArA praNIta nahI haiN| isa ke uttara meM pratipakSI kahate haiM ki mImAMsakamatAnusAra veda sarvajJapraNIta na hoM, kintU M 1 ghaTAdi / 2 nirAkaraNAt / Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 95 -3.] vedaprAmANyaniSedhaH anantaraM tu vaktrabhyo vedAstasya viniHsRtaaH| pratimanvantaraM caiva zrutiranyA vidhiiyte|| iti vacanAditi cenna / mahezvarAdInAM sarvazatvAbhAvasya prAgeva pratipAditatvena teSAmatIndriyArtheSvAptatvAsaMbhavAt / tathA na vedAH pramANaM bAdhitaviSayatvAt unmattavAkyavat / nanu vedasya bAdhitaviSayatvamasiddhamiti cenna / ' AtmanaH AkAzaH saMbhUtaH' ityAdInAM naiyaayikvaishessikairvaadhittvaat| vizvatazcakSurityAdInAmadvaitibhirbAdhitatvAt / ubhayeSAM miimaaNskairvaadhittvaat| 'alAbUni majanti, grAvANaH plavante, andho maNimavindhat tamanagulirAvayat, uttAnA vai devagavA vahantI'tyAdInAM srvyauktikairbaadhittvaat| sahasrazIrSA puruSaH sahasrAkSaH sahasrapAt / sa bhUmi vizvato vRtvA atyatiSThad dazAgulam // (Rgveda 10-90-1) ityetadvAkyasya apANipAdo javano grahItA pazyatyacakSuH sa shRnnotykrnnH| sa vetti vizvaM na hi tasya vettA tamAhuragryaM puruSaM mahAntam // (zvetAzvataropaniSad 3-19) naiyAyika matAnusAra to veda sarvajJa-IzvarapraNIta haiM ? kahA bhI hai - ' tadanantara Izvara ke mukhoM se veda nikale / isa prakAra pratyeka manvantara meM bhinnabhinna veda kI utpatti hotI hai| kintu Izvara sarvajJa-mukta nahI ho sakatA yaha pahale vistAra se batalAyA hai ataH IzvarapraNIta hone para bhI veda pramANa nahI ho sakate / veda apramANa hone kA eka kAraNa yaha bhI hai ki usa kA kathana pramANabAdhita hai| vedavAkyoM ko vaidika darzana hI kisa prakAra bAdhita samajhate haiM yaha pahale (pariccheda 31 meM) spaSTa kiyA hai| vedavAkyoM meM paraspara virodha bhI hai, jaise ki - 'usa puruSa ke hajAra sira the, hajAra AMkheM thI, hajAra paira ye, vaha bhami ko saba ora se ghera kara dasa aMgula adhika rahA' yaha vAkya hai tathA isa ke virodha meM ' agraNI mahAn puruSa vaha hai jisa ke hAthapaira nahI haiM kintu 1 sRSTayanantaram / 2 kAlamAna vizeSaH / 3 Aptastu yathArthopadeSTA puruSaH / 4 vedaantibhiH| 5 bAdhakaH zlokaH / 6 vegvaan| Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 96 vizvatatvaprakAzaH [34ityetena vAkyena baadhittvaat| nanu sadA mukto'pi devo bhAktikAnAM prItivizeSotpAdanArtha zarIrastharUpaM pradarzayatyekasya vAkyasya' arvAcInAvasthA pratipAdakatvamitarasya parAcInAvasthApratipAdakatvamiti tayorbAdhyabAdhakabhAvAbhAva iti cenna / sadA muktasya zarIragrahaNAsaMbhavAt / tathA hi / vItaH zarIraM na gRhNAti muktatvAt itaramuktavat / tasyAdRSTarahitatvamasiddhamiti cenna / vItaH pumAn adRSTarahitaH muktatvAt sadAcAradurAcArarahitatvAt anyamuktavat / nanu sadAcAradurAcArarahitatvamapyasiddhamiti cenn| vItaH sadAcAradurAcArarahitaH muktatvAt svAdRSTAnugRhItazarIrarahitatvAt aparamuktavaditi / muktasya zarIragrahaNAsaMbhavAjo vegavAna hai, A~kheM na hone para bhI jo dekhatA hai, kAna na hote hue sunatA hai tathA jo saba jAnatA hai kintu use koI nahI jAnatA' yaha cAkya bhI hai / isa virodha ke samAdhAna ke lie kahA jAtA hai ki Izvara to sadA mukta hai kintu bhaktoM ke anugraha ke lie zarIra dhAraNa karatA hai ataH ye donoM varNana do avasthAoM ke liye haiM / kintu yaha samAdhAna bhI upayukta nahI hai / jo mukta hai vaha sadAcAra-durAcAra se rahita hotA hai ataH usake koI adRSTa ( puNya-pApa ) nahI hotA tathA adRSTa ke vinA zarIra dhAraNa karanA sambhava nahI hai / ataH Izvara mukta hai tathA zarIra dhAraNa karatA hai ye kathana spaSTataH paraspara viruddha haiM / vedavAkyoM ke paraspara virodha kA eka udAharaNa aura hai - kahA hai ' jo azvamedha yajJa karatA hai usakA zoka-pApa dUra hotA hai, use brahmahattyA ke pApa se chuTakArA milatA hai / jo isa prakAra jAnatA hai use bhI yahI phala milatA hai|' yahAM bahuta (battIsa karoDa mudrA) vyaya tathA prayAsa se honevAle yajJa kA phala tathA sirpha usa yajJa ke jAnane kA phala 1 sahasrazIrSA puruSaH ityAdi aprANipAdoM javano ityAdi vaakyyoH| 2 ekA muktAvasthA aparA zarIrAvasthA evaM sati arvAcInAvasthA parAcInAvasthA c| 3 itaramuktastu adRSTarahito'sti ataH zarIraM na gRhNAti sadAmuktastu adRSTarahito nAsti ataH zarIraM gRhNAti / Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .-34] vedaprAmANyaniSedhaH davasthAdvayA'saMbhavena tat pratipAdakavAkyayorbAdhyabAdhakabhAvaH siddhH| api ca / 'tarati zokaM tarati pApmAnaM tarati brahmahatyAM yo'zvamedhena yajate ya u cainamevaM vedara' ityatra dvAtriMzatkoTivittavyayena varSazatabahutarazarIrAyAsena prasAdhyAzvamedhaphalasya vAkyArthaparikSAnamAtrAt saMbhava pratipAdanAcca bAdhitaM tat / nanu na bAdhyaM tat vedArthaparizAnasya tato pyadhikaphalopabhogasaMbhavAt / tathA hi / sthANurayaM bhArahAraH kilAbhUdadhItya vedaM na vijAnAti yo'rtham / arthajJa it sakalaM bhadramaznute nAkameti jJAnavidhUtapApmA // .. (nirukta 1-18) iti nirukte iti cenna / vedArthakSasya brahmahatyAdyupanipAte prAyazcittAbhAvaprasaMgAt / tathaivAstIti cenna / azvatthAmAdebrahmahatyAzaGkomAtre'pi mAhA. prAyazcittapradAnAt / atha tasya vedArthaparijJAnAbhAvAt prAyazcittapradAnamiti samAna kahA hai jo asambhava hai / veda ke jJAna kI mahimA nirukta meM bhI kahI hai - 'jo veda ko kaNThastha karatA hai kintu usakA artha nahI jAnatA vaha sirpha bojhA DhonevAlA khambhe ke samAna jaDa hai, jo artha jAnatA hai vaha saba maMgala prApta karatA hai tathA jJAna se pApa ko dUra kara svarga prApta karatA hai|' kintu brahmahatyA se chuTakArA milane kI bAta yadi sahI ho to veda jAnanevAleko brahmahatyA kA koI prAyazcitta jarUrI nahI hogA / isa ke viruddha vaidika granthoM meM kahA hai ki azvatthAmA ko brahmahatyA kI sirpha zaMkA hone para bhI baDA prAyazcitta diyA gyaa| azvatthAmA rudra kA avatAra kahA gayA hai ataH vaha veda jAnatA hogA isameM sandeha nahI - use bhI brahmahatyA kI zaMkA kA prAyazcitta diyA gayA isa se spaSTa hotA hai ki veda ke jJAna se pApa dUra nahIM hote| yahAM mImAMsaka uttara dete haiM ki yajJa ke jAnane se yaha phala prApta hotA hai yaha kathana arthavAda hai - prazaMsA ke lie kahA hai, __ 1 muktAvasthA zarIrAvasthA ca / 2 yaH azvamedhena yajate yaH u cainamazvamedhaM veda jAnAti sa zokaM tarati iti sNbndhH| 3 azvamedhaphalasya saMbhavastasya pratipAdanAt / 4 tarati zokamityAdi / 5 azvamedhAt / 6 vedaM ptthitvaa| vi.ta.7 Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 98 vizvatattvaprakAzaH [35cenna / azvatthAmA vedArthazaH trilocanatvAt prasiddhatrilocanavat rudrAvatAratvAt samantarudrAvatAravaditi tasya vedArthaparijJAnasiddheH / atha tadvAkyArthaparizAnasya tatphalakathanamarthavAda' iti cet tarhi azvamedhayAgasyApi tatkathanamarthavAda evAstu vizeSAbhAvAt / dvayora pyarthavAdatvena bAdhitaviSayatvaM siddhm| [35. vedAnAM hiMsAhetutvam / ] tathA na vedAH pramANaM brAhmaNAdivavidhAyakatvAt turuSkazAstravat / atha vedAnAM brAhmaNAdivadhavidhAyakatvAbhAvAdasiddho hetvAbhAsa iti cenna / 'brahmaNe brAhmaNamAlameta kSatrAyaM rAjanyaM marudbhyo vaizyaM tapase zuddhaM tamase taskaram' ityAdinA brAhmaNAdivadhavidhAnAt / nanvatra brahmaNo yAgAya brAhmaNamAlabheta iti ko'rthaH brAhmaNaM spRzedityartha iti cet tarhi 'zvetamajamAlabheta bhUtikAmaH' ityatrApi bhUtikAmaH zvetamajaM spRzedityartha eva syAt / atra hananArthAGgIkAre tatrApi tathA syAd vizeSAbhAvAt / akSarazaH satya nahI hai| kintu aisA mAnane para yajJa karane kA phala bhI akSarazaH satya hai yaha kaise nizcaya hogA ? ataH isa pUre kathana meM parasparavirodha dUra nahI kiyA jA sktaa| 35. vedoM meM hiMsA kA vidhAna-veda isa liye bhI apramANa haiM ki una meM turuSkoM ke samAna brAhmaNa Adi ke vadha karane kA vidhAna hai - kahA hai - 'brahmA ke liye brAhmaNakA vadha kare, kSatra ke liye kSatriya kA, marutoM ke liye vaizya kA, tapa ke liye zadra kA tathA tama ke liye cora kA vadha kre| ' isa mantra meM brAhmaNa ke vadha kA tAtparya brAhmaNa ko sparza karanA hai aisA kahA jAtA hai kintu yaha spaSTa hI galata hai| yadi vadha kA artha sparza karanA ho to 'aizvarya ko icchA ho to sapheda bakare kA bali de' yahAM para bhI bakare ko sparza karane se vidhi kyoM nahI pUrA hotA ! 1 stutimAtrameva na satyam / 2 vedavAkyArthaparijJAnasya azvamedhayAgasya ca dvayoH / 3 chedanaM kuryAt / 4 brahmanimittam / 5 saMpadArtham / Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vedaprAmANyaniSedhaH -35] 99 atha yAgavizeSe vihitatvAt tadbrAhmaNavadho'pi puNyahetureva na tu pApaheturiti cenna / kratvantaHpAtinI hiMsA pApahetuH vaktvAt prasiddhabrahmahatyAdivaditi pramANena bAdhitatvAt / nanu pApahetutve niSiddhatvamupAdhiriti cenna / tasya upAdhilakSaNAbhAvAt / kutaH sAdhyasamavyApterabhAvAt / kathaM yo yaH pApahetuH sa sarvo'pi niSiddha ityukte ' zyenenAbhicaran ' yajeta' ityAdividhinA vyabhicArAt / atha niSedhAtikrAntaviSayatvena zyenayAgasya niSiddhatvamiti cenna / pareSAmabhicAraM kAmayamAnaH zyenayAgena yajetetyAdinA pApahetorapi kAmyAnuSThAnatvena vihitatvAt / tato niSiddhatvasya sAdhyavyApakatvAbhAvAdanupAdhitvam / katham / yadyaniSiddhaM bhavati tatpApaheturbhavati ityukte zyenayAgena' vyabhicArAt / kiM ca / sarvasyopAdheryathoktalakSaNalakSitatvepi dUSaNAbhAsatvameva na tu sadUSaNatvam / tasyotkarSApakarSasamajAtitvAt / tathA hi / prasiddhAyAM hiMsAyAM pApahetutvaM viziSTa yajJoM meM brAhmaNa Adi kA vadha bhI pApakA kAraNa na ho kara puNya kA kAraNa hotA hai yaha kathana bhI yukta nahI / prANivadha yajJa meM ho yA anyatra ho - vaha pApa kA hI kAraNa hotA hai / mImAMsakoM ke kathanAnusAra sabhI vadha pApakAraNa nahI hote - jina kA zAstroM meM niSedha hai ce hI vadha pApakAraNa hote haiM / kintu yaha kathana ThIka nahI hai / vaidika granthoM meM pApakAraNa vadha kA bhI vidhAna milatA hai, udAharaNArtha - abhicAra se zatru kA vadha karane ke liye zyena ke yajJa kA vidhAna hai / yahAM zyena kA vadha pApakAraNa hote hue bhI vihita hai - niSiddha nahI / ataH jo niSiddha haiM ve hI vadha pApakAraNa haiM yaha kahanA sambhava nahI hai / dUsarI bAta yaha hai ki kisI anumAna meM isa prakAra upAdhi batalA kara doSa nikAlanA yogya nahI - yaha dUSaNAbhAsa hotA hai jisa kA antarbhAtra utkarSasama, apakarSasama yA saMzayasama jAti meM hotA hai ( isa dUSaNa kA tAntrika vivaraNa mUla meM dekhane yogya hai ) / 1 zatrumantravidhinA vadhaM kurvan athavA mantravidhinA maraNAntikahomaM kurvan / 2 niSiddhatvamAtram atropAdhiH / 3 zatrUNAm / 4 pApahetuH sAdhyam / 5 zyenayAgastu pApaheturbhavati paraMtu niSiddho nAsti / Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizvatatvaprakAzaH [ 35niSiddhatvena vyAptaM tat pApahetutvaM kratvantaHpAtinyAmapi hiMsAyAmaGgIkriyate tarhi tavyApakaM niSiddhatvamapyaGgIkartavyamityutkarSasamA jaatiH| vyApakaM niSiddhatvaM nAGgIkriyate tarhi vyApyaM pApahetutvamapi nAGgokuryAdityapakarSasamA jaatiH| dRSTAnte dRSTasyAniSTadharmasya pakSe yojanamutkarSasamA jAtistannivRttau pakSasya sAdhyadharmanivRttirapakarSasamA jAtiriti vacanAt / tasmAdupAdhirasadUSaNaM jAtitvAt sadUSaNeSvapaThitatvAt anyatarapakSa nirNayAkArakatvAt vyAptipakSadharmAvaikalyAnizcAyakatvAt ca sAdhAdivat / nanu vyAptipakSadharmatAvaikalyanizcAyakatvAbhAve'pi vyAptisaMdehApAdako bhavatIti sadUSaNatvamiti cenn| tathA ca saMzayasamajAtitvAt / sAdharmyavaidhopAdhipratikUlatarkAdibhirbhUyo darzanAnizcitavyApteH pazcAt pakSe saMdehApAdakaM vacanaM saMzayasamA jAtiriti vacanAt / tataH kratvantaHpAtinI hiMsA pApahetureveti nishciiyte| tathA ca pApahetohiMsAyAH svargAdisAdhanatvapratipAdakaM vacanamapramANameveti nizcIyate / evaM vedasyAprAmANyanizcaye tadaGgAnAM tanmUlasmRtipurANAdInAM ca aprAmANyaM nizcitameva / tathA ___ataH yajJa meM antarbhUta hiMsA bhI pApa kA kAraNa hotI hai| use hI vedoM meM svarga kA sAdhana mAnA hai| isa lie veda apramANa haiN| veda hI pramANa nahI hoM to una para AdhArita vedAMga, smRti, purANa Adi pramANa kaise ho sakate haiM ? isa lie ' ( 4 ) veda, (6) vedAMga tathA purANa, nyAya, mImAMsA evaM dharmazAstra ye dharma tathA vidyA ke caudaha sthAna haiM ' yaha yAjJavalkya smRti kA kathana hameM pramANa pratIta nahI hotaa| 1 aGgIkriyate tathA / 2 vyApyam / 3 zyenayAgAdau tatra tadvyApakaM niSiddhatvaM kathaM nAGgIkriyate / 4 pApahetutvavyApyasya / 5 sAdhye dRSTAntAdaniSTadharmaprasaGga utkrsssmH| yatha yadi kRtakatvAt ghaTavat anityaH zabdaH tadA ghaTavadeva sAvayavaH syAt / 6 iSTadharmanivRttirapakarSaH / yathA azrAvaNazca ghaTo dRSTaH zabdo'pi zrAvaNo na syAdavizeSAt / 7 dvayoH pakSayormadhye / 8 sAdharmyajAtivat / yathA sAdhamyavaidhAbhyAmupasaMhAre taddharmaviparyayopapatteH sAdharmyavaidharmyasamau yathA nityaH zabdaH kRtakatvAt ghaTAdivadityukte jAtivAdyAha yadyanityaghaTasAdhAt kRtakatvAt anityaH zabda iSyate tarhi nityAkAzasAdhAdamUrtatvAnnityaH prApnoti / 9 zikSA kalpo vyAkaraNamityAdInAM SaNNAm / Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -36] vedaprAmANyaniSedhaH 101 puraannnyaaymiimaaNsaadhrmshaastraanggmishritaaH| vedAH sthAnAni vidyAnAM dharmasya ca caturdaza // (yAjJavalkyasmRti 1-1-3) iti yAjJavalkyapratipAditA smRtirunmattavacanavat tiSThati, na tu praamaannikvcnmivaaste| [ 36. vedAnAM svtHpraamaannynissedhH|].. ____ atha mataM mithyAjJAna duSTAbhiprAyavadvaktuH sakAzAd vacanasya pramitijanakatvAbhAvenAprAmANyaM bhavati / 'aprAmANyaM parato doSavazAt' iti vacanAt / vede tu mithyAzAnaduSTAbhiprAyavadvakturabhAvena doSAbhAvAt prAmANyaM svata evAvatiSThate / tathA cotaM zabde doSodbhavastAvad vaktradhIna iti sthitH| tadabhAvaH kvacit tAvad gunnvdvktRktvtH|| tadgurapakRSTAnAM zabde saMkrAntyasaMbhavAt / yad vA vakturabhAvena na syurdoSA niraashryaaH|| (mImAMsAzlokavArtika pR. 65) iti tadayuktam / vede vaktRsadbhAvasya prAgeva pramANena pratipAditatvAt / tasya ca vaktuH kiMcimatvena mithyAzAnaduSTAbhiprAyasaMbhavAt kathaM vedasya svataH prAmANyamavatiSThate / vaktuH puruSasya RjvabhiprAyatatvajJAnAdiguNai 36. vedoMke svataH prAmANya kA niSedha-yahAM mImAMsakoM kA kathana hai ki mithyA jJAna se yA dUSita abhiprAya se kisI vaktA dvArA kahA huA vacana apramANa hotA hai kintu veda aise kisI dUSita caktA dvArA nahI kahe gaye haiM ataH veda svayaM pramANa haiM - jaise ki kahA hai - ' zabda meM doSa kI utpatti vaktA ke kAraNa hotI hai tathA vaktA guNavAna ho to zabda nirdoSa hote haiN| guNoM ke kAraNa doSa dUra ho jAne para zabda meM ve doSa nahI A sakate / athavA vaktA hI na ho to koI doSa apane Apa utpanna nahI hotaa|' kintu isa ke uttara meM hamane pahale hI spaSTa kiyA hai ki veda vinA vaktA ke ( apauruSeya) nahI ho sakate tathA veda ke vaktA sarvajJa bhI nahI ho sakate ataH unheM nirdoSa kaise kahA jA sakatA hai ? dUsarI bAta yaha hai 1 niSedhitAnAM doSANAm / Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 vizvatattvaprakAzaH [36kyeiSu prAmANyAGgIkArAt / atha RjvabhiprAyatatvajJAnAdiguNairduSTAbhiprAyamithyAjJAnAdidoSanivRttiH tannivRttau prAmANyaM svata eva bhavatIti cenna / prAmANyasyaiva svatastvAsaMbhavAt / kutaH RjvabhiprAyatattvajJAnAdayo guNAH duSTAbhiprAyamithyAjJAnAdidoSAn tiraskRtya svayaM sthitvA prAmANyotpAdane vyApriyante, yathA prakAzaH andhakAraM tiraskRtya svayaM sthitvA rUpazAnotpAdane vyaapriyte| tasmAd vakturduSTAbhiprAyamithyAzAnAdidoSairAgame apraamaannyotpttiH| RjvabhiprAyatattvajJAnAdiguNaiH prAmANyotpatti'rubhayaizcare saMvinmAtrotpattirityaGgIkartavyam / anumAne'pi pakSadharmatvAdiguNasadbhAve praamaannymutpdyte| asiddhatvAdidoSasadbhAve aprAmANyotpattirubhayatra jJAnamAtrotpattirityaGgIkartavyam / atha rUpAdayazcaturvizatiguNAH ityuktatvAt pakSadharmatvAdInAM kathaM guNavyapadeza iti cenn| doSapratipakSANAM guNavyavahArasadbhAvena asiddhatvAdidoSapratipakSatvena pakSadharmatvAdInAM gunnvypdeshopptteH| tathA ca anumAne'pi pakSadharmatvAdayo guNA asiddhatvAdidoSAn tiraskRtya svayaM sthitvA pramA janayantyeveti prAmANyasya guNaki kisI vacana kI pramANatA svayaMsiddha nahI hotI / sarala Azaya tathA yathArtha jJAna se yukta puruSa ke hI vacana pramANa hote haiM / guNoM se doSa dUra hote haiM kintu vacana svataH pramANa hote haiM yaha kathana ucita nhii| prakAza andhakAra ko dUra karatA hai, sAtha hI rUpa ke jJAna meM sahAyaka hotA hai| usI prakAra gaNa doSoM ko dUra karate haiM, sAtha hI prAmANya bhI utpanna karate haiN| ataH vaktA ke doSa se vacana apramANa hotA hai, vaktA ke guNa se vacana pramANa hotA hai, tathA donoM avasthAoM meM jJAna utpanna karatA hai yaha mAnanA caahiye| isI prakAra anumAna meM pakSadharmatA Adi guNa hoM to vaha pramANa hotA hai, asiddha Adi doSa hoM to apramANa hotA hai tathA donoM avasthAoM meM jJAna utpanna karatA hai| yahAM pakSadharmatA Adi ko jo guNa kahA hai baha doSa ke viruddhArthaka zabda ke rUpa meM kahA hai ataH rUpAdi cauvIsa guNoM meM ina ke antarbhAva kA prazna nahI utthtaa| tAtparya yaha hai ki vacana yA anumAna meM prAmANya kI utpatti yathArtha vaktA athavA pakSadharmatA Adi guNoM se hI 1 iti sati pramANasyotpattiH parata eva / 2 doSaguNaiH / 3 jJAnamAtrotpattiH / 4 guNadoSasadbhAve / Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svataHprAmANyavicAraH janyatvasiddhaH kathaM svatastvaM syAt / pratyakSe'pi timirakAcakAmalAzubhramaNanIyAnadUradezAdidoSasadbhAve aprAmANyotpattirindriyanairmalyasamIpadezasukhAsamAvasthAdiguNasadbhAve tatprAmANyotpattirubhayatra jJAnamAtro. tpattiriti / atha indriyAdinamalyamindriyAdisvarUpameva / prAmANyaM vijJAnasAmagrImAtrAdutpadyate iti prAmANyasya svatastvamucyate iti cen| nairmalyAdereva guNatvena tataH prAmANyotpattau prAmANyasya svtstvaasNbhvaat| atha malAdyabhAva eva nairmalyAdi sa kathaM guNa iti cen| niSiddhaparivaryasyAbhAvasyApi durAcArapratipakSatvena sadAcAravat malAdyabhAvasya doSapratipakSatvena guNatvasaMbhavAt kiM c| AgamAnumAnapratyakSeSu pApodaye'. prAmANyotpattiH puNyodaye prAmANyotpattirubhayatra jJAnamAtrotpattiriti prAmANyAprAmANyayorubhayorapyutpattiH parata eveti sthitam / tathA ca pryogaaH| vijJAnaprAmANye bhinnakAraNajanye bhinnakAryatvAt pyHpaavkvt| nanu jJAnaprAmANyayobhinnakAryatvamasiddhamiti cen| prAmANyAbhAve'pi zAnasya sadbhAvena bhinnakAryatvasiddheH / tathA prAmANyaM vijJAnakAraNAdanya. hotI hai - svataH prAmANya utpanna nahI hotaa| pratyakSa pramANa ke viSaya meM bhI yahI tathya hai - andhakAra, cakSudoSa, dUra kA antara, bhramaNa Adi se indriyoM meM doSa utpanna hote haiM una ke kAraNa vaha pratyakSa apramANa hotA hai / indriya nirmala honA, samIpatA, citta sukhI honA Adi guNoM se yukta pratyakSa pramANa hotA hai| tathA ina donoM avasthAoM meM jJAna sAdhAraNa hai| indriyoM kA nirmala honA yaha indriyoM kA svarUpa hI hai ataH jJAna aura prAmANya eka hI sAmagrI se utpanna hote haiM yaha kathana ThIka nahI / indriyoM kI nirmalatA svAbhAvika hone para bhI guNa hai -- usI prakAra jaise durAcAra kA abhAva hI sadAcArarUpI gaNa hai| isa guNa se hI prAmANya utpanna hotA hai - sirpha jJAna se utpanna nahI hotaa| ataH prAmANya kI utpatti svataH mAnanA ucita nhii| apramANa jJAna pApa kA phala hai tathA pramANabhUta jJAna puNya kA phala hai - yaha bhI prAmANya ke svataH utpanna hone meM bAdhaka hai / jJAna aura usa kA prAmANya ye jala aura agni ke samAna bhinna kArya haiM ataH una kA kAraNa bhI bhinna honA cAhiye / jJAna aura prAmANya ko bhinna kArya kahane kA kAraNa yaha hai. 1 prtyksspaamaannyotpttiH| 2 puNyapApodaye sati / Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 vizvatattvaprakAzaH [-36 kAraNajanyaM kAryatve sati jJAnadharmatvAt aprAmaNyavaditi c| tatra jJAnadharmatvAdityukte jJAnatvasAmAnyena vyabhicArastavyavacchedArtha kAryatve satIti vizeSaNopAdAnam / kAryatvAdityukte jJAnenaiva vyabhicAraH2 tadvyapohArtha jJAnadharmatvAditi vishessymupaadoyte| tathA prAmANyaM jJAna kAraNAdanyakAraNajaM saMvidanyatve sati kAryatvAt aprAmANyavaditi c| atrApi kAryatvAdityukte saMvidA vyabhicAraH tadvyapohArtha saMvidanyatve satIti vishessnnm| saMvidanyatvAdityukte nityapadArthairvyabhicAraH 3 tadvyavacchedArtha kAryatvAditi vishessymupaadiiyte| nanu tathApi prAmANyasya saMvidanyatvAbhAvAd vizeSaNAsiddho hetvAbhAsaH iti cen| prAmANyAbhAve'pi saMvidaH sadbhAvAt tasya tto'nytvsiddheH| tathA prAmANyaM na zAnakAraNa saMvidvizeSitvAt aprAmANyavat / tathA prAmANyaM viziSTakAraNaprabhavaM viziSTakAryatvAt tadvaditi ca / prAmANyamutpattI parata eveti sthitam / aprAmANyamapi parata evotpadyata iti bauddhAn pratyapi etAn hetUna prayojayet / anyeSA maprAmANyaM parata evotpadyata ityatra vipratipatterabhAvAt / evamutpattipakSe prAmANyamaprAmANyaM ca parata evotpadyata iti sthitam // ki kahIM kahIM jJAna to vidyamAna hotA hai kintu prAmANya nahIM hotA / tathA jisa prakAra aprAmANya jJAna kI eka vizeSatA hai usI prakAra prAmANya bhI jJAna kI eka vizeSatA hai| ataH aprAmANya ke samAna prAmANya kI utpatti kA kAraNa bhI jJAna kI utpatti ke kAraNa se bhinna hotA hai| prAmANya aura jJAna ekahI haiM yaha kahanA to sambhava nahI hai kyoM ki prAmANya na hone para bhI jJAna vidyamAna rahatA hai| ataH jJAna aura prAmANya kI utpatti bhinna kAraNoM se hotI hai / isa liye prAmANya kI utpatti svataH na mAna kara parataH mAnanI caahiye| aprAmANya kI utpatti bhI parataH mAnanA ucita hai / jisa taraha se mImAMsaka prAmANya ko svataH mAnate haiM usI prakAra bauddha aprAmANya ko svataH mAnate haiN| una kA nirasana bhI isI prakAra kiyA jA sakatA hai| 1 jJAnatvasAmAnyasya jJAnadharmatve'pi kaarytvaabhaavH| 2 jJAnasya kAryatve'pi vijJAnakAraNAdanyakAraNajanyatvAbhAvaH ata uktaM jJAnadharmatvAt / 3 nityapadArthe kaarytvaabhaavH| 4 yathA mImAMsakamate prAmANyaM svataH aprAmANyaparataH tathA bauddhamateSyevaM / 5 mImAMsakAnAm / Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -37] prAmANyavicAraH 105 [.37. prAmANyajJaptivicAraH] ptipakSe prAmANyaM parata eva jJAyata iti naiyaayikaadyH| te'pi na yuktivAdinaH / pareNa prAmANyapratipattau tasyApi pareNa prAmANyaM pratipaktavyaM tasyApi pareNa prAmANyaM pratipattavyabhityanavasthAprasaMgAt / nanu tricaturAdijJAnAnantaramapekSAparikSayAnnAnavastheti cen| carama jJAnaprAmANyapratipattyabhAve dvicarama jJAnaprAmANyapratipattyabhAvaH tadabhAve tricaramajJAna prAmANyapratipatyabhAvaH ityevaM krameNa prathamajJAnasyApi prAmANyapratipatyabhAvaprasaMgAt / tasmAt sarvatra parata eveti na vAcyam api tu kvacit svato'pi / tathA ca pryogH| svakIyakaratalajJAnaprAmANyaM vijJAnajJApana jJAyate vijJAnajJaptikAle zAtatvAt vyatireke jalamarIcikAsAdhAraNapradeze jalajJAnaprAmANyavat / nanu astu vijJAnaM yena jJAyate tenaiva tatprAmANyapi jJAyata iti zaptipakSe'pi prAmANyaM svata eveti mImAMsakAH prtyaacksste| te'pi naM 37. prAmANya ke jJAnakA vicAra-prAmANya kA jJAna svataH nahI hotA - dUsaroM dvArA hI hotA hai aisA naiyAyikoM kA mata hai| kintu yaha anucita hai| yadi eka ke jJAna kA prAmANya dUsarA jAne to isa dUsare ke prAmANyajJAna kA prAmANya jAnane ke liye tIsare kI jarUrata rahegI aura isa tIsare ke jJAna ke prAmANya ko cauthA jAnegA - isa prakAra anavasthA hotI hai| jaba taka dUsarA vyakti apane jJAna ke prAmANya ke bAre meM nahI jAnatA tabataka vaha pahale vyakti ke jJAna ke prAmANya ko kaise samajha sakatA hai ? ataH kucha prasaMgoM meM jJAna ke prAmANya kA jJAna svataH hotA hai yaha spaSTa huaa| apane hAtha ko koI dekhatA hai to usa hAthakA jJAna aura usa jJAna ke prAmANya kA jJAna eka hI sAtha hotA hai - yahI prAmANya ke svataH jJAta hone kA udAharaNa hai / naiyAyikoM ke virodha meM mImAMsaka yaha mAnate haiM ki prAmANya kA jJAna svataH hI hotA hai kintu yaha Agraha hameM ucita pratIta nahI hotaa| 1 ajJAtaparicchittiH jJaptiH / 2 antima / 3 antimasamIpa / 4 yattu vijJAnajJApakena na jJAyate tattu vijJAnajJaptikAle jJAtaM na bhavati yathA jalamarIcikAsAdhAraNapradeze jalajJAnaprAmANyam / Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 vizvatattvaprakAzaH [37 -vvwr vicaarkaaH| jalamarIcikAsAdhAraNapradeze jalajJAnaprAmANyasya rajjusadisAdhAraNapradeze sarpAdijJAnaprAmANyasyApi saMdehAbhAvaprasaMgAt astvevamiti cenna sNdehsdbhaavaat| nanu pramANAntareNa saMdehApanaye prAktanajJAnasya prAmANyaM svata eva nizcIyata iti cenn| pramANAntaraprAmANyasyASi saMdehe apareNa pramANAntareNa saMdehApanayastatpramANaprAmANye'pi saMdehe apareNa saMdehApanaya ityanavasthAprasaMgAt / AkAMkSAparikSayAda yatra kvApi parisamAptau taccaramasya prAmANyaM saMdizatastatprAmANyasaMdehe dvicaramAdArabhya prathamaparyantaM saMdeha ityevaM prathamajJAnaprAmANyasaMdeho'pi tadavastha eva syAt / tathA ca jalasarpAdau pravRttinivRttivyavahAro durghaTa eva syAt / nanu AdyajalAdijJAnaprAmANyasaMdehe tu anumAnazAnena arthakriyAjJAnena vA svataHsiddhaprAmANyena saMdehApanaye prAktanazAnasya prAmANyaM svata evAvatiSThate tato nAnavasthAdidoSaprasaGga iti cenna / tatjJAnotpattisamaye anantarasamaye vA svasaMvedanena arthaprAkaTayena vA tatjJAna svarUpanizcaye'pi tadAnIM tatprAmANyasya tAbhyAM nizcayAbhAvena tasya svatastvAsaMbhavAt / jaba registAna meM jala kA jJAna hotA hai taba yaha jala hai yA mRgajala hai aise sandeha ke kAraNa usa jJAna ke prAmANya kA nirNaya svataH nahI hotaa| isI prakAra rassI ke sthAna meM sAMpa kA jJAna hone para usa jJAna ke prAmANya kA nirNaya svataH nahI hotaa| aise sthAnoM meM sandeha dUrakara prAmANya kA jJAna kisI dUsare sAdhana dvArA hotA hai| dUsare sAdhana se sirpha sandeha dUra hotA hai kintu pahale jJAna kA prAmANya to svataH hI hotA hai yaha kahanA ucita nhiiN| jaba taka padArtha ke spaSTa jJAna se yA svasaMvedana se sandeha dUra nahI hotA taba taka prAmANya kA jJAna kaise ho sakatA hai ? ataH kucha prasaMgoM meM prAmANya ke sandeha ko dUra karane ke liye kisI dUsare sAdhana kI jarUrata hotI hai arthAta prAmANya kA jJAna parataH hotA hai yaha mAnanA cAhiye / 1 mUlajalAdijJAnasya / 2 jalamarIcikA sarparajjuH / 3 anumAnajJAnena arthakriyAjJAnena vA kathaMbhUtena svataHsiddhaprAmANyena / 4 AdyajalA dijJAnam / 5 jJAnotpattisamaye anantarasamaye vaa| 6 svasaMvedanena arthaprAkaTathena / Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -37] prAmANyavicAraH 107 tasmAdabhyAsadazAyAM vijJAnasvarUpaM yena nizcIyate tenaiva tatprAmANyaM nizcIyate yathA svakIyakaratale rekhAtrayapazcAGgulajhAne / anabhyAsadazAyAM tu vijJAnaM yena jJAyate tato'nyena pramANena tatprAmANyaM nishciiyte| yathA jalamarIcikAsAdhAraNapradeze jalajJAnotpattI idaM satyaM jalaM ghaTa ceTikApeTakavatvAt dardurArAvavattvAt sarojagandhavAvAt parItazAvlAdimyAca paridRSTajalavat / yathA ca rajjusarpasAdhAraNapradeze sarpajJAnotpatto ayaM sarpa eva AtAnavitAnarekhAkRtapANDurAkAratvAt hIyamAnadI pucvacAt phUtkAravattvAt prasaratsphaTAdimAvAJca paridRSTasarpavat iti rahata siddhaprAmANyAdanumAnAt / athavA snAnapAnAvagAhanAdidhina dAtri yAzA. nAt svataHsiddhaprAmANyAt prAktanajJAnasya prAmANyaM mIra ta ti zrIkartavyam / tathA ca pryogH| jalamarIcikAsAdhAraNapraze jalajJAnaprAmANya vijJAnazApakena na jJAyate vijJAnajJaptikAle'jJAtatvAt / kutaH vijJAnotpattikAle svasaMvedanenAzAtatvAt / anantarasamaye arthaprAva spena jJAtatvAcca / vyatireke svakaratalajJAnaprAmANya bt| nanu anabhyaratadazAyAM - tAtparya yaha hai ki jo suparicita vastueM haiM - jaise ki hAtha kI aMguliyAM yA sarala rekhAeM - una ke jJAna ke sAtha hI usa jJAna kA prAmANya svataH jJAta hotA hai| kintu aparicita sthiti meM vastu ke jJAna se prAmANya ke jJAna kA sAdhana bhinna hotA hai - yaha jJAna parataH hotA hai| udAharaNArtha-registAna meM jala kA jJAna hone para yaha jJAna pramANa hai - mRgajala nahI hai - yaha jAnane ke liye pAnI bharanevAlI dAsiyAM meMDhakoM kA AvAja, kamaloM kA sugandha, samIpa meM honA Adi sAdhana sahAyaka hote hai| tathA yaha rassI hai yA sAMpa hai aisA sandigdha jJAna hone para yaha sAMpa hI hai aise prAmANya ke jJAna ke liye sarpa kA lambA ujalA AkAra, choTI hote jAne vAlI pUMcha, pUtvAra, phailI huI phaNA Adi sahAyaka sAdhana hote haiN| athavA jala meM snAna Adi kriyAoM dvArA jala ke jJAnakA prAmANya nizcita hotA hai| tAtparya yaha hai ki jala kA jJAna tathA prAmANya kA jJAna eka sAtha nahI . 1 jalA dijJAnam / 2 AdyajalAdijJAnasya / 3 ataH parataH siddhaa| 4 yaccha vijJAnajJApakena jJAyate tacca vijJAnajJaptikAle jJAtaM bhavati yathA svakaratala jJAnaprAmANyam / Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 vizvatattvaprakAzaH [ 38 parataH prAmANyanizcaye'pyanavasthA bhaviSyatIti cenna / parasya svataH prAmAyAGgIkArAt / evamanumAnAgamAdInAmapi abhyAsadazAyAM svataH prAmANyanizcayaH anabhyAsadazAyAM parataH prAmANyanizcaya iti nirUpitaM veditavyam / aprAmANyaparicchittistu sarveSAM parata eva / zuktirajatAdijJAnasya bAdhakapratyakSeNaiva aprAmANyanizcayAt / evaM bahirvitrayApekSayA prAmANyAprAmANyotpattiparicchittI nyarUrupAmare / [ 38. jJAnasya svasaMvedyatvam / ] svarUpaviyApekSayA sakalajJAnAnAmaprAmANyaM nAstyeva / prAmANyotpattiparicchittI tu svata eva bhavataH / sakalajJAnAnAM svasaMvedanatvena svarUpe saMzayaviparyAsAnadhyavasAyAbhAvAt / nanu jJAnasya svasaMvedyatvaM nAsti anumAnavirodhAt / tathA hi / jJAnaM na svasaMvedyaM zarIrAtmakatvAt carmAdivaditi cena / jJAnasya zarIrAtmakatvAbhAvena hetorasiddhatvAt / tat kathamiti cet jJAnaM zarIrAtmakaM na bhavati cetanatvAt amUrtatvAt hote ataH yaha prAmANyajJAna svataH nahI hotA parata: hotA hai / isI prakAra anumAna tathA Agama kA prAmANya bhI suparicita avasthA meM svataH tathA aparicita avasthA meM parata: jJAta hotA hai / aprAmANya kA jJAna sirpha parata: hI hotA hai - sIMpa ko rajata mAna lene para bAda meM bhrama dUra hone se usa jJAna kA aprAmANya jJAna hotA hai / isa prakAra bAhya vitrayoM kI dRSTi se prAmANya ke utpatti tathA jJAna kA vicAra kiyA / -- 38. jJAna kA svasaMvedana - apane AtmA ke vijaya meM vicAra kiyA jAya to koI bhI jJAna apramANa nahI hotA - AtmA ke viSaya ke jJAna ke prAmANya kI utpatti aura usa kA jJAna svataH hI hotA hai svasaMvedana meM saMzaya yA viparyAsa yA anizcaya sambhava nahI hotA / jJAna zarIrAtmaka hai ataH tvacA Adi ke samAna vaha bhI svasaMvedya nahI haiM yaha anumAna yukta nahI - jJAna cetana, amUrta, niravayatra, bAhya indriyoM se 1 anumAnAdeH / 2 aprAmANya paricchittistu abhyAsadazAyAM svataH anabhyAsadazAyAM parataH eva iti prameyaratnamAlAyAmuktam / 3 bhAvaprameya | pekSAyAM pramANAbhAsanihavaH / bahiH prameyApekSAyAM pramANaM tannibhaM ca te // Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -38] prAmANyavicAraH 109 niravayavatvAt anaNukatve sati bAhyendriyAgrAhyatvAt ajaDatvAt avibodhakatvAt vyatireke carmAdivat / nanu jJAnaM na svasaMvaidha zarIrakAryatvAt ucchvAsavaditi cenna / etasya hetorapi. pUrvavadasiddhatvAt / kutaH zAnaM zarIrakArya na bhavati ityatrApi uktahetUnAM samAnatvAt / natu zAnaM na svasaMvedyaM zarIraguNatvAt rUpAdivaditi cenn| jJAnasya zarIraguNatvAsiddheH / kutaH jJAnaM na zarIraguNaH cetanatvAt aNudvayaNukAnAzritatve sati bAhyendriyAgrAhyatvAt ajaDatvAt svapratibaddhavyavahAre saMzayAdivyudAsAya parAnapekSatvAt arthAvabodharUpatvAcca vyatireke shriirruupvditi| tasmAt jJAnaM svasaMvedyam arthasaMvedanarUpatvAt svapratibaddhavyavahAre saMzayAdivyudAsAya parAnapekSatvAt ajaDatvAt cidrUpatvAt ca vyatireke paTAdivaditi cArvAkaM prati jJAnasya svsNvedntvsiddhiH| nanuzAnaM na svasaMvedyaM prakRtipariNAmatvAt paTAdivaditi cen| jJAnasya prkRtiprinnaamtvaasiddheH| atha jJAnaM prakRtipariNAmaH utpattimatvAt paTAdivaditi jJAnasya prakRtipariNAmatvasiddhiriti cenn| anuagrAhya hai tathA zarIra acetana, mUrta, sAvayava, bAhya indriyoM se grAhya hai isa prakAra ina donoM kI bhinnatA pahale spaSTa kI hai| isI prakAra jJAna ko zarIra kA kArya athavA zarIra kA guNa mAnane kA bhI pahale khaNDana kiyA hai| ataH jJAna ke svasaMvedya hone meM yaha koI bAdhA nahI hai| jJAna ke viSaya meM koI sandeha ho to usa kA nirAkaraNa jJAna dvArA hI hotA hai - kisI dUsare dvArA nahI hotA ataH jJAna ko svasaMvedya mAnanA cAhiye - isa prakAra cArvAkoM kI Apatti kA nirAkaraNa huaa| aba sAMkhyoM kI Apatti kA vicAra karate haiM / jJAna prakRti kA pariNAma hai ( ataH jaDa hai isa lie )- vaha vastra Adi ke hI samAna 1 yaccharIrAtmakaM bhavati taccetanaM na bhavati yathA carmAdi / 2 jJAnaM zarIrAtmakaM na bhavati cetntvaadityaadyH| 3 aNudvayaNukavyatirikte sati / 4 yastu zarIraguNaH sa na cetanaH yathA zarIrarUpam / 5 yat svasaMvedyaM na bhavati tat arthavedanarUpaM na bhavati yathA pttH| 6 atha sAMkhyaH prtyvtisstthte| 7 prakRtiracetanAjJAnamapi sAMkhyamate acetanam / 8 yastu utpattimAn sa prakRtipariNAmaH yathA paTAdiH / war Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 vizvatattvaprakAzaH [38bhayena hetoybhicaaraat| kthm| tasyotpattimAve'pi prakRtipariNAmatvAbhAvAt / nanu zAnaM prakRtipariNAmaH anubhavAnyatve satyutpattimasvAt paTAdivaditi cetra / shaansyaanubhvaanytvaasiddheH| tathA hi| zAnamanubhavAdanya na bhavati cetanatvAt vyatireke paTAdivaditi / atha zAnasya ce nitvamasiddhaniti cenn| zAnaM cetanam ajaDatvAt svapratibaddhavyavahAre saMzayAdivyudAsAya parAnapekSatvAt arthAvabodharUpatvAt vyatireke paTAdeva' iti jJAnasya cetanatvasi dveH| nanu zAnaM svasaMvedya na bhavati prakRtivikRtitvAt rUpAdivaditi cenna / jJAnasya prakRtivikRtitvA. bhAvAt / kathaM jJAnaM na prakRtivikRtiH cetanatvAt ajaDa vAt svapratibaddhavyavahAre saMzagAdizudAsAra parAnapekSatvAt anubhvvditi| rUpAderapi prateka tyAnAvAt sAdhana vikalo dRSTAntazca / kutasteSAmahaMkArajanyatvanirAkaraNAt paJcabUta janakatvanirAkaraNAcca / tasmAt zAnaM svasaMvedya svasaMvedya nahIM hai yaha kahanA ucita nahI / jJAna ko prakRti kA pariNAma mAnanA ThIka nhii| jJAna utpattiyukta hai ataH prakRti kA pariNAma hai yaha kathana yAgya nahI - sAMkhya mata meM anubhava ko utpattiyukta to mAnA hai, kintu prakRti kA pariNAma nahI mAnA hai| jJAna aura anubhava bhinna nahIM haiM ataH jJAna ko bhI prakRti kA pariNAma nahI mAnA jA sakatA / jJAna aura anubhava ekahI hai - vaha cetana hai tathA usa ke viSaya ke saMzaya ko vahI dUra kara sakatA hai / isI prakAra rUpa Adi ke samAna jJAna ko prakRti kA vikAra bhI nahI mAnA jA sakatA kyoM ki vaha cetana hai| dUsare, rUpa Adi bhI prakRti ke vikAra-ahaMkAra se utpanna yA paMca mahAbhUtoM ke janaka nahI haiM yaha hama Age spaSTa kreNge| ataH jJAna ke svasaMvedya hone meM sAMkhyoM kI Apatti yukta nahI hai| 1 sAMkhyamate anubhava utpatti mAnastiparaMtu prakRtipariNAmo nAsti / 2 yaccetanaM na bhavati tadajaDaM na bhavati yathA pttaadi| 3 ruu||donaaN pahiAM tato iMkAraH tasmAt guNadha SoDazakaH SoDazAt paJcabhyaH panca bhUtAni ityuktatvAt tacca nirAkaraNam agre pratipAditamasti / Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -38] prAmANyavicAraH 111 cetanatvAt ajaDatvAt svapratibaddhavyavahAre saMzayAdivyudAsAya parAna. pekSatvAt anubhavavat arthAvabodharUpatvAt vyatireke paTAdivaditi' sAMkhyaM prati zAnasya svsNvedntvsiddhiH| nanu jJAnaM svAtiriktavedanavedyaM vedyatvAt kalazavaditi cen| tasyApi vicArAsahatvAt / tathA hi| dharmigrAhakakSAnaM svasaMvedyaM parasaMvedya vaa| svasaMvedyatve tenaiva hetorvybhicaarH| parasaMvedyatvena tatparasyApi tathaivetyanavasthA syAt / AkAMkSAparikSayAnnAnavastheti cet tarhi yatra kvApi vizrAntistaccaramajJAnasyApratiprattistada pratipattau dvicaramAdArabhya dharmijJAnaparyantamapratipattireva prsjyte| tathA ca dharmipratipasyabhAvAdAzrayAsiddho hetvAbhAsaH syAt / hetugrAhakasyApyevaM vikalpe heturazAtAsiddho'pi syAt / tasmAt jJAnaM svayaMprakAzaka zAnatvAt avyava aba naiyAyikoM kI ApattiyoM kA vicAra karate haiN| ina ke matAnusAra kalaza Adi jo vastueM jJeya haiM ve kisI dUsare jJAna dvArA jAnI jAtI haiM, jJAna bhI eka jJeya hai ataH usa kA jJAna kisI dUsare jJAna ko hogA - usI ko nahI ho skegaa| kintu yaha Apatti ThIka nahI hai| jaba kisI anumAna meM vAdI dharmI kA varNana karatA hai yA hetu kA prayoga karatA hai usa samaya vaha apane isa dharmi-jJAna yA hetujJAna ko jAnatA hai yA nahI ? yadi jAnatA hai to yaha svasaMvedana se bhinna nahI hai| yadi kaheM ki vAdI ke isa jJAna kA jJAtA koI dUsarA hai to isa dUsare ke jJAna kA jJAtA koI tIsarA aura tIsare ke usa jJAna kA jJAtA koI cauthA mAnanA hogA - aura yaha anavasthA doSa hotA hai| phira yaha saralasI bAta hai ki jo apane dharmi-varNana yA heta-prayoga ko nahI jAnatA vaha anumAna kA prayoga nahI kara skegaa| ataH jJAna 1 yat svasaMvedyaM na bhavati tat cetanaM na bhavati / 2 jJAnAntaravedyam / 3 dharmigrAhakajJAnasya vedyatve'pi svaatiriktvednvedytvaabhaavH| 4 yataH paravedyaM kathyate tataH apratipattiH apricchittiH| 5 hetugrAhakaM jJAvaM svasaMvedyaM parasaMvedyaM vA svasaMvebale tenaiva hetovyabhicAraH ityAdi sarva jJeyam / : 6 svasya prakAzakam / Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .112 vizvatattvaprakAzaH [ 38 ghAnena arthaprakAzatvAt IzvarajJAnavat jJaptitvAt pramANatvAt vyatireke cakSurAdivat / tathA jJAnaM svasaMvedyam asmadAdipratyakSAtmaguNatvAt vyatireke saMskAravat / atha sukhAdibhirhetorvyabhicAra iti cenna / teSAmapi tenaiva hetunA svsNvedntvsiddhH| tathA hi sukhAdikaM svasaMvedyam asmadAdipratyakSAtmaguNatvAt vyatireke saMskAravaditi / nanu buddhayAdInAM svasaMvedyatvena pratyakSatvAbhAvaH kiMtu anuvyavasAyenai veti cenn| anuvyavasAyasyAnyena pratyakSatvaM tasyApyanyenetyanavasthAprasaMgAt / anumAnabAdhitatvAcaM / tathA hi / AdyaM ghaTajJAnaM ghaTaviSayajJAnaviSayaM ghaTaviSayatvAt ghaTasmaraNavaditi naiyAyikavaizeSikAn prati jJAnasya svsNvedytvsiddhiH| nanu vItaM jJAnaM na svasaMvedyaM karaNatvAccakSurAdivaditi cenn| arthaprAkaTyena hetorvyabhicArAt / tatkathamiti cet karaNazAyaviSayAnusvayaMprakAzI hai - khuda ko jAna sakatA hai / naiyAyika Izvara ke jJAna ko svayaMprakAzI mAnate hI haiM usI prakAra sabhI ke jJAna ko svasaMvedya mAnanA cAhie / jJAna aisA gaNa hai jise hama pratyakSa se hI jAnate hai ataH vaha svasaMvedya hai / AtmA ke sukha Adi guNa svasaMvedya haiM unhIM meM jJAna kA bhI antarbhAva hotA hai / isa ke viparIta saMskAra Adi guNa svasaMvedya nahI haiM una kA pratyakSa se jJAna bhI nahI hotaa| buddhi se kisI jJAna kA svasaMvedana nahI hotA - sirpha anuvyavasAya hotA hai - pUrvavartI jJAna uttaravartI jJAna se jAnA jAtA hai - yaha kathana bhI yukta nahIM kyoM ki isa anuvyavasAya se jJAna ke pratyakSa jAne jAne kA spaSTIkaraNa nahI hotaa| pratyuta pahalA jJAna dUsare dvArA, dUsarA tIsare dvArA tathA tIsarA cauthe dvArA jAnA jAtA hai - yaha anavasthA doSa hI hotA hai| ghaTa aura ghaTa kA jJAna ye donoM eka hI dvArA jAne jAte haiM ataH jJAna kA svasaMvedya honA siddha hai| 1 yat svayaMprakAzakaM na tat jJAnaM na yathA ckssuraadiH| 2 svayaMvedyo na bhavati sa asmadAdipratyakSAtmaguNo'pi na bhavati yathA sNskaarH| 3 sukhAdInAM asmadAdipratyakSAtmaguNatve'pi svasaMvedhatvAbhAvAditi cainna / 4 sukhAdikaM svasaMvedyam asmAdAdipratyakSAtmaguNatvAt / 5 uttaraghaTajJAnena pUrvaghaTajJAnasyA pratyakSatvam anuvyavasAyaH / .6 yaH ghaTajJAne na viSayaH / 7 Aha mate karaNajJAnaM parokSaM phalajJAnaM pratyakSam / Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 38] prAmANyavicAraH 113 mityutpattau arthaprAkaTayasya karaNatve'pyasvasaMvedyatvAbhAvAt / tasmAt karaNajJAnaM svasaMvedyam avyavadhAnenArthaprAkaTayajanakatvAt avyavadhAnena jJaptikaraNatvAt paranirapekSatayA AtmaprakAzatvAt vyatireke cakSurAdicaditi bhAdaM prati jJAnasya svsNvedntvsiddhiH| anyeSAM tatsvasaMvedanazAne vipratipattyabhAvAt tAn prati na kiNciducyte| evaM zAnasya svasaMvedyatvAt svarUpe aprAmANyAbhAva eva / tatra prAmANyotpattiparicchittI api svata eveti sthitam / taduktaM samantabhadrasvAmibhiH bhAvaprameyApekSAyAM pramANAbhAsanihnavaH / bahiHprameyApekSAyAM pramANaM tannibhaM ca te // iti / (AptamImAMsA kA. 83) ___ jJAna karaNa hai - jAnane kA sAdhana hai - ataH cakSu Adi ke samAna vaha bhI apane Apa ko nahI jAna sakatA - yaha mImAMsakoM kA AkSepa hai / kintu yaha ayogya hai / kisI padArtha kA spaSTa jJAna hotA hai aura phira isa jJAna kA anumAna meM upayoga kiyA jAtA hai usa samaya yaha jJAna karaNa to hotA hai - anumAna kA sAdhana hotA hai - kintu svasaMvedya bhI hotA hai - yadi usa kA vaktA ko saMvedana na ho to anumAna meM usa kA prayoga sambhava nahI hogaa| ataH karaNa hone aura svasaMvedya hone meM virodha nahI hai| jJAna karaNa hone para bhI use jAnane ke liye kisI dUsare sahAyaka kI jarUrata nahI hotI ataH vaha svasaMvedya hai| . isa prakAra jJAna apane svarUpa ke viSaya meM ho to kabhI apramANa nahI hotaa| tathA svarUpa-viSayaka jJAna kA prAmANya bhI svataH hI jJAta hotA hai / isI lie samantabhadra svAmIne kahA hai - 'bhAvaprameya ( svarUpa ke viSaya ) kI apekSA se pramANabhAsa kA astitva nahI hotaa| bAhya ameya kI apekSA se pramANa tathA pramANAbhAsa donoM kA astitva mAnya hai|' 1 yat svasaMvedyaM na tat avyavadhAnenArthaprAkaTayajanakaM na yathA cakSurAdi / 2 bauddhAdInAm / vi.ta.8 Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 vizvatattvaprakAzaH [39 [ 39. mAdhyamikAnAM bAhyapadArthAbhAvavAdaH tannirAsazca / ] __ atha' mataM bahiHprameyApekSAyAM pramANaM tannibhaM ca te iti kathaMkAraM kathyate / bahiHprameyasyaivAsaMbhavAt / tathAhi / ghaTo'stIti kena jJAyate / jJAnamAtreNa ghaTajJAnena vA / jJAnamAtreNa cedatiprasaMgaH paTalakuTazakaTAdizAnena ghaTAbhAvajJAnenApi ghaTo'stIti nizcayaprasaMgAt / atha ghaTajJAnena ghaTo'stIti nizcoyata iti cenn| itaretarAzrayaprasaMgAt / jJAnasya ghaTanizcAyakatve sati ghaTanizcayaH ghaTajJAnatve sati ghaTanizcAyakatvamiti / tasmAt ghaTAdibahirarthanizcAyakapramANAbhAvAt bahiH prameyAbhAva eva / tathA ca prayogaH / vItAH pratyayAH nirAlambanAH pratyayatvAt zuktau rajatapratyayavat / atha zuktau rajatapratyayasya nirAlambanatvAbhAvAt sAdhya vikalo dRSTAnta iti cenn| vIto viSayaH asanneva bhrAntiviSayatvAt svapnanabhobhakSaNavat / tathA vIto viSayaH asanneva arthakriyAsamarthatvAta tatrAvidyamAnatvAt khapuSpavat / tathA neda rajatamiti jJAnaM prAgapyasattvAvedakam abAdhitapratiSedhapratyayatvAt nirviSANaM kharamastakamiti 39. mAdhyamikoM kA nirAkaraNa-mAdhyamika bauddhoM kA kathana hai ki vizva meM bAhya padArtha hI nahI haiM ataH una ke viSaya meM pramANa yA pramANAbhAsa kA prazna nahI utthtaa| ve prazna karate haiM ki ghaTa kA jJAna sirpha jJAna se hotA hai yA viziSTa ghaTajJAna se hotA hai ? yadi sirpha jJAna se ghaTa kA jJAna hotA hai to paTa-jJAna se bhI ghaTa kA jJAna honA cAhiye kintu aisA hotA nahI hai| ghaTajJAna se ghaTa kA jJAna hotA hai yaha kahanA parasparAzraya hai kyoM ki ghaTa ko jAne vinA ghaTajJAna kA astitva sambhava nahI hai / ataH ghaTa Adi bAhya padArthoM kA nizcaya kisI pramANa se nahI ho sakatA / ghaTa Adi kA jo jJAna pratIta hotA hai vaha saba sIpa meM pratIta honevAlI cAMdI ke samAna athavA svapna meM AkAza ke bhakSaNa ke samAna nirAdhAra hai ! ye saba padArtha AkAza ke phala ke samAna yA gardabha ke soMga ke samAna zanyarUpa haiM kyoM ki ina se koI arthakriyA sambhava nahI . 1 vijJAnAdvaitavAdI / 2 kathamityarthaH / 3 bahiHprameyaM ghaTapaTAdikam / 4 tatrApi jJAnamAtraM vartate / 5 zuktau rajatajJAnaM nirAlambanam / Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -39] bhrAntivicAraH jJAnava' dityasatkhyAtisamarthanena zuktau rajatajJAnasya niraalmbntvsiddheH| tathA ca sarvapratyayAnAM nirAlambanatvasiddhau bahiH prameyasyAbhAvAt kathaM vizvatatvaprakAzAyeti namaskArazlokasyAdyavizeSaNaM jAghaTyata iti mAdhyamikAH pratyavocan / 115 tadayuktaM vicArAsahatvAt / vyAptibalamavalambya parasyAniSTApAdanaM tarkaH / sa ca AtmAzraya itaretarAzrayaH cakrakAzrayaH anavasthA atiprasaMga iti paJcadhA bhidyate / tatra mUlazaithilyaM mitho virodhaH iSTApAdanaM viparyaye aparyavasAnamiti tarkadoSAzcatvAraH / pramANe asiddhAdidoSavat / tathA ca actsstIti kena nizcIyate jJAnamAtreNa ghaTajJAnena vA, prathamapakSe atiprasaMgaH, dvitIyapakSe itaretarAzrayaprasaMga iti vadatA vAdinA tarkAbhAsAvevopanyastau / viparyaye aparyavasAnamityetad doSaduSTatvAt / atha prathamapakSe tasmAdghaTajJAnena ghaTosstIti nizcIyate iti viparyaye paryavasAnaM kriyata iti yaha 6 hai / jaba vizva meM padArtha hI nahIM haiM taba saba tattvoM ke prakAzaka isa grantha ke maMgalAcaraNa kA zabda nirarthaka siddha hotA hai / mAdhyamikoM kA yaha kathana hameM ayukta pratIta hotA hai / unhoM ne tarka se prativAdI ke mata kA virodha kiyA hai / vyApti ke AdhAra se prativAdI ko aniSTa bAta siddha karanA tarka kahalAtA hai / AtmAzraya, itaretarAzraya, cakraka, anavasthA tathA atiprasaMga ye tarka ke pAMca prakAra haiM / kintu tarka ke bhI cAra doSa hote haiM - mUla pratipAdana zithila honA, kathana meM paraspara virodha honA, prativAdI ko iSTa bAta svIkAra karanA tathA usa ke pratikUla bAta siddha na karanA / mAdhyamikoM ne uparyukta kathana meM 'paTa - jJAna se ghaTa kA jJAna hogA ' yaha atiprasaMga tathA 'ghaTajJAna se ghaTakA jJAna hogA' yaha itaretarAzraya aise do tarka prastuta kie hai / ye donoM tarka dUSita haiM kyoM ki ina se prativAdI ke viruddha tattva siddha nahI hotA / paTa - jJAna se ghaTa hai yaha pratIta hogA ' yaha kathana viruddha tattva ko 4 1 yathA nirviSANaM kharamastakamiti jJAnam asattvAvedakaM tathA / 2 artho jJAnasamanvito matimatA vaibhASikeNAdRtaH, pratyakSaM na hi bAhyavastuviSayaM sautrAntikeNAdRtam / yaugAcAramatAnusArimatayaH sAkArabuddhi pare manyante khalu madhyamA jaDadhiyaH / 3 parasparam / 4 vijJAnAdvaitavAdinA / 5 paTajJAnenaiva lakuTajJAnenaiva iti paryavasAnaM nAsti / Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 vizvatattvaprakAzaH [ 39 cenna / tathApISTApAdanamityetadoSaduSTatvena atiprasaMgasya tarkAbhAsatvAt / tathA dvitIyapakSe'pi tasmAditarajJAnena' ghaTo'stIti nizcIyata iti viparyaye paryavasAnaM kartavyaM tathA sati pratyakSabAdhitatvena viparyaye paryavasAnAsaMbhavAt tarkAbhAsatvameva bhavaduktetaretarAzrayasyeti / kiM ca / jJAnena jJeyaM nizcIyate prakAzakapradIpAdinA prakAzyaprakAzavat / na ca tasya ghaTAdivizeSaNatayA prkaashnmsti| tadvadutpannaM jJAnamapi ghaTAdivizeSaNamantareNaiva yogyadezakAlAvasthitAnekArthAn nizcinotIti ekajJAnenaikArthagrahaNAbhAva eva / tat kathamiti cet ekadravyagrahaNe'pi sattAdijAtInAM saMkhyAdiguNAnAM dezakAlAdInAMca grahaNAt ekaguNAdigrahaNe'pi tadAzrayAzritAdInAmapi grahaNAJca / nanu evaM cedekajJAnena sakalArthagrahaNaM prasajyata iti cet tadastyeva kevalajJAnenaikena siddha nahIM karatA kyoM ki ' ghaTa hai' yaha hameM amAnya nahI hai| dUsare, 'paTa-jJAna se ghaTa kA jJAna hotA hai' yaha viruddha tattva pratyakSa se hI bAdhita hai ataH mAdhyabhika usa kA sahArA nahI le sakate / ( yaha tAntrika vivAda choDakara vicAra kareM to) tAtparya yaha hai ki jisa prakAra prakAza sAdhAraNa rUpa se sabhI vastuoM ko prakAzita karatA hai usI prakAra jJAna sAdhAraNa rUpa se saba vastuoM ko jAnatA hai / jaise ghaTa kA prakAza, paTa kA prakAza yaha bheda karanA sambhava nahI vaise ghaTa kA jJAna, paTa kA jJAna ye bhinna mAnanA yogya nahI / eka hI jJAna yogya samaya tathA pradeza meM sthita aneka padArthoM ko jAnatA hai / eka ghaTa ke jJAna meM bhI astitvAdi sAmAnya, saMkhyAdi guNa tathA sthAna, samaya Adi kaI bAtoM kA jJAna samAviSTa rahatA hai| taba eka hI jJAna saba padArthoM ko kyoM nahI jAnatA yaha AkSepa yogya nahI kyoM ki saba padArthoM ko jAnanevAle eka kevala jJAna kA astitva jaina darzana ko mAnya hI hai| phira sabhI 1 aghaTajJAne ghaTo'stIti viparyayaH / 2 ghaTo'stIti asmAkaM jainAnAmiSTameva / 3 ghaTajJAnena vA iti / 4 aghaTajJAnena / 5 aghaTajJAnena ghaTo'stIti vipryye| 6 yathA pradIpAdinA prakAzyavastunaH prakAzaH nishciiyte| 7 pradIpaH ghaTaprakAzakaH pradIpaH paTaprakAzakaH iti niyamo nAsti / 8 jJAnaM ghaTaviSayaM vA paTaviSayaM vA iti vizeSaNamantareNa / 9 ghaTajJAnena ghaTa eva gRhyate paTajJAnena paTa eva gRhyate iti niyamAbhAvaH / Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -39] bhrAntivicAraH 117 sakalArthagrahaNam / atha tathA sakalAtmajJAnAnAmaniyataviSayatvena' sakalArthagrahaNaprasaMgAt sarvasya sarvajJatApattiriti cenna / svAvaraNaviga. mAnurUpayogyatayA sakalajJAnAnAM prtiniytaarthvyvsthopptteH| AvaraNaM ca ajJAnakAraNaM suprasiddhameva / tathA ca ghaTajJAnenAnyajJAnena vA ghaTo gRhyate iti vikalpasthAvakAza eva na syAt / yadapyanyadanumAnam acarcat-vItAH pratyayAH nirAlambanAHpratyayatvAt zuktau rajatapratyayavaditi-tadacarcitAbhidhAnaM vicArAsahatvAt / tathA hi svasaMvedanapratyayena vyabhicArastAvat / dharmigrAhakaM pramANaM nirAlambanaM sAlambanaM vA / sAlambanatve tenaiva hetorvyabhicAraH3 / nirAlambanatve hetoH svarUpAsiddhatvam / dRSTAntagrAhakasyApi sAlambanatve tenaiva heto~bhicAraH nirAlambanatve AzrayahIno dRSTAntaH syAt / zuktau rajatajJAnasya nirAlambanatvAbhAvAt sAdhyavikalo dRSTAntazca / tathA hi / vItaM rajatajJAnaM nirAlambanaM na bhavati / purovarticakacakAyamAnazukubhAsurarUpavastuviSaya AtmAoM ko saba padArthoM kA jJAna kyoM nahI hotA isa prazna kA uttara yaha hai ki jisa jJAna kA AvaraNa jitanA dUra hotA hai utane hI padArthoM kA use jJAna hotA hai| vibhinna AtgAoM ke ajJAna-AvaraNa vibhinna haiM ataH unheM vibhinna saMkhyA meM padArthoM kA jJAna hotA hai| ataH ghaTa kA jJAna sirpha jJAna se hotA hai yA ghaTajJAna se hotA hai. ye vikalpa karanA vyartha hai| sIpa meM cAMdI kA jJAna nirAdhAra hai usI prakAra saba jJAna nirAdhAra haiM yaha anumAna bhI yogya nhii| svasaMvedana jJAna kA astitva isa ke viruddha hai / vAdI anumAna meM dharmI kA varNana karatA hai yaha dharmI kA jJAna bhI yadi nirAdhAra ho to anamAna vyartha hogaa| yadi yaha jJAna sAdhAra hai to saba jJAnoM ko nirAdhAra kaise kaha sakate haiM ? dRSTAnta kA jJAna bhI yadi nirAdhAra ho to anumAna-prayoga asambhava hogaa| dUsare, sIMpa meM cAMdI 1 ekajJAnena ghaTa eva gRhyate iti niyataviSayatvam ekajJAnena bahUnAM viSayatvam iti aniytvissytvm| 2 svaM vedayatIti svasaMvedanam ityukte svam AlambanaM jAtam / 3 dharmigrAhakasya pramANasya pratyayatve'pi niraalmbntvaabhaavH| 4 dRSTAntagrAhakaM pramANaM sAlambanaM nirAlambanaM vA sAlambanatve ityAdi / Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 vizvatattvaprakAzaH tvAt saMpratipatrajJAnavaditi / yadapyatrAbhyadhAyi cIto viSayaH asaneva bhrAntiviSayatvAt svapnanabhobhakSaNavaditi zuktau rajatajJAnasya nirAlambanatvasiddherna sAdhyavikalo dRSTAnta iti tadasat / dharmiNaH pramANagocaratve hetoH svarUpAsiddhatvAt / kathaM pramANagocare vastuni bhrAntiviSayatvAbhAvAt dharmiNaH pramANagocaratvAbhAve hetorAzrayAsiddhatvAcca / etena yadapyanyadanumAnadvayamabhyadhAyi-vIto viSayaH asanneva arthakriyAyAm asamarthatvAt tatrAvidyamAnatvAt khapuSpavaditi-tadapi nirastam / dharmiNaH pramANagocaratve tadagocaratve coktadoSasya etadanumAnadvaye'pi samAnatvAt / kiM ca zuktirajatadraSTuH puruSasya saMtoSeSTasAdhanAnumAnataddezopasarpaNAdyarthakriyAkAritvasadbhAvena arthakriyAyAm asamarthatvAdityasiddho hetvaabhaasH| tatrAvidyamAnatvayAdityayamapi hetuH sAdhyasamatvenA siddha eva syAt / yadapyanyadanumAnaM pratyapAdi - tathA nedaM rajatamiti jJAna prAgapyasattvAvedakA jJAna nirAdhAra nahI hotA ataH isa anumAna kA udAharaNa bhI doSayukta hai| sAmane paDI huI camakIlI sapheda tejasvI raMga kI vastu (sIpa ) AdhArabhUta hone para hI yaha cAMdI kA jJAna hotA hai ataH yaha nirAdhAra nahI hai| svapna meM AkAza ke bhakSaNa ke samAna ye viSaya bhramamUlaka haiM yaha kathana bhI yogya nahI / yadi sabhI viSaya bhramamalaka hoM to anumAna meM dharmI kA varNana bhI bhramamalaka hogA - phira use pramANasiddha nahI kaha skeNge| tadanusAra saba anumAna bhI bhranajanaka hI hoNge| ye viSaya arthakriyA meM asamartha haiM ataH asat haiM yaha kahanA bhI ThIka nahI kyoM ki sIMpa meM cAMdI ke jJAna se bhI cAMdI dekha kara prasanna honA, usa ke samIpa jAnA, use uThA kara dekhanA Adi arthakriyA hotI hai| ye viSaya avidyamAna haiM ataH asat haiM yaha kathana bhI upayukta nhii| avidyamAna honA aura asat honA ye donoM ekahI haiM ataH eka ko dUsare kA kAraNa: batalAnA 1 zuktilakSaNavastu tadeva viSayo yasya rajatajJAnasya / 2 yathA saMpratipannajJAnasya purovartipadArthaH viSayaH sa tu AlambanaH / 3 vIto viSayaH iti dharmA sa tu pramANagocaraH apramANagocaro vA / 4 zuktau rajatajJAnaM vartate tat kiM arthakriyAsamartham api tu na tasmAt arthakriyA-asamarthatvAt / 5asan iti sAdhyama avidyamAnatvamapi asat iti sAdhyasamatvam / Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 119 -39] IzvaranirAsaH kam abAdhitapratiSedhapratyayatvAt nirviSANaM kharamastakamiti pratyayavat! ityasatkhyAtisamathenena zuktI rajatajJAnasya nirAlambanatvasiddhiriti tadapyasamaJjasaM siddhasAdhyatvena hetorakiMcitkaratvAt / kutastathAvidhAsatkhyAterasmAbhiraGgIkRtatvAt / evaM cet zuktirajatajJAnasya nirAlambanatvasiddhiriti cenna / purovarticakacakAyamAnazuklabhAsurarUpaviziSTapadArthasya tadAlambanatvena pratIyamAnatvAt / tathA hi / vItaM jJAnaM nirAlambanaM na bhavati pratIyamAnaviSayatvAt saMpratiprannajJAnavat / tathA vIto viSayaH asan na bhavati pratibhAsamAnatvAt jighRkSAviSayatvAt pravRttiviSayatvAcca vyatireke khapuSpavaditi zuktirajatAdijJAnasyApi sAlambanatvasiddhiH / tasmAt ghaTazabdaH tatsvAbhidheyavAcakaH akhaNDapadatvAt zAnazabdavaditi pRthivyaptejovAyukAlAkAzAdibahiHprameyasya pramANaprasiddhatvAt vizvatattvaprakAzAyeti namaskArazlokasyAyaM vizeSaNa sukhena jAghaTyate / tatazca 'bahiHprameyApekSAyAM pramANaM tannibhaM ca te' iti yuktamevoktamAcAryavaryeNa / ucita nhii| ' yaha cAMdI nahIM hai ' yaha bAda meM utpanna honevAlA jJAna pahale bhI usa viSaya ke abhAva ko sUcita karatA hai yaha kathana to ThIka hai kyoM ki yahAM cAMdI kA abhAva hameM bhI mAnya hai| kintu isa se isa jJAna ko nirAdhAra nahI kahA jA sakatA - sAmane paDI huI tejasvI camakIlI sapheda cIja (sIpa) isa jJAna kA AdhAra vidyamAna hI hai| ise uThAne kI icchA tathA tadanusAra pravRtti honA isa bAta kA spaSTa gamaka hai ki yaha jJAna nirAdhAra nahI hai tAtparya yaha hai ki ghaTa Adi zabda apane apane artha ke vAcaka haiM / ataH jJAna ke samAna hI pRthivI, jala, vAyu, teja, AkAza, kAla Adi bAhya padArtha bhI pramANasiddha haiN| ata eva AcArya kA yaha kathana - 'bAhya prameya kI apekSA pramANa tathA pramANAbhAsa donoM kA astitva mAnya hai' tathA maMgalAcaraNa kA 'saba tattvoM ke prakAzaka ' yaha vizeSaNa ye donoM ucita siddha hote haiN| 1 asattvAvedakam / 2 na sAdhu / 3 asatkhyAtiraGgIkriyate yuSmAbhirjeneriti cet| 4 zuktilakSaNasya / 5 rjtjnyaan| 6 yaH asan bhavati sa pratibhAsamAno na bhavati yathA khapuSpam / 7 samantabhadreNa / Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 vizvatattvaprakAzaH [40[40. yogAcArasaMmatA AtmakhyAtiH tannirAsazca / ] nanu tadayuktamevoktamAcAryavaryeNa bhiHprmeysyaivaasNbhvaat| kuta iti cet zAnAkArasyaiva anAdivAsanAvazAda bahirAkAropetatvena pratIyamAnatvAt / tathA ca pryogH| vItAH pRthivyAdayaH jJAnAdavyatiriktA pratibhAsamAnatvAt zuktirajatavaditi / tatra zuktau rajataM vidyate cet taddezopasarpaNe tadarthibhistadupalabhyetaiva na bAdhyeta tatra rajatAbhAvena pratibhAseta kharaviSANavat / tathA ca purodeze abhAve'pi pratibhAsamAnaM rajataM kutastyamiti vicAre jJAnAkArameva anAdivAsanAvazAd bahirAkAropetaM sat purodeze pratIyata iti jaaghttiiti| zaGkha cakSurgate pittapItimAropavat , kSIre jihvAgatatiktatAropavat / tathaiva pryogH| vItaM rajataM saMvidAkAram indriyasaMprayogamantareNAparokSatvAt saMvedanasvarUpavat / tathA vItaM rajataM jJAnAdaNyatiriktaM pratibhAsamAnatvAt saMvedanasvarUpavaditi yogAcArAH AtmakhyAtiM pratyavAtiSThipan / tepya'tattvajJAH taduktasya sarvasya vicArAsahatvAt / tathA hi| bahirAbhAve samyagjJAnamithyAjJAnavibhAgo na syaat| saMvAdavisaMvAda 40. yogAcAra mata kA nirAsa-aba bahya padArthoM ke abhAva ke samarthaka yogAcAra bauddhoM ke mata kA vicAra karate haiN| ina ke matAnusAra anAdi vAsanA ke vaza se jJAna ke hI vibhinna AkAra bAhya rUpa dhAraNa karate pratIta hote haiN| sIpa ko dekha kara ' yaha cAMdI hai| isa prakAra jJAna kA hI AkAra pratIta hotA hai - kyoM ki samIpa jAne para cAMdI prApta nahI hotii| cAMdI na hote hue bhI pratIta hotI hai isa kA spaSTIkaraNa yahI hai ki yaha vAsanA ke vaza se jJAna ko prApta hue AkAra se bhinna nahI hai| jaise AMkha meM zaMkha roga hone para bAhara ke padArtha pIle dikhAI dete haiM athavA jIbha kaDavI hone para dUdha kaDavA lagatA hai usI prakAra vAsanA ke vaza se bAhya padArtha pratIta hote haiM - vAstava meM una kA astitva nahI hotaa| jo bhI pratIta hotA hai vaha saba jJAna se abhinna hai| yogAcAra dArzanikoM kA yaha pratipAdana ayukta hai| yadi bAhya padArthoM kA abhAva mAnA jAya to samyaka jJAna aura mithyA jJAna meM kaI 1 vijnyaanaadvaitvaadii| 2 abhinnAH / 3 saMvidaH AkAro yasmin / Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ IzvaranirAsa: 121 vibhAgAsaMbhavAt / kutaH / jJAnAnAM svasvarUpe visaMvAdAsaMbhavAt / kiM ca pRthivyAdInAM saMvidAkAratve idaMtayA pratibhAso na syAt kiMtu ahamahakiyA pratibhAsa eva syAt / na caivaM, tasmAnna saMvidAkArAH pRthivyAdayaH / yadapyanumAnamavocat-vItAH pRthivyAdayaH jJAnAvyatiriktAH pratibhAsamAnatvAt zuktirajatavaditi tadasamaJjasaM pratibhAsamAnatvasya hetvAbhAsatvAt / tathAhi / pRthivyAdInAM pratibhAsamAnatvaM svataH parato vA / prathamapakSe asiddha hetuH / pRthivyAdInAM jaDatvena svataH pratibhAsAsaMbhavAt / dvitIyapakSe viruddha hetuH pRthivyAdInAM parato jJAnAt pratibhAsamAnatvasya hetutvAGgIkAre tasmAddhetoH pRthivyAdInAM jJAnAdatiriktatvasiddheH / zuktirajatasya jJAnAkAratvAbhAvAt sAdhyavikalo dRSTAntazca / atra yadapi pratyavAdi-vItaM rajataM saMvidAkAraM indriyasaMyogamantareNAparokSatvAt saMvedanasvarUpavaditi rajatasya saMvidAkAratvasiddhena sAdhyavikalo dRSTAnta iti tadayuktam / bAhyatvajaDatvAdinA hetorvyabhicArAt / katham / bAhyatvajaDa - tvAdeH indriyasaMprayogamantareNAparokSatvasadbhAve'pi saMvidAkAratvAbhAvAt / tathA yadapyanyadanumAnamabhyadhAyi vItaM rajataM jJAnAdavyatiriktaM pratibhAantara nahI rahegA / jo jJAna vastu ke anurUpa hai vaha saMvAdI kahalAtA hai tathA jo jJAna vastu ke viparIta hai vaha visaMvAdI kahalAtA hai 1 yadi bAhya vastu hI nahI hai to saMvAda yA visaMvAda kaise hogA ? apane hI svarUpa ke viSaya meM jJAna meM visaMvAda nahI ho sakanA / dUsare, pRthvI Adi yadi jJAna ke hI AkAra haiM to jJAna meM ' yaha pRthvI ' isa prakAra bhinnatAdarzaka pratIti kyoM hotI hai ? "maiM " pRthvI isa prakAra ekatAsUcaka pratIti kyoM nahI hotI ? pRthvI Adi pratIta hote haiM ataH jJAna se abhinna haiM yaha kathana bhI ayukta hai / pRthvI apane Apako to pratIta nahI hotI kyoM ki vaha jaDa hai / dUsare kisI ke jJAna ko pRthvI pratIta hotI hai yaha isI kA gamaka hai ki pRthvI se jJAna bhinna hai / sIMpa ke sthAna meM pratIta honevAlI cAMdI jJAna kA AkAra hai kyoM ki indriya saMprayoga ke vinA usa kA aparokSa jJAna hotA hai - yaha kathana bhI yukta nahI / bAhyatA, jaDatA Adi kA bhI indriya-saMprayoga ke vinA aparokSa jJAna hotA hai kintu ve jJAna ke AkAra nahI haiM / ataH cAMdI kI pratIti kA udAharaNa prastuta anumAna meM upayukta nahI hai / yaha cAMdI pratIta hotI *] -40 Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 vizvatattvaprakAzaH [ 40 rajatasyApi samAnatvAt jJAnasvarUpavaditi - tadapyasAMpratam / tasya pratibhAsamAnatvaM svataH parato vA / prathamapakSe asiddho hetuH / rajatasya jaDatvena svataH pratibhAsamAnatvAsaMbhavAt / atha rajatasya saMvidAkAratvAt svataH pratibhAsamAnatvaM saMbhavatIti cenna / tasya saMvidAkAratvAsiddheH / atha svataH pratibhAsamAnatvAt tasya saMvidAkAratvasiddhiriti cenna / itaretarAzrayaprasaMgAt / tat kathamiti cet svataH pratibhAsamAnatvAt rajatasya saMvidAkAratvaM saMvidAkAratvAt tasya svataH pratibhAsamAnatvamiti / dvitIyapakSe viruddho hetuH / parasmAt saMvedanAt pratibhAsamAnatvasya hetutvAGgIkAre saMvedanAd rajatasya vyatiriktatvaprasAdhanAt / tasmAt pRthivyAdayaH saMvedanAt vyatiriktA eva ahamahamikayA apratIyamAnatvAt idaMtayA pratibhAsamAnatvAt bAhyatayA avabhAsamAnatvAt bahiHpravRttiviSayatvAcca vyatireke' saMvitsvarUpavat / rajatasyApi saMvidanyatve sAdhye amUn hetUn prayuJjIta / yadapyanyadacUcudat-purodeze abhAve'pi pratIyamAnaM rajataM kutastyamiti vicAre jJAnAkAramevetyAdi - tadapyanucitam / jJAnasya rajatAdyAhaiM ataH jJAna se abhinna hai yaha kathana pUrvokta prakAra se hI dUSita hai - cAMdI svataH to pratIta nahI hotI kyoM ki vaha jaDa hai, dUsare kisI jJAna ko vaha pratIta hotI hai isa se yahI spaSTa hotA hai ki vaha jJAna se bhinna hai / yaha cAMdI jJAna kA hI AkAra hai ataH svataH pratIta hotI hai yaha kathana parasparAzraya kA sUcaka hai - pahale kahA hai ki yaha pratIta hotI hai ataH jJAna kA AkAra hai tathA aba kahate haiM ki jJAna kA AkAra hai ataH svataH pratIta hotI hai / isa lie cAMdI kI pratIti ko jJAna se abhinna hone kA kAraNa nahI mAnA jA sktaa| kisI ko 6 maiM pRthvI hUM ' isa prakAra ekatvasUcaka pratIti nahI hotI, 'yaha pRthvI hai ' isa prakAra bhinnatAdarzaka pratIti hI hotI hai tathA yaha pratIti bAhya pravRtti kA kAraNa hotI hai ataH pRthvI Adi padArtha jJAna se bhinna haiM / sIpa meM pratIta honevAlI cAMdI vidyamAna na hote hue bhI pratIta hotI hai ataH vaha jJAna kA AkAra hai yaha kathana ThIka nahI / kyoM ki 1 1 yat saMvedanAt vyatiriktaM na bhavati tat bAhyatayA avabhAsamAnaM na bhavati yathA savitsvarUpam / 2 rajataM saMvidaH anyat iti / Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -40] bhrAntivicAraH 123 kAratvAsaMbhavAt / tathA hi / jJAnaM na rajatAkAravat cidrapatvAt svasaMvedanatvAt pramANatvAt amUrtatvAt bAhyendriyAgrAhyatvAt aMjaDatvAt rUpAdirahitatvAt vyatireke drpnnvditi| tasmAt jJAnasya rajatAdhAkAravattvaM naanggiikrtvym| tathAGgIkAre pramANavirodhAt / tat katham / vItaM rajatAdikaM jJAnAkAraM na bhavati purodeze jighRkSAviSayatvAt idaMtayA pratibhAsamAnatvAt ahamahamikayA apratibhAsamAnatvAt bAhyatayA avabhAsamAnatvAt purodeze pravRttijanakatvAt vyatireke jnyaansvruupvditi| tathA ca pRthivyAdInAM rajatAdInAM ca saMvidanyatvasiddheH bhiHprmeytvsiddhiH| nanu tathApi bAhyo'rthaH svayaM saMvedanamutpAdya svAkAraM samaya'tadAkArasaMvedanena gRhyata iti sautrAntiko vyAcaSTe / tadapyayuktam / nIlAdibAhyo'rthaH atadAkArajJAnena gRhyate jJAnAdarthAntaratvAt jaDatvAvat tathA nIlAdyAkAraH jJAne na samayaMte arthAkAratvAt jaDAkAravadityAdipramANairbAdhi tatvAt / kiM ca zAne nIlAdyAkArArpaNAGgIkAre jaDAdyAkArArpaNaprasaMgazca / tathA hi / jaDAkAraH jJAne samaya'te arthAkAratvAt niilaakaarvt| tathA cAMdI jJAna kA AkAra nahIM ho sakatI / jJAna caitanyarUpa hai, svasaMvedya hai, amUrta hai, pramANarUpa hai, jaDa nahI hai, bAhya indriyoM se jJAta nahI hotA tathA rUpAdi guNoM se rahita hai| ( isa ke viparIta cAMdI acetana, marta, jaDa, bAhya indriyoM se grAhya, rUpAdi sahita hai|) ataH jJAna cAMdI kA AkAra dhAraNa nahI kara sktaa| jJAna ke viSaya meM 'yaha Age paDA hai, ise uThA lenA cAhie' yaha bhAvanA nahI hotI kintu cAMdI ke viSaya meM hotI hai| ataH cAMdI jJAna kA AkAra nahI hai| isa prakAra jJAna se bhinna bAhya padArthoM kA astitva siddha hotA hai| sautrAntika bauddhoM kA mata hai ki bAhya padArtha jJAna meM apanA AkAra banAte haiM ataH jJAna ke hI vibhinna AkAroM kI pratIti jJAtA ko hotI hai| kintu yaha kathana yukta nahI / nIle padArtha ko jAnate samaya jJAna nIlA nahI hotA - padArtha kA AkAra dhAraNa nahI karatA / yadi jJAna padArthoM kA AkAra dhAraNa karegA to jaDa bhI ho jAyagA 1 yat rajatAdyAkAravat bhavati tat cidrUpaM na bhavati yathA darpaNaH ityaadi| 2 yat jJAnAkAraM bhavati tat purodeze jighRkSAviSayo na bhavati yathA jJAnasvarUpam / Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 vizvatattvaprakAzaH [41zAnaM jaDaM nIlAdyAkAradhAritvAt paTAdivadityatiprasaMgaH syaat| tasmAt jJAnasya nirAkAratvaM bahiHprameyasadbhAvazca anggiikrtvyH|| [ 41. prAbhAkarasaMmatabhrAntisvarUpanirAsaH / ] atra prAbhAkaraH pratyavatiSThate / nanu tathaivAGgIkriyate' pRthivyAdInAM zuktirajatAdInAM ca satyatvAbhyupagamAt / atha zuktirajatAdeH kathaM satyatvamiti cet vItAH pratyayA yathArthAH pratyayatvAt saMpratipannasamIcInapratyayavaditi pramANasiddhatvAt / tarhi bhrAntivyavahAraH kathamiti cet vijJAnAnAM tatjJeyAnAM ca vivekAgrahamAtraM bhrAntirityucyate / tad yathA / kyoM ki bAhya padArthoM meM bahuta se jaDa bhI haiM / ataH jJAna ko padArthoM kA AkAra dhAraNa karanA sambhava nahIM hai| jJAna nirAkAra hai tathA bAhA padArthoM kA astitva usa se bhinna hai| 41. prAbhAkara mata kA nirAsa-aba prastuta viSaya meM prAbhAkara mImAMsakoM ke mata kI carcA karate haiN| ina ke matAnusAra pRthvI Adi kI pratIti ke samAna sIpa meM pratIta honevAlI cAMdI bhI satya hI hai / jJAna saba satya hI hotA hai - bhrAnta nahIM hotaa| phira bhrAnti kaise utpanna hotI hai isa prazna kA uttara ve isa prakAra dete haiN| padArtha tathA usa kA jJAna inameM viveka kA grahaNa na honA bhrAnti hai / udAharaNArthasIpa ko dekhane para yaha kucha hai' aisA sAdhAraNa jJAna hotA hai, 'yaha sIpa hai ' aisA viziSTa jJAna nahI hotA, tathA sIpa ke sapheda raMga Adi ke dekhane se pahale kabhI dekhI huI cAMdI kA smaraNa hotA hai, kintu mana ke doSa se isa smaraNa ko hI vartamAna jJAna mAna liyA jAtA hai| yaha kucha hai' yaha pratyakSa jJAna tathA cAMdI kA smaraNa ina donoM meM bheda pratIta 1 nIlAdyAkAgarpaNarahitatvam / 2 jJAnasya nirAkAratvaM bahiHprameyasadbhAvazca / 3 prAbhAkaramate mithyAjJAnaM nAsti kiMtu sarva jJAnaM satyabhUtameva ataH prAbhAkaro vadati zuktirajatAdijJAnAnAmapi satyatvam / 4 aGgIkRtaghaTAdijJAnavat / 5 zuktirajatAdeH satyatve bhrAntivyavahAraH kathamiti cet / 6 vijJAnaM samyak na gRhyate tathA tatjJeyaM na gRhyate jJeyaM jJAnaM kRtvA gRhyate jJAnaM jJeyaM kRtvA gRhyate iti bhraantiH| na tu zuktirajatajJAnaM bhrAnta jJAnasya satyatvAt tarhi zuktirajatajJAnaM bhrAntaM no cet tarhi kim iti cet tat tu smaraNajJAnamevocyate praabhaakrenn| Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 41 ] bhrAtivicAraH idamiti' sAdhAraNAkAragrahe zuktitvAdivizeSAgrahe zukla bhAsuratAdisAdRzyasaMdarzanAt samudbuddhasaMskAro rajatagocaraM smaraNaM janayati tacca gRhItagrahaNasvabhAvamapi mAnasadoSeNa tadaMza moSAt grahaNasvarUpamevAvatiSThate / tathA ca idamaMzagrahaNarajatAMzasmaraNayoH svarUpato viSayatazca bhedapratItyabhAvAt abhedavyavahAraH samAnAdhikaraNavyapadezazca pravartate / rajatajJAnasya smaraNarUpatvaM pArizeSaprasiddhaM purodeze nivezipadArthasya rajatajJAnAlambanatvAsaMbhavAt / tathA hi / purodeze nivezi vastu na rajatajJAnAlambanaM rajatatvAsamavAyitvAt zuktitvAt prasiddhazuktivaditi / tasmAd cItaM rajatajJAnaM smaraNameva rajatasaMskArAnyatve satyagRhItarajatasyAnutpadyamAnatvAt sAdRzyasaMdarzanAdutpadyamAnatvAt saMskArodbodhamantareNAnutpadyamAnatvAt prasiddhasmaraNavaditi / atha nayanadoSavazAt purovartizuktizakalameva rajatatvena pratibhAsata iti na rajatajJAnaM smaraNamiti cenna / zuktirna rajatatvenAvabhAsate tadrUpeNAsattvAt pASANavaditi pramANavirodhAt / tasmAdidamaMzagrahaNarajatAMzaMsmaraNayoH svarUpeNa viSayeNa ca 125 na hone se ' yaha cAMdI hai' isa prakAra vyavahAra hotA hai / yahAM cAMdI kA smaraNa hotA hai yaha kahane kA kAraNa yaha hai ki cAMdI vastutaH vidyamAna to nahI hai, vastutaH sIpa vidyamAna hai tathA sIpa cAMdI ke jJAna kA AdhAra nahI ho sakatI / ataH cAMdI ke na hote hue, cAMdI jaise guNoM ke dekhane se pahale ke saMskAra kA udbodhana hone se, cAMdI kA jJAna hotA hai vaha smaraNa hI ho sakatA hai / AMkha ke doSa se sIMpa hI cAMdI ke rUpa meM jJAta hotI hai yaha kahanA ThIka nahIM kyoM ki sIMpa aura cAMdI meM spaSTa antara hai - sIMpa cAMdI nahI ho sakatI ataH cAMdI ke rUpa meM pratIta bhI nahI ho sakatI / isa lie vartamAna jJAna tathA purAtana jJAna kA smaraNa ina donoM meM bheda kA jJAna na honA hI ' yaha cAMdI hai ' isa bhrama kA kAraNa hai / jaba jJAna tathA smaraNa meM bheda pratIta hotA hai taba yaha bhrama dUra ho jAtA hai / 1 idamiti pratyakSaM taditi smRtiH / 2 zuktirajatayoH zuklatvaM sAmAnyam / 3 rajatAMza / 4 rajatagrahaNasvarUpameva / 5 eka vibhaktyantapadavAcyatvaM samAnAdhikaraNatvam / 6 rajatAbhAve rajatajJAnam ataH smaraNam / 7 puMsaH / Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 vizvatattvaprakAzaH [ 41 bhedAgrahaNAdidaM rajatamiti pumAn pravartate / tayorbhedagrahaNAdidaM na rajatamiti nivartata iti / so'pi na yuktavAdI / taduktasya vicArAsahatvAt / tathAhi / yadapyanU nirAsthat - zuktirajatAdeH kathaM satyatvamiti cet vItAH pratyayAH yathArthAH pratyayatvAt saMpratipannasamIcInapratyayavaditi pramANasiddhatvAditi tadasamaJjasaM hetoH kAlAtyayApadiSTatvAt / kutaH zuktAvidaM rajatamiti pratyayasya nedaM rajatamityuttarakAlIna nirbAdhaniSedhapratyakSeNa ythaarthtvnishcyaat| kiM ca / mithyAjJAnamastIti pratyayaH yathArtho'yathArtho vA yathArthazcet mithyAjJAnasadbhAvAt tenaiva hetorvyabhicAraH syAt / ayathArthazcedanenaiva pratyayena hetorvyabhicAra iti / api ca / parAbhyupagataM mithyAjJAnaM pakSIkriyate idamaMzagrahaNaM vA rajatAMzasmaraNaM vA / atha parAbhyupagataM mithyAjJAnaM dharmIkriyate cet dharmI pramANaprasiddhaH aprasiddho vA / prathamapakSe pakSasya dharmiNo grAhakapramANabAdhitatvAt kAlAtyayApadiSTo hetuH syAt / dvitIyapakSe dharmiNaH pramANapratipannatvAbhAvAdAzrayAsiddha hetvAbhAsaH syAt / atha idamaMzagrahaNaM dharmokriyate cet tarhi idamaMzagrahaNasya yathArthatvamasmAbhirapyaGgIkriyata iti siddhasAdhyatvena prAbhAkara mImAMsakoM kA yaha saba kathana hameM ThIka pratIta nahIM hotA / saba jJAna yathArtha hai yaha kathana to pratyakSabAdhita hai - eka hI 6 vastu ke viSaya meM ' yaha cAMdI hai ' tathA yaha cAMdI nahIM hai ' aise do jJAna hote haiM - ina meM donoM yathArtha nahI ho sakate ataH pahale jJAna ko " yaha ayathArtha mAnanA hI hogA / prakArAntara se yaha spaSTa karate haiN| jJAna mithyA hai ' yaha pratIti yathArtha hai yA ayathArtha hai ? yadi yathArtha hai to mithyA jJAna kA astitva mAnya hotA hai, yadi ayathArtha hai to ' saba jJAna yathArtha hote haiM ' yaha kathana galata siddha hotA hai / 6 yaha cAMdI kA jJAna satya hai ' isa kathana meM ' yaha mithyA jJAna ' dharmI hai| yahAM prativAdI jise mithyA jJAna kahate haiM usase tAtparya hai athavA ' yaha kucha hai ' itane jJAna se tAtparya hai athavA cAMdI ke smaraNa se tAtparya hai ? inameM pahalA pakSa ucita nahI / prativAdI jise mithyA kahate haiM use yadi mImAMsaka pramANasiddha mAnate haiM to yaha pramANa 1 prAbhAkaramate mithyAjJAnaM nAsti ataH parAbhyupagatamaGgIkaroti / 2 mithyAjJAnam / Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -41] bhrAntivicAraH 127 hetorakiMcitkaratvaM syAt / atha rajatasmaraNaM dharmIkriyate cet tarhi tatra rajataviSayasmaraNAbhAvAdAzrayAsiddho hetvAbhAsaH syAt / atha vItaM rajatajJAnaM smaraNameva rajatasaMskArAnyatve satyagRhItarajatasyA'nutpadyamAnatvAt prasiddhasmaraNavaditi tatra rajataviSayasmaraNasadbhAvAt nAzrayAsiddho heturiti cenn| rajataviSayasamIhitasAdhanAnumAnena hetoyabhicArAt / kutaH tasya saMskArAnyatve satyagRhItarajatasyAnutpadyamAnatvasadbhAve'pi smaraNatvAbhAvAt / atha vItaM rajatajJAnaM smaraNameva sAdRzyasaMdarzanAdutpadyamAnatvAt prasiddhasmaraNavaditi cenn| hetorupamApramAyA vyabhicArAt / nanu vItaM rajatajJAnaM smaraNameva saMskArobodhamantareNAnutpadyamAnatvAt prasiddhasmaraNavaditi cenn| hetorasiddhatvAt / kathamiti cet akSivisphAlanAnantaramidamaMzagrahaNasaMskArobodhamantareNaiva rajatAMzagrahaNasyApyutpattidarzanAt / pratyabhijJAnena vybhicaarshc| kutastasya bAdhita hogaa| yadi pramANa siddha nahI mAnate haiM to usa ke satyatva kI carcA vyartha hogii| ' yaha kucha hai' itane jJAna ko satya kahanA ho to isa meM kucha vivAda nahI ho sktaa| kintu yaha jJAna cAMdI kA smaraNa hai yaha kathana yukta nhii| jisane pahale cAMdI nahI dekhI ho use aisA jJAna nahI hotA ataH yaha smaraNa hI hai - yaha mImAMsakoM kI yukti hai| kintu cAMdI ke viSaya meM koI anumAna bhI cAMdI ke vinA dekhe sambhava nahI hai| ataH aisA jJAna anumAna bhI ho sakatA hai - smaraNa hI ho yaha Avazyaka nhii| isI taraha samAnatA ke dekhane se yaha jJAna utpanna hotA hai ataH smaraNa hai yaha kathana bhI dUSita hai - upamAna bhI samAnatA ke dekhanese utpanna hotA hai kintu vaha smaraNa nahI hotaa| cAMdI ke saMskAra ke udbodhana ke vinA yaha jJAna nahI hotA ataH yaha cAMdI kA smaraNa hai - yaha kathana bhI ThIka nahI / eka to prastuta prasaMga meM cAMdI ke saMskAra kA udbodhana hotA hai yaha kathana hI ThIka nahI - jaba puruSa sIMpa ko dekhatA hai tabhI -- yaha cAMdI hai ' aisA jJAna use hotA hai - 1 puNsH| 2 upamApramAyAH sAdRzyasaMdarzanAdutpadyamAnatve'pi smaraNatvAbhAvaH / Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 vizvatattvaprakAzaH [41 saMskArovodhamantareNAnutpadyamAnatve'pi smaraNatvAbhAvAt / tasmAd vItaM rajatajJAnaM smaraNaM na bhavati cakSurvyApArAnvayavyati rekAnuvidhAyitvAt vizadAvabhAsitvAt purovartizuklabhAsurarUpavastuviSayatvAt tadaMzarahitatvAt sNprtipnnprtykssvt| nanu padazravaNAt padArthasmaraNe iha ghaTo nAstItyatra pratiyogismaraNe ca tadaMzarahitatve'pi smaraNatvasadbhAvAt tAbhyAM hetoya'bhicAra iti cenn| tatrApi tadaMzajJAnasabhAvAt / tathA hi / anena zabdenAyamartho vAcya iti prAksaMketitazabdazravaNAt anena zabdena so'rtho abhihita iti prAsaMketite evArthe tadaMzagrahaNatvenaiva smaraNasyotpattidarzanAt / iha bhUtale ghaTo nAstItyatrApi prAgdRSTaghaTasajAtIyaghaTo nAstIti tadaMzagrahaNatvenaiva smaraNasyotpattidarzanAcca / kevalaM tacchabdoccAraNaM na zrUyate / kiM ca / ' yaha kucha hai ' tathA ' yaha cAMdI hai ' aise do bhAgoM meM yaha jJAna nahI hotaa| dUsare, saMskAra ke udbodhana se honevAlA jJAna smaraNa hI ho yaha Avazyaka nahI - pratyabhijJAna bhI ho sakatA hai - ( yaha vahI hai isa prakAra pahacAnane meM bhI saMskAra kA udbodhana hotA hI hai)| 'yaha cAMdI hai ' aisA jJAna smaraNa nahI ho sakatA kyoM ki cakSu ke prayoga se yaha jJAna prApta hotA hai, spaSTatA se pratIta hotA hai, sAmane paDI huI camakIlI vastu (sIpa ) hI isa kA viSaya hai tathA 'vaha vasta' isa prakAra kA yaha jJAna nahI hai - (ye saba bAteM smaraNa meM sambhava nahI haiM ) / zabda ke sunane para padArtha kA smaraNa hotA hai athavA 'yahAM ghaTa nahI hai ' isa prakAra abhAvarUpa jJAna meM jo smaraNa hotA hai ina meM bhI * vaha vastu ' isa prakAra kA jJAna nahI hotA - yaha spaSTIkaraNa bhI ucita nahIM / ' isa zabda kA yaha artha hai ' aisA saMketa jJAna hone para usa zabda ke sunane se ' isa zabda se vaha artha kahA gayA ' aisA jJAna hotA hai - isa smaraNa meM 'vaha artha' yaha bhAga vidyamAna hI hai| isI taraha 'yahAM ghaTa nahI hai' isa jJAna meM bhI 'pahale vaha ghaTa dekhA vaisA yahAM yahI hai' isa prakAra 'vaha ghaTa' yaha bhAga vidyamAna hI hai - yaha vaha hai' aisA spaSTa nahI kahA jAtA itanA hI 1 tAdRzaM rajatam iti pratyabhijJAnameva na tu smaraNam / 2 smaraNAMzarahitatvAt / 3 ghttaadyNsh| 4 padArthasmaraNapratiyogismaraNAbhyAm / Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -41] bhrAntivicAraH 129 mUkAdInAM smaraNe'pi tacchabdoccAraNaM na zrUyate ityetAvatA teSAmapi tadaMzajJAnaM na syAt / tathA ca mUkAdInAM dattanikSepAdiSu pravRtyabhAva eva syAt / na caivaM tasmAt smaraNaM sarvamapi tadaMzagrahaNatvenaivotpadyata iti aGgIkartavyam / yadapyanyadacUcudat-rajatajJAnasya smaraNarUpatvaM pArizeSaprasiddha purodeze nivezipadArthasya rjtjnyaanaalmbntvaasNbhvaat| tathA hipurodeze nivezi vastu rajatajJAnAlambanaM na bhavati rajatatvAsamavAyitvAt zuktitvAt prasiddhazaktivaditi-tadapyayuktameva / hetoH kAlAtyayApadiSTatvAt / kutaH etAvatkAlaparyantamidaM zuktizakalameva rajatatvena pratyabhA. diti pratyabhijJAnapratyakSeNa pakSasya baadhittvaat| tasmAd vItaM rajatakSAnaM purovartivastuviSayaM purovartivastunaiva puruSasya pravartakatvAt satyarajatajJAnavat / tathA vItA pravRttiH purovartirajatajJAnapUrvikA rajatecchAdhInapurovarti pravRttitvAt saMpratipanna pravRttivat / tathA vItA pravRttiH ekAnubhavapUrvikA pravRttitvAt prasiddhapravRttivat / tathA idaM rajatamiti vyavahAraH ekAnubhavapUrvakaH10 samAnAdhikaraNa1vyavahAratvAt nIlamutpalamitivyavahAravat iti prtipksssiddhiH| yadapyanyadanUdyApAsthat-atha nayanadoSavazAt zuktizakalameva rajatatvena pratibhAsate iti na rajatajJAnaM smaraNamiti cenna zuktina rajatatvenAvabhAsate tadrUpeNAsattvAt pASANavaditi pramANa. antara hai| gaMge loga bhI ' yaha vaha hai ' aisA kaha to nahI sakate kintu jAna sakate haiM / isI prakAra zabda se artha ke smaraNa meM tathA abhAvarUpa smaraNa meM 'vaha vastu ' yaha aMza avazya hotA hai - (aisA aMza prastuta cAMdI ke jJAna meM nahI hotA ataH yaha jJAna smaraNa nahI hai)| Age paDI huI vasta sIpa hai - cAMdI nahI hai, ataH yaha vasta cAMdI ke jJAna kA AdhAra nahI ho sakatI - isalie cAMdI ke jJAna ko smaraNarUpa mAnanA cAhie - yaha kathana bhI ucita nhii| jaba 'yaha sIpa hai' aisA jJAna ho jAtA hai taba puruSa ko yaha bhI pratIta hotA hai ki 'yahI sIpa abataka cAMdI pratIta ho rahI thI' isa pratIti se spaSTa hai ki cAMdI ke jJAna kA AdhAra yaha sIpa hI hai| yadi sIpa isa jJAna 1 ghttaadi| 2 mUkAdInAm / 3 padArthAMza / 4 shuktau| 5 zuktilakSaNasya / 6 vastuni / : 7 ghaTAdipravRttivat / 8 idaM rajatam iti / 9 na smaraNaM pratyakSameva / 10 rajatAnubhavapUrvakaH / 11 zuktAvidaM rajatam / vi.ta.9 Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 vizvatattvaprakAzaH [41 virodhAditi-tadapyanucitam / hetoH kAlAtyayApadiSTatvAt / tat kthm| idaM zuktizakalameva etAvatkAlaparyantaM rajatatvena pratyabhAditi pratyabhijJA. pratyakSeNa pakSasya bAdhitatvAt / tasmAt purodeze nivezi vastu rajatatvena pratibhAsate rajatArthino niyamena pravRttiviSayatvAt purodeze rajatecchAjanakatvAt samantarajatavat / tathA purovarti rajatatvena pratyabhAt nedaM rajatamiti bAdhakasyAnyathAnupapatteriti c| ___ yadapyanyadavocat-tasmAdidamaMzagrahaNarajatAMzasmaraNayoH svarUpeNa viSayeNa ca bhedAgrahaNAdidaM rajatamiti pumAn pravartate tayorbhedagrahaNAnnedaM rajatamiti nivartata iti-tdpynaatmshbhaassitm| grahaNasmaraNayorbhadasya agrahaNAsaMbhavAt / kutaH svayaMsaMvedyamAnagrahaNasmaraNayostadviSayabhUtatayA pratIyamAnayoridamaMzarajatAMzayozca svarUpabhUtamedasyApi svata eva pratibhAsakA AdhAra nahI hotI to use uThAne kI icchA tathA samIpa pahuMcane kI pravRtti kyoM hotI ? smaraNarUpa jJAna se esI pravRtti sambhava nahI hai| yaha pravRtti ThIka vaise hI hai jaise cAMdI ke pratyakSa jJAna se hotI hai - ataH usa kA AdhArabhUta jJAna bhI cAMdI kA jJAna hI samajhanA cAhie - smaraNa nhii| jisa taraha 'yaha kamala nIlA hai ' isa jJAna meM kamala aura nIlA ye donoM aMza eka hI vibhakti meM hote haiM usI taraha 'yaha vastu cAMdI hai| isa jJAnameM vastu aura cAMdI ye donoM aMza ekahI vibhakti meM hote haiM - ye donoM jJAna vartamAna viSaya ke haiM - bhUtapUrva jJAna ke smaraNa nahI haiM / -- yaha sIpa hI abataka cAMdI pratIta ho rahI thii| isa bhramanirAsa se spaSTa hai ki sIpa aura cAMdI-donoM jJAnoM kA AdhAra sIpa hI hai| yaha kucha hai ' isa vartamAna jJAna se cAMdI ke smaraNa kA bheda jJAta na hone se puruSa sIpa ko cAMdI samajhatA hai tathA yaha bheda jJAta hone para usa kA bhrama dUra hotA hai - yaha kathana bhI ucita nahI / 'yaha kucha hai' isa jJAna kA jise saMvedana hotA hai use hI cAMdI ke smaraNa kA bhI saMvedana hotA hai - ye donoM jJAna svasaMvedya haiM / ataH yadi Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -41] bhrAntivicAraH 131 sadbhAvAt / tathAhi vijJAnAnAM tatkSeyAnAM ca vivekAgrahamAtraM bhrAntirityucyate tadyathetyAdi kathanaM khapuSpasaurabhavyAvarNanamiva aabhaaste| kiM ca / sAmAnAdhikaraNyasya' pravRtterbAdhakasya ca / vaitathyasyApyayogena nAkhyAti vRddhasaMmatA // tathA hi / rajatajJAnasya smaraNatve idaM rajatamiti sAmAnAdhikaraNyaM nopapanIpadyate / kutH| niyatadezakAlavartIdamaMzasya dezakAlAnavacchinatvena' smrymaannrjtvishessnnaanupptteH| atha tayorbhedAgrahaNAt sAmAnAdhikaraNyaM bhaviSyatIti cenna / tayordezakAlAkAragrAhakajJAnAnAM ca bhedadarzanena tadbhedasyApi gRhItatvAt / -atha idamaMzarajatAMzayordezakAla. grAhakajJAnabhedo na dRzyata iti cet tarhi etaddezakAle idamaMzagrAhakeNaiva rajAMzo'pi gRhyata itynggokrtvym| tathA cAnyathAkhyAtireva' syAt una meM bheda hotA to usa kA bhI saMvedana puruSa ko avazya hotA / apane hI do jJAnoM meM bheda kI pratIti na honA sambhava nahI hai| ina saba doSoM ko dekha kara kahA gayA hai - 'samAna vibhakti kA prayoga, bAdhaka jJAna, pravRtti tathA bhrana kA vyavahAra ina saba kA koI spaSTIkaraNa akhyAti pakSa ( bhrana kA abhAva mAnane ) meM sambhava nahI ataH yaha purAtana AcAryoM ko mAnya nahI hai|' isI kA punaH spaSTIkaraNa karate haiN| 'yaha cAMdI hai ' yaha jJAna vartamAna samaya tathA pradeza kA hai, cAMdI ke smaraNa meM vartamAna samaya tathA pradeza kI maryAdA nahI hotI, ataH ina donoM (yaha kucha tathA cAMdI) kA eka hI vibhakti meM prayoga sambhava nahI hai| donoM ke bheda kA jJAna na hone se eka vibhakti meM prayoga hotA hai yaha kahanA bhI ThIka nahIM kyoM ki deza, kAla tathA AkAra kA bheda ajJAta nahI rhtaa| deza, kAla ke jJAna meM bheda nahI hotA isI kA tAtparya hai ki yaha kucha ' tathA 'cAMdI' ye donoM jJAna eka hI vastu ke viSaya ke haiM - yaha anyathA khyAti hI hai (sIpa ko cAMdI mAnanA 1 idaM zuktizakalaM rajatamiti saamaanaadhikrnnym| 2 idaM rajataM na ttraik| 3 sAmAnAdhikaraNyepi akhyAtina, sarvathAbhAvaH akhyAtiH, zuktizakale sarvathA rajataniSedho n| 4 aniyatatvena / 5 idmNshrjtaaNshsmrnnyoH| 6 idamaMzagrAhakaM pratyakSaM tenaiva rajatAMzo gRhyate na tu smrnnen| 7 zuktau rajataM pratibhAtaM pratyakSeNa parantu idaM jJAnaM ayathArthameva / Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 vizvatattvaprakAzaH [41 naakhyaatiH| tasmAdakhyAtipakSe saamaanaadhikrnnyaanuppttiH| tathA tatra pravartamAno rajatArthI kutra pravartate smaryamANarajatAMze idamaMze vaa| na tAvadAdyo vikalpaH aniyatadezakAlAkAratayA smaryamANarajateH pravRttyadarzanAt / nApi dvitIyo vikalpaH idmitynirdissttvishesssyecchaaprvRttivissytvaanupptteH| atha smaryamANarajatasyedamaMzena bhedAgrahaNAt tatra pravartata iti cenna / tayordezakAlagrAhakajJAnAnAM bhedadarzanena tadbhedasyApi gRhI. tatvAt / nanu tayo dezakAlagrAhakajJAnena bhedo na dRzyata iti cet tarhi etaddezakAle idamaMzagrAhakeNaiva rajatAMzo gRhyata itynggiikrtvym| tathA cAnyathAkhyAtireva syaanaakhyaatiH| tasmAdakhyAtipakSe pravRtti rapi noppniipdyte| ____ tathA nedaM rajatamiti bAdhakapratyayena kiM niSidhyate smaryamANarajatAMza idamaMzo vA / na tAvadAdyaH pakSaH dezakAlAkArAnavacchinnatayA smaryamANasya rajatasya niSedhAyogAt / kutastasya kvApi sadbhAvasaMbhavAt / nApi dvitIyaH pakSaH idamaMzasyApi niSedhAyogAt / kutaH bodhottarakAle'pi tasya tatra sdbhaavdrshnaat| nanu purodeze nivezivastunyAropitaM rajataM hI hai ), akhyAti nahI ( mithyA jJAna kA abhAva nhii)| isa cAMdI ke viSaya meM jo pravRtti ( uThAne kI icchA) hotI hai vaha bhI yaha kucha hai' isa aspaSTa jJAna se sambhava nahI hai, tathA cAMdI ke smaraNa se bhI sambhava nahI hai - smaraNa bhUtakAla kI vastu kA hotA hai ataH usa se vartamAna kAla meM pravRtti sambhava nhii| pravRtti hotI hai isa se spaSTa hai ki yaha kucha ' tathA 'cAMdI' ye donoM eka hI dezakAla meM sthita vasta ke bodhaka haiM / yaha tathya bhI akhyAti pakSa ke viruddha hai| . bhrama dUra hone para yaha cAMdI nahI thI ' yaha jo niSedharUpa jJAna hotA hai usa se cAMdI ke smaraNa kA to niSedha nahI hotA kyoM ki smaraNa bhUtakAlIna cAMdI kA hai - usa meM vartamAnakAla kI maryAdA nahI hai| tathA ' yaha kucha hai ' isa aMza kA bhI niSedha nahI hotA kyoM ki .... 1 idamiti pravRzyadarzanAt / 2 rajatameva iti nizcayo n| 3 idamaMze / 4 idmNshrjtaaNshyoH| 5 sarvathA zuktau rajatAbhAvo na, prAbhAkaraH sarvathAbhAvaM kthyti| 6 zuktau idaM rajatamiti / 7 prvRttyntrm| 8 smaraNAMzasya / Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -41] bhrAntivicAraH 133 niSidhyata iti cet tarhi anyathAkhyAtireva' syaanaakhyaatiH| tasmAt akhyAtipakSe bAdhako'pi na jaaghttyte| tathA vitathajJAnAbhAve kasya mithyAvyapadezaH syAt / atha ayathArtha. vyavahArasyaiva mithyAvyapadeza iti cet tarhi dvicandrAdipratipattI vyavahArAbhAvAt kasya mithyAvyapadezaH syAt / nanu tatrApi zabdaprayogalakSaNavyavahAro'sti tasyaiva mithyAvyapadeza iti cenn| jAtibadhiramUkAdInAM doSaduSTendriyatvena dvicandrapratipattau zabdaprayogalakSaNavyabahArasyApyasaMbhavena kasyApi mithyaavypdeshaanupptteH| atra dvau candrau na staH kiMtu eka evAyaM candra ityuttarakAlInabAdhakapratyayena prAktanamAnasya mithyAvyapadezaH kriyata iti cet tarhi anyathAkhyAtireva tvayA uriikriyte| tasmAdakhyAtipakSe vaitathyasyApyanupapattireva / tathA ca prabhAkaraparikalpitasmRtipramoSo na vRddhasaMmato yuktirahitatvAditi sthitm|| yaha aMza -- yaha sIpa hai ' isa jJAna meM bhI vidyamAna hai| ataH yaha niSedharUpa jJAna tabhI sambhava hai jaba 'yaha kacha ' tathA 'cAMdI' ye donoM eka hI vastu ke bodhaka hoN| yaha tathya bhI akhyAti pakSa ke viruddha hai| bhramapUrNa jJAna kA astitva na ho to mithyAjJAna zabda kA prayoga kisI jJAna ke liye kyoM hotA hai ? bhramajanaka vyavahAra ke (udAharaNArthacAMdI ko uThAne kI icchA ) kAraNa jJAna ko mithyA kahA jAtA hai yaha uttara ucita nahI / 'AkAza meM do candra haiM' yaha bhrama kisI vyavahAra para AdhArita nahI hai phira ise mithyA jJAna kyoM kahA jAtA hai ? yahAM (do candra haiM) yaha zabda kA prayoga hI bhramajanaka vyavahAra hai yaha kathana sambhava nhii| bahare-gaMge Adi jo zabda kA prayoga nahI kara sakate una ko bhI aisA bhramayukta jJAna hotA hai| ataH yaha mithyA jJAna zabdaprayoga para yA vyavahAra para AdhArita nahI hai / bhrama dUra hone para , yaha eka hI candra hai ' isa jJAna se pahale ke 'do candra haiM ' isa jJAna ko mithyA jJAna kahate haiM yaha uttara ho sakatA hai| kinta isa meM mithyA jJAna ke astitva ko spaSTahI svIkAra kiyA gayA hai| ataH prAbhAkaroM kA yaha smRtipramoSavAda ayukta hai| 1 mithyAjJAnAGgIkAra eva syAt / 2 praabhaakrenn| Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizvatattvaprakAzaH [ 42 134 [ 42. bhrAntiviSayakamatAntaranirAsaH / ] nanu' purovartini zuktisvarUpaM na pratibhAsate tatpratibhAse rajatArthinaH purovartini pravRttyasaMbhavAt rajatasvarUpamapi na pratibhAsate tatrAvidyamAnatvAt, tatazcAtrAkhyAtireveti cArvAkaH pratyavatiSThate / so'pyayuktavAdI pratItiviruddhavAditvAt / kutaH / idaM rajatamiti purodeze cakacakAyamAnazuklabhAsurarUpaviziSTavastuviSayatayA pratibhAsasyotpattidarzanAt / tadabhAve idaM rajatamiti rajatArthinaH purodeze pravRttirnopapadyate / nedaM rajatamiti pratItyuttarakAlIna niSedhapratyayo'pi na jAghaTyate / atha tat sarva mA ghaTiSTheti cenna / tathA pratibhAsapravRttiniSedhapratyayAnAM sakalajanasAkSikatvena pratIyamAnatvAt / tatazcArvAkaparikalpitAkhyAtipakSo'pi na zreyAn / nanu marIcikAcakrAdau prasiddhameva jalAdikaM pratibhAsate / tarhi sarve'pi tathA kuto na pazyeyuriti cet anye tu sveSAM tadupalabdhisAmadhyabhAvAnna pazyanti / tarhi yaH pazyati tasya taddezopasarpaNe tatprAptiH 42. bhrAntiviSayaka anya matoM kA nirAsa- aba bhrAnti ke viSaya meM cArvAka mata kA vicAra karate haiM / ina ke anusAra sIpa meM cAMdI kA jJAna vAstava meM vidyamAna hI nahI hotA / yaha sIMpa kA jJAna nahI haiM kyoM kisIMpa ke jJAna se cAMdI ko uThAne kI icchA honA sambhava nahI hai / yaha cAMdI kA bhI jJAna nahI ho sakatA kyoM ki yahAM cAMdI vidyamAna hI nahI hai / isa taraha akhyAti ( donoM prakAra ke jJAna kA abhAva ) pakSa hI yahAM ThIka hai / kintu cArvAkoM kA yaha mata ucita nahI / sAmane paDI huI camakIlI sapheda cIja ko dekha kara yaha cAMdI hai aisA jJAna honA, use uThAne kI pravRtti honA tathA bAda meM yaha cAMdI nahI hai aisA bhramanirAsa honA - ye saba bAteM saba logoM ke anubhava se siddha haiM / isa pratyakSa pratIti kA abhAva kahanA anucita hai / 1 aba bhrAnti ke viSaya meM sAMkhyoM kA mata prastuta karate haiM / ina ke matAnusAra mRgajala ke rUpa meM pratIta honevAlA jala vAstavika rUpa meM vidyamAna hI hotA hai / phira saba loga use kyoM nahIM dekha sakate - I 1 cArvAkaH / 2 sAMkhyaH arthakhyA timaMgIkaroti / Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -42] bhrAntivicAraH 135 syAditi cenn| tasya jalAderAzutaravinAzitvena prApyatvAsaMbhavAt / tarhi tasyAsatyatvavyavahAraH kathamiti cet AzutaravinAzitvAdeva tatra' asatyavyavahAro lokasyeti brUmaH iti sAMkhyaH pratyavAtiSThipat / so'pyayuktikSaH taduktervicArAsahatvAt / tathA hi yaduktamanye tu sveSAM tadupalabdhisAmagyabhAvAnna pazyantIti tdyuktm| nadanadIsarastaTAkAdau prasiddhajalAyupalabdhyartha pratipuruSaM cakSurAdivyatirekeNa sAmagyantarAnupalambhAt / yadapyanyadacarcat-AzutaravinAzitvAdeva tatra asatyavyavahAro lokasyeti tadasat / AzutaravinAzini vidyujjaladharAdI lokasyAsatyavyavahArA. bhaavaat| jAtitaimirikasya yAvajjIvaM dvicandrAdipratipattI satyAM dvicandrAderAzataravinAzitvAbhAve'pilokasya mithyaavyvhaarsdbhaavaanyc| kiM ca / prasiddhajalAdInAM tatra pratIyamAnAnAmAzutaravinAze'pi kardamaisa prazna ke uttara meM ve kahate haiM ki jinheM usa jJAna ke sahAyaka kAraNa prApta nahI hote ve use nahI dekha paate| jise mRgajala dikhAI detA hai use bhI pAsa jAne para vaha prApta kyoM nahI hotA - isa prazna kA uttara ve yaha dete haiM ki pAsa pahuMcane taka vaha jala naSTa ho jAtA hai| bahuta zIghra naSTa hone ke kAraNa hI loga isako mithyA kahate haiN| kintu sAMkhyoM kA yaha mata ucita nahIM / jinheM mRgajala ke jJAna ke sahAyaka kAraNa prApta nahI hote ve use nahI dekha pAte - yaha unakA kathana vyartha hai kyoM ki saba logoM ko tAlAba, nadI Adi kA jala sirpha AMkhoM se hI dikhAI detA hai -- usa meM kinhI sahAyaka kAraNoM kI jarUrata nahI hotii| yaha jala zIghra naSTa hotA hai ataH ise mithyA kahate haiM yaha kathana bhI ThIka nahI - bijalI, megha Adi bhI zIghra naSTa hote haiM kintu unheM mithyA nahI kahA jaataa| dUsare, kisI ko * AkAza meM do candra haiM' yaha bhrama dIrghakAla taka banA rahatA hai - ye do candra zIghra naSTa nahI hote - phira bhI ise bhithyA hI kahA jAtA hai| phira yaha sarala bAta hai ki yadi mRgajala naSTa bhI ho jAtA hai to usa ke pradeza meM gIlApana, kIcaDa Adi kucha cinha vidyamAna rhte| aise koI cinha 1 mriicikaackraadau| Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 vizvatattvaprakAzaH [42bhUdravAdikaM tddeshgtairuplbhyet| na caivmuplbhyte| tasmAt sAMkhyaparikalpitaprasiddhArthakhyAtipakSo'pyayukta ev| nanu tatra pratIyamAnaM jalAdikaM sadrUpaM na bhavati AtmavadabAdhyatvaprasaMgAt , asadrUpaM na bhavati kharaviSANavadapratibhAsaprasaMgAt, kiMtu tatra tadlaukikaM jalodikaM prtibhaaste| kimidamalaukikatvamiti cet snAnapAnAvagAhanAdyarthakriyA'yogyatvamityavocAma iti bhAskarIyavedAntI pratyavocat / so'pytttvjnyaanii| tasya tatra pratIyamAnaM jalAdikaM pravRtteH pUrva laukikatvena pratIyate alaukikatvena vA / prathamapakSe alaukikaM jalAdikaM laukikatvena pratibhAsIti anyathAkhyAtireva syaat| dvitIyapakSe pravRttireva na syAt / alaukikatvena snAnapAnAvagAhanAdyarthakriyAyAH ayogyatvena prtibhaasmaantvaat| tasmAd bhAskarIyavedAntiparikalpitAlaukikArthakhyAtirapi na yuktimdhyaaste| nahI rahate isI se spaSTa hai ki vahAM jala kA astitva hI nahI thaa| ataH sAMkhyoM kA prasiddhArthakhyAtipakSa bhI anucita hai| ____ bhAskarIya vedAntiyoM ke anusAra yaha mRgajala alaukika hai - yaha sat rUpa nahI kyoM ki yaha sat hotA to AtmA ke samAna hI abAdhya rahatA; yaha asat rUpa bhI nahI kyoM ki yaha asat hotA to gadhe ke sIMga ke samAna isakA jJAna asambhava hotaa| ataH isa mRgajala ko sat aura asat donoM se bhinna alaukika mAnanA caahiye| alaukika kahane kA tAtparya yaha hai ki isa jala se snAna, pInA Adi koI arthakriyA nahI ho sktii| isa mata kA nirasana isa prakAra hai - yaha jala laiAkika rUpa se pratIta hotA hai yA alaukika rUpa se? yaha laukika rUpa se pratIta hotA ho to use alaukika nahI kaha sakeMge - alaukika ho kara bhI vaha laukika rUpa meM pratIta hotA hai yaha anyathAkhyAti hI hogii| yadi alaukika rUpa meM pratIta hotA hai to usa se koI pravRtti nahI hogI - isa jala se snAna nahI kiyA jA sakatA yaha jJAta ho to samIpa pahuMcane Adi kI icchA hI nahI hogii| ataH donoM prakAra se isa mRgajala kA alaukika honA ucita siddha nahI hotA! 1 bhaaskriiyvedaaNtii| Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -43] mAyAvAdavicAraH 137 [43. bhraantivissykvedaantmtniraasH|] nanu zuktikAdau pratIyamAnaM rajatAdikaM sadrUpaM na bhavati AtmavadaH bAdhyatvAsaMgAt, asaemae ra savati kharaviraNavadaratibhAsaprasaMgAt api tu sadasadavilakSaNamanirvAcyamiti pratItibAdhAbhyAM parikalpate / sA ca avidyaiva vedyaiH rajatAdibhiH saha bhrama ityucyate / tathA coktam satvena bAdhyate tAvannAsatve khyaatisNbhvH| sadasadbhyAmanirvAcyA'vidyA veyaiH saha bhrmH|| iti|| taccAnirvAcyarajataM adhisstthaanbhuutshuktyjnyaanaadupaadaankaarnnbhuutaadutpdyte| adhiSThAnabhUtazuktijJAnAt sopAdAnaM rajataM vinazyatIti tadeva bAdhyate nAnyaditi tAvanmAtrasya bhrAntatvaM nAnyasya / taduktaM yAvattu bAdhyate tAvad bhrAntaM sarvaM na baadhyte| sAdhiSThAno bhramastasmAd yukto bAdho hi sAvadhiH // iti / 43. bhrAntiviSayaka vedAnta mata kA nirAsa-mAyAvAdiyoM ke matAnusAra bhramajJAna kA viSaya sat tathA asat donoM se vilakSaNa anirvAcya hai - yaha sat hotA to AtmA ke samAna abAdhya hotA tathA asat hotA to gadhe ke sIMga samAna isa kA jJAna hI nahI hotaa| isa sadasadvilakSaNa avidyA ko vedya ( jJAna ke viSaya ) cAMdI Adi sAtha hone para bhrama kahA jAtA hai| kahA bhI hai - 'sattva ho to bAdha nahI hogA, asattva ho to jJAna nahI hogA; ataH avidyA sat aura asat donoM se bhinna anirvAcya hai, isI ko vedya ke sAtha hone para bhrama kahate haiN|' isa anirvAcya cAMdI kA upAdAna kAraNa sIpa kA ajJAna hai - sIpa kA ajJAna naSTa hote hI yaha cAMdI bhI naSTa hotI hai| ataH itane bAdhita aMza ko hI bhrAnta kahanA caahiye| kahA bhI hai - jitanA jJAna bAdhita hotA hai use bhrAnta kahate haiM, saba jJAna bAdhita nahI hotA / ataH bhrana ko adhiSThAnasahita kahA hai tathA bAdha ko maryAdita kahA hai| ' ataH mAyAvAdiyoM ke anusAra prastuta prasaMga meM cAMdI ko anirvAcya mAnanA cAhie anyathA usa ke jJAna aura bAdha kI 1 mAyAvAdI / 2 idaM rajataM nedaM rajatam iti / 3 zuktikAdau rajatapratIti / 4 zuktau rajatam / 5 ghttpttaadiprpNcH| . Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 vizvatattvaprakAzaH [17tasmAd vivAdapadaM rajatam anirvAcyameva khyAtibAdhAnyathAnupapatteriti mAyAvAdinaH prtyaacksste| sati caivaM prapaJco'pi syaadvidyaavijRmbhitH| jADayadRzyatvahetubhyAM rajatasvapnadRzyavat // te'pytttvjnyaaH| taduktArthApatteH kalpakAbhAvAt asiddhatvAditi yAvat / tathA hi| vivAdAspadaM rajataM khyAtibAdhArahitaM pramAturavedyatvAt paramAtmavat / na cAyamasiddho hetuH| tasya pramAtRvedyatve vivAdapadaM rajataM zuktyajJAnAdanutpannaM zuktijJAnAdanivartya satyaM ca pramAtRvedyatvAt samyag. rajatavaditi svayameveSTasiddhayAdI baadhkopnyaasaat| tathA vItaM rajataM khyAtibAdhArahitam avidyamAnabAdhakatvAt paramAtmavat / athAtra avidyamAnabAdhakatvamasiddhamiti cenna / vItaM rajatam avidyamAnabAdhakaM pramAturavedyatvAt paramAtmavaditi tasiddheH / tathA vItaM rajataM khyAtibAdhArahitam abAdhyatvAt prmaatmvt| athAsyAbAdhyatvamasiddhamiti cenn| vItaM rajatam abAdhyaM pramAturavedyatvAt paramAtmavaditi ttsiddheH| tasmAd upapatti nahI hogii| isI ke AdhAra para ve Age kahate haiM, 'cAMdI athavA svapna ke samAna prapaMca bhI jaDa aura dRzya hai ataH vaha bhI avidyA se nirmita hai|' mAyAvAdiyoM kA yaha pratipAdana ucita nhii| unhoMne svayaM prastuta cAMdI ko pramAtA ke dvArA avedya mAnA hai - iSTasiddhi Adi granthoM meM kahA hai ki yadi prastuta cAMdI pramAtA ke dvArA jAnI jAya to vaha satya hogI, sIpa ke ajJAna se utpanna yA sIpa ke jJAna se nivRtta nahIM hogii| jo cAMdI pramAtA ke dvArA jAnI hI nahI jAtI usa kI khyAti (jJAna) yA usa kA bAdha sambhava nahI hai| isI prakAra jo pramAtA ke dvArA jAnI nahI jAtI usa cAMdI kA bAdhaka honA bhI sambhava nahIM hai / jisa taraha paramAtmA pramAtA ke dvArA jJeya nahI hai usI taraha yaha cAMdI bhI hai ataH isako bhI paramAtmA ke samAna abAdhya samajhanA cAhie / isa taraha jJAna . 1 mAyAvAdimate pAramArthikasattA brahma vyAvahArikasattA ghaTapaTAdi pratibhAsikasattA zuktI rajatajJAnaM / 2 zuktI rajatavat svapne padArthavat / 3 arthApatteH prAmANasya kalpakAbhAvAt sAmarthyAbhAvAt / 4 anirvAcyam / Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -43 ] 139 vivAdAdhyAsitaM rajataM nAnirvAcyaM khyAtibAdhArahitatvAt paramAtmavaditi pratipakSasiddheH / mAyAvAdavicAraH yaccAnyadavAdi - adhiSThAnabhUtazuktijJAnAt sopAdAnaM rajataM vinazyatIti tadapyanucitam / zuktijJAnAt sopAdAnasya rajatasya vinAzAnupapatteH / tathA hi / vItaM rajataM zuktijJAnAnna nivartate kAryatvAt rajatatvAcca' prasiddha rajatavat / tathA zuktijJAnaM rajatanivartakaM na bhavati jJAnatvAt paTajJAnavat, zuktivyatiriktatvAt prasiddhazuktijJAnavat / tathA adhiSThAna-: bhUtayAthAtmyajJAnaM na rajatabAdhakaM vastuyAthAtmyavittitvAt arthAntarAvabhAsitvAt rajatAsavAvedakatvAt ca paTayAthAtmyavittivat / vinAzaka: tvAt praharaNavaditi' rajatasya zuktijJAnanivartyatvaM zuktijJAnasya vA rajatanivartakatvaM na jAghaTayate / tathaiva rajatopAdAnasyApi zuktijJAna nivartyatvaM zuktijJAnasya vA rajatopAdAna nivartakatvaM nopapanIpadyate / tat kathamiti ceducyate / rajatopAdAnaM zuktijJAnAnna nivartate upAdAnatvAt vastropAdAnavat / zuktijJAnaM rajatopAdAnanivartakaM na bhavati jJAnatvAt paTajJAnavat / zuktisaMvedanatvAt prasiddhazuktisaMvedanavat / tathA zuktijJAnam avidyAnivartakaM na bhavati jaDatvAt ' paTavat / atha zuktijJAnasya jaDatvamasiddhaaura bAba donoM ke abhAva meM ise anirvAcya nahI kahA jA sakatA / sIpa ke jJAna se prastuta cAMdI apane upAdAnakAraNa ajJAna ke sAtha naSTa hotI hai yaha kathana bhI anucita hai / jJAna kisI padArtha kA nAzaka nahI hotA / ataH sIMpa ke jJAna se cAMdI naSTa hotI hai yaha kahanA sambhava nahIM / sIMpa ke jJAna se sIMpa kA astitva pramANita hotA hai - cAMdI kA abhAva usa se pramANita nahI hotaa| sIMpa kA jJAna kisI Ayudha ke samAna vinAzaka nahI hai, ataH usa se cAMdI kA nAza sambhava nahI hai / isa cAMdI kA upAdAna kAraNa sIMpa ke jJAna se naSTa hotA hai yaha kathana bhI isI prakAra anucita hai / jJAna kisI vastu ke upAdAna kA nAzaka nahI hotA / dUsare, sIMpa kA jJAna utpattiyukta hai, vinAzazIla hai, saMvedya hai ataH vaha jaDa hai aisA mAyAvAdI mAnate haiM / phira aise jaDa jJAna se cAMdI ke upAdAnarUpa avidyA kI nivRtti 1 zukteH yadi bhinnaM rajatamutpadyate tarhi nivartyate / na bhavati nAzakatvAt praharaNavat / he zuktyAdijJAnaM jaDaM mAyAvAdimate / 2 zuktijJAnaM rajata nivartakaM Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 vizvatattvaprakAzaH [ 43 miti cenna / zuktijJAnaM jaDam utpattimattvAt vinAzitvAt saMvedyatvAt ghaTavaditi zuktijJAnAderjaDatvasya svayamevAbhidhAnAt / tathA vivAdapadA avidyA adhiSThAnayAthAtmyajJAnAnna nivartate prAgabhAvAnyatve sati' anAditvAt paramAtmasvarUpavaditi bahUnAM prayogANAM sadbhAvAditi / yadapyanyadabhyadhAyi - taccAnirvAcyaM rajatam adhiSThAnabhUtazuktyajJAnAdupAdAnakAraNabhUtAdutpadyata iti tadayuktam / rjtsyaajnyaanopaadaankaarnnktvaanupptteH| kutaH vItaM rajatam ajJAnopAdAnaM na bhavati dRzyatvAt utpannatvAt vinAzitvAt jaDatvAt pttvt| ajJAnasya rajatopAdAnakAraNatvAnupapatteH / tathA hi / zuktyajJAnaM rajatopAdAnaM na bhavati zuktyajJAnatvAt prasiddhazuktyajJAnavat / tathA hi / zuktyajJAnaM na rajatopAdAnakAraNam ajJAnatvAt niSedhatvAt kumbhAjJAnavat / tathA zuktyajJAnaM rajatopAdAnakAraNaM na bhavati adravyatvAt abhAvatvAt anyonyAbhAvavat iti / nanvajJAnasya abhAvatvamasiddhaM tat kuta iti cet ajJAnaM dharma abhAvo na bhavatIti sAdhyo dharmaH padArthAvArakatvAt paTAdivaditi pramANasadbhAvAditi cenna / hetorasiddhatvAt / tat katham / ajJAnasya arthAvArakatvAnupapatteH / tathA hi / ajJAnamarthAvArakaM na bhavati vAhyendriyAviSayatvAt vijJAnavat / tathA ajJAnamarthAvArakaM na bhavati pratiSedhakaise sambhava hogI ? avidyA ko anAdi mAnA hai / ataH kisI vastu ke jJAna se usakI nivRtti sambhava nahI hai - jo anAdi hai usakI nivRtti nahI hotI / isa cAMdI kI utpatti AdhArabhUta sIMpa ke ajJAna rUpa upAdAna kAraNa se hotI hai yaha kathana bhI ThIka nahI / prastuta cAMdI dRzya hai, utpanna tathA vinaSTa hotI hai aura jaDa hai ataH yaha ajJAna se utpanna nahI ho sakatI / isI prakAra sIMpa kA ajJAna niSedharUpa, abhAvAtmaka vastu hai, dravya nahI, ata: yaha kisI vastu kA upAdAna kAraNa nahI ho sakatA / ajJAna padArtha kA AcchAdaka hai ataH vaha abhAvAtmaka nahI yaha kahanA bhI ThIka nahI / ajJAna yadi padArtha kA AcchAdaka hotA to 1 mAyAvAdinA / 2 prAgabhAvaH anAdirasti parantu sAnto'sti ata uktaM prAgabhAvAyatve sati / 3 avidyA tu anAdirUpA / 4 AcchAdakatvAt / 5 AzrayAsiddho hetuH / 1 Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -43] mAyAvAdavicAraH 141 svarUpatvAt prsiddhaabhaavvditi| akSAnaM dharmi arthAvArakaM na bhavati adravyatvAt vijJAnavat / nanu ajJAnamabhAvo na bhavati upAdAnakAraNatvAt tantvAdivaditi ajJAnasya abhAvatvAbhAva iti cenna / atrApi hetorasiddhatvAt / tat kutaH ajJAnasya upaadaankaarnntvaanuppttH| tathA hi| vItaM rajatAdikam ajJAnopAdAnakAraNakaM na bhavati tadanvayavyatirekAnuvidhAnarahitatvAt pttaadivt| tathA vItaM rajatAdikaM nAjJAnopAdAnakAraNakaM tatrAsamavetatvAt paTAdivaditi / nanu paTasyApyajJAnopAdAnakAraNatvAbhyupagamAt sAdhyavikalo dRSTAnta iti cenn| paTasyAjJAno. paadaankaarnntvaanupptteH| kutaH vastraM dharmi tantUpAdAnakAraNameva tadanvayavyatirekAnuvidhAyitvAt tatraiva samavetatvAt vyatireke saMvidAdivaditira pramANadvayasadbhAvAt / tasmAdajJAnaM dharmi abhAvo bhavatIti sAdhyo dharmaH pratiyoginiSedharUpatvAt naJpUrvapadavAcyatvAcca prasiddhAbhAvavaditi tdvipksssiddhiH| bAhya indriyoM se jJAta hotA / vaha abhAva ke samAna hI niSedharUpa hai ataH abhAvAtmaka hai| ajJAna padArtha kA AcchAdaka nahI ho sakatA kyoM ki vaha koI dravya nahI hai / ajJAna cAMdI kA upAdAna kAraNa nahI hai yaha mAnane kA kAraNa yaha bhI hai ki cAMdI aura ajJAna meM anvayavyatireka kA koI sambandha nahI pAyA jAtA ( ajJAna ho to cAMdI hotI hai, na ho to nahI hotI - aisA sambandha nahI pAyA jAtA ) / vastra ke samAna cAMdI bhI ajJAna meM sanaveta nahI hai ataH vaha ajJAna se utpanna nahI ho sktii| mAyAvAdI vastra ko bhI ajJAna se utpanna mAneM yaha bhI ucita nahI kyoM ki vastra kA upAdAna kAraNa tanta haiM yaha prasiddha hai| tantu aura vastra meM anvayavyatireka sambandha pAyA jAtA hai, vastra tantuoM meM hI samaveta hai ataH tantu hI vastra ke upAdAna kAraNa haiN| tAtparya yaha hai ki vastra ke samAna prastuta cAMdI bhI ajJAna se utpanna nahI ho sktii| ajJAna niSedharUpa hai ata: use abhAvAtmaka mAnanA cAhie - a-jJAna isa zabda meM hI jJAna kA abhAva yaha artha spaSTa hai| 1 abhAvastu padArtharUpo na ataH AvArako na / 2 yattu taMtUpAdAnakAraNakaM na bhavati tat tadanvayavyatirekAnuvidhAyi na bhavati yathA saMvidAdi / 3 ajJAnaM abhAvo na bhavati iti anumAnasya / Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizvatattvaprakAzaH [ 43 nanu jJAnaM svaprakAzAd vinAzyavat' prakAzatvAt pradIpavaditi / atra jJAnaM vinAzyavadityukte svotpatyA vinAzyaprAgabhAvavattvAt siddhasAdhyatAprasaMgaH, tadvyavacchedArtha svaprakAzAd vinAzyavadityuktam / pradIpe yathA svotpatyA prAgabhAvo vinAzyate svaprakAzAdandhakAro vinAzyate tavadatrApi jJAnotpatyA jJAnaprAgabhAvo vinAzyate jJAnaprakAzAt prAgabhAvAdanyA avidyA vinAzyate iti avidyAyAH abhAvAdanyaprasiddhiriti cenna / hetorvicArAsahatvAt / tathA hi / prakAzatvaM nAma anubhavatvaM prakAzatvamAtraM vA / prathamapakSe anubhavasya hetoH sapakSe 'bhAvena pakSa eva vartamAnatvAt anadhyavasitatvameva syAt / sAdhanavikalo dRSTAntazca / dvitIyapakSe pakSIkRte jJAne udyotatvAbhAvAt svarUpAsiddho hetvAbhAsaH syAt / tRtIyapakSo nopapanIpadyata evAjaDajaDayoranubhavodyotatvayoH prakAzatvasyA sAmAnya saMbhavAt / kiM ca / jJAnaM dharmi tatra nityAnubhavaH pakSIkriyate karaNavRttirvA / prathamapakSe svaprakAzAd vinAzyavaditi prasAdhyatve mAyAvAdino apasiddhAnta eva syAt / tanmate nityAnubhavanivartyavidyAbhAvena svaprakAzAd vinAzyAbhAvAGgIkArAt / dvitIya 142 jJAna apane prakAza se kisI vastu kA nAza karatA hai vahI ajJAna hai jaise dIpaka ke prakAza se andhaHkAra kA nAza hotA hai vaise jJAna ke prakAza se ajJAna kA nAza hotA hai; jJAna kI utpatti se jJAna ke abhAva kA tathA jJAna ke prakAza se ajJAna kA nAza hotA hai ataH ajJAna aura abhAva bhinna haiM - yaha kathana bhI ThIka nahI / dIpaka ke prakAza aura jJAna ke prakAza meM maulika antara hai / dIpaka kA prakAza to jaDa hai, jJAna kA prakAza cetana anubhavarUpa hai ataH ina donoM meM upamA dvArA vinAzya vastu kA svarUpa siddha nahI hotA / isa prazna kA prakArAntara se bhI vicAra karate haiN| yahAM jJAna se ajJAna kA vinAza hotA hai isa vidhAna meM jJAna kA tAtparya nitya anubhava se hai yA sAdhanarUpa jJAna se hai ? prathamapakSa sambhava nahI kyoM ki mAyAvAdiyoM ke mata se nitya 2 avidyA 1 vinAzituM yogyaM vinAzyaM vinAzyamasyAstIti vinAzyavat / abhAvarUpA na bhavati kiMtu bhAvarUpA ityarthaH iti cenna / 3 prakAzatvasya hetoH / 4 jJAnaM svaprakAzAd vinAzyavat anubhavatvAt pradIpavat / 5 dIpe / saMbhavAt asAmAnyamAtram / 7 nityAnubhavaH jJAnaM karaNavRttirvA jJAnam / AvedyAyAH nityAnubhavena nivartituM na zakyate nityatvAt / 6 sAmAnyA8 nityAyAH Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -43] mAyAvAdavicAraH 143 pakSo'pyayukta eva / karaNavRttirUpasya jJAnasya avidyAnivartakatvAsaMbhavAt / tathA hi / karaNavRttirUpaM jJAnam avidyAnivartakaM na bhavati jaDatvAt paTAdivaditi / nanu jJAnasya jaDatvamasiddhamiti cenna / karaNavRttirUpaM jJAnaM jaDam utpattimattvAt vedyatvAt paTAdivaditi vedAntibhiravAbhihitatvAt / atha jJAnaM svaprakAzAd vinAzyavat tamoritvAt pradIpavaditi ajJAnasya abhAvAdanyatvasiddhiriti cenna / asyApi hetorvicArA. sahatvAt / tathA hi tamo'ritvaM nAma ajJAnAritvamandhakArAritvaM tamoritvamAtraM vA / prathamapakSe hetoH sapakSe sarvatrAbhAvAdanadhyavasitatvaM syAt sAdhanavikalo dRSTAntazca / dvitIyapakSe svarUpAsiddho hetuH pakSIkRte jJAne andhakArAritvAbhAvAt / tRtIyapakSo nopapanIpadyate ajaDajaDayorjJAnAndhakArAritvayostamoritvasAmAnyAbhAvAt / anyadadhikaM pUrvavat / tasmAt jJAnaM svaprakAzAt vinAzyarahitam indriyAviSayatvAt rUpAdivat adravyatvAt pramANatvAt niSkriyatvAt ajaDatvAt vipakSe pradIpavaditi anubhava se naSTa honevAlI koI avidyA nahI hotI nitya anubhava ke prakAza se kisI ajJAna kA nAza nahI hotA / dUsarA pakSa bhI sambhava nahI kyoM ki sAdhanarUpa jJAna ko vedAntI jaDa mAnate haiM tathA jaDa jJAna se avidyA kI nivRtti nahI ho sakatI / sAdhanarUpa jJAna utpattiyukta tathA jJeya hai ata: vaha jaDa hai yaha vedAntiyoM kA mata hai / jJAna tama kA virodhI hai ataH usa ke dvArA kisI kA nAza hotA hai - vahI ajJAna hai yaha kathana bhI uparyukta prakAra se hI dUSita hai / jJAna cetana hai tathA andhakAra jaDa hai ataH una meM nAzaka- nAzya sambandha sambhava nahI hai / jJAna kisI vastuko naSTa nahI karatA kyoM ki vaha indriyoM se jJAta nahI hotA, rUpAdi guNoM se rahita hai, dravya nahI hai ( guNa hai ), niSkriya haiM tathA cetana hai ( jaDa nahI hai ) / isa ke pratikUla dIpaka jaDa hai, kriyAyukta hai, dravya hai, rUpAdi guNoM se yukta hai tathA indriyoM se jJAta hotA hai / ataH jJAna kA abhAva hI ajJAna hai yaha spaSTa huA / tadanusAra ajJAna cAMdI kA upAdAna kAraNa nahI ho sakatA yaha bhI spaSTa hai / 1 -- 1 jJAnaprakAzAt yat vinAzyaM bhavati tat abhAvarUpaM na, abhAvasya vinAzituM azakyatvAt / 2 ajJAnAritvaM pradIpe nAsti / 3 yattu vinAzyasahitaM tattu iMdriyaviSayaM ityAdi yathA dIpaH / Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 vizvatattvaprakAzaH [43ajJAnasyAbhAvAdananyatvam / tathA ca zuktyazAnaM na rajatopAdAnam abhAvatvAt anyonyAbhAvavaditi samarthitaM bhavati / yadapyanyat prathamatobhyadhAyi-zuktikAdau pratIyamAnaM rajatAdikaM sadrUpaM na bhavati AtmavadabAdhyatvaprasaGgAt asadurUpaM na bhavati kharaviSANavadapratibhAsaprasaGgAt api tu sadasadvilakSaNamanirvAcyamiti pratItibAdhAbhyAM parikalpata iti-tadapyasAram / zuktirajatAdeH pramAtRvedyatvAbhAvena pratibhAsAsaMbhavAt / bAdhAsaMbhavazva kutaH ? pramAtRvedyatvAbhAvenaiva / nanu zuktirajatAdeH sAkSivedyatvAt pratibhAsostIti cet tarhi sAkSiNa eva bhrAntiH syAt / na pramAtRNAm / ekasya zuktau rajatapratibhAse anyasya bhrAntiriti vipratiSedhAt / nanu sAkSiNaH sakAzAt pramAtRNAmanyatvAbhAvAt na tadvipratiSedha iti cenn| sAkSipuruSasya brahmasAkSAtkArasadbhAvena pramAtRNAmapi tatprasaMgAt / tathA ca saMsArAbhAva eva syAt / na caivaM, tasmAt sAkSiNaH sakAzAt pramAtRRNAM bheda ev| tathA ca isa carcA ke pUrvapakSa meM jo yaha kahA hai ki yaha cAMdI pratIta hotI hai yaha sat nahI hai kyoM ki sat ho to vaha AtmA ke samAna abAdhita rahegI, tathA asat bhI nahI hai kyoM ki asat ho to gadhe ke sIMga ke samAna pratIta hI nahI hogI ataH vaha sat aura asat donoM se minna anirvAcya hai - yaha kathana ucita nahI hai| vedAnta mata meM isa cAMdI ko pramAtA dvArA vedya nahI mAnA hai| jo pramAtA dvArA jAnI nahI jAtI vaha pratIta hotI hai yA bAdhita hotI hai yaha kahanA kaise sambhava hai ? yaha cAMdI pramAtA dvArA vedya nahI kintu sAkSI (paramAtmA ) dvArA vedya hai ataH usa kI pratIti aura bAdha sambhava haiM yaha kathana bhI ThIka nhiiN| yadi yaha cAMdI sAkSI dvArA vedya hai to bhrama bhI sAkSI ko hI hogA - pramAtA ko bhrama honA sambhava nahI / sAkSI aura pramAtA bhinna nahI haiM ataH yaha Apatti nahI AtI - yaha kathana bhI ThIka nhii| sAkSI aura pramAtA yadi bhinna nahI to sAkSI ke brahmasAkSAtkAra se pramAtA ko brahmasAkSAtkAra kyoM nahI ho jAtA? donoM ke brahmasAkSAtkAra meM bheda hai ataH donoM 1 ajJAnam abhAva eva iti jainaiH sthApitam / 2 idaM rajatamiti pratItiH nedaM rajatamiti bAdhA / 3 anirvAcyasya / 4 brahmaNaH vedyatvaM sAkSivedyatvaM / 5 virodhAt / 6 abhedAt / Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ --44] mAyAvAdayavicAraH 145 sAkSiNaH zuktau rajatapratibhAse pramAtRNAM tatpratibhAsAbhAve'pi bhrAnti riti viprtissiddhmev| tasmAt zuktirajatAderanirvacanIyatvapakSo'pi na jaaghttiiti| sati caivaM prapaJco'pi na caavidyaavij'mbhitH| nityAnubhavavedyatvAt parabrahmasvarUpavat // [ 44. prapaJcasatyatvasamarthanam / ] nanu prapaJcasya pramAtRvedyatvena nityAnubhavavedyatvAbhAvAdasiddho hetvAbhAsa iti cenna / tanmate' pramAtRpratyakSAdinA arthaprakAzAbhAvAt / tat kathamiti cet karaNavRttirUpajJAnena arthAvArakamajJAnamapasAryate tadapasAraNe nityAnubhavAdevArthaprakAza iti mAyAvAdavedAnte prtipaadittvaat| tasya bhAsA sarvamidaM vibhAtItyAdi zrutezca / atha parabrahmasvarUpasya svasaMvedyatvena nityAnubhavavedyatvAbhAvAt sAdhanavikalo dRSTAnta iti cena / tasya tathaiva nityAnubhavavedyatvasaMbhavAt / tat katham / parabrahmasvarUpako bhinna mAnanA Avazyaka hai| tAtparya - sAkSIdvArA jAne jAne se pramAtA ko bhrama honA sambhava nahI, pramAtA dvArA cAMdI vedA nahI ataH use usakI pratIti yA bAdha nahI ho sakate / ataH vedAnta mata kA anirvacanIyavAda ucita nahI hai / ' tadanusAra prapaMca bhI avidyAnirmita nahI hai kyoM ki parabrahma ke samAna prapaMca kA jJAna bhI nitya anubhava se hotA hai|' 44. prapaJca satya hai-vedAntadarzana kA mantavya hai ki pramAtA ke pratyakSa Adi dvArA artha kA dAna nahI hotA / pramAtA ke karaNa vRttirUpa ( indriya Adi se prApta ) jJAna se artha kA AcchAdaka ajJAna dUra hotA hai tathA usa ke bAda nitya anubhava se artha kA jJAna hotA hai - isa Azaya kA upaniSad vacana bhI hai - 'usa (brahma) ke prakAza se yaha saba prakAzita hotA hai| yadi isa mantavya ke anusAra prapaMca bhI nitya anubhava se hI jJAta hotA hai to use bhI parabrahma ke samAna mAnanA cAhie - avidyA se nirmita nahI mAnanA caahie| prapaMca nitya anubhava . 1 mAyAvAdimate / 2 indriyavRttirUpapratyakSAdinA / 3 nivAryate / . 4 brahmagaH jJAnena / 5 parabrahmasvarUpavat iti dRSTAntaH / 6 pratipAditaprakAreNa / vi.ta.10 Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 vizvatattvaprakAzaH [ 44 syaiva nityAnubhavatvena tasya svasaMvedyatvAGgIkAre nityAnubhavavedyatvasadbhAvAt / tathA prapaJco dharmI satyo bhavatIti sAdhyo dhrmH| adhiSThAnayAthAtmyapratibhAse'pi pratibhAsamAnatvAt yaHsatyo na bhavati so'dhiSThAnayAthAtmyapratibhAse'pi pratibhAsamAno na bhavatIti yathA rajjusAdiH'tathA cAyaM tasmAt tathA / atha prapaJcapratibhAsakAle adhiSThAnayAthAtmyaprati bhAsAbhAvAdasiddho heturiti cenna / adhiSThAnayAthAtmyasya sarvadA pratibhAsasadbhAvAt / kutH| nityAnubhavarUpasya brahmaNo'dhiSThAnarUpasya nityasvasaMvedyatvena tadyAthAtmyasya nityaprakAzasadbhAvAt / tathA satyaH prapaJcaH brahmasvarUpatvAt vyatireke rjjusaadivt| nanu prapaJcasya brahmarUpatvamasiddhamiti cenna / zrutipramANena tasya tatsvarUpatvanizcayAt / tat kthm| 'sarva vai khalvidaM brahma' (chAndogya 3.14.1 ), 'puruSa evedaM yadbhUtaM se jJAta hotA hai aura parabrahma svasaMvedya hai ataH donoM meM bheda hai - yaha kathana bhI ucita nhii| parabrahma kA svarUpa hI nitya anubhava hai ataH parabrahma kA svasaMvedana aura nitya anubhava dvArA jAnA jAnA ekahI hai| prapaMca aura parabrahma donoM nitya anubhava se jAne jAte haiM ataH donoM ko samAna rUpa se satya honA caahie| prapaMca ke satya hone kA prakArAntara se bhI samarthana hotA hai| prapaMca yadi asatya hotA to prapaMca ke adhiSThAna parama brahma kA jJAna ho jAne para prapaMca kA jJAna nahI hotaa| rassI kA jJAna ho jAne para sarpa kA jJAna nahI hotA ataH rassI ko satya aura sarpa ko asatya kahA jAtA hai| kintu parabrahma va nitya anubhava se jJAna-svasaMvedana sarvadA vidyamAna hone para bhI prapaMca kI pratIti hotI hI hai - ataH prapaMca asatya nahI ho sktaa| upaniSadvAkyoM meM kaI jagaha prapaMca ko brahmasvarUpa hI kahA hai isa se bhI prapaMca ke satya hone kA samarthana hotA hai| jaise ki kahA hai - 'yaha saba brahma hI hai; jo huA aura jo hogA vaha saba puruSa hI hai|' prapaMca brahmasvarUpa hai aura brahmasvarUpa satya hai ataH prapaMca 1 adhiSThAnayAthAtmyaM kiM paramabrahma eva / 2 rajjuH sarpasya adhiSThAnayAthAtmyabhUtA tasyAH pratibhAsepi sarpaH na pratibhAsate / 3 pratibhAsamAnatvAt satya eva / 4 prmbrhmnnH| 5 nityajJAnasya / 6 yaH satyo na bhavati sa brahmasvarUpo na bhavati yathA rajjusarpAdi / Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -44 ] mAyAvAdavicAraH 147 yacca bhAvyam' (Rgveda 10090-2 ) ityAdInAM bahulamupalambhAt / atha rajjusarpAdeH brahmasvarUpatvAt sAdhanAvyAvRtto vyatirekadRSTAnta iti cenna / rajjusarpAdi na brahmasvarUpaM brahmAdhiSThAnatvenAnutpannatvAt vyatireke vyomAdivaditi' prayoga sadbhAvAt / nanu rajjusarpAderbrahmAdhiSThAnatvenAnutpannatvamasiddhamiti cenna / rajjusarpAdikaM brahmAdhiSThAnatvena notpadyate brahmasAkSAtkAraparyantamasthitatvAt vyatireke vyomAdivaditi tatsiddheH / tathA vItaH prapaJcaH satyaH brahmopAdAnakAraNatvAtre vyatireke svapnaprapaJcavat / atha prapaJcasya brahmopAdAnakAraNatvamasiddhamiti cenna / zrutismRtibhyAM prapaJcasya brahmopAdAnakAraNakatvasiddheH / te kIdRzyAvityukte vakti / Atmana AkAzaH saMbhUtaH ' ( taittirIya upaniSat 2 - 1 - 1 ) ityAdi zrutiH / , urNanAbha ivAMzUnAM candrakAnta ivAmbhasAm / prarohANAmiva plakSaH sa hetuH sarvajanminAm // ityAdi smRtizca / tathA prapaJco dharmI satyo bhavati abAdhyatvAt AtmabhI satya siddha hotA hai / rassI meM pratIta honevAle sarpa Adi jo vastueM asatya haiM ve brahmasvarUpa nahI haiM - kyoM ki AkAza Adi ke samAna una kA adhiSThAna brahma nahI hai / yadi rassI meM pratIta honevAle sarpa kA adhiSThAna brahma hotA to brahmasAkSAtkAra taka usa sarpa kA jJAna banA rahatA jaiyo AkAza AdikA banA rahatA hai / kintu aisA jJAna banA nahI rahatA ataH vaha brahma- adhiSThAna se utpanna nahI hai / prapaMca brahma adhiSThAnase utpanna hai ataH vaha satya hai / 1 kahA hai isa se AtmA se AkAza zruti smRti meM prapaMca kA upAdAna kAraNa brahma bhI prapaMca satya siddha hotA hai / jaise ki kahA hai utpanna huA | '; ' tantuoM kA janmakAraNa makaDI hai, pAnI kA janmakAraNa candrakAnta ratna hai athavA aMkuroM kA janmakAraNa pippalavRkSa hai usI prakAra saba prANiyoM kA janmakAraNa vaha ( brahma ) hai / ' prapaMca brahma ke samAna hI abAdhya hai ataH use satya mAnanA " 1 yat brahmasvarUpaM bhavati tat brahmAdhiSTAnatvena anutpannaM na bhavati yathA vyomAdi / 2 yattu rajjusarpAdikaM na bhavati tattu brahmAdhiSThAnatvena utpadyate yathA vyomAdi / 3 brahmaiva upAdAnakAraNaM yasya sa tasya bhAvaH tasmAt / 4 yaH satyo na bhavati sa brahmopAdAnakAraNako na bhavati yathA svapnaprapaJcaH / 5 tantUnAM kAraNam / Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 vizvatattvaprakAzaH [44 svruupvt| atha prapaJcasyAbAdhyatvamasiddhamiti cenn| vItaH prapaJca abAdhyaH bAdhakena vihInatvAt paramAtmasvarUpavat iti tsiddheH| nanu prapaJcasya bAdhakena vihInatvamasiddhamiti cenna / pratyakSAdipramANAnAM tdbaadhktvaanupptteH| tathA hi| asmadAdInAM pratyakSaM tAvada bAdhakaM na bhavati api tu sAdhakameva / yAvajjIvaM sarvairapi pRthivyAdiprapaJcasatyatvasyaiva pratyakSeNa grahaNAt / nAnumAnamapi bAdhakaM tathAvidhAnumAnAbhAvAt / nanu prapaJco mithyA jaDatvAt rajjusarpavadityastIti cenna / heto gAsiddhatvAt / tat katham / pakSIkRteSu pramiti:pramANapramAtRSu jaDatvAditi hetorprvRtteH| kutaH antaHkaraNAvacchinnaM caitanyaM pramAta, pratiphalitaviSayAkAramanovRtyupahitacaitanyaM pramANaM, meyAvacchinnaM pramitiH, teSAM caitanyasvarUpatvena jaDatvAbhAvAt / tathA pramityAdikam ajaDaM svapratibaddhavyavahAre saMzayAdivyavacchedAya parAnapekSatvAt paramAtmasvarUpavaditi pramANasadbhAvAJca / nanu pramityAdikaM jaDaM vedyatvAt utpattimatvAt paTAdivaditi teSAM jaDatvasiddhiriti cenna / caahie| prapaMca ke abAdhya hone kA spaSTIkaraNa isa prakAra hai - hamAre pratyakSa se to prapaMca bAdhita nahI hotA - satya hI siddha hotA hai| sabhI loga pRthivI Adi kI satyatA ko pratyakSa se hI jIvanabhara jAnate haiN| anumAna se bhI prapaMca bAdhita nahI hotaa| rassI meM pratIta sAMpa ke samAna prapaMca bhI jaDa hai ataH mithyA hai - yaha anumAna vedAntI prastuta karate haiN| kintu prapaMca meM pramAtA, pramANa, pramiti ina kA bhI samAveza hai - ye jaDa nahI haiM ataH prapaMca jaDa kaise ho sakatA hai ? vedAnta meM bhI antaHkaraNa se avacchinna caitanya ko pramAtA mAnA hai, pratibimbita viSaya ke AkAra kI manovRtti se avacchinna caitanya ko pramANa mAnA hai tathA prameya se avacchinna caitanya ko pramiti mAnA hai - ye saba cetana haiM ataH unheM mithyA nahI kahA jA sktaa| pramiti Adi ke viSaya meM saMzaya ho to vaha kisI dUsare dvArA dUra nahI hotA isase bhI ina kA svasaMvedya ataeva cetana honA spaSTa hai / pramiti Adi utpanna hotI hai aura jJAta hotI hai ataH vastra Adi ke samAna jaDa hai yaha vedAntiyoM kA 1 prapaJcasya / 2 iti bAdhakamanumAnamastIti cenn| 3 ajJAnaparicchittiH / 4 caitanyam / Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -45]. mAyAvAdavicAraH 149 prathamahetorbrahmaNA vybhicaaraat| kutaH 'sarvapratyayavedye vA brahmarUpe vyavasthite ' (brahmasiddhi 4-3 ) iti svayamevAbhidhAnAt / tasya vedyatve'pi jaDatvAbhAvAt / dvitIyahetorasiddhatvAcca / kthm| taccaitanyasyotpattimakhAbhAvena hetorasiddhatvAt / tadutpattimatvAbhAvaH kthm|-'nityN jJAnamAnandaM brahma'-iti shruteH| pramityAdikaM notpattimat cidrUpatvAt brahmasvarUpavadityanumAnAJca / jAtidUSaNAcca / kutaH pratyanumAnena pratyavasthAnaM prakaraNasamA jAtiriti vacanAt / api ca / 'sarva vai khalvidaM brahma', 'puruSa evedaM yad bhUtaM yacca bhAvyam' ityAdibhiH zrutibhiH prapaJcasya brahmAtmakatvasiddhiH / jaDatvAditi svarUpAsiddho hetuH syAt / [45. prpnycmithyaatvnissedhH| ]. kiM ca / prapaJco mithyA ityasattvaM prasAdhyate anirvacanIyatvaM vaa| prathamapakSe mAyAvAdinAmapasiddhAntaH2 zUnyavAdimatapravezazca / dvitIyapakSe anumAna hai| kintu yaha ucita nahI / pramiti ke samAna brahma bhI jJAta hotA hai - jaise ki kahA hai -- ' saba pratyayoM se brahmarUpa hI jJAta hotA hai', ataH brahma ke samAna pramiti ko bhI cetana samajhanA cAhie / pramiti Adi utpanna hotI hai yaha kathana bhI ThIka nahI kyoM ki caitanya kabhI utpanna nahIM hotA, nitya hotA hai - jaise ki kahA hai - nitya jJAna aura Ananda hI brahma kA svarUpa hai / prapaMca ko brahma kA hI rUpa batalAnevAle upaniSad-vacana pahale uddhata kiye haiM una se bhI prapaMca kA jaDa honA asatya siddha hotA hai| prapaMca jaDa nahI hai ataH vaha mithyA bhI nahI hai| 45. prapaJca mithyA nahI hai-vedAntI prapaMca ko mithyA kahate haiM taba una kA tAtparya prapaMca ko asat kahane kA hai yA anirvacanIya kahane kA hai ? ve prapaMca ko asat nahI mAna sakate kyoM ki yaha una ke mata ke viruddha - zanyavAda kA samarthana hogaa| rassI meM sAMpa kI pratIti 1 jAtidUSaNaM kutaH pratyanumAnAt / asmatkRtAnumAnaM saMgRhya pratyavasthAnaM kriyate yataH saMzayA divyavacchedAya parAnapekSatvAt pareNa proktaM pramityAdikaM jaDaM vedyatvAt iti pratyanumAnaM prakaraNasamA jAtiH / 2 mAyAvAdimate prapaJcasya asattvaM na vidyate / Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 vizvatattvaprakAzaH [45 rajjusaderanirvacanIyatvAbhAvAt sAdhyavikalo dRssttaantshc| tasyAnirvacanIyatvAbhAvaH prAgeva samarthita iti na punrtrocyte| etena prapaJco mithyA acetanatvAt asvasaMvedyatvAt svapratibaddhavyavahAre saMzayavyavacchedAya parApekSatvAt rajjusAdivaditi etadapi nirastaM veditavyam / eteSAM hetRnAmapi jaDatvAbhidhAnatvena taddoSeNaiva dusstttvaat|| nanu prapaJco mithyA dRzyatvAt svapnaprapaJcavaditi bhaviSyatIti cenna / asyApi hetorvicArAsahatvAt / tathA hi| dRzyatvaM nAma nityAnubhavavedyatvaM tacca paramAtmanyapi vidyata iti tena hetorvyabhicAraH syAt / nanu nityAnubhavavedyatvaM na dRzyatvamapi tu pratyakSAdipratyayavedyatvaM dRzyatva. mucyata iti cenna / tathApi tenaiva paramabrahmaNA hetorvyabhicArAt / tat kathamiti cet 'sarvapratyayavedye vA brahmarUpe vyvsthite| prapazcasya pravilayaH zabdena pratipAdyate // ' (brahmasiddhi 4-3) ke samAna prapaMca bhI anirvacanIya nahI ho sakatA yaha hamane pahale hI spaSTa kiyA hai ataH dUsarA pakSa bhI sambhava nahI hai| isI prakAra prapaMca ko acetana, asvasaMvedya, apane viSaya meM saMzaya ko dUra karane ke liye dUsare kI apekSA rakhanevAlA - Adi kahanA bhI anucita hai - jaise prapaMca jaDa nahI vaise hI acetana Adi bhI nahI ho sktaa| svapna ke samAna prapaMca bhI dRzya hai ataH vaha mithyA hai yaha vedA. ntiyoM kA anumAna bhI dUSita hai / prapaMca ko dRzya kahane kA artha yaha hai ki vaha nitya anubhava se jJAta hotA hai - kintu parabrahma bhI nitya anubhava se jJAta hotA hai aura vaha mithyA nahI hai| dRzya kahane kA tAtparya pratyakSAdi se jJAta honA ho to bhI yahI Apatti AtI hai - parabrahma bhI pratyakSAdi sabhI pratyayoM kA viSaya hai kintu vaha mithyA nahI hai / brahmasiddhi meM kahA bhI hai - 'brahmarUpa saba pratyayoM se jJAta hotA hai ataH prapaMca kA vilaya zabda dvArA pratipAdita karate haiN|' dasare, svapna 1 rajjusarpAdi ayaM dRSTAntaH anirvacanIyo na bhavet / 2 jaDatvAt ityasya hetoH yo datto doSaH tena doSeNa duSTatvAt / 3 paramAtmani nityAnubhavavedyatvepi mithyaatvaasNbhvH| 4 paramabrahmaNi pratyakSAdi pratyayavedyatvepi mithyaatvaabhaavH| Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -45 ] mAyAvAdavicAraH 151 iti brahmasiddhau svayamevAbhidhAnAt / kiM c| svamAdibhrAntiviSayasya pramAtRvedyatvAbhAvena dRzyatvAbhAvAt sAdhanavikalo dRSTAntazca syAt / etena prapaJco mithyA kSeyatvAt vedyatvAt meyatvAt viSayatvAt agamyatvAt jhAnagocaratvAt svapnaprapaJcavadityAdikaM nirstmvboddhvym| eteSAM hetUnAmapi dRzyatvAbhidhAnatvena tahoSeNaiva dRSTatvAt / ___ nanu prapaJco mithyA utpattimattvAt zuktirajatAdivaditi cenn| hetorbhAgAsiddhatvAt / kutaH pakSIkRteSu paramANvAkAzAdiSUtpattimattvahetorapravartanAt / atha utpattimantaH paramANavaH sparzAdimatvAt paTAdiva. diti paramANUnAm , AtmanaH AkAzaH saMbhUtaH ityAkAzAdInAM ca pramANAdevotpattimattvasiddharna bhAgAsiddho heturiti cenn| tvadIyahetoH kaalaatyyaapdisstttvaat| katham / yad yat kAryadravyaM ca vivAdApannaM tasmAt svaparimANAdalpaparimANAvayavArabdham iti paramANUnAmakAryatvagrAhakeNopajIvyAnumAnena pakSasya baadhittvaat| AtmanaH AkAzaH saMbhUtaH ko dRzya kahanA bhI ucita nahI - vaha bhrAnti hai ataH pramANajJAna nahI hai| dRzya hone se prapaMca mithyA siddha nahI hotA isI prakAra jJeya, vedya, meya, viSaya, avagamya, jJAnagocara Adi hone se bhI mithyA siddha nahI hotA - jJeya Adi zabda dRzya zabda ke hI rUpAntara haiN| sIpa meM pratIta cAMdI ke samAna prapaMca bhI utpanna hotA hai ataH mithyA hai yaha anumAna bhI dUSita hai / eka to prapaMca meM sammilita paramANu, AkAza Adi tattva nitya haiM - ve kabhI utpanna nahI hote, ataH prapaMca utpanna hotA hai yaha kathana hI ThIka nhii| paramANu sparzAdiyukta haiM ataH ve utpattiyukta haiM yaha anumAna ThIka nhii| pratyeka kArya kA kAraNa usa se alpa AkAra kA hotA hai, paramANu se alpa AkAra kI koI vastu nahI ataH paramANu kA koI kAraNa nahI - paramANu kisI se utpanna nahI hotA yaha pahale spaSTa kara cuke haiN| ataH paramANu nitya haiN| AtmA se AkAza utpanna huA' Adi upaniSadvacana apramANa haiM yaha bhI pahale spaSTa kiyA hai| ataH 1 grnthjaaten| 2 pramANabAdhite pakSe pravartamAno hetuH kAlAtyayApadiSTaH / 3 dvayaNukaM svalpaparimANadravyArabdhaM kAryadravyatvAt / 4 utpattimantaH iti / Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 vizvatattvaprakAzaH [45ityAdyAgamaprAmANyAbhAvasya prAgeva pratipAditatvAcca / kiM c| zuktau rajatasyotpattisAmagyabhAvena utpattimattvAbhAvAt sAdhanavikalo dRSTAntaH syAt / atha zuktyajJAnAdupAdAnakAraNabhUtAt tatra rajatamutpadyata iti cen| zuktyajJAnasya rjtopaadaankaarnntvaanupptteH| zuktyajJAnaM na rajatopAdAnaM zuktyajJAnatvAt prasiddhazuktyajJAnavat , ajJAnatvAt niSedhatvAt kumbhAzAnavat , adravyatvAt anyonyAbhAvavaditi pramANAnAM sadbhAvAt / nanu prapaJco mithyA utpattimattvAt yanmithyA na bhavati tadutpattimanna bhavati yathA brahmasvarUpamiti vyatirekaprayogAt sveSTasiddhirbhaviSyatIti cenn| brahmasvarUpasya pramANagocaratvena' dRzyatvena mithyAtvaprasaMgAt / pramANagocaratvAbhAve AzrayahIno dRssttaantH| tatra saadhysaadhnvyaavRttenishcyaasNbhvaat| tato na vyatirekAdapi svessttsiddhiH| etena prapaJco mithyA kAryatvAt kAdAcitkatvAt janyatvAt vinAzitvAt pUrvAntavatsvAt AkAza ko bhI utpattiyukta nahI kahA jA sktaa| isa anumAna kA udAharaNa bhI sadoSa hai kyoM ki sIpa meM pratIta cAMdI kabhI utpanna hI nahI hotI - usa ke upAdAna Adi kAraNa hI nahI haiM - ataH usa ko utpattiyukta kahanA bhI anucita hai / isa cAMdI kA upAdAnakAraNa sIpa kA ajJAna nahI ho sakatA yaha pahale hI vistAra se spaSTa kiyA hai| uparyukta anumAna ko vedAntI prakArAntara se upasthita karate haiM - brahmasvarUpa ke samAna jo vastu mithyA nahI hotI vaha utpattiyukta nahI hotI, prapaMca utpattiyukta hai ataH vaha mithyA hai| kintu isa anumAna meM kaI doSa haiN| isa meM brahmasvarUpa ko dRSTAnta mAnA hai ataH vaha pramANa se jJAta hogA - dRzya hogA, tathA jo dRzya hai vaha mithyA hotA hai aisA vedAntiyoM ne hI kahA hai| ataH brahma bhI mithyA hogA / isa doSa ko dUra karane ke lie yadi brahma ko pramANa se ajJAta mAneM to dRSTAnta nirAdhAra hotA hai| ata: utpattiyukta hone se prapaMca ko mithyA nahI mAnA jA sktaa| kArya, 1 brahmasvarUpaM pramANagocaraM pramANAgocaraM vA pramANagocaramiti cet pramANagocaratve na dRzyatvena mithyaatvpsnggH| 2 dRSTAnte brhmsvruupe| 3 yatra mithyAtvaM nAsti tatrotpattimatvaM nAsti yathA bramhasvarUpam ityatra sAdhyasAdhanavyAvRttenizcayAsaMbhavAt / Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -45 ] mAyAvAdavicAraH 153 utsarAntavatvAt zuktirajatavadityAdikamapi nirastaM jJAtavyam / eteSAmapi hetUnAmutpattimattvAbhidhAnena taddoSeNaiva duSTatvAt / nanu prapaJco mithyA prapaJcatvAt svapnaprapaJcavaditi cet prapaJcatvaM nAma vibhutvaM nAnAtvAdhikaraNatvam asatyatvaM vaa| prathamapakSe bhAgAsiddho hetuH| grAmArAmAdiprapaJceSu vibhutvaabhaavaat| anaikAntikazca satye paramAtmani vibhutva. sadbhAvAt / dvitIyapakSe'pyanaikAntika eva hetuH syAt / satye paramAtmani nAnAtvAdhikaraNasadbhAvAt / kutaH dikkAlAkAzAtmamanAMsIti sarveSAM naanaatvaadhikrnnsbhaavaat| tRtIyapakSe sAdhyasamatvAdasiddho hetuH| mithyA asatyatvamityekArthatvAt / etena prapaJco mithyA anekatvAt nAnAtvAt bhinnatvAt bheditvAt svapnaprapaJcavadityAdikamapi pratyuktamavagantavyam / atroktahetUnAmapi prapaJcatvahetuparyAyatvena tatroktadoSeNaiva duSTa kAdAcitka, janya, vinAzo, pUrvamaryAdAyukta, uttaramaryAdAyukta, Adi zabda utpattiyukta ke hI paryAyavAcI haiM ataH una ke prayoga se bhI prapaMca kA mithyA honA siddha nahI hotaa| prapaMca saba mithyA haiM kyoM ki svapnaprapaMca ke samAna ve e.paMca haiM - yaha kathana bhI nirarthaka hai| yahAM prapaMca kA tAtparya vyApaka honA, aneka kA AdhAra honA, athavA asatya honA ina meM se eka ho sakatA hai / ina meM pahalA pakSa ucita nahI kyoM ki prapaMca meM sammilita gAMva, udyAna Adi vyApaka nahI hote - maryAdita hote haiM ataH ve vyApaka haiM ataH mithyA haiM yaha kathana sambhava nahI / dasarA pakSa bhI dUSita hai kyoM ki dizA, kAla, AkAza, AtmA, mana ye saba aneka ke AdhAra hone para bhI satya haiM, mithyA nhii| vedAnta mata meM bhI paramAtmA ko anekatva kA AdhAra mAnA hai kintu mithyA nahI mAnA hai| ataH aneka kA AdhAra hone se prapaMca kA mithyA honA siddha nahI hotaa| tIsarA pakSa bhI ucita nahIM kyoM ki asatya honA aura mithyA honA ekahI bAta hai ataH eka ko dUsare kA kAraNa nahI batAyA jA sktaa| ataH prapaMca ko mithyA siddha karanA saMbhava nahI hai / aneka, nAnA, bhinna, bhedayukta ye saba zabda aneka ke AdhAra ke hI paryAyavAcI haiM ataH una ke prayoga se bhI prapaMca mithyA 1 vyApitvam / 2 anekatvAt nAnAtvAt vibhinnatvAt ityAdayaH prAJcatvaparyAyAH / Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 vizvatattvaprakAzaH [46tvaat| tato nAnumAna prapaJcasatyatvasya bAdhakamasti / nanu 'neha nAnAsti kiMcana' (bRhadAraNyaka upaniSat 4-4-19) ityAdyAgamo bAdhakaH prapaJcasatyatvasyeti cena / tadAgamaprAmANyAbhAvasya prAgeva pratipAditatvAt / [46. brhmsaakssaatkaarvicaarH|] nanu brahmasvarUpasAkSAtkAro bAdhako bhaviSyatIti cenna / sa sAkSAtkAraH svarUpasya jAyate pramAtRRNAM vA / svarUpasya jAyate cet sa ca svayaMprakAzarUpo vA syAt antaHkaraNavRttirUpo vA / atra AdyapakSe sa ca brahmalAkSAtkAro na jAyate svarUpe svaprakAzasya sarvadA vidyamAnatvAt / tathAvidha va masAkSAtkArAt prapaJcavAdhyatvAGgIkAre prapaJco na kadAcit pratimAsate anAyanantabAdhitatvAt khapuSpavaditi prapaJcasya kadAcanApi pratimAno na syAt / dvitIyapakSo'pyanupapanna ev| svarUpasyAntaHkaraNarahitatvena antaHkaraNavRttirUpasAkSAtkArotpatteraghaTanAt / siddha nahI hotA / tAtparya - anumAna se prapaMca bAdhita nahI hotA / ' isa jagata meM nAnA kucha nahI hai ' Adi upaniSadvacana bhI prapaMca ko bAdhita nahI kara sakate kyoM ki ye vacana pramANa nahI haiM yaha hama ne pahale hI spaSTa kiyA hai| 46. brahma ke sAkSAtkAra kA vicAra -brahma sAkSAtkAra prapaMca kA bAdhaka hai isa kathana kA aba vicAra karate haiN| prazna hotA hai ki yaha sAkSAtkAra brahma ko hotA hai yA pramAtAoM kA hotA hai ? yadi brahma ko hI sAkSAtkAra hotA hai to svayaM hotA hai yA antaHkaraNa ke dvArA hotA hai ? brahma ko sarvadA svayaMprakAzarUpa mAnA hai ataH yadi brahmasAkSAtkAra svayaMprakAzarUpa hai to vaha sarvadA vidyamAna hogA - phira usa se kisI samaya prapaMca kA bAdha honA kaise saMbhava hai ? prapaMca kA pratibhAsa honA hI aisI sthiti meM saMbhava nahI hogaa| brahma ke svarUpa meM antaHkaraNa kA koI sthAna nahI hai ataH brahma ko antaHkaraNa 1 prapaJcasya / 2 asmadAdInAm / 3 bramhasvarUpe / 4 svayaMprakAzarUpa prakAra / 5 anAdyanantena svayaM pakAzarUpeNa bramhasAkSAtkArarUpeNa prapaJcasya bAdhitatvAt / 6 antaHkaraNe vRttiH saiva rUpaM yasya / Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -46] mAyAvAdavicAraH 155 atha pramAtRNAM brahmasAkSAtkAro jAyate sa eva prapaJcasya bAdhako bhaviSyatIti cen| brahmasvarUpasya pramA vRsAkSAtkAragocaratve dRzyatvena mithyaatvprsNgaat| kiM ca / sa ca brahmasAkSAtkAraHpramAtRNAM kena jaayte| na tAvadindriyAntaHkaraNamAtreNa sakalapramAtRNAmindriyAntaHkaraNasadbhAve'pi brahmasAkSAtkArasyAdyApyutpattaradarzanAt / atha mataM zravaNamanananididhyAsanAt brahmasAkSAtkAro jaayte| tathA hi / 'draSTavyo re'yamAtmA zrotavyo mantavyo nididhyAsitavyaH' ( bRhadAraNyaka u. 4-5-6 ) iti brahmasAkSAtkAravidhAyakamupaniSadvAkyaM zrutvA pramAtA pravartate / tatropaniSad vAkyAnAM brahmagi tAtparyAvadhAraNaM zravaNam / zrutArthasya yuktyA vicAraNaM mananam , zravaNamananAbhyAM nizcitArthamanavarataM manasA paricintanaM nididhyAsanam / tatra nityAnityavastuvivekaH zamadamAdisaMpattiH atrAmutra ca vairAgyaM mumukSutvamiti sAdhanacatuSTayasaMpannasya nididhyAsanaparatA naanysy| dvArA apanA sAkSAtkAra hotA hai yaha mAnanA bhI saMbhava nahI hai| tAtparya - brahma sAkSAtkAra brahma ko hotA hai yaha kathana nirAdhAra hai| prabhAtAoM ko brahma sAkSAtkAra hotA hai isa kathana meM bhI kaI doSa haiN| eka doSa to yaha hai ki pramAtA dvArA jJAta hone se brahma dRzya siddha hogA tathA dRzya hai vaha mithyA hai yaha vedAntiyoM kA mata hai / dUsare prakAra se bhI vicAra kiyA jA sakatA hai / yaha sAkSAtkAra sirpha indriya yA antaHkaraNa dvArA to nahI hotA - sabhI logoM ke indriya aura antaHkaraNa ke hone para bhI unheM sAkSAtkAra kI pratIti nahI hotI / ataH vedAntiyoM ne sAkSAtkAra ke tIna mArga batalAye haiM - zravaNa, manana aura nididhyAsana / 'isa AtmA ko dekhanA cAhie, sunanA cAhiye, vicAranA cAhiye, usa kA nididhyAsa karanA cAhiye' aise upaniSada vAkyoM ko suna kara zrotA sAkSAtkAra ke viSaya meM pravRtta hotA hai| aise vAkyoM kA brahma meM tAtparya samajhanA yahI zravaNa hai| isa tAtparya kA yuktipUrvaka vicAra karanA yaha manana hai| zravaNa-manana se nizcita hue artha kA mana dvArA satata cintana karanA yaha nididhyAsana hai| yaha nididhyAsana usI ko sambhava hotA hai 1 asmadAdInAm / Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 vizvatattvaprakAzaH [46tat kutaH zAnto dAnta uparatastitikSuH samAhito bhUtvA hyAtmanyevAtmAnaM pazyet ' ( subAlopaniSat 9-14 ) iti zruteH / taduktam zrotavyaH zrutivAkyebhyo mntvyshcoppttibhiH| jJAtvA ca satataM dhyeya ete darzanahetavaH // (uddhRta nyAyasAra pR. 83 ) iti zravaNamanananididhyAsanAt brahmasAkSAtkAro jAyate sa eva prapaJcasya bAdhaka iti / tadayuktam / vyAsaparAzarazukavAmadevAdInAM zravaNamanananididhyAsanena brahmasAkSAtkAre'pi prapaJcasyAdyApi abAdhyatvenAvasthA naat| tAdRzrivaNamanananididhyAsanAt brahmasAkSAtkArAbhAve na kasyApi pramAtuH brahmasAkSAtkAro jAyeta / nanu teSAM brahmasAkSAtkArAt tadavidyAkRta eva prapaJcaH sopAdAno vinaSTaH tato'nyapramAtRRNAmavidyAkRtaH prapaJcAnanazyatIti tadevAdyApyabAdhyatvena idAnIntanapramAtRbhiH dRzyate, 'yasya pramAturavidyayA yaH prapaJco vinirmitaHsa tasyaiva dRzyo bhavati tatpramAturbrahmasAkSAjo cAra sAdhanoM se saMpanna ho / ye cAra sAdhana haiM - nitya aura anitya vastuoM meM viveka, zama, dama Adi kI prApti, ihaloka aura paraloka ke viSaya meM vairAgya tathA mokSa kI icchA / jaisA ki kahA hai - ' zAnta, dAnta, virakta, sahanazIla tathA sAvadhAna hokara AtmA meM AtmA ko dekhanA caahie|' aura bhI kahA hai - ' zrutivAkyoM se AtmA ko sunanA cAhiye. yuktiyoM se vicAranA cAhiye tathA use jAna kara satata dhyAna karanA cAhiye - ye 'rzana ( sAkSAtkAra ) ke sAdhana haiN|' isa prakAra brahmasAkSAtkAra hone se prapaMca bAdhita hotA hai| sAkSAtkAra ke sAdhanoM kA yaha saba vivaraNa sunane para prazna hotA hai ki vyAsa, parAzara, zuka, vAmadeva Adi RSiyoM ne ina saba sAdhanoM kA anuSThAna kiyA tathA unheM sAkSAtkAra bhI huA, phira abhI taka prapaMca kaise vidyamAna hai ? yadi sAkSAtkAra se prapaMca bAdhita hotA to isa samaya prapaMca kI pratIti hI nahI hotii| yadi aise RSiyoM ko bhI sAkSAtkAra na huA ho to dUsare sAmAnya logoM ko kaise ho sakegA? isa para 1 kSAntumicchuH / 2 brahmadarzanahetavaH / 3 vyAsAdInAm / 4 prazcAdikam / Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -46 ] mAyAvAdavicAraH kutaH kArAt sa prapaJco vinazyati' ityabhihitatvAt iti cenna / vyAsaparAzarazukavAmadevAdInAma vidyAnirmitatvena tadddazyasya prapaJcasya tadbrahmasAkSAtkArAt vinAzAbhAvAt / tat kathamiti cet tadavidyAkRtatvena taddazyAdInAM bhUmaNDalAca NDarazmimArtaNDAkhaNDaladigAdyAkAzagaGgAtuGgabhadrottaGgahimavadAdInAmadyApyabAdhyatvena asmadAdipramAtRnidarzanAt / pratipramAtRvibhinnAvidyAvinirmita vibhinnaprapaJcadarzanAnupapattezca / ekena dRSTabhUmaNDalAdInAmevAnyairanantapramAtRbhirapi darzanAt anyasyAdarzanAcca / anyathA ra ekena pradarzitamanyo na pazyet ekena preSitamanyona kuryAdityAdyatiprasaMgaH syAt / tasmAd vyAsaparAzarazukavAmadevAdInAM zravaNamanananididhyAsanairbrahmasAkSAtkAro na jAyate iti zravaNAdInAM brahmasAkSAtkArakAraNatvAbhAvAt agretanakAle'pi pramAtaNAM tebhyastat sAkSAskAro na jAyate iti nizcIyate / athavA tebhya stat sAkSAtkArotpattAvapi tena sAkSAtkAraNa prapaJcasya bAdhaH nAstIti vA nizcIyate / vyAsAdidRSTa 157 vedAntiyoM kA uttara hai - una RSiyoM ke sAkSAtkAra se unakI avidyA se nirmita prapaMca bAdhita huA, dUsaroM kI avidyA se nirmita prapaMca bAdhita nahIM huA ataH prapaMca kI pratIti isa samaya bhI hotI hai / jaise ki kahA hai. ' jisa pramAtA kI avidyA se jo prapaMca utpanna huA vaha usI pramAtA ko dRzya hotA hai tathA use sAkSAtkAra hone para vahI prapaMca naSTa hotA hai / ' kintu yaha kathana doSapUrNa hai / vyAsa Adi RSiyoM ko jo vastueM dRzya thIM una meM pRthvI, candra, sUrya, indra, dizA, AkAza, gaMgA, tuMgabhadrA Adi nadiyAM, himAlaya Adi UMce parvata ina sabakA samAveza thA / yadi una ke sAkSAtkAra se ye saba naSTa ho gaye hote to hameM kaise dikhAI dete ? sabhI pramAtAoM ko ye saba ekase hI dikhAI dete haiM / ataH pratyeka pramAtA kA prapaMca alaga alaga hotA hai yaha kathana ThIka nahI / yadi pratyeka kA prapaMca alaga alaga hotA to koI vyakti dUsare ko koI cIja batalA nahI sakatA, eka ke kahane para dUsarA koI kArya nahI kara sakatA / ataH vyAsa Adi ke sAkSAtkAra - 1 pramAtrA / 2 prapaJcasyAdarzanAt / 3 anya prapaJcasya darzanaM cet 4 zravaNAdibhyaH / Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 vizvatattvaprakAzaH [47 bhUmaNDalAdInAmevedAnIntanapramAtRbhirdarzanAt / tataHsiddhaM prapaJco abAdhyaH bAdhakena vihInatvAt paramAtmavaditi / tathA prapaJcavedanaM satyama avisaMvAditvAt gRhItArthAvyabhicAritvAt abAdhyatvAt bAdhakena vihInatvAt brahmasvarUpapratipattivaditi ca / [47. advaitavAdanirAsaH / ] atha mataM prapaJcasya satyatve'pi bhedagrAhakapramANAbhAvAdadvaitameva tttvm| nanu pratyakSa medagrAhakaM pramANamastIti cet tat pratyakSaM bhedameva gRhNAti vastvapi / yadi vastvapi gRhNIyAt tadA medagrahaNapUrvakaM vastu gRhNIyAt , vastugrahaNapUrvakaM bhedaM gRhNIyAt yugapadubhayaM bA gRhNIyAt / na tAvadAdyo viklpHsNbhaavyte| etasmAdasya bhedo'stItyavadhiH avadhIyamAnavastu parijJAnamantareNa bhedjnyaanaanupptteH| ata eva bhedagrahaNapUrvakaM vastu gRhNAtIti dvitIyavikalpo'pi noppdyte| tathA tRtIyapakSe'pi vastugrahaNasamaye bhedagrahaNAbhAvAdadvaitasiddhireva syAt / tathA ca caturthapakSo'pi na yoyujyate / tayo se prapaMca bAdhita huA yaha kahanA ThIka nahI / yA to unheM sAkSAtkAra hI nahI huA hai, athavA usa sAkSAtkAra se prapaMca bAdhita nahIM huA hai| jo pRthvI Adi vyAsa ke samaya the ve hI aba taka bane hue dekhe jAte haiM ataH prapaMca kA nirbAdha astitva siddha hotA hai / prapaMca kA jJAna avisaMvAdI hai, jJAta artha ke svarUpa ke anukUla hai tathA abAdhita hai ataH vedAntiyoM ke brahmajJAna ke samAna hI prapaMca kA jJAna bhI satya siddha hotA hai| 47. advaitavAda kA nirAsa --prapaMca ke satya siddha hone para bhI bheda kA jJAna kisI pramANa se nahI hotA ataH advaita hI tattva hai yaha vedAntiyoM kA kathana hai| isa kA vivaraNa ve isa prakAra dete haiN| pratyakSa se bheda kA jJAna honA saMbhava nhii| pratyakSa se sirpha bheda kA jJAna hotA hai, yA vastu kA bhI jJAna hotA hai ? yadi vastu kA bhI jJAna hotA hai to pahale bheda kA jJAna hotA hai, pahale vastu kA jJAna hotA hai, yA donoM kA ekasAtha jJAna hotA hai ? ina meM pahalA pakSa saMbhava nahIM kyoM ki jaba taka vastu kA jJAna nahI hogA tabataka isa vastu se usa vastu meM bheda hai yaha jJAna kaise hogA ? dUsare pakSa meM pahale vastu kA jJAna hotA hai - 1 vastvapi gRhNAti / 2 maryAdIkriyamANavastu / 3 vastubhedayoH / Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -47] mAyAvAdavicAraH 159 yugpdgrhnnaanupptteH| kutaH etasmAdasya bhedo'stItyavadhiH avadhIyamAnavastugrahaNapUrvakatvenaiva medagrahaNaM bhavatItyaGgIkArAt / tasmAt pratyakSaM bhedagrAhakaM na bhavati / taduktam AhurvidhAta pratyakSa na niSeddhR vipshcitH| naikatve Agamastena pratyakSeNa prabAdhyate // (brahmasiddhi 2-1) tathA pratyakSasya medagrAhakatvAbhAve tatpUrvakAnumAnAdInAM nitarAM medagrAhakatvAbhAva eva syAt / tasmAd medasaMvedanaM na pramANa nibandhanam anirUpitapramANakatvAt bhedasaMvedanatvAt svapnasaMvedanavaditi / tadayuktam / tadIyavacanasya pratItiviruddhatvAt / kutH| minnA ete. iti pratItatvAt / tathA hi / pAyasaM gRhat pratyakSaM pAyasAbhAvaM tadabhAvAzrayAn viDgomayAdipadArthAn vyavacchindadevaM gRhNAti / tadvyavacchedAbhAve viDgomayAdIn parihRtya pAyase eva jIvAnAM pravartanAsaMbhavAt / tathA meda kA jJAna nahI hotA yaha mAnA hai - isa se abhedarUpa tattva hI siddha hotA hai| vastu aura bheda donoM kA ekasAtha jJAna bhI saMbhava nahI kyoM ki vastu ke jJAna ke vinA bheda kA jJAna nahI hotA yaha abhI spaSTa kiyA hai / tAtparya - pratyakSa se vastu meM bheda kA jJAna saMbhava nahI hai| jaise ki kahA hai - ' vidvAnoM ne pratyakSa ko vidhAyaka kahA hai - niSedhaka nahI / ataH ekatva kA pratipAdana karanevAle AgamavAkya pratyakSa se bAdhita nahI hote|' anumAna Adi pramANa pratyakSapara avalambita hote haiM / ataH pratyakSa se ajJAta bheda ko anumAnAdi se nahI jAnA jA sktaa| tAtparya -- bheda kA jJAna pramANa siddha nahI hai ataH svapnajJAna ke samAna hI apramANa hai| vedAntiyoM kA yaha saba vivecana ayogya hai kyoM ki yaha pratIti ke viruddha hai / ' ye padArtha bhinna haiM ' aisI spaSTa pratIti vidyamAna hotI hai| jaba khIra kA jJAna hotA hai taba khIra ke abhAva kA tathA khIra kA abhAva jina meM hai una padArthoM - gobara Adi ke khIra se bheda kA jJAna __ 1 sat sat iti / 2 ekamevAdvitIyaM brahma iti / 3 na nirUpitaM pramANaM yasya sAdhanetat / 4 brahmavAdivacanasya / 5 pdaarthaaH| 6 pAyasAbhAvAzrayAn / 7 ata eva pratyakSa pramANaM vidhAta na niSedha iti na ghaTate / Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 vizvatattvaprakAzaH [47 svabhAryA paricchindat pratyakSaM bhAryAbhAvaM tadabhAvAzrayaM svajananyAdikaM vyavacchindadeva paricchinatti / tavyavacchedAbhAve svajananyAdiparihAreNa bhAryAyAM puMsaH pravartanAsaMbhavAt / atha yathA svapnAvasthAyAM vigomayamUtrAdIn parihRtya modakapAyasakSIrAdI jIvAH pravartante tathA jAgraddazAyAmapi pravartanAyAH saMbhavAnna pramANanibandhaneyaM pravartaneti cet tarhi svapnAvasthAyAM bhedapratItisadbhAvAt tathA jAgradazAyAmapi bhedapratibhAso'stIti pratipAditaM syAt / nanu svapnAvasthAyAM bhedapratibhAsasadbhAve'pi svapnaprapaJcasya bhrAntatvAt tatra pratIyamAnabhedapravartanayo ryathA bhrAntatvaM tathA jAgradazAyAmapi pratIyamAnabhedapravartanayontitvamityabhiprAya iti cenn| satyamabAdhyaM bAdhyaM mithyetyadvaitavAdibhirevAbhihitatvAt / tathA ca svapnAvasthAyAM bhedapratyayapravartanayorudbodho bAdhako'stIti apramANanibandhanatvaM yuktam / jAgradazAyAM tu bhedapratyayapravartanayobAMdhakAbhAvAt pramANanivandhanatva. meveti nApramANanivandhanatvaM vaktuM yuktm| nanu jAgradazAyAmapi bheda- . bhI hotA hI hai| yadi aisA bheda kA jJAna na hotA to gobara choDakara khIra ke viSaya meM logoM kIpravRtti nahI hotii| isI prakAra patnI ke jJAna meM mAtA se usa kI bhinnatA kA jJAna bhI vidyamAna hai| yadi yaha bheda kA jJAna na ho to patnI ke viSaya meM puruSa kI pravRtti hotI hai -- mAtA ke viSaya meM nahI hotI yaha bheda saMbhava nahI hogA / yaha saba bheda svapna meM bhI pratIta hotA hai kintu svapna bhrAntimaya haiM - ata: una ke samAna jAgRta avasthA kI yaha bhedapratIti bhI apramANa hai yaha vedAntiyoM kA kathana bhI ucita nahI / isa kathana meM to yaha spaSTa svIkAra hotA hai ki ( svapna ke samAna ) jAgRta avasthA meM bhI bheda kA jJAna hotA hai / svapna-jJAna ke samAna yaha jAgRtajJAna bhI bhrAnta hai - yaha vedAntiyoM kA tAtparya hai| kintu yaha ucita nahI / bhrAnta jJAna vaha hai jo bAdhita hotA hai, jo jJAna bAdhita nahI hotA vaha satya hotA hai yaha to unheM bhI mAnya hai| svapna-jJAna kA bAdhaka jAgRta-jJAna hai ataH svapna-jJAna mithyA hai| kinta jAgRta-jJAna kA bAdhaka kauna hai jo use mithyA kahA jAya ? jAgRta avasthA ke prapaMca-jJAna kA 1 bhedajJAnabhedasahitapravartanayoH / 2 jAgaraNam / Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAyAvAdavicAraH pratyayapravartanayorbAdhikAbhAvo asiddha iti cenna / pratyakSAnumAnAgatmasAkSAtkArANAM bAdhakatvAbhAvasya prAgeva samarthitatvAt / tasmAdidamiti' dezakAlAkAra niyatatvena pratIyamAnaM vastu anidaM na bhavatIti dezAntarakAlAntarabhAvAntaravyAvRttameva pratyakSeNa pratIyata iti pratyakSaM bhedagrAhakaM pramANamiti siddham / [6. -47 161 tathA na kevalaM pratyakSaM zabdo'pi bhedaM pratipAdayati / tathA hi / ghaTa ityayaM zabdaH ghaTAbhAvatadAzrayabhUtAn paTAdisakalapadArthAn vyavacchindaneva ghaTaM pratipAdayati / tadvyavacchedAbhAve gharapratipAdanAbhAvAt / kuta etaditi cet ghaTasya svAbhAvAnyAzeSa padArthavyavacchedAbhAve abhAvarUpatvaM sarvAtmakatvaM vA syAditi ghaTazabdavAcyatvAnupapatteH / tasmAt ghaTazabdaH ghaTAbhAvAnyAzeSapadArthAn vyavacchindaneSa ghaTaM pratipAdayatIti zabdAdapi bhedasiddhiH / tathA coktaM nirasyantI parasyArtha svArtha kathayati zrutiH / tama vidhunvatI bhAsya yathA bhAsayati prabhA // bAdha pratyakSa anumAna, Agama yA AtmAsAkSAtkAra se nahI hotA yaha pahale vistAra se spaSTa kiyA hai / ataH abAdhita jAgRta - jJAna ko pramANa mAnanA hI caahie| yaha vastu isa deza, kAla tathA svarUpa meM hai, isa se bhinna deza, kAla yA svarUpa meM nahI hai isa prakAra bheda kA jJAna pratyakSa siddha hai yahI isa vivecana se spaSTa hotA hai / pratyakSa ke samAna zabda prayoga dvArA bhI bheda kA jJAna hotA hai F ghaTa isa zabda se ghaTa kA bodha hotA hai usI prakAra ghaTa kA abhAva tathA ghaTa se bhinna saba padArthoM se usa ke pRthaka hone kA bhI bodha hotA / yadi aisA nahI hotA to ' ghaTa ' kahane se samasta padArthoM kA bodha ho jAtA athavA kisI padArtha kA bodha nahI hotA / anya saba padArthoM se bhinna eka 'ghaTa' padArtha kA hI ghaTa zabda se jJAna hotA hai yaha bheda kA hI samarthaka hai / kahA bhI hai: 6 jisa taraha prakAza andhakAra nAza kara padArtha ko prakAzita karatA hai usI taraha zruti para- artha - 1 bhUmaNDalAdiprapaJcalakSaNam / 2 yat tu yatraiya deze tat tu tatraivetyarthaH 1 3 ghaTasya svasya abhAvaH yeSu te svAbhAvAste ca te anyAzeSapadArthAzca / 4 sarve padArthAH ghaTa eva iti sarvAtmakatvam / 5 padArtham / vi.ta. 11 Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 vizvatattvaprakAzaH [ 48 iti / tasmAt ghaTAdyabhidhAnapratyakSapratyayapravRtyAdipratiniyamAt ghaTAdipadArthAnAM parasparaM bhedasiddheradvaitamevatattvamiti vacanaM kathaM zobheta / etena yadapyavAdi bhedasaMvedanaM na pramANanibandhanam anirUpitapramANakatvAt svapnasaMvedanavaditi tadapi nirastam / hetoH svarUpAsiddhatvAt / kutaH bhedagrAhakapratyakSazabdapramANanirUpaNAdanirUpitapramANakatvAsiddheH / yadapyanyadabhyadhAyi bhedasaMvedanaM na pramANanibandhanaM bhedasaMvedanatvAt svapnasaMvedanavaditi - tadapyasat / hetoH kAlAtyayApadiSTatvAt / katham / bhedagrAhakapratyakSapramANenaiva pakSe sAdhyAbhAvasya nizcitatvAt / tasmAd bhedasaMvedanaM pramANam avisaMvAditvAt Atmavittivat / atha bhedasaMvedanasyAvisaMvAditvamasiddhamiti cenna / bhedasaMvedanaM avisaMvAdi abAdhitaviSayatvAt AtmasaMvedanavaditi tatsiddheH / nanu bhedasaMvedanasyAbAdhitaviSayatvamapyasiddhamiti cenna / bhedasaMvedanam abAdhitaviSayaM svaviSayabAdhakarahitatvAt AtmasaMvedanavaditi tatsiddheH / ayamapyasiddha heturiti cenna / pratyakSAnumAnAgamAtmasAkSAtkArANAM bAdhakatvAnupapatteriti prAgeva nirUpitatvAt / tasmAt prapaJcabhedasyApi satyatvAt nAdvaitaM tasvam / [ 48. kSetrajJabhedasamarthanam / ] tathA kSetrajJa bhedospi pratikSetra ra prasajyate / akSaNalakSaNenopalakSitAkSAdimAnataH // " kA nirasana kara stra- artha kA pratipAdana karatI hai / ataH ghaTa zabda kA prayoga, pratyakSa jJAna tathA usa para AdhArita pravRtti isa sabake niyama se ghaTa Adi padArthoM kA bheda siddha hotA hai - advaita tattva siddha nahI hotA / isa liye bheda -jJAna apramANa hai, svapna - jJAna jaisA hai Adi kathana vyartha hai, bheda kA jJAna pratyakSa tathA zabda se siddha hai, abAdhita hai, avisaMvAdI hai ataH AtmA ke jJAna ke samAna vaha bhI pramANa hai / ataH prapaMca ke jJAna ke samAna bheda kA jJAna bhI satya hai / isa se advaita tattva af hotA hai / 48. kSetrajJa bheda - samarthana -' pratyeka zarIra meM bhinnabhinna AtmA hai yaha bhI abAdhita pratyakSAdi pramANoM se siddha hotA hai / ' yadi pratyeka zarIra meM alaga alaga AtmA na hotA - saba AtmAoM meM abheda hotA - 1 ghaTAbhidhAne pratyakSa pratyayena yaH pravRttyAdivyavahAraH tasya pratiniyamastasmAt / 2 kSetrajJa AtmA puruSaH / 3 zarIraM prati / Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -48] mAyAvAdavicAraH 163 tathA pratikSetraM kSetrajJabhedAbhAve ekasmin kSetrale sukhini sarve kSetrajJAH sukhino bhaveyuH, ekasmin duHkhini sarve duHkhinaH syuH| na caivaM dRshyte| nanu ekasminnapi zarIre pANipAdAdhupAdhinibandhanA sukhaduHkhAdivyavasthA ekasyaiva dehinaHpratIyate tathA anekeSvapi deheSu ekasyaiva dehinaH upAdhinibandhanA sukhaduHkhAdivyavasthA sukhena jAghaTayata iti cenna / tathA sati yathA ekasmin zarIre ekasya zarIriNaH pANipAdazirojaTharAdyupAdhinibandhanatayA pravartamAnasukhaduHkhAdiSvanusaMdhAnaM tathA devamanuSyamRgapazupakSikITakavanaspatinArakAdizarIropAdhinibandhanatayA pravartamAnasukhaduHkhAdiSu ekasyAtmanaH anusaMdhAnaprasaMgAt / nanu yathA ekasminnapi zarIre buddhIndriya karmendriya zirojaTharAyupahitacitpradezAnAM parasparamanusaMdhAnAbhAvastathA devamanuSyamRgapazupakSikITakavanaspatyAdizarIropahitAnAM parasparamanusaMdhAnAbhAva ev| api tu yathA tatra buddhIndriyato eka AtmA ke sukhI hone para saba sukhI hote tathA eka duHkhI hone para saba duHkhI hote / kintu aisA hotA nahI hai| jaise eka hI zarIra meM hAtha, pAMva Adi ke alaga alaga sukha-duHkha hote haiM, vaise ekahI AtmA ke alaga alaga zarIroM ke alaga alaga sukhaduHkha hote haiM - yaha kathana bhI anucita hai| hAtha-pAMva Adi ke sukhaduHkha kA anusaMdhAna (-saMvedana ) eka hI AtmA ko hotA hai| kintu deva, manuSya, mRga, pazu, pakSI Adi ke sukha-duHkha kA kisI eka AtmA ko anusaMdhAna hotA ho aisI pratIti nahI hotI / jaise vibhinna indriyoM ke caitanyapradezoM ko paraspara ke sukhaduHkha kI pratIti nahI hotI vaise hI vibhinna zarIroM meM sthita caitanya-pradezoM ko pAspara sukhaduHkha kI pratIti nahI hotI; kintu saba indriyoM meM vyApta caitanya ko hI svarUpa kA saMvedana hotA hai usI taraha saba zarIroM meM vyApta caitanya ko hI sva-rUpa kA saMvedana hotA hai - yaha vedAntiyoM kA kathana bhI paryApta nahI hai / saba indriyoM meM eka caitanya vyApaka hai ataH pAMva meM lage kAMTe ko nikAlane meM hAtha ko 1 upAdhireva nibandhanaM tasya bhAvaH tayA / 2 padAbhyAM gacchAmi ityAdi / 3 zarIrANyeva upAdhiH sa eva nibndhnm| 4 manonetrAdi / 5 karmendriya pAdyAdi vAkpANipAdapAyUpasthAH / 6 upAdhiyukta / 7 citpradezAnAm / 8 ekasmin zarIre / Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizvatattvaprakAzaH [ -48 karmendriyajaTharAdyupAdhiSu vyApya vartamAnasya svarUpasyAnusaMdhAnaM tathAtrApi devamanuSyamRgapazu pakSivanaspatyAdisakalazarIropAdhiSu vyApya vartamAnasya svarUpasyAnusaMdhAnamastIti cenna / tathA sati yathA pAdatalAdilagnakaNTakAdyapanayanArtha pANitalAdInAM vyApAraH tathA caitragAtraduHkhahetuparihArArtha maitragAtra vyApAraprasaMgasya durnivAratvAt / nanu tatra buddhIndriyakarmendriyazirojaTharApAdhiSu vyApya vartamAnasyAnusaMdhAturbhoktRtva sadbhAvAt pAdatalAdiduHkhahetu parihArAya pANitalAdivyApAraH saMbhAvyate duHkhahetuparihArasya bhogaprayojanArthatvAt / atra tu devamanuSya mRgapazupakSivanaspatyAdizarIropAdhiSu vyApya vartamAnasyAnusaM dhAturbrahmasvarUpasya bhoktRtvAbhAvAccaitragAtra duHkhahetuparihArAya maitragAtravyApAro na prasajyate / kutaH duHkhahetuparihArasya bhogaprayojanArthatvAt / atratyAnusaMdhAtu hmaNo bhogopabhogAbhAvo'pi ' anaznannanyo abhicAkazIti' iti zruternizcIyata iti cenna / bAdhitatvAt / tathA hi / vivAdAdhyAsitaM svarUpaM bhoktR bhavati anusaMdhAtRtvAt jIvasvarUpavaditi tasya bhoktRtvasadbhAvAccaitragAtra duHkhahetuparihArAya maitragAtravyApAraprasaMgastadavastha eva / nanu Agama - 164 pravRtta kiyA jAtA hai / yadi saba zarIroM meM eka hI caitanya vyApta hotA to caitra ke duHkha ko dUra karane ke lie maitra ko pravRtta kiyA jAtA kintu aisA hotA nahI hai / isa ke uttara meM vedAntiyoM kA kathana hai ki eka zarIra meM vyApta caitanya to bhoktA hai ataH eka avayava ke duHkha ko dUra karane meM vaha dUsare avayava ko pravRtta karatA hai, kintu saba zarIroM meM vyApta caitanya - brahma bhoktA nahI hai ataH eka zarIra ke duHkha ko dUra karane meM dUsare zarIra ko pravRtta nahI karatA / duHkha kA parihAra hI bhoga hai, jo bhoktA hai vaha bhoga ke lie yatna karatA hai, jo bhoktA nahI hai vaha bhoga ke liye yatna nahI karatA / brahma bhoktA nahI yaha upaniSadvacana se bhI spaSTa hotA hai / jaise ki kahA hai- 'vaha dUsarA khAtA nahI hai, kevala dekhatA hai ' / kintu vedAntiyoM kA yaha kathana ayogya hai / jIva vibhinna indriyoM se jJAna prApta karatA hai - anusaMdhAtA hai, vaha bhoktA bhI hai / isI taraha brahma bhI yadi anusaMdhAtA ho to bhoktA bhI honA cAhiye, arthAt eka vyakti ke duHkha ko dUra karane ke liye 1 1 kaNTakAdi / 2 brahmasvarUpam / 3 anaznannanyo abhicAkazItItyAdi / Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -48 ] mAyAvAdavicAraH vAghitaviSayatvena hetoH kAlAtyayApadiSTatvamiti cenna / tadAgamaprAmANyAbhAvasya prAgeva pramANaiH samarthitatvAt / ubhayavAdyabhimatAgamo bAdhako nAnyatarazca / nanu jIvasyopahitacaitanyatvena' aGgulyAdyavayavAvaSTabdhacaitanyaH cadanusaMdhAtRtvAbhAvAt sAdhanavikalo dRSTAntare iti cenna / pratItivirodhAt / kutaH pAdAbhyAM gacchAmi pANibhyAmAharAmi zrotrAbhyAM zRNomi cakSu pazyAmi pAde me vedanA zirasi me vedanA iti jIvasthAnusaMdhAnapratIteH / tasyAnusaMdhAnAbhAve bhoktRtvamapi na syAt / tathA hi 1 bhoktA na bhavati anusaMdhAnarahitatvAt upahitacaitanyatvAt aGgulyagropahitacaitanyavaditi / jIvasya bhoktRtvAnusaMdhAtRtvAbhAve pAdatalAdiduHkhahetuparihArAya pANitalAdivyApAraH pratIyamAno hIyeta / tasmAt jIvAtmanyanusaMdhAtRtvasya bhoktRtvena vyAptatvanizcayAt svarUpasyAnusaMdhAtRtvAGgIkAre bhoktRtvasyAvazyaMbhAvitvena caitragAtra duHkhahetuparihArAya maitragAtravyApArastvavazyaM bhavedeva / na caivamupalabhyate / tasmAt caitramaitra 165 1 - dUsare vyakti ko vaha avazya prerita karegA / brahma kA bhoktA honA Agama (upaniSadvacana ) se bAdhita hai yaha kathana bhI ThIka nahI kyoM ki veda ke prAmANya kA hama ne pahale hI vistAra se khaNDana kiyA hai 1 Agama vahI bAdhaka hotA hai jo donoM vAdiyoM ko mAnya ho / jIva kA caitanya upahita ( AcchAdita hai ataH aMgulI meM avasthita caitanya ke samAna yaha bhI anusaMdhAtA nahIM hai. ataH jo anusaMdhAtA hai vaha bhoktA hai isa kathana kA yaha dRSTAnta nahI hogA yaha bhI vedAntI nahI kaha sakate | maiM pAMtra se cala rahA hUM, hAtha se le rahA hUM, kAnoM se suna rahA hUM Adi pratIti se yaha spaSTa hai ki jIva ko anusaMdhAna hotA hai / yadi jIva anusaMdhAtA nahI hotA to bhoktA bhI nahI hotA - aMgulI meM avasthita caitanya anusaMdhAtA nahI hai, vaha bhoktA bhI nahI hai / jIva yadi anusaMkatA bhoktA nahI hotA to eka avayava kI pIDA dUra karane ke liye dUsare avayava ko prayukta nahI kara sktaa| tAtparya yaha ki jo cainya anusaMdhAtA hotA hai vaha bhoktA avazya hai / brahma yadi anusaMdhAtA hai to vaha bhoktA bhI avazya hogA / tadanusAra eka vyakti ke duHkha ko I 1 1 anusaMdhAtRtvAt iti / 2 upAdhiyukta caitanyatvena / 3 jIvasvarUpavat iti / Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nanu vizvatattvaprakAza [49gAtrAdisakaladevamanuSyamRgapazupakSivanaspatyAdizarIreSu pravartamAnasukhaduHkhAnAmanusaMdhAtA ko'pi nAstIti nishciiyte| tatazca pratikSetraM kSetrajJabhedaH sukhenaavtisstthte| [ 49. prtibimbvaadniraasH|] eka eva hi bhUtAtmA dehe dehe vyvsthitH| ekadhA bahudhA caiva dRzyate jalacandravat // ( amRtabindupaniSat 12) tthaiv| brAhmayameva paraM jyotirmanasi prtibimbitm| vizeSAvasthito jIvaH sAvitra miva sanmaNau // ityavidyAkAryANi manAMsyantaHkaraNAbhidhAnAnyanantAni teSu brahmaNaH pratibimbAvasthitA jIvA bhavanti nirmalamaNidarpaNajalapAtrAdiSu sUryacandradUra karane ke liye vaha dUsare vyakti ko avazya pravRtta krtaa| kintu aisA hotA nahI hai / ataH manuSya, pazu, pakSI Adi jIvoM ke sakhaduHkha alaga alaga haiM - una saba ke sukhaduHkha kA kisI eka ko anusaMdhAna nahI hotA yaha spaSTa hotA hai| ataH pratyeka zarIra meM bhinna bhinna jIvoM kA astitva siddha hotA hai| 49. pratibimba vAdakA nirAsa -vedAntiyoM kA kathana hai ki - 'candra eka hokara bhI pAnI meM alaga alaga dikhAI detA hai usI prakAra eka hI bhUtAtmA alaga alaga zarIroM me avasthita hai| jisa taraha sUrya kA teja ratna meM pratibimbita hotA hai usI prakAra mana meM pratibimbita brahma ke hI parama jyoti ko jIva kahA jAtA hai|' ataH mana, antaHkaraNa to ananta haiM kintu una saba meM eka brahma kA hI pratibimba hotA hai| kintu yaha kathana doSapUrNa hai| eka kA dUsare meM pratibimba hone ke liye yaha Avazyaka hai ki ve donoM cakSu se grAhya hoM tathA bhinna bhinna sthAna meM sthita hoN| candra tathA jala donoM cakSu se dikhAI dete haiM tathA alaga alaga sthAnoM meM haiM 1 bhaNyate / 2 saurya paraM jyotiH / Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -49] mAyAdAdavicAraH bimbaadiprtibimbvt| tasmAt vartamAnanAnAdeheSvapyeka eva bhUtAtmA tiSThatIti cenna / tadasaMbhavAt / tathA hi| laukikaiH parIkSakaizcakSuhyeSveva' cakSurgrAhyANAmanyatra sthiteSvitaratra sthitAnAM ca pratibimbo dRzyate yathA maNidarpaNajalapAtrAdiSu sUryacandrabimbAdInAM naanythaa| tathA ca paraM jyotirmanasi na pratibimbate acAkSuSatvAt arUpitvAt amUrtatvAt vizvavyApitvAt anyatrAsthitatvAt aakaashvt| mano vA na brahmapratibimbavat avidyAkAryatvAt jaDatvAt indriyatvAt brahmamadhye sthitatvAt cakSurvat / anyathA cakSurAdibuddhIndriyeSu vAgAdikarmendriyeSu zirojaTharAdyaGgopAGgeSvapi paraMjyotiSaH pratibimbaM syAt / evaM ca ekasminnapi zarIre yAvanti buddhIndriyakarmendriyAGgopAGgAni tAvantaHpramAtAraH syuH| tathA ca vibhinnAbhiprAyabahupramAtRbhiH preritamekaM zarIraM sarvadikriyamunmathyeta akriyaM vA prasajyate / tasmAt paraM jyotirmanasi na pratibimbata iti nizcIyate / jalacandrAdidRSTAnto'pi bhedameva nizcinoti anusyUtatvenA. dRzyatvAt bhinnadezatvAt bhinnadezatayA bhinnAdhikaraNatvena dRzyatvAcca / ataH ekakA pratibimba dUsare meM ho sakatA hai| kintu prastuta prasaMga meM brahma cakSu se grAhya nahI hai, amUrta hai, rUpara hita hai, vizvavyApI hai tathA mana eka jagaha hai aura brahma dUsarI jagaha hai yaha kahanA saMbhava nahI ataH mana meM brahma kA pratibimba saMbhava nhii| mana avidyA kA kArya hai, jaDahai, indriya hai tathA brahma meM hI sthita hai ataH use brahma ke pratibimba se yukta nahI mAnA jA sakatA / yadi mana meM brahmakA pratibimba hotA hai to cakSu, vAka, Adi indriyoM evaM avayavoM meM bhI brahma kA pratibimba avazya hogA - taba to eka hI zarIra meM bahuta se jIva hoMge, una saba ke preraNA karane para yA to zarIra niSkriya hogA yA TUTa jAyagA / ataH manameM brahma kA pratibimba mAnanA ucita nahIM hai| yahAM candra aura jala meM pratibimba kA dRSTAnta bhI bheda kA hI samarthaka hai - candra aura usakA pratibimba ye abhinna dikhAI nahI dete, bhinna sthAnoM meM tathA bhinna AdhAroM meM dikhAI dete haiM - candra to Upara AkAza meM vAyumaNDala meM sthita hai tathA pratibimba nIce jamInapara pAnI meM sthita hai| bimba aura pratibimba 1 vastuSu / 2 tadasyAstIti matvarthIyavat prtyyH| 3 unmathanaM prApyeta / 4 pratizarIram Atmabhedameva / 5 abhinnatayA / 6 jalacandrAdikasya / Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 vizvatattvaprakAzaH [ 49 - 1 tathA hi / Urdhadeze AkAze vAyupAzAdhikaraNatvena vimbasyA ghodeze bhUtalAdyadhikaraNatvena dezabhedena pAtrabhedena jalabhedena pratibimbAnAM pradarzanAt bimbapratibimbAbhidhAnapratyayavyavahArabhedAcca tadubhedaH / atha teSAM samAnAkAratvAdekatvamiti cet tarhi nakSatrabimbAnAM samAnAkAratvAdekatvaM syAt / tathA cAzvinyAdibhedo na syAt / na caivam / tadbhedaH tadudayAdi pradarzanAt / nanu yathA pratibimbAdInAM bhrAntatvenAsatyatvAt bimbameva paramArthasat tathA pramAtRNAmapyasatyatvAt paraM jyotirekameva paramArthasaditi cenna / pratibimbAnAM satyatvaprasAdhakapramANAnAM sadbhAvAt / tathA hi / pratibimbamabhrAntam abAdhyatvAt bAdhakena vihInatvAt rasacitravat / atha anyadezasthitAnAM pratibimbadarzanAbhAvAd bhrAntatvamiti cet tarhi rasacitrANAmapi bhrAntatvamastu anyatra sthitAnAmadarzanAvizeSAt / tasmA ina do bhinna zabdoM kA prayoga bhI bheda kA hI sUcaka hai / saba pratibimba samAna haiM ataH unheM eka kahA jAtA hai - yaha kathana bhI sadoSa hai / isa taraha to saba tArakAoM ko ekahI mAnanA hogA kyoM ki ve saba samAna AkAra kI haiN| taba una meM azvinI, bharaNI, Adi bheda karanA sambhava nahI hogA / kintu tArakAoM kA udaya Adi bhinnabhinna hotA hai ataH unheM bhinna bhinna mAnA jAtA hai / usI prakAra bimba-pratibimboM ko bhI bhinna hI mAnanA cAhiye / pratibimba bhrAnta-asatya hote haiM aura bimba hI vAstavika satya hotA hai usa prakAra pramAtA - jIva bhrAnta-asatya haiM tathA paraMjyoti brahma hI vAstavika satya hai yaha kathana bhI sadoSa hai / pratibimboM kA jJAna bAdhita nahI hotA ataH use bhrAnta kahanA nirAdhAra hai| jisa taraha vibhinna rasa abAdhita ataeva satya haiM usI taraha pratibimba bhI abAdhita ataeva satya hote haiN| eka pradeza meM sthita pratibimba anyatra nahI dikhAI detA ataH vaha bhrAnta hai yaha kahanA bhI ThIka nahIM - eka sthAna kA rasa bhI 1 kutsito vAyurvAyupAzaH vAyuvizeSaH / 2 candrAdivibasya darzanAt / 3 bimbapratibimbAnAM bhedaH / 4 bimbapratibimbAnAm / 5 Adizabdena svAmiphalAdigrahaNam / 6 yathA rasa eka eva tasya pratibimbaH kaTutiktAdayaH te na bhrAMtAH tathA citrapratibimbAH aneke na bhrAMtAH / Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -50] mAyAvAdavicAraH 169 jalavandrAdivAna AtmaikyapratipAdanaM na yojyate jalacandrAdInAma: pyekavAbhAvAditi sthitam / [50 Atmabahutvasamarthanam / ] tathA AtmA anekaH dravyatvavyatirikta sattAvAntarasAmAnyavatvAt payovat / nanu Atmano dravyatvavyatiriktasattAvAntarasgamAnyavaravamasiddha. miti cenna / AtmA dravyatvavyatiriktasattAvAntarasAmAnyavAn svasaMvedya. tvAt rUparamAdijJAnavaditi Atmano drvytvvytiriktsttaavaantrsaamaanyvttvsiddheH| nanu rUparasAdijJAnAnAM dravyatvavyatiriktasattAvAntarasAmAnyavasvAbhAvAt sAdhyavikalo dRSTAnta iti cenna / rUparasAdizAnAni dravyatvavyatiriktasattAvAntarasAmAnyavanti asarvagatatve sati paraspara vibhinnatvAt khaNDamuNDasAbaleyAdivaditi rUparasAdizAnAnAM tatsadbhAvasiddheH / nanu rUparasAdijJAnAnAM parasparaM vibhinnatvAbhAvAt vizeSyAsiddho heturiti cetr| rUparasAdijJAnAni parasparaM vibhinnAni bhinnasAmagrIjanyatvAt gomayamodakAdivaditi teSAM parasparaM vibhinntvsdbhaavaat| nanu rUparasAdijJAnAnAM vibhinnasAmagrIjanyatvamapyasiddhamiti cenna / cakSuSaiva rUpazA rasanenaiva rasajJAnaM ghrANenaiva gandhajJAnaM sparzanenaiva rrrrrrrmmmmm...vmm anyatra pratIta nahI hotA kintu isa se vaha asatya siddha nahI hotA / ataH pratibimba matya haiN| tadanusAra candra aura pratibimba ke udAharaNa se AtmA meM ekatA kA pratipAdana karanA ucita nahI hai / 50. Atma ke anekatvakA samarthana -aba AtmA ke anekatva kA prakArAntara se samarthana karate haiM / AtmA meM sattA tathA dravyatva ina ke atirikta eka sAma nya ( Atmatva ) pAyA jAtA hai - yaha tabhI saMbhava hai jaba AtmA aneka hoN| Atmatva kA astitva rUpajJAna, rasajJAna Adi ke sanAna svasaMvedana se siddha hotA hai| rUpajJAna, rasajJAna Adi sarvagata nahIM haiM, paraspara vibhinna haiM usI prakAra AtmA bhI paraspara vibhinna haiN| rUpajJAna, rasajJAna Adi bhinna sAmagrI se utpanna hote haiM - rUpa kA jJAna cakSu se hotA hai, rasa kA jJAna jivhA se hotA hai ataH ye gobara aura Marww.ww. 1 dravye dravyatvamiti lakSaNaM sAmAnyam ekaM nityaM vartate ata uktaM dravyatvavyatiriktam / Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 vizvatattvaprakAzaH [50 sparzajJAnaM zrotrenaiva zabdajJAnaM jAyata iti laukikaiH parIkSakaizca nizcitatvAt / nanu advaitAGgIkAreNa gomayamodakayorbhedAbhAvAt sarvasyAvidyo - pAdAnakAraNatvena bhinna sAmagrIjanyatvAbhAvAcca ubhayavikalo dRSTAnta' iti cenna / bhinnAbhidhAnapratyayavyavahArapratiniyamAt gomayamodakAdInAM bhedasya prAgeva pramANaiH samarthitatvAt / gomayasya tRNAdivikAratvena gogarbhAdutpatteH yavakaNika khalena guDamizreNa modakapiNDasyotpatteH laukikaiH parIkSakaizca nizcitatvAcca / nanu rUparasAdijJAnAnAM karaNavRttirUpatvena' svasaMvedyatvAbhAvAt sAdhanavikalo dRSTAnta iti cenna / rUparasAdijJAnaM svasaMvedyaM cetanatvAt svarUpavaditi svasaMvedanatvasiddheH / atha rUparasAdijJAnasya cetanatvamasiddhamiti cenna / pratiphalitaviSayAkAra manovRttyupahitacaitanyaM pramANamiti rUpAdijJAnasya cetanatvasiddheH / tathA rUpAdijJAnaM 1 modaka ke samAna hI paraspara bhinna haiM / ye saba jJAna avidyA se hI utpanna haiM tathA advaita tatva ke anusAra gobara, modaka Adi meM koI bheda nahI hai yaha kathana bhI ucita nahIM / alaga alaga zabdoM ke prayoga se tathA pratyaya se padArthoM meM bheda kA astitva pahale vistAra se spaSTa kiyA 1 hai / laukika dRSTi se bhI dekhA jAya to gAya ke ghAsa Adi khAne para gobara kI utpatti hotI hai tathA jauM Adi guDa ke sAtha milAne para modaka banatA hai - isa taraha ina kA bheda spaSTa hI hai / rUpa, rasa Adi kA jJAna karaNavRttirUpa ( sAdhanabhUta) hai ataH svasaMvedya nahIM hai yaha Apatti bhI ThIka nahI / rUpajJAna Adi cetana haiM- jaise ki vedAntiyoM ne bhI mAnA hai - pratibimbita viSaya ke AkAra kI manovRtti se upahita caitanya ko pramANa kahate haiM; tathA jo cetana hai vaha avazya hI svasaMvedya hotA hai / rUpajJAna Adi ke bAre meM saMzaya dUra karane ke liye kisI dUsare kI apekSA nahI hotI isase bhI unakA cetana tathA svasaMvedya honA spaSTa hotA hai / svasaMvedana se rUpajJAna, rasajJAna Adi kI bhinnatA spaSTa hotI hai / usI prakAra AtmAoM kI bhinnatA bhI spaSTa hotI hai / 1 1 sAdhyasAdhana vikalo dRSTAntaH parasparaM vibhinnAni iti sAdhyaM vibhinnasAmagrIjanyatvAditi sAdhanam / 2 jJAyate'neneti jJAnam / iti karaNavRttirUpam / 3 pratiphalitaH viSayAkAraH yasyAM manovRttA sA pratiphalita viSayAkArA manovRttiH tayA / Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAyAvAdavicAraH 171 svasaMvedyaM cetanaM ca svapratibaddhavyavahAre saMzayAdivyavacchedArtha parAnapekSatvAt svarUpavaditi c| ' tathA AtmA dravyatvavyatiriktasattAvAntarasAmAnyavAn vizeSaguNavattvAt ghaTAdivadityAtmano naanaatvsiddhiH| nanu AkAzasya vizeSaguNavattve'pi dravyatvasyAparasAmAnyavatsvAbhAvAt tena hetorvyabhicAra iti cenn| AkAzasya vizeSaguNavatsvAbhAvAt / atha AkAzavizeSaguNaHzabdo'stIti cenna / zabda AkAzaguNo na bhavati asmadAdibAhyendriyagrAhyatvAt rUpAdivaditi / AkAzaM bAhyandriyagrAhyaguNavanna bhavati vibhutvAt sparzAdirahitatvAt niravayavatvAt nityatvAt akhaNDatvAt kAlavaditi zabdasya pramANAdeva AkAzaguNatvaniSedhAt / - ___ atha Atmano nityAnubhavasvarUpatvAd vizeSaguNavattvamasiddhamiti cenn| jJAnAdivizeSaguNavattvasabhAvAt / nanu jJAnAdInAM karaNavRttirUpatvena guNatvamasiddhamiti cenna / jJAnAdayo guNAH karmAnyatve sati nirguNatvAt , avayavikriyAnyatve satyupAdAnAzritatvAt rUpAdivaditi jJAnAdInAM gunntvsiddheH| nanu jJAnAdInAM guNatve'pi na te'pyAtmavizeSaguNAH Atmano nirguNatvAt , kuto nirguNatvamityukte 'sAkSI cetA kevalo nirguNazca' iti zruteriti cenna / AtmA jJAnAdiguNavAn jJAtRtvAt vyatireke paTAdi AtmA ( jJAna Adi ) vizeSa guNoM se yukta hai isa se spaSTa hai ki usa meM dravyatva tathA sattA ke atirikta eka sAmAnya ( Atmatva ) hai| Atmatva kA astitva tabhI saMbhava hai jaba AtmA aneka hoN| AkAza meM zabda yaha vizeSa guNa hai kintu AkAza aneka nahIM haiM yaha Apatti ucita nhii| zabda AkAza kA gaNa nahI hai kyoM ki yaha bAhya indriya se jJAta hotA hai / AkAza vyApaka hai, sparza Adi se rahita hai, niravayava hai, nitya hai, akhaNDa hai ataH kAla ke samAna AkAza ke guNa bhI bAhya indriyoM se jJAta nahI ho sakate / ataH zabda AkAza kA guNa nahI hai / nitya anubhava hI AtmA kA svarUpa hai, jJAna karaNavRttirUpa hai ( sAdhanabhUta hai ) ataH vaha AtmA kA vizeSa guNa nahI - yaha Apatti bhI ucita nahI hai / jJAna Adi guNa haiM kyoM ki ve kriyA se bhinna haiM, Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 vizvatattvaprakAzaH (50 vaditi jnyaanitvsiddheH| atha Atmano jJAtRtvAbhAvAdasiddho heturiti cenn| ghaTamahaM jAnAmi paTamahaM jAnAmIti jJAtRtvasya prtiitisiddhtvaat| tathA AtmA sukhaHdukhavAn bhoktRtvAt vyatireke paTAdivaditi c| atha Atmano bhoktRtvAbhAvAdayamapyasiddho heturiti cenna / iSTAniSTaviSayANA. manubhavena svAtmani vartamAnasukhaduHkhasAkSAtkArAt sukhyahaM duHkhyaha. mityAtmano bhoktRtvprtiiteH| tathA AtmA icchAprayatnavAn katviAt vyatireke paTAdivaditi ca / atha AtmanaH kartRtvAbhAvAdayamapyasiddha iti cenna / ghaTamahaM cikIrSAmi paTamahaM karomIti kartRtvasya prtiitisiddhtvaat| tathA AtmA saMskAravAn smArakatvAt vyatireke paTAdivaditi c| atha AtmanaH smArakatvAbhAvAdasiddho heturiti cenna / mama vittaM tatra nikSipta tasmai dattamiti vA smRtvA punargrahaNenAtmanaH smArakatvapratoteH / tasmAdA. tmanaH jJAtRtvabhoktRtvakartRtvasmArakatvasabhAvAt tasya buddhyaadivishessgunnvtvaaliddhiH| nanu antaHkaraNasyaiva jJAtRtvabhoktRtvakartRtvasmArakatvasadbhAvAt tasyaiva jJAnAdiguNavattvaM nAtmana iti cenna / antaHkaraNasya tadasaMbhavAt / tathA hi / antaHkaraNaM na jJAta jaDatvAt kAryatvAt cakSurA svayaM guNarahita haiM, avayavI kI kriyA se bhinna tathA upAdAna / dravya ) para Azrita haiM - ye saba vizeSatAeM rUpa Adi guNoM meM hI hotI haiN| AtmA nirgaNa hai yaha siddha karane ke lie 'vaha sAkSI, cetana, kevala tathA nirgaga hai' yaha upaniSadvacana uddhata karanA bhI vyartha hai / maiM ghaTa ko jAnatA hUM, paTako jAnatA hUM - isa pratIti se hI spaSTa hai ki AtmA jJAtA hai - jJAna guNa se yukta hai / isI prakAra maiM sukhI hUM, duHkhI hUM Adi pratIti se AtmAkA sukhaduHkha se yukta -- bhoktA honA spaSTa hotA hai / tathA maiM ghaTa banAtA hUM, paTa banAtA hUM Adi pratIti se AtmA kA icchA aura prayatna se yukta - kartA honA bhI spaSTa hai / AtmA saMskAra se yukta hai kyoM ki maine vahAM dhana rakhA, use diyA isa prakAra smaraNa tathA usake dvArA dhana vApasa lenA yaha AtmA ko hI saMbhava hai / tAtparya - jJAna, bhoktRtva, kartRtva, saraNa Adi se AtmA kA vizeSa guNoM se yukta honA spaSTa hai / 1 yaH jJAnAdiguNavAn na bhavati sa jJAtA na bhavati yathA pttH| 2 yaH sukhAdivAn nAtesa bhoktA na bhavati yathA paTaH / 3 yaH icchAprayatnavAn na bhavati sa kartA na bhAte yA paTaH / 4 yaH saMskAravAn na bhavati sa smArako na bhavati yathA paTaH / Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -50 ] mAyAvAdavicAraH 173 divt| tathA antaHkaraNaM bhoktu na bhavati jaDatvAt karaNatvAt kAryatvAt cakSurAdivat / tathA antaHkaraNaM kartR na bhavati jaDatvAt karaNatvAt kAryatvAt cakSurAdivaditi / antaHkaraNasya jJAtRtvAdyabhAvAt nAntaHkaraNaM zAnAdiguNavat jaDatvAt janyatvAt cakSurAdivaditi antaHkaraNasya jnyaanaadigunnvttvaasNbhvaat| tathA cakSurAdikamapi na jJAtRtvAdimat jaDatvAditi hetoH paTAdivaditi na dRSTAntadoSo'pIti / tasmAjIvasyaiva zAtRtvabhoktRtvakartRtvasadbhAvena zAnAdivizeSaguNavatvasiddhiriti / tathA AtmA dravyatvavyatiriktAvAntarasattAsAmAnyavAn zarIrAtmasaMyogasaMyogitvAt zarIravadityAtmano naanaatvsiddhiH| nanu AtmanaH saMyogitvAbhAvAdasiddho hetvAbhAsa iti cenna / AtmA saMyogI dravyatvAt paramANuvaditi AtmanaH sNyogitvsiddheH| atha Atmano dravyatvAbhAvAdayamapyasiddho heturiti cenn| AtmA dravyaM guNAdhAratvAt paramANuvaditi drvytvsiddhiH| nanu 'sAkSI cetA kevalo nirguNazca' (zvetAzvatara 30611) iti zruterAtmano nirguNatvAd guNAdhAratvamapyAsamiti cenna / AtmA jJAnAdiguNavAn jJAtRtvAt bhoktRtvAt kartRtvAt smArakatvAt vyatireke paTAdivaditi AtmanaH prAgeva guNAdhAratvasamarthanAt / jJAtRtva Adi sabhI vizeSatAeM antaHkaraNa kI haiM - AtmA kI nahI - yaha kathana anucita hai / antaHkaraNa jaDa hai, kArya hai tathA karaNa hai ataH usa meM jJAtA, bhoktA, kartA honA saMbhava nahI hai| antaHkaraNa tathA cakSu Adi bAhya indriya bhI jaDa aura utpattiyukta haiM ataH vastra Adi ke samAna ve saba jJAnAdi se rahita haiN| ataH jJAna Adi AtmA ke hI vizeSa guNa haiM - antaHkaraNa ke nhii| zarIra aura AtmA ke saMyoga se yukta honA bhI AtmA meM AtmatvasAmAnya ke astitva kA dyotaka hai / AtmA dravya hai ataH paramANu ke samAna vaha bhI saMyogI hai| AtmA jJAna Adi guNoM se yukta hai ataH use dravya kahA hai| isa ke viruddha AtmA sAkSI, cetana, kevala tathA nirguNa hai' yaha upaniSadvacana uddhata karanA vyartha hai kyoM ki ye Agamavacana apramANa haiM / AtmA zarIrasaMyoga se yukta tabhI ho sakatA hai jaba vaha aneka ho / ataH AtmA ko eka mAnanA pramANa viruddha hai| Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizvatattvaprakAzaH [51 174 [ 51. pratizarIraM jIvapRthaktvam / ] tathA kSetrajJAH pratikSetraM vibhinnA eva bhavanti ekasminneva kAle ekasmin vastuni ayaM tavavedI ayaM mithyAjJAnI ayaM rAgI ayaM virakta ityAdivyavasthAnyathAnupapatteH / nanu pratikSetraM kSetrajJabhedAbhAve'pi antaHkaraNAnAM pratikSetraM bhedasadbhAvAt tadAzritatvenaiva vyavasthopapatterarthApatteranyathaivopapattiriti cenna / antaHkaraNaM dharmi tattvavedi mithyAjJAni ityAdi vyavasthAbhAjanaM na bhavati jaDatvAt janyatvAt karaNatvAt avidyAkAryatvAt cakSurAdivaditi antaHkaraNasya pramANAdeva vyavasthAbhAjanatvAnupapatterarthApatternAnyathopapattiH / nanu mama zrotraM samyag jAnAti cakSurviparItaM jAnAtItyekAtmAdhiSThiteSUpAdhiSu AtmabhedAbhAve'pi vyavasthopalabhyata iti cenna / ekasmin vastunItyuktatvAt / kiM ca / zrotrAdInAM jJAtRtvAbhAvena samyagmithyAjJAnitvAnupapatteH / atha zrotrAdInAM jJAtRtvAbhAvaH 51. pratyeka zarIra meM bhinna AtmA hai - pratyeka zarIra meM bhinna bhinna AtmA hai, AtmA eka hI hotA to eka hI samaya meM yaha tattvajJa hai tathA mithyA jJAnA hai, yaha Asakta hai tathA virakta hai isa prakAra paraspara viruddha vyavahAra saMbhava nahI hotA / tattvajJa Adi saba bheda antaHkaraNa ke haiM pratyeka zarIra meM bhinna bhinna antaHkaraNa haiM kintu AtmA saba meM eka hI hai yaha kathana bhI anucita hai / antaHkaraNa cakSu Adi bAhya indriyoM ke samAna jaDa, utpattiyukta, sAdhanabhUta tathA avidyA kA kArya hai ataH yaha tatrajJa hai yA mithyAjJAnI hai yaha vyavahAra antaHkaraNa ke viSaya meM sambhava nahI / AlA ke eka hI hone para bhI kAna se yathArtha jJAna huA, cakSuse galata jJAna huA yaha bhinna vyavahAra saMbhava hai usI prakAra tattvajJa aura mithyAjJAnI yaha vyavahAra bhI eka hI AtmA meM hotA hai yaha kathana bhI sadoSa hai / eka doSa to yaha hai ki isa udAharaNa meM kAna aura AMkha - 1 ekasmin Atmani ayaM tattvavedI ayaM midhyAjJAnIti vyavahArAnupapatteH / 2 pratikSetrAtmabhinnatvamantareNa / 3 cakSuH shrotr| diSu / 4 sarvatra ekasmin Atmani sati a tattvavedItyAdi uktatvAt / 5 samyagjJAnitvaM mithyA jJAnikhaM ca / Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -51] mAyAvAdavicAraH kathamiti cet zrotrAdikaM jJAta na bhavati karaNatvAt jaDatvAt janyatvAt avidyAkAryatvAt indriyatvAt pttaadivditi| tatazcakSurAdInAmantaHkaraNasya ca jJAtRtvAdyabhAvena smygmithyaashaanitvaadynupptteH| kSetrakSe. veva samyamithyAzAnitvAdivyavasthAsadbhAvAt tasyAzcaikadaikasmin vastunItyuktatvAt teSAM pratikSetraM bhedsiddhiH| ____ tathA vimatAni zarIrANi naikAtmasaMbandhAni kAlAvyavadhAne'pyanyonyAnanusaMdhAtRtvAt vyatireke ekazarIrendriyavaditi ca / tathA aneke AtmAnaH asmAdAdipratyakSadravyatvAt zarIrAdivat / pratyakSadravyatvaM kutH| shrvnnmnnaadinaatmsaakssaatkaaraanggiikaaraat| jJAnAsamavAyyAzrayatvAtta manovaditi c| vivAdApane ekakAlInasukhaduHkhe vibhinnAdhikaraNe ekakAlonatve'pyekAnusaMdhAnAgocaratvAt vyatireke ekakAlInaikazarIra. bhinna hai ataH una ke jJAna meM bhinnatA hotI hai kintu prastuta tattvajJa aura mithyAjJAnI yaha vyavahAra eka hI AtmA ke viSaya meM hai| dUsare, AMkha aura kAna karaNa haiM, jaDa haiM, utpattiyukta haiM, avidyA ke kArya indriya haiM ataH unheM jJAtA kahanA bhI ThIka nahIM hai| AMkha, kAna ke samAna antaHkaraNa meM bhI tattvajJa, mithyAjJAno Adi vyavahAra sambhava nahI / yaha vyavahAra zarIrastha AtmA meM hI sambhava hai tathA isa se pratyeka zarIra meM bhinna bhinna AtmA kA astitva spaSTa hotA hai| eka hI samaya meM bhinna bhinna zarIroM meM eka dUsare kA anusandhAna nahI rahatA - isa ke viparIta eka hI zarIra ke indriyoM meM paraspara anusandhAna rahatA hai| isa se spaSTa hai ki bhinna bhinna zarIroM meM eka hI AtmA nahIM hai| hameM zarIra kA pratyakSa jJAna hotA hai usI prakAra 1 samyagjJAnitvamithyAjJA nitvaadivyvsthaayaaH| 2 brahmalakSaNe / 3 kSetrajJAnAM / 4 ekasmin kAle bhinnasaMdhAtRtvAt / 5 yat tu ekAtmasambandhi bhavati tat tu kAlAvyavadhAne'pi ananusaMdhAtR na bhavati kiMtu anusaMdhAtR bhavati yathA eka zarIreMdriyaM anusaMdhAtR / 6 jJAnaM ca tat asamavAyikAraNaM ca tasyAzrayatvAt / Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizvatattvaprakAzaH [ 51 sukhaduHkhavaditi' ca / tathA ayaM zarIrI anyazarIrakRtasukhaduHkhAzrayo na bhavati tatsAkSAtkArarahitatvAt vyatireke taccharIrivaditi ca / tathA vimatAni zarIrANi svasaMkhyAsaMkhyeyAtmavanti asmadAdipratyakSayogya jIvazarIratvAt saMpratipanna zarIravaditi / uktahetunAM svarUpasya pramANasiddhatvAnna svarUpAsiddhatvam / pakSe sadbhAvAnna vyadhikaraNAsiddhatvam / pakSe sarvatra pravartamAnatvAt na bhAgAsiddhatvam / pakSasya sarvatra pramANaprasiddhatvasamarthanAnnAzrayAsiddhatvam / pakSe hetornizcitatvAnnAjJAtAsiddhatvaM na saMdigdhAsiddhatvaM ca / tattaddhetoviMzeSyavizeSaNAnAM sAphalya samarthanAnna vizeSaNAsiddhatvaM na vizeSyAsiddhatvam / pakSe teSAM sadbhAvAnna vizeSyavizeSaNAsiddhatvam / sAdhyaviparIta nizcitAvinAbhAvAbhAvAnna viruddhatvam / thAsaMbhavaM vipakSAd vyAvRttatvAnnAnaikAntikatvam / yathAsaMbhavaM sapakSeya sattvAnnAnadhyavasitatvam / pakSe sAdhyAbhAvAvedaka pratyakSobhayavAdisaMprati 176 1 aneka honA spaSTa svasaMvedana pratyakSa se AtmA kA bhI pratyakSa jJAna hotA hai - isa jJAna se bhI AtmA ke aneka hone kI puSTi hotI hai / vedAnta mata meM bhI zravaNamanana Adi ke dvArA AtmA kA pratyakSa jJAna svIkAra kiyA hai / AtmA jJAna kA asamavAyI Azraya hai isa se bhI AtmA kA hotA hai| eka hI samaya meM sukha aura duHkha ke bhinna anubhava eka hI AtmA para AdhArita nahI ho sakate - isa se bhI bhinna-bhinna AtmAoM kA astitva spaSTa hotA hai / eka zarIradhArI jIva ko dUsare zarIra ke sukhaduHkha kA anubhava nahI hotA isa se bhI do zarIroM meM do AtmAoMkA astitva spaSTa hotA hai / jitane zarIra haiM utane hI jIva haiM kyoM ki pratyeka zarIra meM alaga jIva kA astitva hameM pratyakSa se hI jJAta hotA hai / isa prakAra nirdoSa anumAnoM se AtmA kA anekatva siddha hotA hai| ( anumAnoM kI nirdoSatA kA vivaraNa mUla meM dekhanA cAhie / ) 1 1 ye vibhinnAdhikaraNe na bhavataH te ekakAlInatve'pi ekAnusaMdhAnAgocare na bhavataH yathA ekakAlIna zarIram / 2 zarIrasaMkhyApramANAtmAnaH yAvanti zarIrANi tAkataH AtmAnaH ityarthaH / Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 51 ] mAyAvAdavicAraH 177 pannAgamAbhAvAnna kAlAtyayApadiSTatvam / uktahetUnAM vipakSe trairUpyAbhAvAnna prakaraNasamatvaM ca / tatratatrAnvayadRSTAnteSu yathoktasAdhyasAdhana sadbhAvAt vyatirekadRSTAnteSu yathoktasAdhyasAdhanAnAmabhAvAcca na dRSTAntadoSo'pIti / nanu pratipakSaprasAdhakAnumAnAnAM bahUnAM sadbhAvAd viruddhAvyabhicAritvamityaparo hetudoSaH saMpadyate bhavaduktahetUnAm / tathA hi / vivAdAdhyAsitAni zarIrANi ubhayAbhimatenaikAtmanA 'dhiSThitAni jIvaccharIratvAt saMpratipannazarIravaditi cet / tatra adhiSThitAnIti ko'rtha ubhayAbhimana AtmanA AzritAnIti vivakSitaM tasya bhogAyatanAnIti vA tena saMsRSTAnIti vA / na tAvat prathamapakSaH kSemakaraH Atmano nityadravyatvenAnyAzritatvAnabhyupagamAt / abhyupagame vA apasiddhAntaprasaMgAt / " paNNAmAzritatvamanyatra nityadravyebhyaH ' ( prazastapAdabhASya pR. 16 ) iti svayamevAbhidhAnAt / nApi dvitIyaH pakSaH zreyaskaraH / sakalazarIrANAmubhayAbhimatasyAtmano bhogAyatanatve yathA saMmatazarIragatendriyajanitavartamAna sukhaduHkhasAkSAtkAraH pratIyate tathA sakalazarIragatendriyajanitavartamAna sukha duHkha sAkSAtkAro bhavedeva / na caivaM, tasmAt sakalazarIrA uparyukta vivaraNa ke pratikUla kucha anumAnoM kA aba vicAra karate haiM / saba zarIra jIvat-zarIra haiM ata: eka hI AtmA dvArA adhiSThita haiM - yaha anumAna ucita nahI / yahAM adhiSThita se tAtparya kyA hai ? AtmA dvArA Azrita yaha tAtparya saMbhava nahI kyoM ki pratipakSa ke mata ke anusAra nitya dravya Azrita nahI hote / jaise ki kahA hai ' nitya dravyoM ko choDakara chahoM padArtha Azrita hote haiM / ' ye zarIra AtmA ke bhogAyatana ( upabhoga ke sthAna ) haiM yaha tAtparya bhI saMbhava nahI kyoM ki eka hI AtmA ko saba zarIroM ke sukhaduHkhoM kA anubhava nahI hotA yaha pahale hI spaSTa kara cuke haiM / isa AtmA kA saba zarIroM se samparka hai yaha tAtparya bhI saMbhava nahI kyoM ki aisA kathana pratyakSabAdhita - 1 viruddhena saha avyabhicAritvaM kiMnAma viruddha heturityarthaH / 2 AtmA tu ubhayacAdisaMmato'sti vAdastu eka eva aneka eva AtmA atra vartate / vi.ta.12 Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 vizvatattvaprakAzaH [52NAmekAtmabhogAyatanatvaM sAdhyaM svAnubhavapratyakSabAdhitamiti tatra pravartamAnasya hetoH kaalaatyyaapdisstttvaat| tRtIyapakSo'pi na saMbhAvyate / AtmanaH sakalazarIrasaMsRSTatvasya pratyakSabAdhitatvena hetoH kAlAtyayApadiSTatvAt / kthm| yathA saMpratipannazarIre pAdAbhyAM gacchAmi pANibhyAmAharAmi zrotrAbhyAM zRNomi cakSuA pazyAmi pAde me vedanA zirasi me vedanA jaThare me sukhamityAdi sakalopAdhiSu svasya saMsargaH svAnubhavapratyakSeNaiva pratIyate tathA sakalazarIropAdhisaMsargo'pyasti cet tenaiva pratyakSeNaiva pratIyeta / na ca pratIyate / tasmAt tannAstIti svAnubhavapratyakSeNaiva nizcIyata iti / etena yadapyanumAnamavAdIt vItAni zarIrANi matsaMsargANi zarIratvAt maccharIravat iti tadapi nirAsthat / svAtmanaH sakalazarIrasaMsargasya svAnubhavapratyakSabAdhitatvena hetoH kAlAtyayApadiSTatvAvizeSAt / nanu mama sakalazarIreSvanusaMdhAnasabhAvAt tatsaMsargo'stIti nizcIyata iti cet tarhi tava pAdatalalagnakaNTakoddhAraNAya pANitalavyApAravat sakalamRgapazupakSimanuSyAdInAM duHkhahetuparihArAya svasya vyaapaarprsNgaat| kutH| sakaladuHkhAnAM svAnusaMdhAnagocaratvena svakIyaduHkhatvAt / na caivaM dRshyte| tasmAt tava sakalazarIrasaMsargo nAstIti nishciiyte| [52. AtmanaH ektvniraasH|] ___atha AtmA eka eva mano'nyatve sati sadA sparzarahitadravyatvAt hai| jaise eka AtmA ko apane zarIra ke viSaya meM maiM pAMva se calatA hUM, hAtha se letA hUM, kAnoM se sunatA hUM Adi pratIti hotI hai vaise anya zarIroM ke viSaya meM nahI hotii| ataH eka AtmA kA saba zarIroM se samparka mAnanA pratyakSabAdhita hai| mere zarIra ke samAna saba zarIroM kA mere AtmA se sambandha hai yaha kathana bhI uparyukta prakAra se hI doSayukta hai / yadi saba zarIroM kA Apa se sambandha ho to unake sukhaduHkha kI Apako pratIti hogI tathA una saba ke duHkha dUra karane ke Apa prayAsa kreNge| kintu aisA hotA nahI hai / ataH eka AtmA kA aneka zarIroM se sambandha siddha nahI ho sktaa| 52. AtmAke ekatvakA nirAsa -AtmA mana se bhinna hai tathA sparzarahita dravya hai ataH vaha AkAza ke samAna eka hI hai yaha Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -52 ] 'mAyAvAdavicAraH 179 AkAzavaditi cet tatra pramAtA pakSIkriyate anyo vA / na tAvadAdyaH pramAturekatvasya svAnubhavapratyakSavAdhitatvena hetoH kAlAtyayApadiSTatvAt / kuta iti cet ekAnekazarIragatendriyajanitavartamAna sukha duHkhapratyakSAbhyAM pramAtRbhedasya svAnubhavapratyakSasiddhatvAt / kiM ca / pramAtRna pakSIkRtya ekatvaM prasAdhyate cen mRgapazupakSimanuSyAdInAM mAtRpitRputrapautrabhrAtRkalatrAdInAM vibhAgAbhAvena eka eva sakalalokeSu saMkAyaH syAditi atiprasajyate / apasiddhAntApAtazca / kutaH / antaHkaraNAvacchinnaM caitanyaM pramAtR ityantaHkaraNAnAmanantatvena pramAtRRNAmapyanantatvanirUpaNAt / dvitIyapakSe pramAturanyasyAtmanaH pramANagocaratvAbhAvAdAzrayAsiddho hetvAbhAsaH syAt / vAdino vizeSyAsiddhazca / vedAntapakSe Atmano dravyatvAbhAvAt / atha AtmA eka eva vibhutvAt AkAzavaditi cenna / hetorasiddhatvAt / katham / ahaM jJAnI ahaM sukhI ahamicchAdveSaprayatnavAn ityAhamahamikayA svAnubhavapratyakSeNa zarIramAtre eva svAtmanaH pratibhAsamAnatvAt / tato bAhye'pratibhAsamAnatvAcca / prAguktAnekatvaprasAdhakAnumAnAnAma sarvagatatvaprasAdhakatvAcca / anumAna bhI ucita nahIM / yahAM AtmA eka hai isa kathana meM AtmA kA tAtparya pramAtA ho yaha saMbhava nahI kyoM ki pratyeka zarIra ke sukhaduHkha kA jJAtA jIva bhinna hai yaha pratyakSasiddha hai / saba pramAtAoM ko eka mAnane se mRga, pazu, pakSI, manuSya Adi kA bheda tathA mAtA, pitA, bhAI Adi kA bheda lupta hogA ( jo anucita hai ) / dUsare, vedAnta mata meM anta:karaNa se avacchinna caitanya ko pramAtA mAnA hai, antaHkaraNa ananta haiM ataH pramAtA bhI ananta haiM / isa liye saba pramAtAoM ko eka kahanA vedAnta mata ke hI viruddha hai / pramAtA se bhinna kisI AtmA kA astitva hI pramANasiddha nahI hai ataH use eka siddha karanA vyartha hai / tIsare, vedAntamata meM AtmA dravya nahI hai ataH AtmA sparzarahita dravya hai yaha unakA kathana bhI svamataviruddha hai / AtmA AkAza ke samAna vyApaka hai ataH eka hai yaha anumAna bhI ucita nahI / AtmA vyApaka nahI hai kyoM ki maiM sukhI hUM, duHkhI hUM, jJAnI hUM Adi jitanI AtmaviSayaka pratIti hai vaha saba apane zarIra bhItara hI hotI hai - bAhara nahI / ataH AtmA apane zarIra meM Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 vizvatatvaprakAzaH [52nanu AtmA eka eva amUrtatvAt AkAzavaditi cenna / hetoH kriyAbhirvyabhicArAt / atha tadvyavacchedArtham amUrtadravyatvAdityucyata iti cenna / dravyatvasya vAdyasiddhatvena hetorvizeSyAsiddhatvAt / atha AtmA eka eva nityatvAt AkAzavaditi cenna / aprsaamaanyairhetorvybhicaaraat| atha tat parihArArtha nityadravyatvAdityucyata iti cenna / paramANubhirheto. rvyabhicArAt / atha tadvyapohArtham anaNutve sati nityadravyatvAdityucyata iti cenna / tathApi dRSTAntasya saadhnvikltvaat| kuta iti cet 'Atmana AkAzaH saMbhUtaH AkAzAd vAyuH vAyoragniH' (taittirIya u. 2-1-1) ityAdinA vedena AkAzasyotpanti vinAzakatvena kAryadravyatvanirUpaNAt / tatra ekatvanityatvaniravayavatvavibhutvAmUrtatvAderasaMbhavAt / etena AtmAeka eva anaNutve satyakAraNakatvAt anaNutve satyakAryatvAt maryAdita hai - vyApaka nhii| pahale AtmA ke anekatva kA samarthana jina anumAnoM se kiyA hai unhIM se AtmA ke sarvagata na hone kA bhI samarthana hotA hai| AtmA amUrta hai ataH AkAza ke samAna eka hai yaha kathana ThIka nhii| kriyA amUrta to hotI hai kintu aneka hotI hai| ataH amUrtatva aura ekatva kA niyata sambandha nahI hai| AtmA amUrta dravya hai ataH eka hai yaha kathana bhI ThIka nahI kyoM ki vedAnta mata meM AtmA ko dravya hI nahI mAnA hai| AtmA nitya hai ataH eka hai yaha kathana bhI ayogya hai| ( ghaTatva, paTatva Adi ) apara sAmAnya nitya to hote haiM kintu aneka hote haiN| ataH nityatva aura ekatva meM koI niyata sambandha nahI hai| AtmA ko nitya dravya kahane se bhI yaha doSa dUra nahI hotA - paramANu nitya dravya hone para bhI aneka haiN| paramANu kA apavAda mAnakara bhI yaha anumAna sadoSa hI rahatA hai kyoM ki isa anumAna kA udAharaNa AkAza nitya nahI hai| vedavacana ke hI anusAra 'AtmA se AkAza utpanna huA, AkAza se vAyu tathA vAyu se agni utpanna huA haiM / 1 kriyA amUrtAsti paraMtu anekA na / 2 Atmadravyasya vedAntimate nirguNatvam / 3 aparasAmAnyAni nityAni santi paraMtu anekAni ghaTatvapaTatvAdIni / 4 AkAzavat iti / 5 akAraNakatvAt ityukte aNau vyabhicAraH kutaH annau|akaarnnktvsdbhaave'pi aNUnAM bahUnAM sadbhAvAt ataH ukta anaNutve sati iti / Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -53 mAyAvAdavicAraH 181 nityatve sati dravyArambhakadravyatvAt anaNutve sati niravayavadravyatvAt AkAzavadityAdikaM nirstm| dRSTAntasya saadhnvikltvaat| tasmAt pratipakSasAdhakAnumAnAnAmabhAvAna viruddhAvyabhicAritvamasmAbhiruktahetUnAM saMpanIpadyate / api tu pratyanumAnena pratyavasthAnaM prakaraNasamA jAtiH iti tavoktAdeva jAtyuttaratvena asaduktitvAt tavaiva niranuyojyAnuyogo nAma nigrahasthAnaM syAt / tatazca nirdssttebhyo'smdnumaanebhyo'smaakmbhiissttsiddhirbhvtyev| [53. bhedasya avidyaajnytvnissedhH|] kiM c| dvA suparNA sayujA sakhAyA samAnaM vRkSaM prisssvjaate| tayoranyaH pippalaM svAdvatti anaznannanyo abhicAkazIti // __(muNDakopaniSat 3-1-1) ityAdizrutyA ekaikasmin zarIre dvau dvAvAtmAnau niruupitau| tathA zrutyA sakalazarIreSvekAtmasAdhanaM pravAdhyeta / atha matam-avidyopahito jIvo mAyopahito mahezvara iti ekaikasmin zarIre ekaiko jIvAtmA sukhaataH AkAza meM ekatva, nityatya, niravayatva, vyApakatva, amartatva Adi saMbhava nahI haiN| isI vedavacana se AtmA kA kAraNarahita, kAryarahita, niravayava dravya, tathA dravyArambhaka dravya honA bhI bAdhita hotA hai ataH ina kAraNoM se bhI AtmA ko eka siddha karanA saMbhava nhii| tAtparya - AtmA ke anekatva ke virodha meM kisI anumAna ko siddha nahI kiyA jA sktaa| 53. bheda avidyAjanya nahIM hai -upaniSadvacanoM se eka eka zarIra meM do do AtmAoM kA astitva pratIta hotA hai| jaise ki kahA hai - 'do sahayogI sakhA pakSI eka hI vakSa para baiThate haiM, unameM eka mIThe pIpala-phala ko khAtA hai tathA dasarA na khAte hue sirpha dekhatA hai|' isa ke uttara meM vedAnta mata kA vivaraNa isa prakAra hai| avidyA se upahita caitanya jIva hai tathA mAyA se upahita caitanya mahezvara 1 anumAnaM prati punaH anumAnaM tena svamatasthApanam / 2 anigrahasthAne nigrahasthAnAbhiyogo niranuyojyAnuyoganigrahaH iti nyAyasAre / 3 dvau pakSiNI sahAyau sakhinau ekaM zarIraM tiSTataH tayoH paramAtmajIvAtmanoH / 4 avidyopAdhiyuktaH / 5 mAyopAdhiyuktaH / Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 vizvatattvaprakAzaH [53duHkhAdikaM bhuJjAnastiSThati sakalazarIreSu eka eva mahezvaraH sukhaduHkhAdi. kamabhuJjAnaH kevalaM sAkSitvenAntaryAmIti vyapadezabhAk prakAzamAnastiSThati ityekasyaiva parabrahmaNaH upAdhayo bhedkaaH| kAryopAdhirayaM jIvaH kaarnnopaadhiriishvrH| kAryakAraNatAM hatvA pUrNabodho'vaziSyate // ___(zukarahasyopaniSat 3-12) ityavidyayaiva pramAtRbheda iti / tdyuktm| avidyAyAH pramAtRbhedakatvAnu. papatteH / kutaHmAyAvyatiriktAyA avidyAyA abhaavaat| atha jJAnapuNyapApavAsanArUpasaMskArAviziSTAyAH mAyAyA eva avidyArUpatvaM tayA kRtaH pramAtRbheda iti cet tarhi avidyAmedaH kutaH syAt / atha pramAtRbhedAdavidyAbheda iti cenna / itaretarAzrayaprasaMgAt / kutH| yAvat pramAtRbhedo na jAghaTIti tAvadavidyAbhedo'pi nopapanIpadyate, yAvadavidyAbhedo nopapadyate tAvat pramAtRbhedo na jAghaTItIti / atha zAnapuNyapApavAsanArUpasaMskArahai -- ina meM jItra to pratyeka zarIra meM ekaeka hotA hai tathA sukhadukhaHkA anubhava karatA hai; kintu mahezvara saba zarIroM meM eka hI hai tathA vaha sukhaduHkha kA anubhava nahI karatA - sirpha antaryAmI sAkSI hotA hai / isa prakAra eka hI parabrahma ke do upAdhiyoM se do rUpa hote haiN| jaise ki kahA hai - * kAryarUpa upAdhi se yukta caitanya jIva hai tathA kAraNarUpa upAdhi se yukta caitanya Izvara hai, kArya aura kAraNa ke dUra hone para pUrNa caitanya hI avaziSTa rahatA hai|' tAtparya - pramAtAoM meM bheda avidyAmUla hai| vedAnta mata kA yaha saba kathana ucita nahI / mAyA aura avidyA meM koI antara nahI hai ataH avidyA se pramAtAoM meM bheda hotA hai yaha kathana ThIka nahI / puNya, pApa ke vAsanArUpa saMskAra se viziSTa mAyA hI avidyA hai ataH usake dvArA pramAtAoM meM bheda hotA hai yaha kathana bhI paryApta nahI / isa para prazna hotA hai ki avidyA meM bheda kaise huA ? saMskAra ke bheda se avidyA meM bheda hotA hai yaha kahane para prazna rahatA hai ki saMskAra meM bheda kaise huA? pramAtAoM ke bheda se saMskAra meM bheda 1kAryalakSaNa upAdhiH kAryopAdhiH kAraNalakSaNa upAdhiH kAraNopAdhiH / Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -53 ] mAyAvAdavicAraH . 183 medAdavidyAbheda iti cet tarhi tatsaMskArabhedaH kuto jAyate / pramAtRbhedAditi cet pramAtR medo'pi kuto jAyate / avidyAbhedAditi cet avidyAbhedo'pi kuto jaayte| saMskArabhedAditi cenna / cakrakAzrayaprasaMgAt / tathA hi| yAvadavidyAbhedo nAsti tAvat prmaatRmedaabhaavH| yAvat pramAtRbhedo nAsti tAvat sNskaarbhedaabhaavH| yAvat saMskArabhedo nAsti taavdvidyaabhedaabhaavH| yAvadavidyAbhedo nAsti tAvat pramAtRbhedAbhAva iti / atha avidyAyA bhedAbhAvena ekatve'pi pramAtRbhedo bhaviSyati iti cet na / upAdhibhUtAyA avidyAyA ekatve upAdhIyamAnasyAtmano'pyekatve prmaatRbhedsyaanupptteH| nanu avidyAyAH svabhAvato bheda iti cet tarhi pramAtRNAmapi svabhAvata eva bhedasadbhAve ko virodhH| atha suparNa viprAH kavayo vacobhirekaM santaM bahudhA klpynti| (Rgveda 10-114-5) iti zrutivirodha iti cenna / tacchruteH paramAtmaikyapratipAdanaparatvena jIvAsmaikyapratipAdanAbhAvAt / zruteH prAmANyAbhAvasya prAgeva pramANaiH samarthitatvAcca / athAntaHkaraNameva pramAtRbhedakaM bhaviSyatIti cenna / antaHkaraNaM na pramAtRbhedakam avidyAkAryatvAt karaNatvAt jaDatvAt janyatvAt cakSumAneM to yaha cakrAzraya hotA hai - pramAtAoM meM bheda avidyA se, avidyA meM bheda saMskAra se tathA saMskAra meM bheda pramAtAoM ke bheda se mAnA gayA hai| yadi avidyA ko bhedarahita mAnA jAtA hai tathA AtmA bhI bhedarahita hai, to pramAtA-jIvoM ko hI bhedasahita mAnanA kaise saMbhava hogA? avidyA meM svabhAvataH bheda mAneM to prazna hotA hai ki jIvoM meM hI svabhAvataH bheda mAnane meM kyA hAni hai ? jIvoM ke bheda ke viruddha 'yaha pakSI eka hai kintu vidvAna kavi usakI bahuta prakAroM se vacanoM se kalpanA karate haiM ' isa vedavacana ko uddhata karatA bhI paryApta nahI / eka to yaha vacana paramAtmA ke ekatva kA sUcaka hai - jIvoM ke ekatva kA nhii| dUsare, vedavacana apramANa haiM yaha bhI pahale spaSTa kiyA hai| antaHkaraNoM ke bheda se premAtAoM meM bheda mAnanA ucita nahI yaha pahale spaSTa kiyA hai - antaHkaraNa jaDa, karaNa, avidyA kA kArya hai ataH 1 AtmAnam / Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 vizvatattvaprakAzaH [54 rAdivaditi pramANavirodhAt / anyathA' cakSurAdibuddhIndriyavAgAdikameMndriyazirojaTharAdyaGgopAGgAdibhyaH pramAtRbhedaH prasajyeta ityekaM zarIraM bahubhiH pramAtRbhiradhiSThitaM syAt / tathA ca vibhinnAbhiprAyAnekapramAtRbhiH preritaM zarIraM sarvadikriyamunmathyeta akriyaM vA prasajyeta / nanu antaHkaraNameva pramAtRbhedakaM na cakSurAdaya iti cenna / jaDatvajanyatvakaraNatvAvidyAkAryatvAvizeSepi ekasya pramAtRbhedakatvamanyasyAbhedakatvamiti niyAmakAbhAvAt / atha saMskArAdInAM pramAtRbhedakatvamiti cenna / saMskArAdayaH pramAtRbhedakA na bhavanti jaDatvAt janyatvAt karaNatvAt avidyAkAryatvAt paTAdivaditi bAdhakasadbhAvAt / tataH svabhAvataH eva pramAtRbhedaH sviikrtvyH| [54. pramANaprameyabhedasamarthanam / ] tathA pramANapramitiprameyabhedo'pi paramArtha ityaGgIkartavyaH / tathA pramANaM pramitimayaM pramAteti ctussttym| vihAyAnyat kathaM siddhayet tatsiddhau mAnavarjanAt // cakSu Adi indriyoM ke samAna vaha pramAtAoM meM bheda nahI kara sktaa| . yadi antaHkaraNoM se jIvoM meM bheda hotA ho to cakSa Adi indriyoM se bhI hogA - phira pratyeka indriya tathA avayava meM alaga alaga jIva kA astitva mAnanA hogA jo asaMbhava hai| antaHkaraNoM se to jIvoM meM bheda hotA hai aura cakSu Adi se nahI hotA aisA bheda karane kA koI kAraNa nahI hai| antaHkaraNa ke samAna saMskAra bhI jaDa, karaNa, utpattiyukta tathA avidyA ke kArya haiM ataH ve bhI pramAtAoM meM bheda ke kAraNa nahIM haiN| tAtparya - pramAtA jIvoM meM jo bheda hai vaha svAbhAvika hI mAnanA cAhie / 54. pramANa prameya kA bhedasamarthana-pramAtA ke samAna pramANa, pramiti tathA prameya kA bheda bhI vAstavika hai| ' pramANa, pramiti, prameya tathA pramAtA ina cAroMko choDakara koI tattva kaise siddha hogA? aise tattva kI siddhi kisI pramANa se nahI ho sakatI / ' yadi aisA tattva ( brahma ) pramANasiddha mAnA jAtA hai to vaha dRzya ataeva bAdhita hogaa| 1 pramANavirodho no cet-aMtaHkaraNaM pramAtRbhedakaM no cet / 2 nizcayAbhAvAt / 3 puNyapApasaMskArAdInAm / 4 brahmasiddhau pramANAbhAvAt / Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 185 -54] mAyAvAdavicAraH tathA tasya' pramANagocaratve dRzyatvAd bAdhyatA bhavet / pramANagocaratvAbhAve tadastIti pramAtRbhiH kathaM nishciiyet| atha brahmasvarUpasya pramANagocaratvAbhAve'pi tat svata eva prakAzate iti cet tat svataH prakAzata ityetadapi pramAtRbhiH kathaM nishciiyte| pramAtaNAM tadgrAhakapramANasyApyasaMbhavAt / kiM ca / 'sati dharmiNi dharmAzcintyante' iti nyAyAt tadbrahmasvarUpasadbhAvaH pramAtRbhirna nizcIyate taddharmAH svataHprakAzamAnatvanityatyaikatvavibhutvAdayaH kathaM nishciiyern| atha svataHprakAzamAnatva. nityatvaikatvavibhutvAdayo'pi svata eva prasiddhA na pratyakSAdipramANagocarA iti cet tarhi tadagrAhakapramANAbhAvAt tat sarva pramAtRbhiH kathaM jJAyeta / nanu 'nityaM jJAnamAnandaM brahma' ityAdizrutyA jJAyata iti cet tarhi AgamapramANagocaratvena dRzyatvAd bAdhyatA bhavet / nanu tadupaniSadvAkyasya brahmasvarUpopalakSakatvameva na vAcakatvaM brahma kA svarUpa pramANa se siddha nahIM hotA kintu svataH prakAzamAna hai yaha kahane para prazna hotA hai ki pranAtA usa svarUpa ke prakAzamAna hone ko kaise jAnate haiM ? pramAtA yadi pramANa se brahma ke svarUpa ko nahI jAnate to usa ke svataH prakAzamAna hone ko bhI nahI jAna sakate / yaha sAdhAraNa nyAya hai ki 'dharmI ho tabhI usa ke dharmoM kA vicAra kiyA jAtA hai|' yahAM pramAtAoM ko pramANa se brahma ke svarUpa ke astitva kA hI jJAna nahI hotA / ataH usa brahma ke guNadharma - prakAzamAna honA, nitya honA, eka honA, vyApaka honA Adi kA nizcaya kaise hogA ? ye saba guNadharma bhI svataH siddha haiM yaha mAnane para bhI prazna hotA hai ki pramAtA kisa pramANa se inheM jAneMge? 'brahma nitya, jJAna tathA AnandarUpa hai' Adi vedavacanoM se yaha brahmasvarUpa jJAta hotA hai yaha kathana bhI saMbhava nahI / isa kA tAtparya yaha hogA kI brahma AgamapramANa kA viSaya hai tathA jo pramANa viSaya hai vaha dRzya tathA bAdhita hotA hai yaha vedAntamata hai - ina meM saMgati nahI hogii| upaniSadvacana brahma ke upalakSaka haiM - vAcaka nahI; gaMgA meM ghoSa 1 brahmaNaH / 2 dharmiNaH brahmagaH abhAvAt taddhamAH kathaM nishciiyte| 3 dyotakatvam / 4 arthapramitijanakatvam / Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 vizvatattvaprakAzaH [ 54 gaGgAyAM ghoSaH 1 aGgulya hastiyUthazatamAste' ityAdivaditi cet na / saMketavazAt sarvatra zabdAnAmarthapratipattijanakatvasyaiva vAcakatvAt re / gaGgAyAM ghoSaH aGgulya hastiyUthazatamAste ityAdiSvapi sAmIpyaupa cArikayo rityadhikaraNAdisaMketAdarzapratipattijanakatvena vAcakatvamevopalakSakatve'pi / nanu sAmIpyaupacArikAdyarthAnAM pramANagocaratvena tatra saMketasaMbhavAdarthapratipratijanakatvasaMbhavAd vAcakatvamastu, brahmasvarUpasya tu pramANa gocaratvAbhAvena taMtra zabdasaMketAsaMbhavAdupaniSavAkyAnAmapi brahmasvarUpapratipattijanakatvaM na jAghaTayate / kutaH ' yato vAco nivartante aprApya manasA saha' ( taittirIya u. 2-4 - 5 ) iti zruteriti cet tarhi tadupaniSavAkyAnAM paThanazravaNAdikamanarthakabheva syAt / kutaH / tadarthapratipatteH kenApi prakAreNAsaMbhavAt / hai, aMgulI para sau hAthiyoM ke jhuMDa haiM Adi vAkyoM ke samAna ye vAkya sUcaka haiM - yaha kathana bhI ucita nahIM / saMketa ke bala se zabdoM se artha kA jJAna hotA hai - ise hI zabdoM kA vAcaka honA kahate haiN| gaMgA meM ghoSa haiM isa vAkya meM gaMgA ke samIpa ghoSa hai isa artha kI pratIti hotI hai tathA aMgulI para sau hAthiyoM ke jhuMDa haiM isa vAkya meM hAthiyoM para adhikAra ke upacAra kA bodha hotA hai - ataH ye donoM cAkya upalakSaka hone para bhI vAcaka haiM hI / ataH upanipavAkyoM se brahma kA jJAna hotA ho tabhI unheM upalakSaka yA vAcaka kahA jA sakegA / samIpa honA athavA upacAra se artha pramANa se jJAta hote haiM ataH zabdoM se jJAta hote haiM, kintu brahma kA svarUpa pramANa kA viSaya nahI hai ataH zabdoM se jJAta nahI hotA, kahA bhI hai. brahmasvarUpa se mana ke sAtha vANI bhI use pAye vinA hI nivRtta hotI hai ' yaha kathana bhI ayogya hai / yadi brahma zabdoM - upaniSadvAkyoM se jJAta nahI hotA to upaniSadoM kA paDhanA, sunanA vyartha hI hai / 6 - 1 1 ghoSa AbhIrapallI syAt / 2 atra vAkye upadarzakatvamevAsti na tu vAcakatvam | 3 arthapratItijanakatvameva vAcakatvaM kathyate / 4 gaGgAyAM ghoSa iti sAmIpyAdhikaraNam aGgulya hariyUthazatamAste ityupacArikA dhikaraNam / 5 brahmaNaH / 6 brahmasvarUpaM manasA aprApyam / Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -55 ] mAyAvAdavicAraH 187 kiM ca / sarve zabdAH dRSTArthe saMketitA api dRSTAdRSTasajAtIyArtheSu pratipattiM janayanti / na ca pratipadArtha saMketaH kriyate / padArthAnAmAnantyena pratyekaM saMketayitumazakyatvAt / tathA ca brahmasvarUpasya pramANagocaratvAbhAvena dRSTAdRSTasajAtIyatvAbhAvAcchabdAt tatpratipattyasaMbhava eva syAt / zravaNAt tatpratipattyabhAve tatra mananasyApyasaMbhava eva zravaNamananayoragocaratve ca dhyeyatvAsaMbhavAnididhyAsanagocaratvamapi na syaat| tatsAkSAtkAro'pi kathaM jAyate / tatsAkSAtkArAbhAve kathaM savilAsAvidyAnivRttirUpo mokSaH syAt yatastadarthavicArakaH prvrtet| athavA brahmasvarUpasya zravaNamanananididhyAsanasAkSAtkAragocaratve dRzyatvena bAdhyatA syAt / tathApyabAdhyatve prapaJcasyApyabAdhyatvaM syAt / tasmAt pramAta. pramANapramitiprameyameva tattvaM tatonyat tatvaM nAstIti pramANatayaiva nishciiyte| [ 55. vedAntamate pramAtRsvarUpAyuktatA / ] tathApi tanmate pramAtA vicAryamANo na jaaghttyte| tathA hi| zabdoM meM dekhe hue padArthoM kA hI saMketa kiyA jAtA hai kintu usa saMketa se dekhe hue padArthoM se samAnatA rakhanevAle naye padArthoM kA bhI bodha hotA hai| padArtha ananta haiM ataH pratyeka padArtha ke lie svatantra zabda kA saMketa nahI honA - samAnarUpa kaI padArthoM ke lie eka zabda kA saMketa hotA hai| kintu brahmasvarUpa pramANa se jJAta hI nahI hotA ataH usa ke samAna koI padArtha hai yaha kahanA bhI saMbhava nahI - isa lie usa ke viSaya meM kisI zabda kA saMketa nahI ho sktaa| zabda se brahma kA jJAna nahI hotA - zravaNa nahI hotA ataH usa kA manana aura nididhyAsana bhI asaMbhava hai| ina ke abhAva meM sAkSAtkAra, avidyA kI nivRtti, mokSa, mokSa ke liye prayatna - ye saba nirAdhAra siddha hote haiN| ataH prapaMca ko abAdhita mAnanA caahie| tathA pramANa, pramAtA, prameya evaM pramiti ina se bhinna kisI tatva kA astitva nahI mAnanA caahie| 55. vedAnta meM pramAtA kA svarUpa--itane vivecana ke atirikta vedAnta mata meM pramAtA kA jo svarUpa kahA hai vaha bhI yukti-- 1 prapaJco mithyA dRzyatvAt svapnaprapaJcavadityuktatvAt / Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 vizvatattvaprakAzaH [55 - 6 " pUrNabodhasvarUpasya pramAtRtvam upAdhyavaSTabdhapradezamAtrasya vA / prathamapakSe loke eka eva pramAtA syAt, nAnyaH pramAtA pratIyeta / pUrNabodhasvarUpasya ekatvAt / na caivaM, mRgapazupakSimanuSyAdInAM anekapramAtRNAmupalambhAt / kiM ca / svarUpasya pramAtRtve kartRtvaM bhoktRtvaM bAdhyatvaM ca prasajyate / tathAstIti cenna | apasiddhAntaprasaMgAt / katham / 'sAkSI cetA kevalo nirguNazca' ityakartRtvanirUpaNAt / anaznannanyo abhicAkazIti ityabhoktRtvanirUpaNAt / ' nityaM jJAnamAnandaM brahma' ityabAdhyatvanirUpaNAcca / upAdhyavaSTabdhapradezamAtrasya pramAtRtve sa ca upAdhiH sarvagataH syAdasarvagato vA / na tAvat prathamaH pakSaH upAdherupAdhIyamAnasyAtmano'pi sarvagatatve jJAtAhaM sukhyahaM duHkhyahamityeka eva jIvaH sarvaloke ahaMpratyayavedyatvena pratIyeta / na caivaM pratIyate / api tu zarIramAtre eva jJAtAhaM sukhyahaM duHkhyaham icchAdveSaprayatnavAna hamityahamahamikayA svAnubhavapratyakSeNa pratIyamAnatvAdAtmanaH sarvagatatve'pi upAdhiH zarIrAvaSTabdhapradeze eva nAnyatretyaGgIkartavyam / tathA ca zarIrasyAnyatra gamane tena saha yukta nahI hai / prazna hotA hai ki ve pUrNa caitanya ko pramAtA mAnate haiM athavA upAdhi se AcchAdita pradeza ko prabhAtA mAnate haiM ? pUrNa catanya svarUpa ko to pramAtA nahI mAnA jA sakatA kyoM ki pUrNa caitanya eka hai aura pramAtA bahuta haiM / dUsare, pramAtA kartA, bhoktA, tathA bAdhya haiM, jaba ki pUrNa caitanya ko akartA, abhoktA, abAdhya mAnA hai / jaise ki kahA hai - ' vaha sAkSI, cetana, kevala tathA nirguNa hai / '; ' vaha dUsarA khAtA nahI hai, dekhatA hai / '; ' brahma nitya, jJAna, Ananda hai / ' upAdhi se AcchAdita caitanya pradeza ko pramAtA mAneM to prazna hotA hai ki upAdhi sarvagata hai yA asarvagata hai ? yadi upAdhi sarvagata hai aura AtmA bhI sarvagata hai to pramAtA bhI sarvagata - eka hI hogA / kintu maiM sukhI hUM, du:khI hUM Adi pramAtA kI pratIti apane zarIra taka hI maryAdita hotI hai ataH upAdhi ko bhI zarIra taka hI maryAdita mAnanA cAhie / upAdhi ko zarIra taka maryAdita mAnane para prazna hotA hai ki jaba zarIra eka - 1 brahmasvarUpasya kartRtvAdikamastIti / 2 AtmanaH guNAdiH upAdhiH satsarvagatatvAt // 3 sukhaduHkhAdirupAdhiH / Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAyAvAdavicAraH 189 upAdherapi gamanAt pUrvamupAdhyavaSTabdhapradezasya pramAtRtvaM vinazyatyeva kevalam / nanu prAgupAdhyavaSTabdhapradezo'pi tenopAdhinA sahAnyatra gacchatIti tatpradezapramAtRtvaM na vinazyatIti cenna / tadasaMbhavAt / kutaH vIto dezo na yAtyeva cidrUpatvAt svarUpavat / dezo'yaM na svayaM yAti pradezatvAt khadezavat // . iti prmaannbaadhittvaat| tasmAdupAdhireva kAyena saha dezAntaraM gcchti| tenopAdhinA yAvacaitanyaM vyApta tAvanmAtrameva caitanyaM pramAtA bhavet / tathA ca yasmAt pradezAnupAdhirnivartate tatpradezasya pramAtRtvavinAzaH aparaM yaM pradezamupAdhiH prApnoti tatpradezasya pramAtRtvenotpattiriti yadA yadA zarIrasya dezAntaraprAptistadA tadA pUrvapUrvapramAtRtvavinAzaH apUrvApUrvasya pramAturutpattirityekasmin dehe bahUnAM pramAtaNAM vinAzanAt apareSAM ca bahUnAM pramANAmutpattazca kathameko dehAntaraM vrajet / tato dehAntaraprAptiH pramAtaNAM na vidyate / yataH pUrvazarIreNa kRtakamephalaM bhajet // sthAnase dUsare sthAna ko jAtA hai taba upAdhi bhI sAtha jAyagA - ataH / pahale sthAna meM upAdhi ke na rahane se pramAtA kA nAza hogaa| usa sthAna kA caitanya-pradeza bhI upAdhi ke sAtha jAtA hai yaha kathana saMbhava nahI kyoM ki 'brahmasvarUpa meM gamana saMbhava nahI usI prakAra caitanyapradezameM bhI gamana saMbhava nahI; AkAza-pradeza gamana nahI karate usI prakAra caitanya-pradeza bhI gamana nahI karate / : upAdhi se yukta caitanya pramAtA hai ataH zarIra ke sAtha upAdhi ke sthAnAntara hone para pUrva sthAna ke pramAtA kA nAza hogA tathA naye sthAna meM nayA pramAtA utpanna hogaa| isa prakAra eka hI zarIra meM kaI pramAtAoM kI utpatti tathA vinAza hogaa| isa se pramAtA eka zarIra choDakara dUsare zarIra ko grahaNa karatA hai isa kathana kA koI artha nahI hogaa| isI lie kahate haiM ki 'pramAtAoM ko dUsare zarIra kI prApti nahI hotI, jisase ve pahale zarIra dvArA kiye hue karmoM kA phala bhogeN|' jaba eka 1 praagupaadhyvssttbdhprdeshH| 2 upAdhistu brahmavAdinA sarvagataH prati pAdyate'taH duussnnaani| Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 190 nanu nanu vizvatattvaprakAzaH kathaM dharmAdyanuSTAne pramAtuH syAt pravartanam' / svargApavargasaMprApteranuSThAturasaMbhavAt // adRSTena viziSTaM yadantaHkaraNabheva tat / prApya dehaM kRtaM svena jIvaM bhojayatIti cet // yaH kartA puNyapApasya taM jIvaM naiva bhojayet / tajjIvasya vinaSTatvAt upAdhivigamAdiha // anyotpannapramAtAraM yadi bhojayate tadA / kRtanAzAkRtAbhyAgamAkhyadoSaH prasajyate // [55 antaHkaraNamevaitat kartradRSTasya dehataH / prApya dehAntaraM bhoktu tatphalasya tadeva cet // na / AtmakalpanA vaiyarthyaprasaMgAt / tathA hi / antaHkaraNasyaivAdRSTAdikartRtvaM tatphalabhoktRtvaM bhavAntaraprAptizca yadi saMpadyate tadyatmA aparaH kimartha parikalpyate / tetAntaHkaraNenaiva paryAptatvAt / kiM ca, zarIra meM eka anuSThAtA hI nahI hai to svarga yA mokSa kI prApti ke lie dharmAMcaraNa meM pramAtA kaise pravRtta hogA ? adRSTa se viziSTa antaHkaraNa hI deha prApta kara jIva ko apane dvArA kiye karmoM kA phala anubhava karAtA hai yaha kathana bhI ThIka nahI / puNya, pApa ko karanevAlA jIva to upAdhi ke sthAnAntara se naSTa hotA hai ataH use usa puNyapApa kA phala milanA saMbhava nahI hai / yadi naye utpanna hue pramAtA ko purAne pramAtA ke kama kA phala milatA hai to yaha kRtanAza tathA akRtAgama ( kiye kA phala na milanA tathA na kiye kA phala milanA ) doSa hogA / antaHkaraNa hI eka deha se dUsare deha ko prApta kara adRSTa kA kartA tathA bhoktA hotA hai yaha kathana bhI ThIka nahI kyoM ki aisA kahane para AtmA kI kalpanA hI vyartha hotI hai / yadi antaHkaraNa hI adRSTa kA kartA, phala kA bhoktA tathA eka deha choDa kara dUsare deha ko prApta karanevAlA hai to AtmA kA 1 yadi dehAntaraM pramAtA na gacchati tarhi pramAtA kathaM dharmAdyanuSThAne pravartate api tu na / 2 svargAdiprAptyartham anutiSThati dharmamAcarati evaM bhUtasyAnuSThAturasaMbhavAt pramAtA dehAntaraM na vrajati tarhi kimartha dharmaH kriyate ityabhiprAyaH / 3 antaHkaraNaM kartR sat / 4 antaHkaraNameva / Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -55] mAyAvAdavicAraH 191 na vItamantaHkaraNaM kartR bhoktRvitkrnntvtH| jADyAdutpattimattvAcca cakSurAdighaTAdivat // iti pramANasadbhAvAdantaHkaraNasya dharmAdikartRtvaM tatphalabhoktRtvaM ca na jaaghttyte| tathA tasya bhavAd bhavAntaraprAptirapi nopapanI padyate ityAvedayati / antaHkaraNaM vimataM paradehaM na gacchati / karaNatvAd vidutpattI' sparzanaM saMmataM yathA // iti / atha sparzanAdIndriyANAmapyeteSAM bhavAntaraprAptisadbhAvAt sAdhyavikalo dRSTAnta iti cenn| sparzanAdIndriyaM dharmi paradehaM na gacchati / indriyatvAd vinAzitvAt janmavatvAcca pANivat // iti bAdhakapramANasadabhAvAt / tataH svargApavargAptiH pramAtaNAM na vidyte| na cAntaHkaraNasyApi tadartha kaH pravartate / / pramAtaNAM vinAzitvAdaparasya hyasaMbhavAt / saMbhave'pi hyabaddhatvAt kasya mokSaH prasajyate // kyA kArya rahA ? ' antaHkaraNa kartA yA bhoktA nahI ho sakatA kyoM ki vaha jJAna kA sAdhana hai, jaDa hai tathA utpattiyukta hai, jaise ki cakSu Adi indriya aura ghaTa Adi padArtha hote haiN|' isI prakAra antaHkaraNa dUsare zarIra ko prApta nahIM kara sakatA - 'antaHkaraNa sparzanendriya Adi ke samAna jJAna kA sAdhana hai ataH vaha dUsare zarIra ko prApta nahI kara sktaa|' sparzanAdi indriya bhI dUsare deha ko prApta karate haiM yaha kathana ThIka nahI - ' sparzana Adi indriya hAtha Adi ke samAna hI utpatti tathA vinAza se yukta haiM ataH ve dUsare zarIra ko prApta nahI ho skte|' tAtparya - 'pramAtA ko athavA antaHkaraNa ko svarga yA mokSa kI prApti honA saMbhava nhii| ataH usa ke lie prayAsa kauna karegA ? pramAtA vinaSTa hote haiM. antaHkaraNa ko mokSa prApta nahI ho sakatA tathA anta:karaNa baddha bhI nahI hai, phira mokSa kise prApta hotA hai ? Agama aura yukti 1 jJAnotpattau / 2 karmendriyavat / 3 svargAdiprAptina / 4 antaHkaraNasya / Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 vizvatattvaprakAzaH [-56 tato vedAntapakSeNa mokssaadiinaamsNbhvH| tddhetutttvvidyaaderbhaavaacchaastryuktitH|| [56. AtmanaH srvgttvaabhaavH|] nanu pramAtaNAM tathA svabhAvata eva bhedo'stu teSAmanantatvAGgIkArAt / tathA coktam ata eva hi vidvatsu mucyamAneSu saMtatam / brahmANDodarajIvAnAmanantatvAdazanyatA // iti / tathA teSAmanantatvena pratizarIraM bhedepi sarveSAM sarvagatatvameva, na zarIramAtratvaM nApi vaTakaNikAmAtratvam / tathA hi| AtmA sarvagataH dravyatve satyamUrtatvAt AkAzavaditi naiyAyikAdayaH pratyavAtiSThipan / tatra mUrtatvaM nAma kimucyte| atha rUpAdimattvaM mUrtatvaM tatpratiSedhasvarUpaM rUpAdirahitatvamamUrtatvamiti cet tadA dravyatve sati rUpAdirahitatvAdityuktaM syAt / tathA ca manodravyeNa hetoranekAntaH syAt / tatra dravyatve sati rUpAdirahitatvasya sadabhAve'pi sarvagatatvAbhAvAt / nanu asarvagatadravyaparimANaM mUrtatvaM tatpratiSedhena sarvagatadravyaparimANamamUrtatvamiti cet tadA dravyatve sati sarvagatatvAdityuktaM syaat| tathA ca sAdhyasamatvena ke anusAra mokSa ke kAraNa tattvajJAna kA vedAnta mata meM abhAva hai ataH usa ke anusaraNa se mokSa kI prApti saMbhava nahI hai|' 56. AtmA sarvagata nahIM hai -naiyAyikoM ke mata meM jIvoM kA bheda svAbhAvika hai tathA jIvoM kI saMkhyA ananta hai| kahA bhI hai - ' brahmANDa meM ananta jIva haiM isI lie vidvAnoM ke satata mukta hote rahane para bhI brahmANDa sUnA nahI hotA / ' kintu ve sabhI jIvoM ko sarvagata mAnate haiM - zarIra se maryAdita athavA vaTabIja jaisA sUkSma nahI mAnate / una kA kathana hai ki AtmA AkAza ke samAna amUrta dravya hai ataH vaha sarvagata hai| kintu yaha anumAna sadoSa hai| amUrta kA tAtparya rUpa Adi se rahita honA hai| mana bhI rUpa Adi se rahita hai kintu sarvagata nahI hai| ataH amUrta aura sarvagata hone meM niyata sambandha nahIM hai| asarvagata dravya kA AkAra hI mUrtatva 1 naiyAyikamate manasaH aNu parimANatvam / ~ ~ Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -56 ] AtmavibhutvavicAraH 193 svarUpAsiddho hetvAbhAsaH syAt / nanu AtmA sarvagataH nityatvAdAkAzacaditi cenna / hetoH paramANumiyabhicArAt / atha tavyavacchedArthamamUtatve sati nityatvAditi vizeSaNamupAdIyata iti cenna / tathA ApyAdiparamANugatarUpAdibhiyabhicArAt / teSAmamUrtatve sati nityatvasadbhAve'pi sarvagatatvAbhAvAt / atha tadvyavacchedArtham amUrtatve sati nityadravyatvAditi vizeSyamupAdIyata iti cenn| tatrApyamUrtatve satIti korthaH / rUpAdiradvitatve satIti vivakSitaM sarvagatatve satIti vA / prathamapakSe manasA hetorvyabhicAraH syAt / dvitIyapakSe vizeSaNAsiddho hetvAbhAsaH syAt / atha AtmA sarvagataH sparzAdirahitatvAt AkAzavaditi cenna / guNakriyAbhitorvyabhicArAt / atha tadvyavacchedArtha sparzarahitadravyatvAdityucyata iti cenna / ghaTapaTAdikAryadravyANAmutpannaprathamasamaye sparzAdirahitatvena hetorvybhicaaraat| atha tadvyavacchedArtha sadA sparzarahitadravyatvAdityucyata hai - sarvagata dravya kA AkAra amUrtatva hai yaha kathana bhI yogya nhii| isa prakAra to sarvagata honA aura amarta honA ekArthaka hogA ataH eka ko dUsare kA kAraNa batalAnA vyartha hogaa| AtmA AkAza ke samAna nitya hai ataH sarvagata hai yaha kathana ucita nhii| paramANu nitya haiM kintu sarvagata nahI haiM / AtmA amUrta aura nitya hai ataH AkAza ke samAna sarvagata hai yaha kathana bhI nirApada nahI hai - jalAdi paramANaoM ke rUpAdi guNa amUrta aura nitya haiM kintu ve sarvagata nahI haiN| AtmA amUrta nitya dravya hai - isa prakAra sudhAra karane se bhI yaha anumAna nirdoSa nahI hotaa| mana amarta hai kintu sarvagata nahI hai| AtmA sparzAdi se rahita hai ataH AkAza ke samAna sarvagata hai yaha kathana bhI sadoSa hai / guNa aura kriyA bhI sparzAdi se rahita hotI haiM kintu sarva. gata nahI hotii| AtmA sparzAdirahita dravya hai yaha kahane se bhI yaha anumAna nirdoSa nahI hotaa| nyAyamata ke anusAra ghaTa, paTa Adi sabhI kArya dravya utpatti ke prathama kSaNa meM sparzAdi se rahita hI hote haiM kintu 1 paramANUnAM nityatve'pi srvgtlaabhaavH| 2 manaso, rUpAdirahitatve sati nityadravyatve'pi sarvagatatvAbhAvaH / vi.ta.13 Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194 vizvatattvaprakAzaH [56 iti cenna / tathApi hetormanasA vyabhicArAt / atha tadvyavacchedArtha manonyatve sati sadA sparzarahitadravyatvAdityucyata iti cenna / tathApi hetoH kAlAtyayApadiSTatvAt / tat kuta iti cet pAdAbhyAM gacchAmi pANibhyAmAharAmi cakSubhA pazyAmi zrotrAbhyAM zRNomi pAde me vedanA zirasi me vedanA jaThare me sukhaM zAtAhaM sukhyahaM duHkhyaham icchAdveSaprayatnavAnaham ityahamahamikayA zarIramAtre evAhaM tato bahirnAsmIti nirduSTamAnasapratyakSeNa svayameva nizcitatvAt / yadi zarIrAd bahirapyasti tarhi svavizeSaguNaviziSTatayA tathA pratIyeta / atha yatra zarIrendriyAntaHkaraNasaMbandhastatra mAnasapratyakSeNAtmA tathA pratIyate nAnyatreti cet tarhi sakalavanaspatitrasamRgapazupakSidevanA. rakamanuSyazarIrAdiSvayamAtmA mAnasapratyakSeNa tathA pratIyeta / tattaccharIrendriyAntaHkaraNavat teSAmapi svAtmanA saMyogasadbhAvAt / nanu teSAM svAtmanA saMyoge'pi svakIyatvAbhAvAt tatra tathA na pratIyata ve sarvagata nahI hote / AtmA sarvadA sparzAdirahita dravya hai yaha sudhAra bhI paryApta nahIM hai| mana sarvadA sparzAdirahita hai kintu sarvagata nahI hai| ___ mana kA apavAda kara ke bhI yaha anumAna saphala siddha nahI hogA kyoM ki isa kA sAdhya pratItiviruddha hai / maiM sukhI hUM, duHkhI hUM Adi jitanI bhI Atma-viSayaka pratIti hai vaha apane zarIra meM hI hotI hai - bAhara nahI hotii| yadi AtmA kA astitva bAhara bhI hotA to aisI pratIti bhI vahAM hotii| jahAM zarIra, indriya tathA antaHkaraNa kA sambandha hai vahIM AtmaviSayaka pratIti hotI hai - anyatra nahI hotI yaha uttara bhI samAdhAnakAraka nahI hai| manuSya, pazu, pakSI, vanaspati Adi sabhI jIvoM ke zarIra, indriya, antaHkaraNa haiM, yadi eka AtmA ina saba meM vyApaka - sarvagata hai to ina saba ko eka AtmA kI pratIti honI caahie| eka AtmA ina saba meM vyApaka hone para bhI usa kA una zarIroM Adi meM svakIyatva nahI hotA ataH una meM eka AtmA kI pratIti nahI hotI yaha uttara bhI paryApta nahI hai| prazna hotA hai ki isa AtmA kA yaha 1 manasaH sadA sparzarahitatve'pi srvgttvaabhaavH| 3 sakalavanaspatitrasAdizarIrendriyAntaHkaraNAnAm / 2 buddhisukhduHkhaadi| Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -56 ] AtmavibhutvavicAraH iti cet tarhi etaccharIrendriyAntaHkaraNAnAM svakIyatvaM kautaskutam / svakIyAdRSTakRtatvAt svakIyatvamiti cet tarhi tadadRSTasthApi svakIyatvaM kautaskutam / svakIyazarIrendriyAntaHkaraNavyApAraNa kRtatvAditi cet tarhi itretraashryH| atha taccharIrAdikaM prAktanasvakIyAdRSTakRtaM tadapi prAktanasvakIyazarIrAdikRtamityAdyaGgIkArAnnetaretarAzraya iti cenn| taccharIrAdisaMtateradRSTAdisaMtatezca avizeSeNa sarvAtmasaMbandhe svakIya. tvAnupapatteH / svasmin samavetAdRSTAdayaH svakIyA iti samavAyAt svakI. yatvaM bhaviSyatIti cenna / tasya nityasarvagataikatvena sarvAtmasAdhAraNatvAt tanniyAmakatvAnupapatteH / tasmAdAtmanAM sarvagatatvAGgIkAre zarIrendriyAntaHkaraNAnAmadRSTAdInAM ca svakIyaparakIyatvavibhAgopAyAbhAvena svAtmA sarvatra tathA pratIyeta / na caivaM pratIyate / tasmAt svasya sarvagatatvAbhAvo mAnasAtyakSeNaiva nizcIyata iti kAlAtyayApadiSTo hetvAbhAso nizcitaH syAt / etena AtmA sarvagataH anaNutve sati nityadravyatvAt anaNutve sati niravayavadravyatvAt anaNutve satyakhaNDadravyatvAt nityatve sati dravyAnArambhakadravyatvAt anaNutve satyakAraNakadravyatvAt anaNutve satyazarIra svakIya hai yaha nizcaya kaise hotA hai| apane adRSTa se nirmita zarIra svakIya kahalAtA hai yaha uttara bhI paryApta nahI / prazna hotA hai ki apanA adRSTa kise kahA jAya ? apane zarIra se kiyA huA adRSTa apanA hai yaha kaheM to parasparAzraya hogA - adRSTa ke svakIya hone se zarIra svakIya mAnA aura zarIra ke svakIya hone se adRSTa svakIya maanaa| mUnna prazna yaha hai jaba sabhI adRSTa aura sabhI zarIroM meM koI AtmA sambandhita hai - vyApaka hai taba kisI ekahI zarIra yA adRSTa ko usa kA svakIya kyoM mAnA jAya ? jisa AtmA se jisa adRSTa aura zarIra kA samavAya sambandha hai vaha usa kA svakIya yaha kathana bhI ThIka nhii| samavAya bhI nitya, sarvagata, tathA eka hai ataH kisI eka AtmA kA kisI eka zarIra se samavAya dvArA sambandha mAnanA ucita nahI - samavAya kA sambandha sabhI AtmAoM se hai| ataH AtmA yadi sarvagata hai to kisI eka hI zarIra meM usa kI pratIti hotI hai, anyatra nahI hotI isa tathya kA koI spaSTIkaraNa nahIM hotaa| ataH AtmA ko sarvagata Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 196 vizvatattvaprakAzaH [57 kAryadravyatvAt anaNutve satyavayavairanAkhdhadravyatvAt AkAzavadityAdhanumAnAni nirastAni veditavyAni / nirduSTamAnasapratyakSeNa svAtmanaH sarvagatatvAbhAvasya nizcitatvena teSAM hetUnAM kAlAtyayApadiSTatvAvizeSAt / [ 57. sarvagatatve saMsArAyuktatA / ] atha dharmAdharmau svAzrayasaMyuktakriyAhetU' ekadravyasamavetakriyA hetuguNatvAt prayatnavaditi cenna / hetoH prativAdyasiddhatvAt / katham / jainairdhamadharmayodravyatva samarthanAt / 1 api ca / AtmanaH sarvagatatve janmamaraNavyavasthA svarganarakAdigamana vyavasthA ca nopapanIpadyate / tathA hi / utpadyamAnazarIre prAk tatrAvidyamAnasyAtmanaH pravezo janma, AyuHparikSayAt prAgupAttazarIrAdAtmano 1 mAnanA pratItiviruddha hai / isI lie AtmA nitya dravya hai, niravayava hai, akhaNDa hai, dravyoM kA Arambha na karanevAlA dravya hai, kAraNarahita hai, kAryarahita hai, atrayavoM se Arabdha nahI hai Adi kAraNa bhI AtmA ko sarvagata siddha nahI kara sakate / 57. sarvagata AtmA kA saMsaraNa asaMbhava hai-- dharma aura adharma aise guNa haiM jo eka dravya meM samaveta kriyA ke hetu haiM ataH prayatna ke samAna ve AtmA se saMyukta zarIra kI kriyA ke hetu haiM (- ataH jahAM dharma, adharma haiM vahAM AtmA bhI honA cAhie, dharma, adharma sabhI jagaha haiM ataH AtmA bhI sarvagata hai ) yaha kathana bhI ucita nhii| yahAM dharma aura adharma ko guNa mAnA hai kintu hamAre mata se ve dravya haiM / ataH isa anumAna kA AdhAra hI galata hai / 1 AtmA ko sarvagata mAnane se saMsAra kA sabhI varNana ayukta siddha hotA hai / eka zarIra meM AtmA praveza karatA hai yahI janma hai, usa zarIra ko choDakara AtmA bAhara jAtA hai yahI maraNa hai, choDe hue zarIra 1 dharmAdharmayorAzrayaH AtmA tena saha saMyuktaM zarIraM tasya kriyA tAM prati hetU / naiyAyikaH dharmAdharmayoH guNatvaM pratipAdayati kutaH dravyaguNayoH saMyogapratipAdanArtha, jainastu dravyatvaM pratipAdayati ataH saMyogo na bhavati / 2 ekaM dravyaM zarIraM tatra samavetA kriyA tasyAM heturAtmA / Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -57] AtmavibhutvavicAraH 197 nirgamanaM maraNaM, tato nirgatasyopariSTAdasaMkhyAtayojanaparyantamutkSepaNaM svargamanam adhastAdasaMkhyAtayojanaparyantamavakSepaNaM narakagamanamityAdika sarvamAtmanaH sarvagatatve na jaaghttyte| kutaH sarveSAmAtmanAM sarvatra sarvadA sarvAtmanA sadbhAvAt / atha tat sarva mA bhUditi cenna / ajJo janturanIzo'yamAtmanaH sukhduHkhyoH| Izvaraprerito gacchet svarga vA zvabhrameva vA // (mahAbhArata, vanaparva 30-28) iti tvayaiva nirUpitatvAt / athAdRSTaviziSTAntaHkaraNasyaiva janmamaraNavyavasthA svarganarakAdigamanavyavasthA janturiti vyapadezazca bobhUyata iti cenna / pramANatarvAdhitatvAt / tathA hi / vItaM karaNaM nAdRSTaviziSTam anAtmatvAt acetanatvAt vizeSaguNarahitatvAt kAlavat / asarvagatatvAt sakriyatvAt aNuparimANatvAt paramANuvat / zAnakaraNatvAt duHkhatvAt indriyatvAt anityatvAt se asaMkhyAta yojana Upara jAkara AtmA svarga meM pahaMcatA hai tathA nIce jAne se naraka meM pahuMcatA hai| yadi AtmA sabhI jagahoM meM hai to ina saba janma, maraNa, svarga, naraka ke kathana ko kucha artha nahI rhegaa| isa ke pratikUla nyAyamana meM ina kA astitva mAnya kiyA hai| jaise ki kahA hai - ' yaha prANI ajJAnI hai tathA apane sukhaduHkha kA svAmI nahI hai| Izvara kI preraNAnusAra vaha svarga meM yA naraka meM jAtA hai|' janma, maraNa, svarga, naraka ye saba adRSTa se viziSTa antaHkaraNa ke hote haiM - AtmA ke nahI yaha kathana saMbhava nhii| antaHkaraNa kAlake samAna acetana hai, AtmA nahI hai, vizeSa guNoM se rahita hai ataH vaha adRSTa se viziSTa nahI ho sktaa| antaHkaraNa paramANu ke samAna sakriya hai, aNu AkAra kA hai, sarvagata nahI hai tathA cakSu ke samAna anitya hai, indriya hai, duHkharUpa hai evaM jJAna kA sAdhana hai ataH vaha adRSTa se viziSTa nahI ho sakatA / antaHkaraNa ko nyAya mata meM nitya mAnA hai kintu yaha ucita nhii| antaHkaraNa cakSu ke samAna jJAna kA sAdhana, indriya tathA daHkharUpa hai ataH vaha anitya siddha hotA hai| inhIM anumAnoM ko dUsare rUpa meM bhI rakhA jA sakatA hai - adRSTa prayatna ke samAna AtmA kA 1 manaH indriyaadi| Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 vizvatattvaprakAzaH [57cakSurvat / atha anityatvamasiddhamiti cenna / anityaM manaH 'jJAnakaraNatvAt duHkhatvAt indriyatvAt cakSurvaditi ttsiddheH| adRSTaM vA na manovizeSaNam AtmavizeSaguNatvAt prayatnavat sukhaduHkhanimittakAraNatvAt indriyaviSayavat / votaM karaNaM na dehAntarameti jJAnakaraNatvAt duHkhatvAt indriyatvAt anityatvAt cakSurvat / adRSTaM vA svayaM dezAntaraM na gacchati niSkriyatvAt niSkriyadravyAzritatvAt adravyatvAt guNatvAt buddhivat / atha adRSTasya gamanAbhAve'pi sarvatra vidyamAnatvAt tatra tatra phalajanakatvamiti cet na / nAdRSTaM svAzrayavyApyavRtti vibhuvizeSaguNatvAt AtmavizeSaguNatvAt prayatnavaditi baadhittvaat| nanu vibhuvizeSaguNatve'pi vyApyavRttitve ko virodha iti cet 'vibhuvizeSaguNAnAmasamavAyikAraNAnurodhAd dezaniyama' iti svaagmvirodhH| vItaM karaNaM na janmamaraNavyavasthAbhAk nityatvAt vizeSaguNarahitatvAt kAlavat , aNuparimANatvAt prmaannuvt| vItaM vizeSa guNa hai tathA indriya viSaya ke samAna sukhaduHkha kA nimittakAraNa hai ataH vaha mana kA vizeSa nahI ho sktaa| mana jJAna kA sAdhana hai, indriya hai, duHkharUpa hai tathA anitya hai ataH cakSu Adi ke samAna vaha bhI dUsare zarIra ko prApta nahI ho sktaa| adRSTa bhI svayaM dUsare sthAna ko nahIM jA sakatA kyoM ki vaha niSkriya hai, niSkriya dravya ( AtmA) para Azrita hai, dravya nahI hai, buddhi ke samAna guNa hai| isa para naiyAyika uttara dete haiM ki adRTa eka sthAna se dUsare sthAna ko nahIM jAtA kintu vaha sarvatra vidyamAna hotA hai ata: dUsare sthAna meM phala de sakatA hai| kintu yaha uttara sadoSa hai / adRSTa prayatna ke samAna AtmA kA vizeSa guNa hai tathA vyApaka kA vizeSa guNa hai ataH vaha apane Azraya ( AtmA ) ko vyApta kara nahI rhtaa| adRSTa kI vRtti AtmavyApI nahI hotI isa viSaya meM naiyAyikoM ne hI kahA hai - * vyApaka ke vizeSa guNa asamavAyI kAraNa ke anusAra viziSTa sthAna meM niyamita hote haiM / ' amaH ahaTa sarvavyApI nahI ho sktaa| naiyAyikoM ke hI kathanA 1 manaH duHkharUpam / 2 mano na adRSTavat / 3 niSkriyadravyamAtmA / 4 guNAH sarve asamavAyikAraNam ataH vyApyavRtti na; vyApyavRtti tu samavAyikAraNa yathA mRpiNDo ghttsy| Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -57 ] Atma vibhutvavicAraH 199 karaNaM na bhoktR jJAnarahitatvAt acetanatvAt aNuparimANatvAt paramANuvat, jJAnakaraNatvAt duHkhatvAt indriyatvAt cakSurvat iti / evaM liGga'zarIrasyApi adRSTaviziSTatvAdikaM na saMbhavati / tathA hi liGgazarIraM nAdRSTaviziSTaM zarIratvAt mUrtatvAt sAvayavatvAt sparzAdimattvAt pArthivazarIracat ityAdikrameNa yathAsaMbhavaM prayogAH kartavyAH / tayostat sarvasaMbhave AtmaparikalpanA vaiyarthyaprasaMgAt / athavA AtmaparikalpanAyAmapi tato bhinnasyAntaHkaraNasya janmamaraNasvarganarakAdiprAptistat phalabhuktizca yadi syAt tadA AtmanaH saMsAritvaM na syAt / nanu tadantaHkaraNasaMyogAdAtmanaH saMsAritvamiti cet tarhi muktAtmanAmapi tadantaHkaraNasaMyogasadbhAvAtre saMsAritvaM prasajyate / nanu yasya jIvasyAdRSTena yadantaHkaraNasaMyogo vidhIyate tadantaHkaraNasaMyogAt tasya jIvasyaiva saMsAritvaM nAnyasyeti cenna / sarveSA - mAtmanAM sarvagatatve nityatve ca sarvamanodravyANAmapi nityatve ca sarveSAmAtmanAM sarvAntaHkaraNaiH sarvadA saMyogasadbhAvAt / yasyAdRSTena yadantaHkaraNasaMyogo vidhIyate tadantaHkaraNasaMyogAt tasya jIvasyaiva saMsAritvaM nusAra mana nitya hai, aNu AkAra kA hai tathA vizeSa guNoM se rahita hai ataH kAla evaM paramANu ke samAna manako bhI janma, maraNa nahI ho sakate / mana jJAnarahita, acetana tathA aNu AkAra kA hai ataH paramANu ke samAna vaha bhI bhoktA nahI ho sakatA / mana ke samAna liMgazarIra meM bhI adRSTa se yukta honA, janma, maraNa Adi saMbhava nahI haiM / liMgazarIra mUrta hai, sAvayava hai, sparza Adi se sahita hai, pArthiva hai ataH vaha adRSTa se yukta ho sakatA / yadi mana yA liMgazarIra ke janma, maraNa Adi mAne jAte haiM to AgA kI kalpanA vyartha hotI hai / athavA AtmA kI kalpanA karane para bhI vaha saMsArI nahI hogA, manahI saMsArI hogA / mana ke saMyoga se AtmA ko saMsArI mAnA jAtA hai yaha kathana bhI ThIka nahI / mana kA saMyoga mukta AtmA meM bhI saMbhava hai kintu mukta AtmA saMsArI nahI hote / jIva ke adRSTa se jisa mana kA saMyoga hotA hai usI mana ke saMyoga se vaha jIva saMsArI hotA hai yaha 1 jainamate kArmaNazarIram / 2 aMtaHkaraNaliGgazarIrayoH svargagamananarakAdisarva saMbhave / 3 vyApakasya AtmanaH antaHkaraNaM mukte puMsi vartate vyApakatvAt / Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizvatattvaprakAzaH [41 nAnyasyeti vibhAgopAyAbhAvAt / tasmAdAtmanaH karmodayAt saMsAritvamicchatA janmamaraNasvarganarakAdiprAptistatphalabhuktizca tasyaivAtmano'bhyupagantavyA / tatazca AtmA sarvagato na bhavatIti nizcIyate / tathA hi| AtmA sarvagato na bhavati janmamaraNasvarganarakAdiprAptyanyathAnupapatteH / tathA AtmA sarvagato na bhavati dravyatvasyAvAntarasAmAnyavattvAt azrAvaNavizeSaguNAdhikaraNatvAt, zarIrAtmasaMyogasaMyogitvAt zarIravat , asmadAdimAnasapratyakSagrAhyatvAt sukhAdivat , zAnAsamavAyyAzrayatvAtra mnovt| [58. manasaH vibhutvAbhAvaH / / nanu manovaditi sAdhyavikalo dRSTAntaH, bhATTapakSe manodravyasya jJAnA. samavAyyAzrayatve'pi asrvgttvaabhaavaat| kutH| bhATTaimanodravyasya kathana bhI ThIka nahI / jaba nyAya mata meM sabhI AtmA sarvagata aura nitya mAne haiM tathA sabhI mana bhI ninya mAne haiM to saba AtmAoM kA saba manoM se saMyoga mAnanA hI hogaa| eka AtmA kA mana se saMyoga hotA hai aura dUsare kA nahI hotA aisA bheda karane kA koI kAraNa nahI hai| tAtparya - yadi AtmA ko karmodaya se saMsArI mAnanA ho to janma, maraNa, svarga, naraka Adi AtmA ke hI hote haiM aisA mAnanA caahie| yaha tabhI saMbhava hai jaba AtmA sarvagata na hokara zarIra-maryAdita hogaa| AtmA savaMgata nahI ho sakatA kyoM ki vaha dravyatva se bhinna sAmAnya ( Atmatva ) se yukta hai, aise vizeSa guNoM se yukta hai jo zravaNendriya se jJAta nahI hote, zarIra ke saMyoga se yukta hai, sukha Adi ke samAna hameM mAnasa pratyakSa se jJAta hotA hai tathA mana ke samAna jJAna kA asamavAyI Azraya hai| 58. mana vibhu nahI hai-uparyukta anumAna meM AtmA ke sarvagata na hone meM mana kA jo udAharaNa diyA hai usa para bhATTa mImAMsaka Apatti karate haiN| unake kathanAnusAra mana jJAna kA asamavAyI Azraya to 1 AtmA AtmatvasAmAnyavAn / 2 vizeSaguNAdhikaraNatvAt ityukte AkAzena vyabhicAraH tadvyapohArtham azrAvaNAdopAdAnam / 3 jJAnameva asamavAyikAraNam / 4 mano'pi jJAnAsamavAyyAzrayam ataHsarvagataM na / Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -58] AtmavibhutvavicAraH 201 vibhutvAGgIkArAt / tathA hi / manodravyaM sarvagataM sadA sparzarahitadravyatvAt AkAzavaditi cet tadayuktam / hetoH prativAdyasiddhatvAt / tat kuta iti cet jainAnAM mate mano dvivighaM dravyamanobhAvamanazceti / tatra dravyamano hRdayAntarbhAge aSTadalapadmavadAkAreNa zrotrAdivaccharIrAvayavatvena tiSThati / tasya sparzarahitadravyatvAbhAvAdasiddhatvaM hetoH syAt / bhAvamanaso'pi noindriyAvaraNakSayopazabharUpasya noindriyajJAnarUpasya vA dravyatvAbhAvena sadA sparzarahitadravyatvAdityasiddho hetvAbhAsaH syAt / kiM ca / na manaH sadA sparzarahitadravyaM jJAnakaraNatvAt duHkhatvAt indriyatvAt cakSurvaditi prayogAcca asiddhtvsmrthnm| nanu mano vibhu sarvadA vizeSaguNarahitadravyatvAt kAlavaditi cenn| tasyApi prativAdya. siddhtvaavishessaat| atha mano vibhu nityatve sati dravyAnArambhakadravyatvAt AkAzavaditi cenna / nityatve satIti vizeSaNasyApi prativAdyasiddhatvAt / nanu mano vibhu zAnAsamavAyyAzrayatvAt Atmavaditi cenna / hai kintu sarvagana hai| mana sarvadA sparzarahita dravya hai ataH AkAza ke samAna sarvagata hai yaha una kA anumAna hai| kintu yaha anumAna yukta nahI / hamAre mata meM mana do prakAra mAnA hai - dravyamana tathA bhAvanana / ina meM dravyamana hRdaya ke antarbhAga meM sthita ATha pAMkhaDiyoM ke kamala ke AkAra kA zarIra kA avayava hai - yaha kAna Adi avayavoM ke samAna sparzAdisahita hai ataH use sparzarahita nahI kahA jA sktaa| dUsarA bhAbamana noindriyAvaraNa ke kSayopazama athavA noindriyajJAna ke svarUpa kA hai - vaha dravya nahI hai ataH sparzarahita dravya zabda se usa kA prayoga nahI ho sktaa| __mana cakSu Adi ke samAna jJAna kA sAdhana, duHkharUpa, indriya hai ataH vaha sparzAdirahita nahI ho sktaa| mana kAla ke samAna vizeSa guNoMse rahita dravya hai ataH vyApaka hai yaha kathana bhI. ThIka nhii| mana viziSTa AkAra se yukta hai yaha abhI kahA hai ataH vaha vizeSa guNoMse rahita nahI hai / mana nitya hai aura dravya kA Arambha na karanevAlA dravya hai ataH vyApaka hai yaha kathana bhI ThIka nhii| mana nitya hai yaha prati 1 noindriyaM mnH| 2 jainamate manasaH pdmdlaakaartvaat| nityatvaM n| 3 jainamate manaso Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 vizvatattvaprakAzaH [59 dRSTAntasya sAdhyavika latvAt / Atmano vibhutvAbhAvasyedAnImeva pramANataH samarthitatvAt / kiM ca / manodravyasya vibhutve AtmamanaH saMyogasya indri - yAntaHkaraNasaMyogasyApi sarvadA sadbhAvAt buddhayAdikaM sarve sarvadA syAt / na caivam / tasmAnmano vibhu na bhavati dravyatvAvAntarasAmAnyavasvAt zarIravat, jJAnAsamavAyyAzrayatvAt Atmavaditi / nanu Atmano vibhutvAt dRSTAntasya sAdhyavikalatvamiti cenna / prAganantaramevAnekapramANarAtmano'sarvagatatvasya samarthitatvAt / [ 59. AtmanaH asarvagatatvasamarthanam / ] tathAtmA asarvagataH syAt kriyAvattvAt paramANuvaditi / nanu Atmano vibhutvAt kriyAvattvamasiddhamiti cenna / tadvibhutvagrAhaka pramANAnAM prAgeva nirAkRtatvAt / tasyaiva svarganarakAdigamana samarthanena kriyAvattvasyApi nirUpitatvAcca / nanu Atmano'sarvagatatve anityatvaM prasajyate / tathA hi / vAdI ( jainoM ) ko mAnya nahI ataH yaha anumAna sadoSa hai / mana jJAna kA asamavAyI Azraya hai ataH AtmA ke samAna vyApaka hai yaha anumAna bhI ThIka nahI / AtmA vyApaka nahI yahI abataka siddha kara rahe haiM ataH usa ke udAharaNa se mana ko vyApaka kahanA yukta nahI / mana ko vyApaka mAnane meM anya doSa bhI haiN| yadi mana vyApaka hai to AtmA aura mana kA saMyoga tathA mana aura indriyoM kA saMyoga sarvadA honA cAhie - tadanusAra buddhi Adi kA kArya sarvadA honA cAhie / kintu aisA hotA nahI hai / dravyatva se bhinna sAmAnya ( manastva ) se yukta honA evaM jJAna kA asamavAyI Azraya honA ye mana ke vyApaka na hone ke pramANa haiM / ataH mana avyApaka siddha hotA hai I - 59. AtmA sarvagata nahI hai- - AtmA ke sarvagata na hone kA prakArAntara se bhI samarthana karate haiM / AtmA kriyAyukta hai - svarga, naraka Adi meM gamana karatA hai ataH paramANu ke samAna vaha bhI asarvagata hai / AtmA vyApaka hai ataH kriyAyukta nahIM yaha kathana ThIka nahI AtmA vyApaka nahI hai yahI aba taka siddha kara rahe haiM / AtmA ko - 1 yathA AtmanA saha manaH saMyogi tathA anyendriyANyapi iti manasaH nityatve sati anyendriyANAmapi nityatvamastu ko virodhaH / Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -59] AtmavibhutvavicAraH 203 AtmA anityaH asarvagatatvAt paTAdivaditi cenna / ApyAdiparamANuguNairhetorvyabhicArAt' / atha tatparihArArtham asarvagatadravyatvAditi nirUpyata iti cenna / tathApi prmaannubhirhetorvybhicaaraat| atha tadvyapohArtham anaNutve satyasarvagatadravyatvAditi kathyata iti cenna / bhUbhuvanabhUdharAdibhitorvyabhicArAt / atha teSAmapi sAvayavatvena anityatvaM prasAdhyata iti cenna / tasya pUrvameva nirAkRtatvAt / api ca vAdyasiddho hetvAbhAsaH syAt / kutH| naiyAyikAdibhirAtmanaH asarvagatatvAnaGgIkArAt / apasiddhAntazca / nanu idaM mayA pramANatvena na pratipAdyate kiMtu prasaMbAsAdhanatvena / tathA hi / prasiddhavyApyavyApakayohi vyApyAGgIkAreNa vyApakAGgIkAraprasaJjanaM prasaMga iti prasaMgasAdhanasya lakSaNam / tathA ca stanmakumbhAdiSu anaNutve satyasarvagatadravyatvam anityatvena vyAptaM dRSTvA tadanaNutve satyasarvagatadravyatvaM vyApyaM yadyAtmadravye'pyaGgIkriyate tahi anityatvaM vyApakamapyaGgIkartavyamiti vyApyAGgIkAreNa vyApakAGgIkAra, ApAdyate iti cet tadayuktam / tasyotkarSasamajAtitvena asadUSaNatvAt / kathaasarvagata mAneM to vastra Adi ke samAna vaha anitya siddha hogA - yaha naiyAyikoM kI Apatti hai| kintu yaha ucita nahI / nyAya mata meM hI jalAdi paramANuoM ke guNoM ko nitya bhI mAnA hai aura asarvagata bhI mAnA hai / asarvagata dravya anitya hote haiM yaha kathana bhI sadoSa hogA - paramANu asarvagata dravya hai kintu nitya haiM / paramANu kA apavAda kareM to bhI pRthvI, parvata Adi asarvagata haiM aura nitya haiM ataH uparyukta anumAna sadoSa hI rhegaa| pRthvI Adi sAvayava haiM ata: anitya haiM yaha kathana pahale hI galata siddha kiyA hai| naiyAyika AtmA ko asarvagata to nahI mAnate haiM kintu yadi vaise mAnA to kyA Apatti hogI yaha batalA rahe haiM - prasaMgasAdhana ke rUpa meM prayoga kara rahe haiM / stambha, kumbha Adi paramANu-bhinna asarvagata dravya anitya haiM yaha dekha kara ve kahate haiM ki AtmA bhI asarvagata dravya 1 ApyAdiparamANuguNAnAm asarvagatatve'pi nityatvaM pratipAdayati / 2 paramANUnAm asarvagatatve'pi nitytvmsti| 3 bhUbhuvanAdInAm anaNutve sati asarvagatadravyatve'pi nityatAsti / 4 anvaye sAdhanaM vyApyaM sAdhyaM vyApakabhiSyate / Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 vizvatattvaprakAzaH [60 miti cet ' dRSTAnte dRSTasyAniSTadharmasya dAAntike yojanamutkarSasamA jAtiH' iti vacanAt / tad yathA / anityaH zabdaH kRtakatvAt paTavadi. tyukte paTetAvadanityatvam azrAvaNatvena vyAptaM tadanityatvaM vyApyaM zabde'pi yadyaGgokriyate tahazrAvaNatvaM vyApakamapyaGgIkartavyamiti tasyodAharaNam / etena AtmA mUrto'nityaH sAvayavazca anaNutve sati kriyAvatvAt tathA anaNutve sati asarvagatadravyatvAt saMharaNavisarpaNavasvAt paTAdivadityAdikaM nirastam / vAdyasiddhApasiddhAntotkarSANAmatrApi samAnatvAt / tasmAdAtmanaH sarvagatatvAbhAvaH pramANata eva nizcitaH syAt / [60. AtmanaH annutvnissedhH|] nanu AtmanastathA sarvagatatvAbhAvo'stu tadasmAbhirapyaGgIkriyate tasyANuparimANatvAbhyupagamAt / tathA hi / AtmA aNuparimANAdhikaraNaH zAnAsamavAyyAzrayatvAt manovaditi aparaH kshcidccudt| so'pyatattvajJa eva / manodravyasyANuparimANAdhikaraNatvAbhAvena dRSTAntasya sAdhyavikalahogA to anitya hogaa| kintu isa prakAra dRSTAnta kA koI guNa dArTAnta meM Avazyaka mAnanA doSapUrNa hai - ise utkarSasamA jAti kahate haiN| isI kA dUsarA udAharaNa dete haiM / zabda vastra ke samAna kRtaka hai ataH anitya hai yaha anumAna hai| yahAM vastra yaha dRSTAnta azrAvaNa hai - kAna se usa kA jJAna nahI hotaa| kinta isa se zabda ko bhI azrAvaNa mAneM to yaha doSapUrNa hogaa| ataH AtmA asarvagata hogA to anitya hogA Adi kathana nirupayogI hai| isI prakAra AtmA asarvagata hogA to mata hogA, sAvayava hogA. kriyAyukta hogA, saMkocavistAra se yukta hogA Adi ApattiyAM bhI sadoSa hogii| tAtparya - AtmA sarvagata nahI hai yahI pramANasiddha tathya hai| 60. AtmA aNumAtra nahIM hai-vedAntapakSa ke koI dArzanika AtmA ko sarvagata na mAna kara aNu AkAra kA mAnate haiN| una kA kathana hai ki AtmA mana ke samAna jJAna kA asamavAyI Azraya hai ataH vaha mana ke samAna aNu AkAra kA siddha hotA hai| kintu yaha kathana ayogya hai / mana aNu AkAra kA nahI hai kyoM ki vaha cakSu Adi ke 1 raamaanujmtaanusaarii| Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -60 ] AtmANutvavicAraH vAt / tat kathamiti ceducyate / mano nANuparimANaM jJAnakaraNatvAt indriyatvAt duHkhatvAt cakSurvadityanumAnAt / 205 hidi hodi hu davvamaNaM viyasiyaaTThacchadAraviMdaM vA / aMgovagudayAdo maNavaggaNakhaMdado NiyamA || ( gommaTasAra, jIvakANDa 443 ) iti vacanAcca / Atmano aNuparimANatve pAdAbhyAM gacchAmi pANibhyAmAharAmi cakSu pazyAmi zrotrAbhyAM zRNomi pAde me vedanA zirasi me vedanA jaThare me sukhamiti buddhIndriyakarmendriyAGgopAGgeSu yugapadanusaMdhAnaM na syAt / atha yathA ekasmin deze eko rAjA. prAdezikatvenaikatra sthitvA svakIya vArtAharaiH svadeze iSTAniSTaprApyAdikaM yugapat jJAtvA sukhaduHkhAdikamapi yugapat prApnoti tathA ekasminnapi dehe eka eva jIvaH prAdezika tvenaikatra sthitvA svakIyavArtAharairbuddhIndriyakarmendriyairiSTAniSTaprApyAdikaM yugapat jJAtvA sukhaduHkhAdikamapi yugapat prApnotIti cet tadasat / tatratyavArtAharAH pRthak sacetanAH ata eva rAjAnaM pratyAgatya vArtA 6 samAna jJAna kA sAdhana hai, indriya hai tathA duHkharUpa hai / isa viSaya meM Agama kA vacana bhI hai hRdaya meM dravyamana hotA hai / yaha phUle hue ATha pAMkhuDiyoM ke kamala jaisA hotA hai / aMgopAMga nAma karma ke udaya se manovargaNA ke skandhoM se yaha banatA hai / ' yadi AtmA aNu AkAra kA hotA to maiM pAMvase calatA hUM, hAtha se letA hUM, AMkhoM se dekhatA hUM Adi bhinna bhinna pratIti eka samaya na hotI / isa ke uttara meM vedAntiyoM kA kathana hai - jaise koI rAjA eka sthAna para baiThakara apane vArtAhara jagaha jagaha niyukta karatA hai tathA una se bhinna bhinna samAcAra milane para use eka sAtha sukha aura duHkha kA anubhava hotA hai usI prakAra jIva eka pradeza meM raha kara vibhinna indriyoM dvArA iSTa-aniSTa ko jAnatA hai aura sukhaduHkha ko prApta karatA hai / kintu yaha kathana anucita hai / rAjA ke vArtAhara sacetana 1 hRdi bhavati sphuTaM dravyamanaH vikasita - aSTapatrakamalaM vA sAGgopAGgakarmodayAt manovargaNAsamUhAt niyamAt bhavati / 2 sarvasmin zarIre sacetanAvaSTabdham anusaMdhAnaM na asti syAt cAnusaMdhAnam / 3 rAjasamIpastha + Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 vizvatattvaprakAzaH 1 vijJApayituM samarthAH / atratyAstu vArtAharA buddhIndriyakarmendriyAGgopAGgAH sacetanA vA syuracetanA vA / sacetanAzcedekaM zarIraM bahubhizcetayitRbhirjIvairadhiSThitaM syAt / tathA ca bhinnAbhiprAyairbahubhirjIvaiH preritaM zarIraM sarvadikkriyamunmadhyeta akriyaM vA prasajyeta / api ca / buddhIndriyakarmendriyazirojaTharAdyaGgopAGgAH sarve'pi sacetanAcedAtmA aNuparimANAdhikaraNo na syAt api tu zarIraparimANAdhikaraNa eva syAt / atha te' acetanAzcet tarhi vArtAharA ivAgatya jIvaM pratISTAniSTaprAptyaprAptyAdikaM vijJApayitumasamarthA eva acetanatvAt nakharomAdivat / kiM ca / buddhIndriyakarmendriyazirojaTharAdyaGgopAGgAnAM jIvAvasthitapradeza prati gamanAbhAvasya pratyakSeNa nizcitatvAt teSAM vArtAharatvena taM prati iSTAniSTaprAptyaprAptyAdivijJApanaM na jAghaTItyeva / nanu teSAM jIvAvasthitapradezaM prati gamanAbhAve'pi jIvaH svayameva buddhIndriyakarmendriyaziroja TharAGgopAGgAnyupetya tatra tatra prAptAprAptamiSTAniSTasAdhanAdikaM jJAtvA nirvizatIti cenna / sarvAGgINasukhasya [ 60 aura bhinnabhinna hote haiM ataH ve rAjA ke pAsa pahuMca kara samAcAra de sakate haiM; kintu indriya aura aMgopAMga sacetana nahI haiM / yadi ve sacetana hoM to eka hI zarIra meM kaI sacetanoM ke - jIvoM ke astitva se 'duravasthA hogI - ve alagaalaga kriyA kareM to zarIra bhagna ho jAyagA athavA niSkriya hogA / dUsare, ye saba avayava sacetana mAnane kA tAtparya AtmA ko hI zarIravyApI mAnanA hogA / yadi indriya Adi acetana haiM to ve jIva ko iSTa-aniSTa kA jJAna karAyeM yaha saMbhava nahI hai - ve nakha, keza Adi kI taraha isa kArya meM asamartha haiM / dUsare, indriya apane pradeza se jIva ke pradeza taka nahI jAte yaha pratyakSa se hI siddha hai / indriya jIva ke sthAna taka nahI jAte kintu jIva hI indriyoM ke sthAna taka pahuMca kara iSTa-aniSTa kA jJAna kara letA hai yaha kathana bhI anucita hai / aisA mAnane para saba zarIra meM eka sAtha sukha yA duHkha kA anubhava saMbhava nahI hogA / saba zarIra meM eka sAtha sukha yA duHkha kA anubhava nahI hotA yaha kathana bhI ThIka nahI / kalAkuzala sundara strI ke AliMgana dvArA 1 AtmasamIpastha / 2 buddhyAdayaH / Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -60] AtmANutvavicAraH 207 duHkhasya vA yugapadutpattiparijJAnAnubhavAsaMbhavAt / atha sarvAGgeSu yugapat sukhaM notpadyate duHkhamapi yugapat sarvAGgaSu notpadyate iti cenna / hAvabhAvavilAsavibhramazRGgArabhaGgIsurUpasurekhAvatsakalakalAprauDhakaphaprakRti samapramANazyAmAGginyAH samAliGganasamayeSu yugapatsamutpannasAGgINasukhasya svaanubhvprtykssprsiddhtvaat| tathA zizirakAle prAtastamaye taDAgAdizItajalamavagAhya bahirnirgatasya zItavAtopaghAtena yugapat samutpannasarvAGgINaduHkhasyApi svAnubhavamAnasapratyakSaprasiddhatvAt / tasmAjjIvo'NuparimANAdhikaraNo'pi na bhavati / tatprasAdhakapramANAbhAvAt / api tu zarIranAmakarmodayajanitasthUlasUkSmazarIramAtraparimANAdhikaraNa eva pArizeyAdavatiSThate / tatra sarvatraiva pAdAbhyAM gacchAmi pANibhyAmAharAmi cakSuA pazyAmi zrotrAbhyAM zaNomi jJAtAhaM sukhyahaM duHkhyaham icchAdveSaprayatnavAnahamityahamahamikayA nirdusvAnubhavamAnasapratyakSeNa pratIyamAnatvAt / tathA AtmA aNuparimANo na bhavati svavartamAnAvAse yugapat sarvatra svAsAdhAraNaguNAdhAratayA upalabhyamAnatvAt ghaTAdyantargatapradIpabhAsurAkAravat / tathA AtmA aNuparimANo na bhavati jJAtRtvAt bhoktRtvAt prayatnavatvAt sukhavatvAt dukhitvAt vyatireke prmaannuvditi|| saba zarIra meM eka sAtha sukha kA anubhava hotA hai tathA ziziraRtu meM ThaMDe pAnI meM nahAne para havA ke AghAta se saba zarIra meM eka sAtha duHkha kA anubhava hotA hai - ye bAteM pratyakSa pramANa se hI spaSTa haiN| ataH jIva ko aNu AkAra kA mAnanA bhI ucita nahI hai| zarIranAmakarma ke udaya se jaisA sthUla yA sUkSma zarIra hotA hai utanA hI jIvakA AkAra hotA hai| maiM calatA hUM, letA hUM, dekhatA hUM - Adi AtmAviSayaka pratIti pUrNa zarIra meM hotI hai ataH jIva zarIravyApI siddha hotA hai| jisa taraha ghaTa meM dIpaka kA prakAza sarvatra samAna rUpa se pratIta hotA hai usI taraha zarIra meM sarvatra apane asAdhAraNa guNoM kA AdhAra jIva pratIta hotA hai ataH jIva zarIravyApI hai / jIva jJAtA hai, bhoktA hai, sukhaduHkha tathA prayatna se yukta hai - ye saba bAteM paramANu meM nahI hotI ataH jIva aNu AkAra kA nahI hai| . 1 sukhaduHkhAdi / 2 yastu aNuparimANo bhavati sa jJAtA na bhavati yathA paramANuH ityaadi| Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizvatattvaprakAzaH 208 [ 61. sAmAnya sarvagatatvAbhAvaH / ] yathA AtmanaH sarvagatatvam aNuparimANatvaM ca nopapanIpadyate tathA sAmAnyasyApi sarvagatatvaM' zUnyatvaM ca na jAghaTyata iti nirUpyate / tathA sattAdravyatvaguNatvakriyAtvAdijAtInAM sarvatra sarvagatatve sakalavya ktiSu * vyaktyantarAle ca sarvAsAM jAtInAmupalambhaH syAt / na copalabhyate / tasmAt sarvatra sarvagatatvAbhAva eva / tathA hi / bhAvasAmAnyaM sarvatra sarvagataM na bhavati sakala mUrtimat dravya saMyogarahitatvAt gandhavat / atha sAmAnyasya sakalamUrtimat dravyasaMyogarahitatvamasiddhamiti cenna / sAmAnyaM sakalamUrtimat dravyasaMyogi na bhavati mahAparimANAnadhikaraNatvAt gandhavaditi pramANasadbhAvAt / nanu sAmAnyasya mahAparimANAnadhikaraNatvamapyasiddhamiti cenna / sAmAnyaM mahAparimANAdhikaraNaM na bhavati adravyatvAt AzritatvAt paratantraikarUpatvAt rUpavaditi pramANa sadbhAvAt / tathA sAmAnyaM sarvatra sarvagataM na bhavati mahAparimANAnadhikaraNatvAt [ 61 61. sAmAnya sarvagata nahI hai -- aba taka yaha spaSTa kiyA ki jIva sarvagata yA aNu AkAra kA nahI hai / isI prakAra sAmAnya bhI sarvagata yA zUnyarUpa nahI ho sakatA yaha aba spaSTa karate haiM / yadi sattA, dravyatva, guNatva, kriyAtva Adi jAtiyAM sarvagata hotIM to sabhI vyaktiyoM meM tathA vyaktiyoM ke bIca ke pradeza meM unakI pratIti hotI / aisI pratIti nahI hotI ataH jAtiyAM sarvagata nahI haiM / bhAva- sAmAnya ( astitva ) sarvagata nahI hai kyoM ki gandha Adi ke samAna yaha saba mUrta dravyoM ke saMyoga se rahita hai / sAmAnya mahAn parimANa kA nahI hai ataH vaha saba mUrta dravyoM ke saMyoga se yukta nahI hai / sAmAnya dravya nahI hai, Azrita hai tathA paratantra hai ataH vaha rUpa Adi ke samAna hI asarvagata hai - mahAna parimANa kA nahI hai / - isa para vaizeSikoM kA kathana hai ki sAmAnya sarvatra sarvagata nahI hotA apanI saba vyaktiyoM meM vaha vidyamAna pratIta hotA hai ataH use sarvagata kahate haiM / kintu yaha kathana ucita nahIM / saba vyaktiyoM meM 3 sattAsAmAnya dravyasAmAnya ityAdi / 1 naiyAyikamate / 2 bauddhamate / 4 gomahiSAzvaghaTapaTAdivyaktiSu / Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -] sarvagatatvavicAraH 201 adravyatvAt AzritatvAt paratantraikarUpatvAt rUpAdivaditi ca pramANasadbhAvAt sAmAnyaM sarvatra sarvagataM na bhavatIti nizcIyate / nanu ata eva svavya ki sarvagatatvamaGgIkriyate sarveSAM sAmAnyAnAM svavyaktisaMbaddhatvena pratIyamAnatvAditi cenna / vyaktInAM loke sarvatra sadbhAvena tatsarvagatatve'pi sarvasarvagatapakSAdavizeSAt / kiM ca / svavyakti sarvagatatve svavyaktInAmantarAle'pi tat sAmAnyamulapalabhyeta / na copalabhyate, tasmAdantarAle nAstIti nizcIyate / nanu antarAle vyaJjakavyaktInAma'bhAvAnnopalabhyate na tvasattvAditi cenna / vItaM sAmAnyaM vyaktyantarAle asadeva Azritatvenaiva pratIyamAnatvAt rUpavaditi pramANasadbhAvAt / vyaktyantarAle sAmAnyasya sadbhAve sAmAnyAnAmanAzritatvenAvasthAnaprasaMgAcca / sAmAnyaM nityadravyam anAzritatvenAvasthitatvAt AkAzavat / kiM ca / vyaktyutpattau tatra sthitaM sAmAnyaM samavaiti anyasmAdAgataM pA vyaktyA sahotpadyamAnaM vA / prathamapakSe vyaktyutpatteH pUrvaM sAmAnyasya annAzritatvaM syAt / tathA ca sAmAnyaM nityadravyam anAzritatvAt paramANuva vyApta honA tathA sarvatra vyApta honA ina meM bheda karanA ucita nahI kyoM ki vyaktiyAM sarvatra hotI haiM / sAmAnya apanI saba vyaktiyoM meM vyApta hai yaha mAnane para bhI yaha prazna banA rahatA hai ki una vyaktiyoM ke bIca ke pradeza meM usa kI pratIti kyoM nahI hotI ? usa pradeza meM vyaktiyAM nahI hotIM ataH sAmAnya pratIta nahI hotA kintu phirabhI usa kA astitva vahAM hotA hI hai yaha kathana bhI ThIka nahI / vyaktiyAM jahAM nahI hotI vahAM sAmAnya kA astitva mAnane para sAmAnya Azrita hotA hai yaha nyAya-mata kA kathana galata siddha hogA / yadi sAmAnya Azrayarahita bhI raha sakatA ho to nyAya-mata ke hI anusAra vaha nitya dravya siddha hogA nitya dravyoM ko choDakara chahoM padArtha Azrita hI hote haiM yaha una kA mata hai 1 1 - isa viSaya kA prakArAntara se vicAra karate haiM / jaba koI vyakti utpanna hotI hai to usI pradeza kA sAmAnya usa se sambaddha hotA hai athavA dUsare pradeza se vahAM AtA hai athavA vyakti ke sAtha sAmAnya bhI 1 ghaTapaTAdInAm / 2. SaNNAmAzritatvamanyatra nityadravyebhyaH iti naiyAyikaH / vi. ta. 14 Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 vizvatattvaprakAzaH [61ditytiprsjyte| atha anyasmAdAgataM samavaitIti cet tarhi sAmAnyasya sakriyatvamaGgIkRtaM syAt / tathA ca sAmAnyamasarvagatadavyaM sakriyatvAt meghAdivadityatiprasajyate / atha vyaktyA sahotpadyamAnaM samavaiti cet tarhi sAmAnyamanityam utpadyamAnatvAt vidyudAdivadityatiprasajyate / atha sarvo'pyatiprasaMgaH aGgIkriyata iti cenn| apasiddhAntApAtAt / tathA vyaktinAze tadgataM sAmAnyaM tatraiva tiSThati anyatra gacchati vyaktyA saha vinazyati vA / prathamapakSe sAmAnyasyAnAzritatvAdatiprasaMgaH syAt / dvitIyapakSe sakriyatvena asarvagatadravyatvAdatiprasaMgaH2 syAt / tRtIyapakSe sAmAnyasyAnityatvAdatiprasaMgaH syAt / tasmAt sAmAnyaM svavyaktisarvagatamapi noppniipdyte| tathA hi / sAmAnya vyaktivyatiriktaM na bhavati tadanyatvenApratIyamAnatvAt vyaktisvarUpavat / tathA paTo'yaM paTo'yamityanugatapratyayaH nityavyApyekavastuviSayo na bhavati / pratipiNDaM kRtsna utpanna hotA hai ? vyakti kI utpatti ke pahale bhI vahAM sAmAnya kA astitva mAneM to sAmAnya Azrayarahita siddha hogA - tadanusAra use nitya dravya mAnanA hogaa| dUsare pradeza se sAmAnya vahAM AtA hai yaha kaheM to sAmAnya sakriya siddha hogaa| jo sakriya hote haiM ve megha Adi padArtha sarvagata nahI hote ataH sAmAnya bhI sarvagata nahI ho skegaa| sAmAnya vyakti ke sAtha utpanna hotA hai yaha kathana bhI ThIka nahI kyoM ki taba sAmAnya bijalI Adi ke samAna anitya siddha hogaa| isI prakAra vyakti ke vinaSTa hone para usa kA sAmAnya vahIM banA rahatA hai athavA kahIM dUsarI jagaha jAtA hai athavA vinaSTa hotA hai ? yadi sAmAnya vahIM banA rahatA hai to vaha Azrayarahita ataeva nitya dravya siddha hogaa| yadi vaha dUsarI jagaha jAtA hai to sakriya ataeva asarvagata hogaa| yadi naSTa hotA hai to anitya siddha hogaa| ina saba pakSoM ke vicAra se spaSTa hotA hai ki sAmAnya ko apanI vyaktiyoM meM sarvagata mAnanA bhI sadoSa hai| 1 nityadravyatvaM syAt / 4 vyakti vinaa| 2 anityatvaM syAt / 3 vyakteH pRthaga na bhavati / Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -61] sarvagatatvavicAraH 211 svarUpapadArthagrAhitvAt vyaktiviSayapratyayavat / tathA paTo'yaM paTo'yamityanugatapratyayaH nityavyApyekavastuviSayo na bhavati anugatapratyayatvAt sadRzeSveva pravartamAnatvAt geho'yaM geho'yamityanugatapratyayavaditi / tatazca kenacit sAdRzyavyatirekeNAparaM sAmAnyaM nAstyeva / samAnAbhidhAnasamAnapratyayasamAnavyavahAragocarAH samAnAH, samAnAnAM bhAvaH sAmAnyaM, sadRzAnAM bhAvaH sAdRzyamiti nirukteH| kenacidekena dharmeNa samAnatvasadbhAvasyaiva sAmAnyatvAt / nanu anugataikasAmAnyAbhAve ghaTagavAdizabdAnAM saMketo na yoyujyate vyaktInAmAnantyena saMketayitumazakyatvAditi cenna / yo yaH kazcana evaMvidhapRthubudhnodAdyAkAraH padArthaH sa sarvo'pi ghaTazabdavAcya iti jAnIhi,yo yaH kazcana evaMvidhasAsnAdimAn padArthaH sa sarvo'pi gozabdavAcya iti jAnIhi iti saMketayituM zakyatvAt rAzigrahAdizabdasaMketavat / sAmAnya vyakti se bhinna nahIM hotA kyoM ki vyakti se pRthaka rUpa meM sAmAnya kI pratIti nahI hotii| 'yaha vastra hai' yaha pratIti usa pUre padArtha ko dekha kara hotI hai ataH isa pratIti kA kAraNa koI nitya, vyApaka eka viSaya ( paTatva sAmAnya ) nahI hai| bhinna bhinna vastroM ko dekha kara una kI sadRzatA kA jJAna hotA hai - vaha kisI eka nitya vyApaka (sAmAnya) kA jJAna nahI hotA / bhinna padArthoM meM samAna zabda, samAna jJAna tathA samAna vyavahAra hone se unheM samAna kahate haiM - samAna honA hI sAmAnya hai - isa se bhinna vaha koI svatantra padArtha nahI hai| yadi saba vyaktiyoM meM eka sAmAnya na ho to eka zabda se una kA bodha nahI hogA kyoM ki vyaktiyAM ananta hotI haiM - yaha Apatti bhI ucita nhii| kisI ghaTa kA AkAra dekha kara aisA baDA gola AkAra jisa kA hogA use ghaTa kahate haiM aisA saMketa ho sakatA hai - isa ke lie saba ghaTa dekhane kI jarUrata nhii| isI prakAra sAsnA Adi avayavoM se yukta prANI gAya hotA hai aisA saMketa ho sakatA hai| rAzi, graha Adi zabdoM ke saMketa bhI isI prakAra hote haiN| ataH zabdaprayoga ke lie saba vyaktiyoM meM eka sAmAnya kA astitva jarUrI nahI hai / 1 ghaTo'yam iti anugatapratyayaH sAmAnyagrAhyo bhavati cet tarhi pratighaTa sakalasvarUpagrAho na bhavati kutaH eka sAmAnyam ekasmin ghaTe sthitaM bhavati tadA dRzyate ca ghaTaM prati sakalasvarUpagrAhitvam / Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 vizvatattvaprakAzaH [62[12. sAmAnyasamavAyayoH nitytvniraasH|] tathA sAmAnyasya nityatvamapi na bobhuuyte| tathAhi / sAmAnyamanityam utpattivinAzavattvAt paTAdivaditi / nanu sAmAnyasya utpattivinAzavasvamasiddhamiti cenn| sAmAnyaM svAzrayotpattI utpadyate AzritatvAt adravyatvAt pastantraikarUpatvAt paTarUpAdivaditi / tathA sAmAnyaM svAzrayavinAzAd vinazyati paratantraikarUpatvAt AzritatvAt adravyatvAt gandhavaditi sAmAnyasya nityatvamapi na jaaghttiiti| nanu adravyatvAditi hetoH samavAyena vyabhicArAnna tataH sAdhyasiddhiH / kutH| samavAyasya adravyatvasadbhAve'pi svAzrayavinAzAd vinAzA. bhAvAt svAzrayotpatyA utpattyabhAvAcca / tadapi kutH| tasya samavAyasya nityatvasarvagatatvaikatvAbhyupamamAditi cenn| samavAyasya nityatvaikatva srvgttvaanupptteH| tathA hi| samavAyaH nityo na bhavati asaMkhyAparimANatve sati paratantraikarUpatvAt rUpavat / atha samavAyasya paratantraikarUpatvamasiddhamiti cenn| samavAyaH paratantraikarUpaH AzritatvAt saMbandhatvAt utpattivinAzavattvAt saMyogavaditi samavAyasya paratantraikarUpatvasiddhaH / nanu tathApi samavAyasya utpattivinAzavatvamapyasiddhamiti cenna / samavAyaH svAzrayotpattAvutpadyate paratantraikarUpatvAt AzritatvAt 62. sAmAnya kA anityatva-sAmAnya sarvagata nahI hai usI prakAra nitya bhI nahI hai| sAmAnya apane vyaktiyoM para Azrita hai. sAmAnya dravya nahI hai tathA paratantra hai ataH rUpa, gandha Adi ke samAna vyakti ke utpanna-vinaSTa hone para sAmAnya bhI utpanna-vinaSTa hotA hai| (isI prakAra vaizeSiko ne) samavAya ko dravya na mAnate hue eka, nitya tathA sarvagata mAnA hai - vyakti ke utpanna-vinaSTa hone para ve samavAya ko utpanna-vinaSTa nahI mAnate / kintu una kA yaha mata yogya nahI hai| samavAya saMkhyA evaM parimANa se bhinna hai tathA paratantra hai ataH rUpa Adi ke samAna use bhI anitya mAnanA caahie| samavAya ko paratantra isa lie kahA hai ki vaha dravya Adi para Azrita hai, vaha eka sambandha hai tathA utpattivinAza se yukta hai| samavAya jisa dravya para Azrita hai usa kI utpatti ke samaya samavAya kI utpatti tathA vinAza ke samaya samavAya kA vinAza 1 anityatvaM sAdhyam / 2 saMkhyAparimANenityagate varjayitvA nityadravyagatA saMkhyA nityagataM parimANaM nityam / Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -62] samavAyavicAraH 213 rUpAdivat , saMbandhatvAt saMyogavat / tathA samavAyaH svAzrayavinAzAd vinazyati paratantraikarUpatvAt AzritatvAt saMyogavaditi samavAyasyopa. tivinAzavatvasiddharanityatvasiddhima nanu saMyogasya paratantraikarUpatyAsi H sAdhana vikalo dRSTAnta iti cenn| saMyogaH paratantraikarUpaH guNatvAl AzritatvAt rUpavaditi saMyogasya prtntraikruuptvsiddheH|| tathA samavAyaH sarvagato na bhavati sakalamUrtimadravyasaMyogarahitatvAt paTavat / nanu samavAyasya sakalamUrtimadvyasaMyogarahitatvamapyasiddhamiti cenna / samavAyaH sakalamUrtimadvyasaMyogarahitaH mahAparimANAnadhikaraNatvAt paTAdivaditi tsiddheH| atha samavAyastha mahAparimANAnadhikaraNatvamapyasiddhamiti cenna / samavAyaH mahAparimApAAdhikaraNo na bhavati adravyatvAt AzritatvAt paratantraikarUpatvAt rUpAdivat saMbandhatvAt saMyogavaditi mahAparimANAnadhikaraNatvasiddhamatathA samavAyaH sarvagato na bhavati mahAparimANAnadhikaraNatvAt adravyatvAt AzritatvAt paratantraikarUpatvAt rUpAdivat, saMbandhatvAt saMyogavaditi c| tathA samavAyaH eko na bhavati sakalamUrtimadravyasaMyogarahitatvAt mahAparimANAnadhikaraNatvAt adravyatvAt AzritatvAt paratantraikarUpatvAt rUpAdivat saMbandhatvAt saMyogavaditi samavAyasya nityatvavibhutvaikatvAnupapattireSa syaat| nanu sattAsAmAnyasyAparatantraikarUpatve'pyanekatvAbhAvAdanaikAntiko mAnanA cAhie kyoM ki samavAya Azrita tathA paratantra mAnA gayA hai| jisa taraha saMyoga sambandha hai, Azrita hai tathA paratantra hai usI prakAra samavAya bhI hai ataH saMyoga ke samAna samavAya bhI anitya - utpattivinAzayukta siddha hotA hai| . samavAya sarvagata bhI nahI hai kyoM ki vaha saba mUrta dravyoM ke saMyoga se rahita hai - mahAna parimANa kA nahI hai| samavAya rUpa Adi ke samAna Azrita, paratantra tathA adravya hai (dravya nahI hai ) tathA vaha saMyoga ke samAna eka sambandha hai ataH vaha mahAna parimANa kA - sarvagata nahI hai| inhIM kAraNoM se samavAya kA eka honA bhI saMbhava nahI hai| sattAsAmAnya (astitva) saba padArthoM meM hai ataH vaha paratantra hone para bhI eka hai - aneka nahI - yaha kathana bhI anucita hai| sAmAnya svayaM dravya nahI hai, paratantra, Azrita, saba marta dravyoM ke saMyoga se rahita evaM Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 vizvatattvaprakAzaH [63heturiti cenna / sattAsAmAnyam anekaM bhavati adravyatvAt AzritatvAt sakalamartimadadravyasaMyogarahitatvAt mahAparimANAnadhikaraNatvAt para. tantraikarUpatvAt rUpAdivaditi sttaasaamaanysyaanektvsiddheH| tathaivAnyasAmAnyasyApyanekatvasiddhiriti nAnaikAntiko heturiti nirduSTebhyo hetubhyaH samavAyasyAnityatvAsarvagatatvAnekatvasiddhireva syAt / [63. praabhaakrsNmtsmvaaysvruupnissedhH|] nanu tathaiva samavAyasyAnityatvamasarvagatatvamanekatvamastu, asmAbhirapi tathaivAGgIkriyata iti prAbhAkarAHpratyavocan / te'pyayuktizA eva / samavAyasyAnityatve utpattisAmagryA asaMbhavAt / kuta iti cet smvaaysyotpttaavupaadaanshkaarikaarnnaanaamsNbhvaat| nanu avayavAvayaviprabhRti. samavAyibhyAM nimittakAraNabhUtAbhyAM samavAyaH samutpadyata iti cenn| bhAvarUpakAryANAM nimittakAraNamAtreNa smutpttrsNbhvaat| tathA hi| vivAdAdhyAsitaH saMbandhaH3 samavAyikAraNamantareNa notpadyate bhAvatve sati kAryatvAt paTAdivat, saMbandhatvAt saMyogavat / tathA vivAdApannaH mahAna parimANa se rahita hai ataH sattA-sAmAnya ko bhI aneka (pratyeka vyakti meM bhinnabhinna ) hI mAnanA caahie| tAtparya - sAmAnya tathA samavAya donoM ko anitya, avyApaka evaM aneka mAnanA Avazyaka hai| 63. prAbhAkara samavAya kA niSedha-vaizeSikoM dvArA mAne hue samavAya ke svarUpa meM uparyukta saba doSa dekha kara prAbhAkara mImAMsakoM ne samavAya ko anitya, avyApaka tathA aneka mAnA hai| kintu yaha mata bhI yogya nahI hai| samavAya yadi anitya hai to usa kI utpatti ke yogya kAraNa nahI ho sakate - upAdAna athavA sahakArI kAraNoM kA abhAva hotA hai / avayava, avayavI Adi nimitta kAraNoM se samavAya kI utpatti mAnanA ucita nahI kyoM ki jo bhAvarUpa kArya haiM ve sirpha nimitta kAraNoM se utpanna nahI hote ( unakI utpatti meM upAdAna kAraNa honA jarUrI hai ) / samavAya yadi paTa Adi ke samAna bhAvarUpa ( vastutaH 1 anityatve sati utpattimattvaM bhavati tdbhaavH| 2 prabhRtizabdena guNaguNinau kriyAkriyAvantau jaativyktii| 3 smvaayH| 4 dravyasAmAnyavizeSasAmAnyasamavAyAH iti pdaarthaaH| Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -64] samavAyavicAraH 215 saMbandhaH asamavAyikAraNaM vinA notpadyate bhAvatve sati kAryatvAt ghaTavat , saMbandhatvAt saMyogavaditi c| tathA vItaH saMbandhaH nimittakAraNamAtrAnotpadyate bhAvatve sati kAryatvAt paTAdivat saMbandhatvAt saMyogavat iti ca / samavAyasyAnityatvAGgIkAre utpattisAmagryA asaMbhavAt tasya samavAyasyApyasaMbhava eveti na prAbhAkarAGgIkAro'pi zreyAn / [64. smvaaysvruupaasNbhvH|] kiM c| parAbhyupagamena samavAyo'stItyaGgIkRtya etat sarvamuktam / vicAryamANe tasya samavAyasyaivAsaMbhavAt / nanu avayavAvayavinorguNaguNinoH sAmAnyavizeSayoH kriyAkriyAvatoryaH saMbandhaH sa samavAya ityurarIkartavyAmati cet tarhi samavAyibhyAM samavAyaH saMbaddhaH san pravartate asaMbaddho vaa| asaMbaddhazcedanayorayaM samavAya iti vyapadezAnupapattireva syAt asaMbaddhatvAt shyvindhyvditi| atha samavAyaH samavAyibhyAM saMbaddhaH san pravartate ina tarhi svataH saMbandhAntareNa vaa| atha saMbandhAntareNa saMbaddhaH san pravartata iti cet tadapi saMbandhAntaraM svasaMbandhiSu saMbandhAntareNa saMbaddhaM sat pravartate tadapi saMbandhAntaraM vidyamAna ) kArya hai aura saMyoga ke samAna eka sambandha hai to vaha samavAyI kAraNa ke vinA utpanna nahI ho sktaa| isI prakAra isako utpatti meM asamavAyI kAraNa bhI honA jarUrI hai| sirpha nimitta kAraNa se isakI utpatti nahI ho sktii| ata: anitya rUpa meM samavAya kA astitva mAnanA bhI yogya nahI hai| 64. samavAya ke svarUpa kA asaMbhavatva-naiyAyika athavA prAbhAkaroM ke kathanAnusAra samavAya hai yaha mAna kara uparyukta carcA kI hai| kintu hamArA tAtparya yaha hai ki samavAya kA astitva mAnanA hI vyartha hai| avayava tathA avayavI, guNa tathA guNI, sAmAnya tathA vizeSa evaM kriyA tathA kriyAvAn ina meM jo sambandha hai use samavAya kahA hai| prazna hotA hai ki avayava Adi se samavAya sambaddha hotA hai yA asambaddha hotA hai ? yadi vaha asambaddha ho to yaha avayava-avayavI kA sambandha hai yaha kathana nirAdhAra hogA - jaise sahyAdri aura vindhyAdri paraspara . 1 avayavAvaya vibhyAM guNaguNibhyAm / 2 avayavAvayavinoH / Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 vizvatattvaprakAzaH [64 saMbandhAtareNa saMbaddhaM sat svasaMbandhiSu pravartata ityanavasthA syAt / atha samavAyaH samavAyibhyAM svataH saMbaddhaH eva pravartata iti cet tarhi yathA samavAyaH samavAyiSu svataH saMbaddha eva pravartata iti parikalpyate tathA avayaveSu avayavinaH guNiSu guNAH vizeSeSu sAmAnyAni asarvagatadravyeSu kriyAzca svata eva saMbaddhAH pravarteran / kiM samavAyaparikalpanayA prayojanam / prayogazca / avayaviguNasAmAnyakriyAH svAzrayeSu svataH saMbaddhA eva pravartante AzritatvAt paratantraikarUpatvAt samavAyavaditi avayavAvayavi prabhRtInAmanyanirapekSatayA svabhAvasaMbandhaH pramANasiddhaH syAt / nanu 'ayutasiddhAnAmAdhAryAdhArabhUtAnAM ya ihedaM pratyayahetuHsaMbandhaH sa samavAyaH' ( prazastapAdabhASya pR. 58) / iti lakSaNalakSitatvAt samavAyo'stItyUrIkartavyamiti cet na / tallakSaNasya vicAryamANe asaMbhavadoSaduSTatvAt / tathA hi / ayutasiddhAnamiti ko'rthH| nanu pRthak siddhAH yutasiddhA ityucyante, apRthak siddhA ayutasiddhA iti kathyante teSAmayutasiddhAnAM saMbandhaH samavAya iti cenna / avayavAvayavinorguNaguNinoH sAmAnyavizeSayoH kriyAtadvatoH pRthak pRthak niSpannatvena yutasiddhatvAasambaddha haiM vaise hI samavAya aura avayava Adi hoNge| yadi yaha sambaddha hai to svataH sambaddha hai yA kisI dUsare sambandha se sambaddha hai ? yadi dUsare sambandha se sambaddha ho to usa dUsare sambandha kA samavAya se sambandha hone ke lie tIsarA sambandha mAnanA hogA tathA tIsare sambandha kA sambandha hone ke lie cauthA samba dha mAnanA hogA - yaha anavasthA doSa hai / yadi samavAya kA avayava Adi se svataH sambandha mAneM to avayava aura avayavI meM, guNa aura gaNI meM, vizeSa aura sAmAnya meM tathA kriyA aura kriyAvAn meM hI svataH sambandha mAnane meM kyA doSa hai ? jaise samavAya ko Azrita, paratantra mAnA hai vaise hI guNa Adi ko Azrita, paratantra mAnane se kArya ho jAtA hai| ataH avayava, avayavI Adi kA sambandha svabhAvataH hI mAnanA cAhie - samavAya para avalambita nahI mAnanA caahie| samavAya kA lakSaNa vaizeSika mata meM isa prakAra diyA hai-AdhArya tathA AdhArabhUta ayutasiddha padArthoM meM jo sambandha hai, 'isa meM yaha hai' isa pratIti 1 avayavaguNivizeSAsarvagatadravyeSu / 2 samavAyanirapekSatayA / 3 iha tantuSu ayaM pttH| Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -64] samavAyavicAraH 217 dayutasiddhatvAsaMbhavAt / tathA hi / avayavAstantavaH aMzubhyo niSpatrAH avayavI paTastantubhyo niSpanna iti avayavAvayavinoH pRthag niSpannatvena yutasiddhatvAdayutasiddhatvAsaMbhava eva / tathA paTe rUpAdayo guNAH samavAdhikAraNAt paTAt asamavAyikAraNebhyastantugatarUpAdibhyaH kuvindakaravyApArAdinimittakAraNAJca niSpannAH / paTAdayo guNino'pi samavAyikAraNebhyastantubhyaH asamavAyikAraNebhyastantUnAmAtAnavitAnarUpaviziSTa. saMyogebhyaH kuvindakaravyApAranimittakAraNAcca niSpannAH / iti guNaguNinoH pRthag niSpannatvena yutasiddhatvAbhAvAdayutasiddhatvAsaMbhava evaM syAt / tathA sattAdisAmAnyAnAM nityatvena siddhatvAt dravyAdivizeSANAM svakAraNakalApAniSpannatvAcca sAmAnyavizeSayorapi pRthak niSpaatven yutasiddhatvAt ayutasiddhatvAsaMbhava eva syAt / tathA paTAdyasarvagatadravyaM tantvAdhupAdAnakAraNAdinA samutpadyate paTAdInAM kriyA ca paTAdhupAdAnakAraNAdinA samutpadyata iti kriyAtadvatorapi pRthag niSpannatvena yutasiddhatvAdayutasiddhatvAsaMbhava eva syAt iti / kiM ca / avayavAvayaviprabhRtInAM bhinnadezabhinnakAlabhinakartRbhinnopAdAnAdikAraNaniSpannatvAd kA jo kAraNa hai vahI samavAya sambandha hai| kintu yaha lakSaNa bhI sadoSa hai| prazna hotA hai ki ayutasiddha padArtha kinheM kahA jAya ? jo alaga siddha haiM ve yutasiddha haiM, jo alaga siddha nahI haiM ve ayatasiddha haiM, yaha kathana ThIka nahI / guNa, guNI, avayava, avayavI, sAmAnya, vizeSa tathA kriyA, kriyAvAn, ye pRthaka-pRthaka nippanna hote haiM taba unheM ayatasiddha kaise kahA jAya ? vastra avayavI hai vaha tantuoM se banatA hai, tantu avayava haiM ve aMzuoM (rezoM) se banate haiM - ataH ina kI niSpatti bhinna bhinna hai| isI prakAra vastra guNI hai vaha tantuoM se banA hai tathA rUpa Adi guNa haiM ve tantuoM ke rUpa Adi guNoM se bane haiM - ataH guNa aura guNI kI niSpatti bhI bhinna bhinna hai / isI prakAra sattA Adi sAmAnya to nitya mAne haiM tathA dravya Adi vizeSa apane apane kAraNoM se utpanna mAne haiM - ataH sAmAnya aura vizeSa kI niSpatti bhI bhinna bhinna hai| isI prakAra vastra kriyAvAn hai vaha tantuoM se utpanna huA hai tathA vastra kI kriyA vastra se utpanna huI hai-ataH kriyA aura kriyAvAna kI niSpatti bhI bhinna bhinna hai / tAtparya-avayava, avayavI Adi ko ayutasiddha kahanA yogya Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 vizvatattvaprakAzaH [64 yutasiddhatvameva syAt nAyutasiddhatvam / tathAvidhAnAmAdhAryAdhArabhUtAnAmihedaMpratyayahetuH saMbandhaH samavAyazcediha bhUtale ghaTastiSThati iha paTe devadatta Aste ityAdipratyayahetusaMbandho'pi samavAyaH syAdityativyAptiH samavAyalakSaNasya syAt / tasmAt samavAyalakSaNasyAnupapatteH samavAyasyApyasaMbhava eva syAt / tathA AdhAryadhArabhUtAnAmiti ko'rthH| nanu AdhAro nAma adhastanabhAge avasthitaM dravyam AdhAryAstasyopari vartamAnAH avyvigunnsaamaanykriyaaH| tathA hi / iha tantuSu paTaH, iha paTe rUpAdayaH, iha paTeSu paTatvaM sAmAnyam ,iha paTe utkSepaNAdikriyAH pravartanta iti AdhAryAdhArabhAvapratItiriti cenna / teSAM bhavaduktAdhAryAdhArabhAvAbhAvAt / kuta iti cet paTasyoparitanabhAge'pi tantRnAM sadbhAvadarzanAt adhobhAge'pi paTasya sadbhAvadarzanAt / kiM ca / AtAnavitAnarUpeNa viziSTasaMyogayuktatantunAmeva paTAbhidhAnapratyayavyavahAragocaratvena tato'tiriktasya paTasyAnupalabdhezca, tRNAtiriktatRNakUTAnupalabdhivat mASAdiriktarAzyanupalabdhivacca / tathA' zAkhAsu vRkSa ityatrApi vRkSasyAdhobhAge zAkhAnAmapratIteH zAkhAnAmupari vRkSasyApratItezca avayavA AdhArAH avayavinaH AdhAryA ityanupapatteH avanahI / avayava, avayavI Adi ke upAdAna kAraNa, kartA, deza tathA kAla bhinna bhinna hote haiM ataH inheM yuta siddha hI kahanA cAhiye-ayutasiddha nhii|' isameM yaha hai ' isa pratyaya kA kAraNa samavAya mAnanA bhI doSapUrNa hogaa| jamIna meM ghaTa hai, vastra para devadatta hai Adi pratyaya bhI hote haiM kinta jamIna aura ghaTa meM tathA vastra aura devadatta meM samavAya nahI mAnA jaataa| AdhArya aura AdhAra meM jo sambandha hai vaha samavAya hai yaha kathana bhI sadoSa hai / jo dravya nIce hai vaha AdhAra hai tathA jo guNa Adi Upara haiM ve AdhArya haiM ataH tantuoM meM vastra hai, vastra meM rUpa Adi haiM, vastra meM vastratva hai, vastra meM kriyA hai Adi vyavahAra hotA hai-yaha kathana ucita nahI / vastra aura tantu meM eka Upara aura eka nIce hai yaha nahI kahA jA sakatA / sIdhe-ADe viziSTa rUpa meM bune hue tantaoM ko hI 1 pUrvoktAnAM AdhArAdheyatvaM nirAkRtam / 2 naiyAyikaH nanu yathA iha tantuSu avayavabhUteSu paTaH ucyate tathA evamapi ucyate zAkhAsu avayavabhUtAsu vRkSaH ityAdi / Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -64 ] samavAyavicAraH 219 yavAvayavinorAdhArAdhAryabhAvAbhAvo vibhAvyate / tathA jambIramAtuliGgAdidravyeSu rUparasagandhasparzAnAM madhyAdhaHpArzvabhAgeSvapi sadbhAvAt AdhAryA guNAH AdhAro dravyam ityapyasaMbhavAd guNaguNinorapyAdhAryAdhArabhAvA. bhAvo nizcIyate / tathA jAtivyaktInAmapi / AdhAryAdhArabhAvo nopapanIpadyate / tanmate jAtInAM nityatvena anyAzritatvAnupapatteH / tathA hi / jAtiranyAzritA na bhavati aguNatve sati nityatvAt sarvagatatvAcca AkAzavaditi jAtInAmanyAzritatvAnupapatteH jAtivyaktInAmapi AdhAryAdhArabhAvAbhAvo'numantavyaH / tathA paTAdidravyANAM madhyAdhaHpArzvabhAge'pi kriyApravartanApratIterAdhAryAH kriyAH paTAdivyamAdhAra ityanupapatteH kriyAtadvatorapyAdhAryAdhAramA gabhAvaH syAt / atha adhaHpatanapratibandhaheturAdhAra iti cenna / tantUnAM paTasyAdhaHpatanaprativandhakatvAbhAvena AdhAratvAbhAvaprasaMgAt / guNajAtikriyANAmapi gurutvAbhAvena adhaHpatanAsaMbhavAd guNivyaktikriyAvatAM tatpratibandhakatvAnupapattyAdhAratvAbhAvaprasaMgAcca / nanu pRthakriyApratibandhaka AdhAra iti cet tathApi guNajAtikriyANAmadravyatvena kriyArahitatvAd guNivyaktikriyAvatAM tat pratibandhakatvAbhAvena vastra kahA jAtA hai- tantuoM se sarvathA bhinna koI vastra nahIM hotA, ghAsa kI gaDDI ghAsa se bhinna nahI hotI uDada kA Dhera. uDada se bhinna nahI hotaa| vRkSa avayavI hai, zAkhAeM avayava haiM ina meM bhI vRkSa Upara hai, zAkhAeM nIce haiM yaha kathana saMbhava nahI hai| jaMbIra, mAtuliMga Adi phaloM meM rUpa, rasa, gandha, sparza ye guNa haiM-ina meM bhI phala Upara hai, guNa nIce haiM yaha kathana saMbhava nahIM hai| nyAyamata meM jAti (sAmAnya) ko nitya mAnA hai-- vaha kisI para AzriA nahI ho sakatI, vaha guNa nahI hai, nitya hai tathA sarvagata bhI mAnI gaI hai / ataH jAti aura vyakti meM bhI AdhAra, AdhArya yaha sambandha sambhava nahI hai / vastra Adi dravya nIce haiM, kriyA Upara hai yaha kathana bhI saMbhava nahI hai / tAtparya AdhAra nIce hotA hai, AdhArya Upara hotA hai isa prakAra se avayava, avayavI Adi meM koI sambandha nahI mAnA jA sakatA / jo nIce girane se roke vaha AdhAra hai yaha 1 gotvaM jAtiH gaurvyktiH| 2 nityAzrito guNo nityaH kvacidasti ataH aguNatve satIti / Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 vizvatattvaprakAzaH [64bhAdhAratvAbhAvAdavyApakaM lakSaNam / tasmAdavayavAvayavinorguNaguNito jAtivyaktyoH kriyAtadaktorbhavaduktAdhAryAdhArabhAvAbhAvAdasaMbhavadoSaduSTatvaM samavAyasya svarUpalakSaNapravRttyasaMbhavAt tasyAbhAvo nishciiyte| . tathA ca avayavAvayavinorguNaguNinoH sAmAnyavizeSayoH kriyAtadvatozca svabhAvasaMbandhaH kathaMcid bhedAmedazca sviikrtvyH| atyantaM mede tau' dezabhedenopalabhyeyAtAm atyantaM bhinnatvAt meruvindhyvt| tau kAlamedenopalabhyeyAtAm atyantaM bhinnatvAt rAmazaMkhacakravartivat / iti bAghakasadbhAvAdatyantaM medo naanggiikrtvyH| atyantamamede tayoranyatara pavara sthAna dvayaM vyvtisstthteH| iti pakSadvaye'pi bAdhakasadbhAvAt kathaMcid medAbhedaH samArthato bhvti| evaM paraparikalpitasamavAyapadArtho noppniipdyte| kathana bhI ucita nahI- tantu vastra ko nIce girane se rokate haiM yaha nahI kahA jA sakatA / guNa, jAti, kriyA ina meM vajana hI nahI hotA ataH ina ke nIce girane kA prazna hI nahI uThatA / jo pRthaka kriyA ko roke vaha AdhAra hai yaha kathana bhI ucita nahI / guNa.jAti, kriyA ye dravya nahI haiM, ina meM kriyA hI saMbhava nahI ataH kriyA ko rokane kA prazna hI nahI uThatA / tAtparya-kisI bhI prakAra se AdhArya aura AdhAra kA sambandha samavAya saMbhava nahI hai| uparyukta saba vivecana ko dekhate hue avayava, avayavI Adi meM svabhAvataH sambandha mAnanA cAhie / tathA ina meM aMzataH bheda aura aMzataH abheda mAnanA caahie| yadi inameM parNa bheda mAneM to meru aura vindhya parvatake samAna una kA pradeza bhI bhinna pratIta honA cAhie / tathA rAma aura zaMkha cakravartI ke samAna ina kA kAla bhI bhinna honA caahie| aisA hotA nahI hai, ata: ina meM bheda aMzataH hai -- pUrNataH nhii| isI taraha rNatAH abheda mAnanA bhI ucita nahI-yadi pUrNataH abheda ho to ye do vastueM haiM yaha kahanA asaMbhava hogA ataH gaNa, guNI Adi meM aMzataH bheda aura aMzataH abheda mAnanA caahie| tathA una meM svabhAvataH sambandha mAnanA cAhie / isa se samavAya sambandha kI kalpanA vyartha siddha hotI hai| 2 eka ev| Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -65] guNavicAraH 221 [65. saMkhyAdInAM gunntvniraasH|] . tathA saMkhyAyA guNatvamapi nopapanIpadyate / tathA hi| saMkhyA guNo na bhavati guNAdiSu pravartamAnatvAt vyatireke gandhavat / nanu saMkhyAyAH guNAdiSu pravartamAnatvamasiddhamiti cenna / caturviMzati guNAH paJca karmANi SaT padArthA iti guNAdiSu saMkhyAyAH pravartanAsadbhAvAt / tathA pRthaktva. mapi gaNo na bhavati gaNAdyAzritatvAt vyatireke ruupvt| nAyamasiddho hetuH rasAd gandhaH pRthak utkSepaNAdavakSepaNaM pRthagiti tadAzritatvasad bhaavaat| tathA adRSTamapi guNo na bhavati paudgalikatvAt tilakAdivat / nanu adRSTasya paudgalikatvamapyasiddhamiti cenn| aSTaM paudgalika pudgalasaMbandhena vipacyamAnatvAt bIhyAdivat iti pramANasadbhAvAt / nanu adRSTasya pudgalasaMbandhena vipacyamAnatvamapyasiddhamiti cenna / zubhA 65. saMkhyAdi guNa nahIM hai-vaizeSikoM ne guNoM kI jo gaNanA kI hai vaha bhI doSapUrNa hai| ve saMkhyA ko guNa mAnate haiM kintu saMkhyA guNoM meM bhI pAI jAtI hai| nyAyamata meM hI cauvIsa guNa, pAMca karma, chaha padArtha Adi vyavahAra rUDha hai| ataH guNoM para Azrita hone se saMkhyA guNa nahI ho sakatI (guNa dravyoM para Azrita hote haiM tathA svayaM guNarahita hote haiM ) / isI prakAra nyAyamata meM pRthaktva ko guNa mAnA hai kintu pRthaktva bhI guNoM meM vidyamAna hai-rasa se gandha pRthak hai, utkSepaNa se avakSepaNa pRthak hai Adi vyavahAra rUDha hai, ataH pRthaktva guNa nahI ho sktaa| __ adRSTa tilaka Adi ke samAna paudgalika hai ataH adRSTa bhI guNa nahI ho sakatA / adRSTa ko paudgalika kahane kA kAraNa yaha hai ki usa kA phala pudgala ke sambandha se hI milatA hai-adRSTa ke phalasvarUpa jIva ko sukhaduHkha kA jo anubhava hotA hai vaha pudgalanirmita zarIra, indriya, 1 yastu guNo bhavati sa tu guNAdiSu na pravartate yathA gandhaH nirguNAH guNAH iti vacanAt / 2 yastu guNo bhavati sa guNAdiSu Azrito na bhavati yathA rUpam / 3dhrmaadhmauN| 4 yathA vrIhyAdiH jalAdipudgalasaMbandhena vipcyte| Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 vizvatattvaprakAzaH [66zubhazarIrendriyAntaHkaraNatadanukUlapratikUlapadArthaniSpAdanaprApaNAnubhAvanaprakAreNa jIve sukhaduHkhamutpAdya vipacyamAnatvAt / tathA adRSTaM paudgalikaM jIvasyAbhimatadeze gamana pratibandhakatvAt pAlivat / ayamapi heturasiddha iti cenn| sakaladuHkha parikSayeNa paramAnandapadaprAptyartham abhimatasUryamaNDalabhedanAdigamana prtibndhksdbhaavaat| tathA adRSTaM paudgalikaM dhyAnAnyatve satISTapadArthA karSakatvAt ukhAdivaditi / adRSTasya guNatvapratiSedhena dravyatvaM samarthitam / tasmAdadRSTam AtmavizeSaguNo na bhavati asaMskArajIvanahetuprayatnatve sati mAnasapratyakSAgocaratvAt vyatireke sukhAdivaditi c| [.66. paudgalakAvavivaraNa / ] __ atha paudgalikatvaM nAma kimucyate / pudgalairArabdhatvaM paudgalikatvamityucyate / ke pudgalA iti cet 'sparzarasagandhavarNavantaH pudgalAH' ( tattvArthasUtra 5-23) ityucyte| tarhi pArthivasyaiva pudgalatvam aptejo. antaHkaraNa kI anukUlatA yA pratikUlatA dvArA hI prApta hotA hai| adRSTa jIra ko iSTa pradeza meM saba duHkhoM se rahita, parama Ananda se yukta sUryamaNDala Adi pradezoM meM-jAnese rokatA hai ataH dIvAra ke samAna adRSTa bhI paudgalika hai| adRSTa dhyAna se bhinna hai tathA iSTa padArthoM ko AkarSita karatA hai ataH mantra Adi ke samAna adRSTa bhI paudgalika hai| adRSTa AtmA kA vizeSa guNa nahI hai kyoM ki vaha sukha Adi guNoM ke samAna mAnasa pratyakSa se jJAta nahI hotA tathA vaha saMskAra tathA jIvanArtha prayatna se bhinna hai| 66. paugalikatva kA vivaraNa-isa sambadha meM prativAdiyoM kA prazna hai ki paudgalika kA tAtparya kyA hai ? uttara hai- jo pudgala se banatA ho vaha paudgalika hai| pudgala vaha hai jisameM sparza, rasa, gandha tathA varNa ye guNa hote haiM / nyAya mata meM sirpha pRthvI-paramANuoM meM sparza, rasa, gandha, varNa ina cAroM guNoM kA astitva mAnA hai-jala meM gandha kA, teja meM gandha va rasa kA tathA vAyu meM gandha, rasa va rUpa kA abhAva mAnA 1 svargAdi / 2 setuvt| 3 SaDindriyANi SaDviSayAH SaDbuddhayaH sukhaduHkhazarIrANi / 4 dhyAnaM paudgalikaM nAsti paraMtu abhimatagamanahetu / 5 mantra / 6 saMskArajIvanahetuprayatnau varjayitvA mAnasapratyakSAgocaratvAt tayoH mAnasapratyakSagocaratve'pi guNatvamasti / Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -66 ] guNavicAraH 223 vAyvAdInAM pudgalatvaM na syAt teSu gandharasarUpAdInAmabhAvAditi cenna / teSu gandharasarUpAdInAmanubhUtAnAM pramANapratipannatvena sadbhAvAt / tathA hi| ApyaM gandhaMvad bhavati rasavatvAt rUpavattvAt sparzavattvAca pArthiva. caditi Apyasya gandhavasvasiddhiH / tathA tejodravyaM gandharasavat rUpavatvAt sparzavatvAt pRthvIvaditi tejodravyasya gndhrsvttvsiddhiH| tathA vAyudravyaM gandharasarUpavat sparzavattvAt pArthivavaditi vAyorgandharasarUpavattva. siddhiH| tathA kArmaNadravyAdikaM gandharasarUpasparzavad bhavati pudgaladravyatvAt pRthivIvaditi karmadravyAdInAmapi gandharasarUpasparzavatvasiddhiriti / nanu teSAM gandharasarUpasparzAdimattve kvacit kadAcid darzanAdigocaratvaM syAditi cenn| sarvadA anudbhUtarUpAdimakhena bAhyendriyagrAhyasvAsaMbhavAt nayanarazmivat / yathA nayanarazmInAM tejodravyatvena rUpasparza sadbhAve'pi kvacit kadAcidapi darzanasparzanagocaratvAbhAvaH tathA kArmaNAdidravyANAM rUpAdidbhAve'pi na bAhyendriyagrAhyatvaM prsjyte| karmaNAM paudgalikatvaM ca prAgeva pramANAt samarthitameva / tathA ca dharmAdharmazabdasaMkhyApRthaktvavyatiriktarUpAdInAM buddhayAdInAM ca yathoktakramaNa guNatvaM bobhuuyte| hai / to kyA sirpha pRthvI-paramANu hI pudgala haiM ? uttara yaha hai ki hamAre mata ke anusAra sparza, rasa, gandha, varNa ye cAroM guNa pRthvI, jala, teja, vAyu ina sabhI ke paramANuoM meM hote haiM, antara sirpha itanA hai ki jala Adi meM gandha Adi guNa indriyagrAhya nahI hote / sparza, rasa, gandha, varNa ye cAroM guNa sahabhAvI haiM- jahAM eka hotA hai vahAM sabhI hote haiM / ataH jala Adi paramANuoM meM bhI gandha Adi guNoM kA astitva mAnanA cAhie / isI prakAra kArmaNa pudgaloM meM bhI cAroM guNoM kA astitva mAnanA caahie| nyAya mata meM jisa prakAra cakSu ke kiraNa adRzya mAne haiM-yadyapi teja dravya se nirmita hone ke kAraNa ina kiraNoM meM rUpa tathA sparza guNa hote haiM-usI prakAra kArmaNa pudgala Adi meM ye guNa indriyagrAhya nahI hote aisA samajhanA caahie| ina ke atirikta rUpa Adi tathA buddhi Adi jo guNa nyAyamata meM mAne haiM una ke bAre meM hamArA koI vivAda nahI hai| 1 yathAsaMkhyam / 2 adRSTadravyam / 3 karmadravyAdInAm / 4 etaiH paJcabhiH vinaa| Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 vizvatattvaprakAzaH [67 [67. manaHsvarUpavicAre indriysvruupbicaarH|] - dravyeSvapi aNu manaH sakriyaM ceti manodravyasyANumAtratvaM sparzAdirahitatvaM ca parairanumanyate / tadayuktaM manasastadasaMbhavAt / tathA hi| manodravyam aNuparimANaM na bhavati jJAnotpattI kAraNatvAt cakSurvat, zAnAsamavAyyAzrayatvAt Atmavat / tathA manodravyaM spAdimad bhavati asarvagatadravyatvAt paTavat, zAnakaraNatvAt zrotravaditi ca / nanu nAbhasaM zrotramiti zrotrasya nAbhasatvena sparzAdimattvAbhAvAt sAdhyavikalo dRSTAnta iti cenn| zrotrasya naabhstvaasNbhvaat| tathA hi| zrotraM nAmasaM na bhavati bAhyendriyatvAt cakSurvat jJAnotpattI karaNatvAt mnovt| namo'pIndriya prakRti na bhavati vibhutvAt anaNutve sati nityatvAt tathA niravayavadravyatvAt , tathaivAkhaNDatvAt , dravyAnArambhakadravyatvAt kAlavaditi zrotrasya naabhstvaasiddheH| tathA ca nAbhasaM zrotraM rasAdInAM madhye zabdasyaivAbhivyaJjakatvAt zaMkhAdInAM zuSiravadityAdyanumAnaM nirastam / kutaH bherIkoNasaMyomAdinA heto 67. indriyasvarUpakA vicAra-vaizeSika mata meM mana ko aNu AkAra kA, sparza Adi se rahita tathA sakriya mAnA hai| kintu yaha mata yogya nahI / mana cakSu Adi ke samAna jJAna kA sAdhana hai, tathA AtmA ke samAna jJAna kA asamavAyI Azraya hai ataH vaha aNu AkAra kA nahI ho sktaa| mana vastra Adi ke samAna asarvagata dravya hai tathA kAna ke samAna jJAna kA sAdhana hai ataH vaha sparzarahita nahI hai / nyAya mata meM karNa-indriya ko AkAza nirmita ataeva sparzarahita mAnA hai| kintu yaha mata ucita nahI / karNaindriya bhI cakSu ke samAna eka indriya hai tathA jJAna kA sAdhana hai ataH vaha AkAzanirmita nahI ho sakatA / isI taraha AkAza vyApaka hai, paramANu se bhinna hai, nitya niravayava dravya hai, akhaNDa hai, kisI dravya kA Arambha usa se nahI hotA, ataH karNendriya AkAza se nirmita ho yaha saMbhava nhii| rasa, rUpa Adi guNoM meM sirpha zabda kI abhivyakti kAna dvArA hotI hai ataH zaMkhake chidrake samAna kAna ko AkAzanirmita mAnanA galata hai 1 naiyAyikAdibhiH / 2 nabhasaH sabandhi / 3 chidravat / Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -67] indriyavicAraH 225 yabhicArAt / tasya rUpAdInAM madhye zabdasyaivAbhivyaJjakatve'pinAbhasatvAbhAvAt / tathA vAyavIyaM sparzanaM rUpAdInAM madhye sparzasyaivAbhivyaJjakatvAt jalazaityAbhivyaJjakavyajanavAyuvat itynumaanmpyst| elAlavaGgakarpUrazrIkhaNDAdibhitorvyabhicArAt / teSAM jalazaityAbhivyaJjakatve'pi vAyacIyatvAbhAvAt / kutaH teSAM pArthivatvAt / pArthivaM ghrANaM rUpAdInAM madhye gandhasyaivAbhivyaJjakatvAt kuMkumagandhAbhivyaJjakaghRtavadityanumAnamapya. smnyjsm| pANDumRtpiNDazuSkacarmAdiSvabhiSiktajalAdeH tatra gandhasyaivAbhivyaJjakatve'pi pArthivatvAbhAvAt tena hetoyabhicAraH anuliptamRgasvedAdigandhAbhivyaJjakazarIroSmaNA vyabhicArAcca / tathA ApyaM rasanaM rUpAdInAM madhye rasasyaivAbhivyaJjakatvAt laalaadivditynumaanmpyyuktm| bhojyavastuSu sakalarasAbhivyaJjakalavaNena hetoyabhicArAt / nanu lavaNamApyam apsu jAtatvAt karakAdivaditi lavaNasya ApyatvasiddheH hetorna vyabhicAra iti cenn| lavaNasya Apyatvasiddhayartha prayuktasya hetoH zaMkhazuktyAdibhirvyabhicArAt / teSAmapsu jAtatve'pi ApyatvAbhAvAt / lavaNamApyaM na bhavati madhurarasarahitatvAt harItakIvat, lavaNarasopebherI aura koNa kA saMyoga bhI sirpha zabda ko vyakta karatA hai kintu vaha AkAza nirmita nahI hai / isI prakAra sirpha sparza ko abhivyakta karane se sparzanendriya ko vAyunirmita mAnanA galata hai / ilAyacI, lauMga, kapUra Adi se jala kA zItasparza vyakta hotA hai kintu ye padArtha vAyunirmita nahI haiM / dhrANa indriya se sipha gandha kI abhivyakti hotI hai ataH yaha indriya pRthvInirmita hai, kezara ke gandha ko vyakta karanevAlA dhI pArthiva hotA hai, yaha kathana bhI galata hai / sapheda miTTI athavA mukhe camaDe para pAnI chiDakane se bhI gandha vyakta hotA hai kintu pAnI pRthvInirmita nahI hai| isI prakAra zarIra kI uSNatA se kastarI Adi kA gandha vyakta hotA hai kintu uSNatA pArthiva nahI hotI / rasanendriya rasa ko abhivyakta karatA hai ataH lAra Adi ke samAna vaha jala nirmita hai yaha kathana bhI ThIka nhii| bhojana ke padArthoM meM namaka saba rasoM ko vyakta karatA hai kintu vaha jalanirmita nahI hai / namaka pAnI se milatA hai ataH olA Adi ke samAna vaha jalanirmita hai yaha kathana bhI ThIka nahI / zaMkha, sIpa Adi bhI pAnI. se milate haiM kintu ve jala nirmita nahI hote / namaka jalanirmita nahI hai vi.ta.15 Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 vizvatattvaprakAzaH [68tatvAt snuhIpatravat, cUrNIkartuM zakyatvAt loSThAdivaditi pramANAllavaNasya ApyatvaniSedhAt / kSArajalAdirasAbhivyaJjakapAvakena heto. vybhicaaraacc| [ 68. cakSuSaH praapykaaritvniraasH|] . tathA taijasaM cakSuH rUpAdInAM madhye rUpasyaivAbhivyaJjakatvAt pradIpa vaditi anumAnamapyasAMpratam / cakSurgolakadarpaNAdinA hetoyabhicArAt / teSAM rUpAdInAM madhye rUpasyaivAbhivyaJjakatve'pi taijstvaabhaavaat| tathA cakSuSastaijasatvAbhAvAt cakSuHprAptArthaprakAzakaM taijasatvAt pradIpavadityasaMbhAvyam / cakSurindriyasya prAguktAnumAnena taijasatvAsiddhehetorasiddhatvAt / atha cakSuH saMnikRSTArthaprakAzakam indriyatvAt tvagindriyavaditi cakSuSaH prApyakAritvasiddhiriti cenna / kAcakAmalAyupahatacakSurindriyeNa hetoya'bhicArAt / tasya indriyatve'pi asaMnikRSTazuktirajataprakAzakatvAt / nanu cakSuH saMnikRSTArthe pramitiM janayati indriyatvAt sparzanendriyavaditi cenna / hetoH pUrvavad vybhicaaraat| katham / golakAdInAmindriyatve'pi saMnikRSTArthe prmitijnktvaabhaavaat| kaalaatyyaapdisstttvaacc| kutaH cakSurindriyasya ghaTapaTAdipadAthaiH saha saMnikarSAbhAvasya pratyakSeNa nishcittvaat| kyoM ki jala jaisI madhura ruci usa meM nahI hotI, kSAraruci hotI hai, tathA use pIsA jA sakatA hai / namaka rasa ko vyakta karatA hai kintu jalanirmita nahI hai / uSNatA se khAre pAnI kA khArApana vyakta hotA hai kintu uSNatA jalanirmita nahI hai / ataH rasanendriya ko bhI jala nirmita kahanA anucita hai| 68. cakSu ke prApyakAritvakA niSedha-cakSu indriya rUpa kI abhivyakti karatA hai ataH pradIpa Adi ke samAna cakSu bhI taijasa tejonirmita hai yaha kathana bhI ThIka nhii| cakSugolaka tathA AInA bhI rUpa ko vyakta karate haiM kintu ve taijasa nahI hote / cakSu taijasa nahI hai ataH vaha prApta padArtha ko hI jAnatI hai yaha niyama bhI nahI hai| tvacA ke samAna cakSu bhI indriya hai ataH vaha prApta padArtha ko hI jAnatI hai yaha anumAna ThIka nhii| kAca, kAmalA Adi doSoM se dUSita cakSu 1 kSArajalAdau kSArajalasya prAkaTayaM pAvakena vizeSeNa bhavati / Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -68] indriyavicAraH 227 ___ atha mataM-tejorUpA nayanarazmayaH adhiSThAnabhUtAd golakAnirgatya dhattUrakusumAkAreNottarottaraM prasarpantaH puro'vasthitadravyeSu saMyogasaMbandhena saMbaddhAH santo jJAnaM jnynti| tadravyasamavetaguNakarmasAmAnyeSu saMyuktasamavAyena saMbandhena saMbaddhAH santo jJAnaM janayanti / guNakarmasamavetasAmAnyeSu saMyuktasamavetasamavAyasaMbandhena saMbaddhAH santaH saMvitti jnynti| tathA nAmasaM zrotramapi svasmin samavetazabdeSu samavAyasaMbandhena saMbaddha sad vijJAnaM jnyti| zabdasamavetasAmAnyeSu samavetasamavAyasaMbandhena saMbaddhaM sat saMvittiM jnyti| evamindriyaiH paJcavidhasaMbandhena saMbaddhapadArthAnAM vizeSaNavizeSyatvena pravartamAnayodRzyAbhAvasamavAyayoH saMbaddhavizeSaNavizeSyabhAvasaMbandhena saMbaddhAH santaH2 saMvedanaM janayantItIndriyANAmatIndriyatvena sarveSAM saMmatatvAt kathaM cakSurindriyasya ghaTapaTAdipadArthaiH saha saMnikarSAbhAvaH pratyakSeNa nizcIyata iti| dvArA sIMpa ke sthAna meM rajata kA jJAna hotA hai-yahAM rajata aura cakSukA sambandha na hone para bhI jJAna hotA hai / cakSu ke golaka se saTe hue padArtha ko vaha nahI jAna pAtA -ataH cakSu prApyakArI nahI hai| ghaTa, paTa Adi padArthoM se cakSu kA saMparka nahI hotA yaha bAta pratyakSasiddha hai ataH cakSu ko prApyakArI mAnanA galata hai| nyAya mata kA kathana hai ki cakSu ke golaka se tejorUpa cakSukiraNa nikalate haiM tathA ve uttarottara dhatUre ke phUla jaise phailate jAte haiM evaM sanmukha sthita padArthoM se una kiraNoM kA saMbandha hone para jJAna hotA hai| ina kiraNoM kA dravyoM se to saMyoga sambandha hotA hai; dravyoM meM samaveta guNa, karma tathA sAmAnya se saMyukta samavAya sambandha hotA hai ; guNa tathA karma meM samaveta sAmAnya se saMyukta samaveta samavAya sambandha hotA hai| isI prakAra AkAzanirmita karNendriya kA zabda se samavAya sambandha hotA hai tathA zabdatva sAmAnya se samaveta samavAya sambandha hotA hai| ina pAMca prakAroMse sambaddha padArthoM ke vizaSeNa vizeSya rUpa se dRzyAbhAva tathA samavAya kA jJAna hotA hai / isa prakAra chaha prakAra kA sambandha hI saMnikarSa hai / saMnikarSa ke vinA indriyoM se padArthoM kA jJAna nahI hotaa| 1 ghaTarahitaM bhUtalamiti dRzyAbhAvaH iha tantuSu paTasamavAyaH iti samavAyaH ayaM tu vizeSaNavizeSyabhAvaH saMnikarSaH sssstthH| 2 nayanarazmayaH / 3 indriyam indriyaM na jAnAti ataH atiindriym| Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 vizvatattvaprakAzaH [68- tadetat sarva gaganendIvaramakarandabindusaMdohavyAvarNanamivAbhAti / teSAM nayanarazmInAmadhiSThAnAd bahirnirgamanapadArthaprakAzanayorasaMbhavAt / tathA hi| nayanarazmayaH adhiSThAnAnna bahirnirgacchanti indriyatvAt tvagindriyavaditi pramANAt teSAM bahirnirgamanAbhAvo nishciiyte| yadi bahirnirgaccheyustarhi cakSuSA upalabhyeran, na copalabhyante, tasmAnna nirgacchanti / atha teSAM bahirnirgamane'pi anudabhUtarUpavattvAt cakSuSA nopalabhyanta iti cenn| teSAmanubhUtarUpavattve arthprkaashktvaanupptteH| kutH| vimatA razmayaH arthaprakAzakA na bhavanti anubhUtarUpatvAt uSNodakAntargatatejorazmivaditi prmaannsdbhaavaat| kiM co cakSustaijasatve siddhe pazcAt tadrarazmInAM bahirnirgamanamarthasaMyogazca parikalpayituM zakyate, na ca tasiddhiH kutazcidapi saMbhavati / taijasaM cakSuH rUpAdInAM madhye rUpasyaiva prakAzakatvAt pradIpavaditi tatsAdhakAnumAnasya golakadarpaNAdibhiHprAgeva vyabhicArapradarzanena nirAkRtatvAt / cakSustaijasaM na bhavati indriyatvAt tvagindriyavat , jJAnotpattau karaNatvAt manovaditi bAdhakasadbhAvAcca / etena paTo'yamiti cAkSuSaH pratyayaH indriyArthasaMyogajaH dravyaviSayatve sati bAhyendriyajatvAt sparzanapaTapratyayavaditi tadanumAnamapi nirstm| cakSurindriyArthasaMyogAbhAvasya pratyakSeNa nizcitatvAt / nyAyamata kA yaha saba vivaraNa nirAdhAra hai| pahalA doSa yaha hai ki cakSukiraNa cakSu ko choDakara padArtha taka jAyeM yaha saMbhava nahI kyoM kiM tvacA Adi koI bhI indriya apane sthAna ko choDakara bAhara nahI jAtA / yadi cakSu kiraNa cakSu se padArtha taka jAte to dikhAI dete / ye kiraNa padArtha taka to jAte haiM kintu una kA rUpa avyakta hotA hai ataH dikhAI nahI dete yaha kathana bhI ThIka nahI / yadi una kA rUpa avyakta ho to uSNa pAnI meM sthita avyakta kiraNoM ke samAna ye kiraNa bhI padArtha kA jJAna nahI karA sakate / dUsarA doSa yaha hai ki cakSu tejasa nahI hai ataH usa se tejorUpa cakSukiraNa nikalanA bhI saMbhava nahI hai| cakSu taijasa nahI yaha abhI spaSTa kiyA hai tvacA se paTa kA jJAna indriya aura padArtha ke saMyoga se hotA hai usI prakAra cakSu se honevAlA jJAna bhI indriya ... 1 yathA sparzanendriyeNa paTapratyayaH indriyArthasayogajaH / Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 229 -68] indriyavicAraH tat pratyayasyendriyArthasaMyogAbhAvo'pi tenaiva nizcita iti hetoH kaalaatyyaapdisstttvaavishessaat| atha cakSuH saMnikRSThe'rthe kriyAM janayati bahiHkaraNatvAt kuThAravaditi cakSuSaHprApyakAritvasiddhiriti cetra / pUrvottara...gazabdAdibhitorvyabhicArAt / kutaH teSAM bahiHkaraNatvepi saMnikRSTa'rthe kriyAjanakatvAbhAvAt / bahirvizeSaNasyAnarthakyena vyarthavizeSaNAsiddhatvAcca / nanu karaNatvAdityukte manasA hetorvyabhicArastanivRtyartha bahirvizeSaNamupAdIyata iti cenna / manaso'pi saMnikRSTAtmAdau zaptikriyAjanakatvAt tena karaNatvAdityetAvanmAtrasyApi vyabhicArAbhAvAt / nanu cakSuH prAptArthaprakAzakaM vyavahitArthAprakAzakatvAt pradIpavaditi cetra / sphaTikakAcAbhrakAdivyavahitArthaprakAzakatvadarzanena hetorasiddhatvAt / sAdhanavikalo dRssttaantshc| tasmAJcakSuH prAptArthaprakAzakaM na bhavati adhiSThAnasaMyuktArthAprakAzakatvAt , yat prAtArthaprakAzakaM tadadhiSThAnayuktArthaprakAzakaM yathA tvagindriyamiti prtipksssiddhiH| athAsiddho'yaM heturiti cetra / nayanasya svasaMyuktapittakAcakAmalAanatRNAdInAmaprakAzakatvena ttsiddheH| tatazcakSarindriyaM purovasthitadravyeSu saMyogasaMbandhena saMpaddhaM tatsaMvittiM janayatItyasaMbhAvyameva / aura padArtha ke saMyoga se hotA hai yaha kathana bhI ThIka nahI kyoM ki cakSu aura paTa kA saMyoga nahIM hotA yaha pratyakSa se hI siddha hai| kulhADI bAhya sAdhana hai, vaha apane lakSya ko prApta kara ke hI kriyA karatI hai, usI prakAra cakSu bhI bAhya sAdhana hai ata: vaha padArtha se saMnikarSa hone para hI kriyA karatI hai yaha anumAna bhI ThIka nho| ( yahAM eka vAkya khaNDita pratIta hotA hai / isa anumAna meM ' bAhya' sAdhana kahane kA bhI vizeSa upayoga nahI hai- sirpha sAdhana kahane se bhI vahI artha vyakta hotA / antaraMga sAdhana- antaHkaraNa kA kArya bhI AtmA se saMnikarSa hone para hI hotA hai yaha nyAyamata kathana hai| ataH bAhya sAdhana hI saMnikarSa se kriyA karate haiM yaha saMbhava nhii| cakSu aura padArtha ke bIca koI vyavadhAna ho to cakSu se padArtha kA jJAna nahI hotA ataH cakSu prApta padArtha ko hI jAnatI hai-yaha anumAna bhI ThIka nahI / cakSu aura padArtha ke bIca kAca sphaTika, abhraka Adi ke hone para bhI cakSu padArtha ko jAna sakatI hai ataH ukta kathana sadoSa hai| yadi cakSu prApta padArtha ko jAnatI to Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 vizvatattvaprakAzaH [69tasya dravyasaMyogAbhAve ca saMyuktasamavAyena dravyagataguNakarmasAmAnyAnAM saMyuktasamavetasamavAyena guNakarmagatasAmAnyAnAM ca prakAzanaM na jAghaTyate / tathA zrotrasya nAbhasatvAbhAvAt zabdasya ca AkAzaguNatvAbhAvAt samavAyasaMbandhena zrotraM zabdeSu samavetasamavAyasaMbandhena zabdagatasAmAnyeSu saMvitti janayatItyasaMbhAvyameva / samavAyasaMbandhasya svarUpalakSaNapravRttyanupapattyA prAgeva pramANato nirAkRtatvAcca / [69. saMnikarSasvarUpaniSedhaH / ] yadapyavocat-paJcavidhasaMbandhena saMbaddhArthAnAM vizeSaNavizeSyatvena pravartamAnadRzyAbhAvasamavAyayoH saMbaddhavizeSaNavizeSyabhAvasaMbandhena saMbaddhAH santaH nayanarazmayaH saMvedanaM janayantItyAdi tdpynucitm| dRzyAbhAvasamavAyayordravyAdibhiH saha saMyogasamavAyasaMbandharahitatvena vizeSaNa. vishessybhaavaanupptteH| nanu tayoH saMbandharahitatve'pi vizeSaNavizeSyabhAvo jAghaTItIti cenna / saMyogasaMbandhena saMyuktasyaiva daNDAdeH samavAyasaMbacakSu se saTe hue padArtha ko bhI jAna pAtI, kintu aisA hotA nahI hai-cakSu golapara lagAye gaye kAjala Adi kA cakSu se jJAna nahI hotA / ataH cakSu kA dravya se saMyoga sambandha hotA hai Adi kathana ThIka nhii| tathA samavAya sambandha ke astitva kA pahale nirasana kiyA hai usa se saMyukta samavAya Adi sambandha bhI nirAdhAra siddha hote haiN| karNendriya AkAza nirmita nahI hai ata: zabda kA samavAya sambandha se jJAna hotA hai yaha kathana bhI ThIka nahI hai| 69. saMnikarSa svarUpakA niSedha-pAMca prakAroM se sambaddha padArthoM ke vizeSaNa-vizeSya rUpa se dRzyAbhAva tathA samavAya hote haiM una kA jJAna vizeSaNa- vizeSyabhAva sambandha se hotA hai yaha kathana bhI anucita hai| dRzyAbhAva tathA samavAya kA dravyoM se saMyoga yA samavAya sambandha nahI hotA ataH una kA dravyoM se vizeSaNa-vizeSya bhAva honA saMbhava nahI hai| daNDa Adi ke saMyogase athavA rUpa Adi ke samavAya se hI daNDavAn , rUpavAna Adi vizeSaNavizeSya sambandha batalAyA jA sakatA hai| gomAn dhanavAn Adi udAharaNoM meM gAyoM kA athavA dhana kA koI sambandha na hone para bhI vizeSaNa vizeSyabhAva hotA hai yaha kathana Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ indriyavicAraH -69 ] .231 ndhena saMbaddhasyaiva rUpAdeH puruSAdipaTAdivizeSaNatvadarzanAt' / atha gomAn dhanavAnityAdiSu godhanAdInAM saMbandharahitAnAmapi vizeSaNatvaM dRzyata iti cet tarhi tavaiva tatra vizeSaNavizeSyabhAvo durghaTaH syAt / vizeSaNaM vizeSyaM ca saMbandhaM laukikIM sthitim / gRhItvA saMkalayyaitat tathA pratyeti nAnyathA // [ pramANavArtika 3-145] iti svayamevAbhidhAnAt / tasmAt SoDhAsaMnikarSa kalpanaM khapuSpaparikalpanamiva pratibhAsate vicArAsahatvAt / tathA sparzanaM vAyavIyaM na bhavati indriyatvAt duHkhitvAt cakSurvat, jJAnakaraNatvAt manovaditi ca / tathA ghrANaM pArthivaM na bhavati indriyatvAt cakSurvat jJAnakaraNatvAt manovaditi ca / tathA rasanamApyaM na bhavati indriyatvAt cakSurvat jJAnakaraNatvAt manovaditi ca / tathA zrotraM nAbhasaM na bhavati indriyatvAt cakSurvat jJAnakaraNatvAt manovaditi ca sarveSAM pratipakSasiddhiH / tarhi indri - yANAM kuto niSpattiriti cet tattadindriyAvaraNakSayopazamaviziSTAGgopAGganAmakarmodayAditi pudgalebhyasteSAM niSpattiriti brUmaH / tasmAt zrotrendriyasya nAbhasatvaniSedhena paudgalikatvasamarthanAt rUpAdimatvasiddheH manodravyaM rUpAdimad bhavati jJAnakaraNatvAt zrotravaditi na sAdhyavikalo dRSTAntaH syAt / tathA ca manodravyasya rUpAdimakhena pudgalatvAnna bhinnadravyatvam / 1 1 saMbhava hai / kintu yaha vaizeSika mata ke hI anya kathana se virUddha hai / kahA bhI hai - ' vizeSaNa, vizeSya, sambandha tathA laukika sthiti ina sabakA jJAna tathA saMkalana honepara hI vaisI pratIti hotI hai, anyathA nahIM / " ataH dRzyAbhAva evaM samavAya kA vizeSaNavizeSyabhAva se sambandha honA saMbhava nahI hai / tAtparya, saMyoga Adi chaha prakAroM se indriya aura padArthoM ke saMnikarSa kI kalpanA nirAdhAra siddha hotI hai / sparzana Adi indriya jJAna ke sAdhana haiM, dukhaHrUpa haiM tathA indriya haiM ataH mana ke samAna ye saba bhI pRthvI Adi se utpanna nahI ho sakate / taba ina indriyoM kI utpatti kaise hotI hai yaha prazna ho sakatA hai| uttara hai - indriyoM ke jJAnAvaraNa karma ke kSayopazama se tathA aMgopAMga nAmakarma ke udaya se pudgaloM se ye indriya banate haiM / kaNandriya AkAza nirmita nahIM hai, pudgalanirmita hai, usI prakAra mana bhI pudgAnirmita hai - sparzarahita dravya nahI hai / 1 yathA puruSaH daNDI paTaH vAn ityAdi / 2 saMkalanaM kRtvA / Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizvatattvaprakAzaH [ - 70 232 [ 70. digdrvynissedhH| ] atha tathA digdravyamapyAkAzAdatiriktaM na jAghaTyate / sUryodayAstamayAdInupalakSya AkAze eva pUrvapazcima dakSiNottarAdidigvyapadezavyavahArapravRtteH / AkAzavyatiriktAnyadigdravyaprasAdhakapramANAbhAvAt / AzAH kakubhaH kASThA ityAdyabhidhAnAni vidyamAnAbhidheyavAcakAni abhidhAnatvAt bhUmyAdyabhidhAnavaditi digdravyasadbhAvaprasAdhakapramANamiti cenna / jagadutpAdikA prakRtiH pradhAnaM bahudhAna kamityAdyabhidhAne hai torvyabhicArAt / teSAmabhidhAnatve'pi vidyamAnAbhidheyavAcakatvAbhAvAt / bhAve vA padArthAnAmiyattAvadhAraNAnupapatteH SaDeva padArthA ityasaMbhAvyameva syAt / kiM ca / abhidhAnamastItyabhidheya sadbhAvakalpanAyAM pUrvapazcimadakSiNottarAdidazaprakArAbhidhAna sadbhAvAt daza digdravyANi prasajyeran / tathaivAstIti cenna / navaiva dravyANIti saMkhyAvyAghAtaprasaMgAt / digdravyasya ekatva saMkhyAvyAkhyAna virodhAcca / atha digdravyasyaikatve'pi udayAsta: parvatAdibhedena pUrvapazcimAdyabhidhAnabhedaH pravartata iti cet tarhi tathA ekasyai 70. digdravyakA niSedha - vaizeSika mata meM dizA ko pRthaka dravya mAnA hai / kintu yaha AkAza dravya se bhinna nahI hai / sUrya ke udaya yA asta ke sambandha se AkAza ke hI bhinna bhinna bhAgoM ko pUrva pazcima Adi nAma diye jAte haiM / ataH dizA svatantra dravya nahI hai 1 AkAza vAcaka zabdoM se bhinna zabdoM - AzA, kakubha, kASThA Adi ke prayoga se dizA dravya kA astitva siddha karanA ucita nahI / prakRti, pradhAna Adi zabdoM kA bhI ( sAMkhyoM dvArA ) prayoga hotA hai kintu itane se una tattvoM kA astitva siddha nahI hotA / yadi pratyeka zabda ke prayoga se svatantra tattva kA astitva siddha kareM taba to tattva asaMkhya hoMge phira padArtha chaha haiM isa prakAra gaNanA karanA saMbhava nahI hogA / dUsare, dizA zabda ke samAna pUrva, pazcima Adi zabdoM kA bhI prayoga hotA hai / to kyA ina saba ko pRthaka dravya mAnanA hogA ? yadi aisA mAneM to dravya nau haiM yaha kahanA saMbhava nahI hai / tathA dizA dravya eka hai yaha kathana bhI galata siddha hogA / dizA dravya to eka hai kintu sUryodaya Adi kI apekSA se pUrva, pazcima Adi bheda hote haiM yaha kathana Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 233 -70] digadravyavicAraH vAkAzadravyasya udayAstaparvatAyupAdhibhedena pUrvapazcimAdyAbhidhAnapravRttI kiM na jAghaTayate yena digdravyaM parikalpyeta / nanu digdravyasadbhAve mAnasapratyakSaM pramANaM tena nizcitatvAt parikalpyata iti vyomazivaH pratyAcaSTe / so'pyatatvajJa eva / buddhisukhaduHkhecchAdveSaprayatnatadviziSTAtmavyatiriktapadArthAnAM mAnasapratyakSatvAbhAvAt / nanu svapne buddhayAdipadArthAtiriktAnAmapi mAnasapratyakSatvaM dRzyata iti cet tadastyeva doSopahatendriyAntaHkaraNairutpanna mithyAjJAnena avidyamAnapadArthAnAmapi pratyakSatvam / tathA coktam kAmazokabhayonmAdacorasvapnAdyupaplutAH / abhUtAnapi pazyanti purato'vasthitAniva / / [ pramANavArtika 3- 283 ] ___ ityasatyAnAM doSa dUSitendriyAntaHkaraNaiH pratyakSatvaM vidyata iva kezoNDukAdivat / satyAnAMmadhye buddhayAdInAmeva mAnasapratyakSatvaM nAnyeSAmiti ucita nahI / yadi pUrva-pazcina Adi bheda sUryodaya kI apekSA se hI haiM to ve AkAza ke hI bheda mAnane meM kyA hAni hai ? mAnasa pratyakSa se dizA dravya kA astitva nizcita hotA hai-yaha vyomaziva AcArya kA kathana hai| kintu yaha ucita nahI / mAnasa pratyakSa se AtmA aura usa ke vizeSa guNoM-buddhi Adi kA hI jJAna hotA hai, dizA Adi kA nahI / svapna meM AtmA aura buddhi Adi se bhinna padArthoM kA bhI mAnasa pratyakSa se jJAna hotA hai kintu yaha jJAna mithyA hotA hai / sadoSa indriya aura antaHkaraNa se una padArthoM kA, bhI jJAna hotA hai jo vidyamAna nahI hote- yaha mithyA jJAna hotA hai| kahA bhI hai 'kAma, zoka, bhaya, unmAda, cora, svapna Adi ke kAraNa dUSita hone para jo nahI haiM ve padArtha bhI sAmane rakhe se dikhAI dete haiM / ' kintu mAnasa pratyakSa se jo satya jJAna hotA hai vaha AtmA aura usa ke guNoM kA hI hotA hai / sirpha apane granthoM meM kisI zabda ko sunane se usa prakAra ke padArtha kA mAnasa pratyakSa mAneM taba to ' yaha vandhyA kA putra kharagoza 1 AcAryaH / 2 buddhayAdayaH SaD mAnasapratyakSAH tathA buddhayAdiviziSTa AtmA ca mAnasapratyakSaH / 3 hastyAdInAm / 4 baadhitaaH| Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 vizvatattvaprakAzaH [71 nizcIyate / svazAstrazabdazravaNasaMskArAt saMkalpamAtreNa tasya mAnasapratyakSatve eSa vandhyAsuto yAti shshshnggdhnurdhrH| mRgatRSNAmbhasi snAtvA ruupusspkRtshekhrH|| ityAdizabdazravaNasaMskArAd vandhyAsutAdayo'pi mAnasapratyakSagocaratvena satyabhUtAH syuravizeSAt / atha tadvAkyasya bAdhitaviSayatvena tatsaMskArajasya mAnasapratyakSasya mithyAjJAnatvamiti cet tarhi digabhidhAnazravaNasaMskArajasya mAnasapratyakSasyApi mithyAjJAnatvaM kuto na syAt / tatrApi nirviSayatvAvizeSAt / tasmAd digdravyagrAhakapramANAbhAvAdAkAzAtiriktaM digdravyaM nAstIti nizcIyate / [71. vaishessiksmtpdaarthvicaaropsNhaarH|] tathA 'nityadravyavRttayo'ntyA vizeSAH' (prazastapAdabhASya pR. 55) ityetadapi na jAghaTyate / dravyaguNakriyAvyaktivyatirekeNAparavizeSANA. manupalabdheH tatsAdhaka pramANAbhAvAt teSAmapyabhAva ev| tathA utkSepaNAvakSepaNAkuzcanaprasAraNagamana miti paJcaiva kANItyayuktam / calanabhramaNAdInAmanyeSAmapi karmaNAM sadbhAvAt / atha teSAM tatraivAntarbhAva iti cet tarhi sarveSAM karmaNAM calanAtmake karmaNyantarbhAvo vibhAvyata iti eka eva karmapadArthaH syAnna paJca karmANi / ke sIMga kA dhanuSa le kara, mRgajala meM nahA kara, tathA AkAza kA phUla sira para rakha kara jA rahA hai' Adi kathana bhI ' mAnasa pratyakSa se nizcita' hogA / ata: mAnasa pratyakSa se dizA kA astitva mAnanA bhI nirAdhAra hai| 1 vaizeSikoM ke padArthoMkA vicAra - jo nitya dravyoM meM rahate haiM ve antima vizeSa hote haiM ' yaha vaizeSika mata kA kathana bhI ucita nahI dravya, guNa tathA kriyA ina kI vyaktiyoM se bhinna vizeSa nAmaka kisI padArtha kA astitva pramANa se siddha nahI hotA / utkSepaNa, avakSepaNa, AkaMcana, prasAraNa tathA gamana ye pAMca prakAra ke karma mAnanA bhI anucita hai-ina se bhinna calanA Adi kriyAeM bhI hotI haiM / calane Adi kA ukta pAMca karmoM meM antarbhAva hotA hai-yaha samAdhAna bhI paryApta nhiiN| vaise utkSepaNa Adi kA antarbhAva bhI calana isa eka karma meM hI ho sakatA hai| ataH karma-padArtha kI gaNanA ucita nahI hai| www Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -72] vaizeSikamatopasaMhAraH 235 tasmAd dravyaguNakarmasAmAnyavizeSasamavAyAH SaDeva padArthAH, tatra pRthivyaptejovAyudikkAlAkAzAtmamanAMsIti navaiva dravyANi, tatrApi pRthivyAmeva gandhaH, apsveva rasaH, tejasyeva rUpaM, vAyAveva sparzaH, dravyatvagurutvasnehatvabuddhisukhaduHkhecchAdveSaprayatnadharmAdharmasaMskArazabdasaMkhyAparimANasaMyogavibhAgaparatvAparatvapRthaktvamiti caturvizatirguNAH, utkSepaNAvakSepaNAkuJcanaprasAraNagamanamiti pazcaiva karmANi, parAparabhedena' dvividhaM sAmAnyaM, nityadravyavRttayo'ntyA vizeSAH, avayavAvayaviprabhRtInAM sabandhaH samavAya iti sAdharmyavaidhAbhyAM SaTpadArthAnAM yAthAtmyatasva. zAnaM niHzreyasaheturiti kathanaM yat kiMcideva syAt vaizeSikoktaprakAreNa padArthAnAM yaathaatmytttvaanupptteH| tadanupapattau sAdharmyavaidhAbhyAM SaTpadArthayAthAtmyatattvajJAnaM niHzreyasaheturiti kathana vandhyAstanandhayasaurUpyavyAvarNanamanukaroti nirviSayatvAt / [ 72. vaizeSikamate muktisaMbhavAbhAvaH / ] atha mataM-duHkhajanmapravRttidoSamithyAzAnAnAmuttarottarApAye tadanantarAbhAvAdapavargaH iti / atra tattvajJAnAnmithyAzAnaM nivartate, mithyA isa prakAra vaizeSika mata kI padArtha vyavasthA kA-dravya, guNa, karma, sAmAnya, vizeSa tathA samavAya ye chaha padArtha haiM; pRthivI, apa, teja, vAyu, dizA, kAla, AkAza, AtmA, mana ye nau dravya haiM;pRthvI meM gandha guNa hai, apa meM rasa guNa hai,teja me rUpa guNa hai,vAyu meM sparza guNa hai; dravatva,gurutva, snehatva, buddhi, sukha, duHkha, icchA, dveSa, prayatna, dharma, adharma, saMskAra, zabda, saMkhyA, parimANa, sayoga, vibhAga, paratvAparatva, pRthaktva Adi cauvIsa guNa haiM; utkSepaNa Adi pAMca karma haiM; para aura apara yaha do prakArakA sAmAnya hai; nitya dravyoM meM rahanevAle antima vizeSa haiM, avayava, avayavI Adi kA sambandha samavAya hai-isa vivaraNa kA yathocita nirasana kiyaa| ataH ina padArthoM kA jJAna yathArtha jJAna nahIM hai-usa se niHzreyasa (mukti) kI prApti bhI saMbhava nahI hai| 72. vaizeSikamatame mukti asaMbhava hai-vaizeSika matameM mukti kI prakriyA isa prakAra batalAI hai-tattvoM kA jJAna hone se mithyA jJAna 1 paraM sattA aparaM dravyatvAdi / 2 dRSTAntAbhyAm / Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 vizvatattvaprakAzaH [72 zAnanivRttau tajjanyecchAdveSarUpadoSanivRttiH, taddoSanivRttau tajjanyakAyavAGmanovyApArarUpapravRttinivartate, tat pravRtinivRttI tajjanyapuNyapApabandhalakSaNajanmanivRttirityAgAmikarmabandhanivRttistattvajJAnAdeva bhavati / prAgupArjitAzeSakarmaparikSayastu bhogAdeva naanythaa| tathA coktam nAbhuktaM kSIyate karma klpkottishtairpi| avazyamanubhoktavyaM kRtaM karma zubhAzubham // (uddhRta-vyomavatITIkA pR. 20) iti / ttraapi| kurvannAtmasvarUpajJo bhogAta karmaparikSayama / yugakoTisahasreNa kazcideva vimucyate // ityanekabhaveSu krameNa prAgupArjitAzeSakarmaphalabhogaH ityekaH pkssH| Atmano vai zarIrANi bahUni mnujeshvr| prApya yogabalaM kuryAt taizca sarvAM mahIM bhajet // bhujIta viSayAna kaizcit kaizcidugraM tapazcaret / saharecca punastAni sUryastejogaNAniva // (uddhRta-nyAyasAra pR.90 ) dUra hotA hai; mithyA jJAna ke nAza se icchA aura dveSa ye doSa dUra hote haiM; icchA aura dveSa ke na rahane se zarIra, vANI tathA mana kI kriyA na hone se puNya, pApa kA bandha aura tadAzrita AgAmI janma nahI hotA- isa tattvajJAna se AgAmI karmoM kI nivRtti hotI hai| pUrvArjita karma kI nivRtti una ke phala milane se hI hotI hai / kahA bhI hai- saiMkaDoM karoDa kalpa kAla bItane para bhI koI karma phala diye vinA nivRtta nahI hotA; jo zubha yA azubha karma kiyA hai usa kA phala avazya hI bhoganA paDatA hai, aura bhI kahA hai-' AtmA ke svarUpa ko jAnane para bhI pUrvArjita kamoM kA phala bhoga kara una kI nivRtti karane meM hajAroM karoDa yuga bItane para koI eka mukta hotA hai / ' isa viSaya meM matAntara bhI hai / yogabala prApta kara AtmA ke bahutase zarIra ho sakate haiM tathA una zarIroM se sArI pRthvI kA upabhoga liyA jA sakatA hai| kucha zarIroM se viSayoM kA upabhoga hotA hai, kucha se ugra tapa hotA hai tathA antameM jaise sUrya apane kiraNoM ko sameTatA Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 72 ] vaizeSikamatopasaMhAraH 237 ityekasminneva bhave prAgupArjitAzeSazubhAzubhakarmaphalabhoga ityaparaH pakSaH / tatazca bhogAt prAgupArjitAzeSakarmaparikSaya ekaviMzatibhedabhinnaduHkhanivRttiriti / tAni duHkhAni kAni ityukte vakti saMsargaH sukhaduHkhe ca tathArthendriyabuddhayaH / pratyekaM SaDvidhAzceti duHkhasaMkhyaikaviMzatiH // iti sakala puNyapApaparikSayAt tatpUrvaka buddhisukhaduHkhecchAdveSa prayatnasaMskA* rANAmapi parikSaya AtmanaH kaivalyaM mokSa iti asau vaizeSikaH pratyavAtiSThipat / sopyatattvajJa eva / kutH| tathA devArcanAtaponuSThAna viziSTadhyAnAdInAM mumukSubhirakaraNaprasaMgAt / kutaH / tattvajJAnAdAgAmikarmabandhAbhAve bhogAt prAgupArjitakarmAbhAve svayameva mokSaprAptisaMbhavAt / taduktapadArthAnAmasatyatvena tadviSayajJAnasya mithyAjJAnatvAt tattvajJAnAnupapattezca / tathA tanmate tattvajJAnAnupapattau tatvajJAnAt mithyAjJAnaM nivartate, mithyAjJAnanivRttau tajjanyecchAdveSarUpadoSa nivRttiH, tannivRzau tajjanyakAyavAGmanovyApArarUpapravRttinivRttiH, tatpravRttinivRttau tajjanyapuNyapApabandhalakSaNajanmanivRttirityAgAmikarmabandhanivRttistattvajJAnAdeva bhavatItyetat teSAmasaMbhAvyameva teSAM mate padArthayAthAtmya tattvajJAnAnupapatteH / kutH| tacchAstrapratipAdita padArthAnAM pramANabAdhitatvena satyatvAbhAvAt I hai vaise ina zarIroM ko bhI sameTa liyA jAtA hai' isa prakAra eka janma meM bhI pUrvArjita karmoM ke phala bhoge jAte haiN| karmoM kI nivRtti hone para saba duHkha dUra hote haiM / saMsarga, sukha, duHkha, chaha indiya, una ke chaha viSaya tathA una kI chaha buddhiyAM isa prakAra duHkha ikkIsa prakAra ke haiM / ina saba ke dUra honepara puNya pApa nahI rahate tathA buddhi, sukha, du:kha, icchA, dveSa, prayatna evaM saMskAra kA bhI lopa hotA hai - ina saba se mukta aise kevala AtmA kA svarUpa hI mokSa hai / vaizeSika mata kI yaha saba prakriyA ucita nahI / yadi AgAmI karma tattvajJAna se nivRtta hote haiM aura purAne karma phala bhogane se nivRtta hote haiM to devapUjA, tapa, dhyAna Adi kA kyA upayoga hai? dUsare, vaizeSikoM kA padArthavarNana hI yathArtha nahI hai- - tattvajJAna nahI hai, taba usa se mithyA jJAna dUra honA, icchA aura dveSa dUra honA Adi kaise saMbhava hogA ? Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 vizvatattvaprakAzaH [72yadapyanyadavAdIt prAgupArjitAzeSazubhAzubhakarmaNAM parikSayastu bhogA. devnaanytheti-tdpytttvjnybhaassitm| dhyAnotkarSAnirvAtAcalapradIpAvasthAna miva cittasya zuddhAtmatattve avasthAnaM samAdhiH ityevaMvidhasamAdheH sakAzAtprAgupArjitAzeSakarmaparikSayasya sadbhAvAt / atha kramabhAvinAnAbhaveSu ekasmin bhave vA sakalakarmaNAM phalabhogAdeva parikSayo nAnyatheti niyama zvet tarhi kadAcit kasyacidapi mokSo na syAt / kuta iti cet svAtmani vartamAnasukhaduHkhasAkSAtkAro bhogaH sa ca iSTAniSTaSaTprakAraviSayAnubhavAdeva bhavati / sa viSayAnubhavo'pi kAyavAGmanovyApArAdeva bhavati / so'pi vyApAra icchAdveSAbhyAM pravRttaprayatnAda bhavati / tat kathamiti cet , prayatnAdAtmano vAyuricchAdveSapravartanAt / vAyoH zarIrayantrANi vartante sveSu karmasu / / (samAdhitantra 103) iti vacanAt / vivakSAjanitaprayatnapreritakoSThayavAyunA kaNThAdisthAne abhighAta uccAraNam iti vacanAt / susmUrSAjanitaprayatnapreritaH manodravyasaMskArasahitAtmanaH prAganubhUtArthe jJAnaM cintA iti vacanAcca / kAyavAGmanovyApAraH icchAdveSAbhyAM vinA na bhavati / tau ca icchAdveSau mithyAzAnamantareNa na bhavataH iti mithyAjJAnasadbhAvo nizcIyate, tatazca tattvajJAnAbhAvo'pi nizcita eva syAt / tathA ca uttarottarakarmabandhapravAho pUrjita kamoM kA kSaya phala bhogane se hI hotA hai yaha kathana bhI ThIka nahI / dhyAna ke utkarSa se nizcala dIpakake samAna nizcala citta kI zuddha AtmA ke viSaya meM jo sthiratA hotI hai usa se-samAdhi se pUrvArjita karmoM kA kSaya hotA hai| yadi bhoga se hI karmoM kA kSaya mAneM to kisI ko mokSa prApta nahI ho sakegA / AtmA ko sukha-duHkha kA anubhava honA hI bhoga hai- vaha iSTa. aniSTa viSayoM se hI prApta hotA hai| viSayoM kA anubhava zarIra, vANI tathA mana ke kArya ke vinA nahI hotA / ye kArya icchA aura . se prerita prayatna ke vinA nahI hote| kahA bhI hai- 'icchA aura dveSa kI preraNA se AtmA kA prayatna hotA hai-usa se vAyu pravRtta hotA hai hai tathA vAyu ke dvArA zarIra ke avayava apane kAryoM meM pravRtta hote haiN|' isI prakAra vANI kA kArya-zabda kA uccAraNa bhI tabhI Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -73 ] pramANavicAraH 239 anivAryo bobhUyate / tasmAd bhogAt prAgupArjitAzeSakarmaparikSayAGgIkAre tatkarmaphalabhogAvasare icchAdveSaprayatnaiH kAyavAGmanovyApArasabhAvAt abhinavakarmabandhapravAho duruttaraH syAt iti kadAcit kasyApi tanmate mokSo nAstIti nishciiyte| tasmAnmokSAkokSiNAM parIkSakANAM vaizeSikapakSa upekSaNIya eva syAt nopAdeya iti sthitam / [ 73. nyAyadarzanavicAre prtyksslkssnnpriikssaa| ] ___atha mataM 'pramANaprameyasaMzayaprayojanadRSTAntasiddhAntAvayavatarkanirNayavAdajalpavitaNDAhetvAbhAsachalajAtinigrahasthAnAnAM tatvajJAnAnniHzreyasAdhigamaH' (nyAyasUtra 1-1-1), iti naiyAyikapakSo mumukSaNAmupAdeya iti-tadayuktam / taduktaprakAreNa SoDazapadArthAnoM yAthAtmyAsaMbhavAt / tathA hi / pramANaM nAma kimucyate / atha samyaganubhavasAdhanaM pramANam (nyAyasAra pR. 1 ) tatra samyaggrahaNaM saMzayaviparyayavyavacchedArtham / anubhavagrahaNaM smaraNanivRttyartham / sAdhanagrahaNaM pramAtRprameyayorvyavacchedArtham / prakarSaNa hotA hai jaba bolane kI icchA se vAyu ko prerita kara kaNTha meM lAyA jAtA hai / tathA mana kA kArtha-vicAra tabhI hotA hai jaba smaraNa kI icchA se mana tathA saMskAroM ke sAtha AtmA jAne hue padArthoM kA smaraNa karatA hai| tAtparya-saba kArya icchA aura dveSa ke vinA nahI ho sakate / icchA aura dveSa tabhI hote haiM jaba mithyAjJAna vidyamAna ho- tattvajJAna na ho / tAtparya yaha huA ki kamAM kA phala bhoga tabhI saMbhava hai jaba mithyAjJAna vidyamAna hotA hai| ataH usa se uttarottara naye karmokA bandha hotA rahegA yaha bhI spaSTa hai| ataH sirpha phalabhoga se hI karmoM kA kSaya hotA ho to karmabandha kI parasparA kabhI khaNDita nahI hogI-mokSa prApta honA saMbhava nahI hogaa| ataH mokSa ke lie vaizeSika pakSa kA anusaraNa upayogI nahI hai yaha spaSTa huaa| 73. nyAyadarzana kA pratyakSa lakSaNa-nyAyadarzana kA prathama mantavya hai ki 'pramANa, prameya, saMzaya, prayojana, dRSTAnta, siddhAnta, avayava, tarka, nirNaya, vAda, jalapa, vitaNDA, hetvAbhAsa, chala, jAti, nigrahasthAna ina padArthoM kA tattvajJAna hone se niHzreyasa prApta hotA 1 pramAtA prameyaM ca pramANaM na bhavati / -...-. Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 vizvatattvaprakAzaH [73 saMzayAdivyavacchedena mIyate nizcIyate vastutattvaM yena tat pramANamiti vyutpattezca / taJca pramANa pratyakSAnumAnAgamopamAnabhedAccaturvidhamiti cet tat tathaivAstu / tadasmAbhiraNyaGgIkriyate / tatra pratyakSaM nAma kIdRkSamiti vktvym| samyagaparokSAnubhavasAdhanaM pratyakSam (nyAyasAra pR.7) taccAyogipratyakSaM yogipratyakSamiti dvividham / tatrAyogipratyakSa prakAzadezakAladharmAdhanugrahAdindriyArthasaMbandhavizeSAt sthUlArthagrAhakam / tad yathA cakSuHspa. rzanasaMyogAt paTAdidravyajJAnaM, sayukta.samavAyAt paTatvAdisaMkhyAparimA NAdijJAnaM, saMkhyAdiSvAzritAnAM sAmAnyAnAM svAzrayagrAhakairindriyaiH saMyuktasamavetasamavAyAd grahaNaM, zrotre zabdasamavAyAcchabdagrahaNaM tadAzritasAmAnyagrahaNaM samavetasamavAyAt / tadetat paJcavidhasaMbandhena saMbaddhapadArthAnAM vizeSaNa vizeSyatvena dRzyAbhAvasamavAyayorgrahaNam / tad yathA nirghaTaM bhUtalam , iha bhUtale ghaTo nAstIti samaveto guNaguNinI, iha paTe rUpAdInAM samavAya iti / yogipratyakSaM tu dezakAlasvabhAvaviprakRSTArthagrAhakam / tad dvividhamapi pratyakSa savikalpakaM nirvikalpakamiti pratyeka dvividham / tatra saMzAdisaMbandhorale.khena jJAnotpattinimittaM savikalpakam / yathA devadatto'yaM daNDItyAdi / vastusvarUpamAtrAvabhAsakaM nirvikalpakam / yathA hai' kintu ina kA padArthavarNana bhI ucita nahI hai| prathamataH una ke pramANavarNana kA vicAra karate haiN| samyaka anubhava kA sAdhana pramANa hai-yaha unakA kathana hai / isa meM samyaka kahane kA tAtparya hai ki anubhava saMzaya yA viparyaya se rahita ho| anubhava ko pramANa kahane kA tAtparya yaha hai ki smaraNa ko pramANa na kahA jAya / sAdhana isalie kahA hai ki pramAtA aura prameya ko pramANa se alaga rakhA jAya / pramANa zabda kI vyutpatti bhI aisI hI hai-prakarSa se saMzayAdi ko dUra kara vastutattva kA mAna-nizcaya kare vaha pramANa hai| isa ke cAra prakAra haiM-pratyakSa, anumAna, Agama, tathA upamAna / ina meM pratyakSa kA lakSaNa isa prakAra hai-samyaka aparokSa anubhava kA sAdhana ho vaha pratyakSa pramANa hai-isa ke do prakAra haiM-yo gipratyakSa tathA ayogipratyakSa / ayogipratyakSa vaha hai jo prakAza, deza, kAla Adi ke sahayoga se indriya aura padArthoM ke sambandha se sthUla padArthoM ko 1 uccAraNa / Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -73 ] (pramANavicAraH 241 prathamAkSasaMnipAtajaM zAnaM yuktAvasthAyAM yogijJAnaM ceti / iti pratyakSapramANalakSaNabhedasAmagrIsvarUpamiti cenna / tasya sarvasya vicArAsahatvAt / tathA hi / tatra samyagaparokSAnubhavasAdhanamityatra parokSAnubhavapratiSedhena abhAvo'GgIkriyate pratyakSAnubhavo vA / prathamapakSe samyagabhAvasAdhanaM pratyakSamityuktaM syAt / tathA ca mudgarapraharaNAdInAM ghaTAdyabhAvasAghanatvena jAnatA ho| udAharaNArtha-vastrAdi dravyoM kA jJAna cakSu aura sparza ke saMyoga sambandha se hotA hai: paTatva Adi kA jJAna saMyukta samavAya sambandha se hotA hai; saMkhyAtva Adi kA jJAna saMyukta samaveta samacAya se hotA hai; zabda kA jJAna karNendriya ke samavAya sambandha se hotA hai tathA zabdatva kA jJAna samaveta samavAya se hotA hai| ina pAMca sambandhoM se sambaddha padArthoM ke dRzyAbhAva tathA samavAya kA jJAna vizeSaNavizeSyabhAva nAmaka chaThe sambandha se hotA hai-yaha jamIna ghaTarahita hai, yaha vastra rUpAdisahita hai Adi isa ke udAharaNa haiN| yogipratyakSa vaha hai jo deza, kAla tathA svabhAva se dUra ke padArthoM ko bhI jAnatA hai / ye donoM pratyakSa savikalpaka tathA nirvikalpaka do prakAra ke hote haiN| saMjJA Adi saMbandha ke ullekha ke sAtha jo jJAna hotA hai vaha savikalpaka hai-udA, yaha devadatta daNDayukta hai Adi / sirpha vastu ke svarUpa kA bhAna honA nirvikalpaka pratyakSa hai jo indriya kA padArtha se prathama samparka hote hI hotA hai tathA yogayukta avasthA meM yogI ko honevAlA jJAna bhI isI prakAra kA hotA hai| yaha saba pramANa-vivaraNa kaI dRSTiyoM se sadoSa hai| pahale pratyakSa ke lakSaNa kA vicAra karate haiM / aparokSa anubhava ke sAdhana ko pratyakSa kahA hai| isa meM aparokSa zabda kA tAtparya parokSa jJAna ke abhAva se hai athavA pratyakSa ke astitva se hai ? yadi parokSa jJAna ke abhAva se hI tAtparya ho to vaha mudagara, Ayudha Adi meM bhI hotA hai ataH una ko pratyakSa pramANa mAnanA hogaa| pratyakSa anubhava kA sAdhana pratyakSa pramANa hai yaha 1 apradhAna vidheye'tra pratiSedhe pradhAnatA / prasajya pratiSedho'sau kriyayA yatra naJ yathA // brAhmaNaM nAnaya // pradhAnatvaM vidheryatra prtissedhe'prdhaantaa| paryudAsaH sa vijJeyo yatroktarapadena na // yathA abrAhmaNamAnaya / vi.ta.16 Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 vizvatattvaprakAzaH [73 pratyakSatvaM prasajyate ityativyApakaM lakSaNam / dvitIyapakSe samyakpratyakSAnubhavasAdhanaM pratyakSamityuktaM syAt / tathA ca samyakpratyakSAnubhavasvarUpaM nirUpaNIyam / atha samyagaparokSAnubhava eveti cet tatrApi parokSAnubhavapratiSedhena abhAvo'GgIkriyate pratyakSAnubhavo vA ityAdyAvRtyA cakrakaprasaMga atha indriyArthasaMnikarSajaM jJAnaM pratyakSamiti cenna / SoDhAsanikarSasya prAgeva niraakRttvaat| tatazca asaMbhavadoSaduSTaM prtyksslkssnnm| yadapyanyat pratyapIpadat-atrAyogipratyakSa prakAzadezakAladharmAdyanugrahAd indriyArthasaMbandhavizeSAt sthUlArthagrAhakaM tad yathA cakSuHsparzanasaMyogAt paTAdidravyajJAnamityAdi-tadapyasat / lakSaNasyAsaMbhavadoSaduSTatvAt / kutaH cakSurindriyArthasaMyogasya sarvatra samavAyasaMbandhasya ca prAgeva pramANato niSiddhatvena SoDhAsaMnikarSasya pratiSiddhatvAt / yadapyanyadavocatsaMzAdisaMbandhollekhena zAnotpattinimittaM savikalpakamityAdi-tadapyanucitam / maunimUkabadhirabAlAnAM savikalpakapratyakSAbhAvaprasaMgAt / kutH| teSAM saMjJAdisaMbandhollekhena jJAnotpattinimittAbhAvAt / yadapyanyadevAkahane para prazna hotA hai ki pratyakSa anubhava kyA hai? aparokSa anubhava pratyakSa hai yaha kaheM to punaH pUrvokta doSa hogA / ( tAtparya- jo parokSa nahI hai vaha pratyakSa hai yaha niSedharUpa kathana paryApta nahI hai, pratyakSa kA koI vidhirUpa lakSaNa batalAnA caahie|) indriya aura padArthoM ke saMnikarSa se jo jJAna hotA hai vaha pratyakSa hai- yaha lakSaNa bhI sadoSa hai| indriya aura arthoM ke saMnikarSa kA pahale vistAra se khaNDana kiyA hai ataH usa para AdhArita pratyakSa kA lakSaNa vyartha hogaa| ayogipratyakSa ke varNana meM bhI indriya aura arthoM ke sambandha se sthUla padArthoM kA jJAna honA Avazyaka kahA hai-vaha bhI isI prakAra nirAdhAra hogaa| saMjJA Adi sambandhoM ke ullekha ke sAtha jo jJAna hotA hai vaha savikalpaka hai yaha kathana bhI ThIka nahI-aisA mAneM to mauna rakhanevAle, gaMge athavA bAlakoM ko savikalpaka pratyakSa se jJAna nahI ho skegaa| una kA jJAna zabdaprayoga se rahita hotA hai| isI prakAra sirpha vastu ke svarUpa ko jAnatA hai vaha nirvikalpaka pratyakSa hai isa kathana meM sirpha vastu kahane kA tAtparya kyA hai ? avastu se bhinna vastu yaha tAtparya hai athavA anya vastuoM se bhinna eka Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -74] pramANavicAraH 243 vAdIt-vastusvarUpamAtrAvabhAsakaM nirvikalpamityAdi-tatra mAtrazabdena vastu gRhItvA avastu vyavacchidyate ekavastu gRhItvA anyavastu vyavacchidyate vaa| atha vastu gRhItvA avastu vyavacchidyata iti cet taoNvastu nAma kimucyate / atha asadvarga eva avastviti cenna / tavyavacchedena vastugrahaNAbhAvAt / kutaH sarvatrAnyAbhAvaviziSTasyaiva vastuno grhnnaat| atha mAtrazabdena ekavastu gRhItvA anyavastu vyavacchidyata iti cenna / ekavastugrahaNe'pi sattAdravyatvAdInAM saMkhyAparimANarUpAdInAM viziSTadezakAlalokAdInAM ca grhnnaadnyvstubyvcchedaanupptteH| tato nirvikalpakapratyakSalakSaNamapyasaMbhavadoSaduSTaM syaat| tasmAnAparokSaM pratyakSa vicAraM shte| [74..tanmate prmaannaantrpriikssaa|] anumAnamapi kIdRzam / atha samyaksAdhanAt sAdhyasiddhiranumAnaM vyAptimAn pakSadharma eva samyak sAdhanamiti cet tadaGgIkriyata eva / tatprapaJcasya kathAvicAre niruupittvaat| vastu yaha artha hai ? avastu se bhinna vastu kA hI grahaNa hotA hai yaha kathana ThIka nahI yoM ki vastu kA jJAna anya padArthoM ke abhAva se sahita hI hotA hai ( yaha vastra hai isa jJAna meM yaha ghaTa nahI hai Adi aMza saMmilita hI hotA hai)| anya vastuoM se bhinna eka vastu ke jJAna meM bhI usa vastu kA astitva, dravyatva Adi kA tathA saMkhyA, parimANa, rUpa Adi kA evaM pradeza, samaya Adi kA jJAna hotA hI hai / ataH use eka hI vastukA jJAna kahanA athavA nirvikalpaka pratyakSa kahanA ucita nhii| isa prakAra naiyAyikoM kA pratyakSa premANa kA varNana kaI prakAroM se doSapUrNa hai| 74. anya pramANoM kA vicAra-naiyAyikoM kA dUsarA pramANa anumAna hai| yogya sAdhana se sAdhya ko siddha karanA anumAna hai tathA vyApti se yukta pakSa ke dharma ko sAdhana kahate haiN| anamAna kA yaha svarUpa hameM prAyaH mAnya hai tathA kathAvicAra grantha meM hamane isa kA vistAra se varNana kiyA hai| 1 ghaTaH gRhyate tarhi paTAbhAvena paTaH gRhyate tarhi ghaTAbhAvena iti| 2 Adizabdena ghaTAdyapekSayA pArthivatvaM ghaTatvamityAdi / 3 Adizabdena rUpatvamityAdi / maranamannaram Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizvatattvaprakAzaH [ 74 S atha mataM samayabalena'] samyak parokSAnubhava sAdhanamAgamaH ( nyAyasAra pR. 66 ) / sa dvividhaH dRSTAdRSTabhedAt / tatra dRSTArthAnAM 'putrakAmyeSTayA putrakAmo yajeta, kArIrIM nirvaped vRSTikAmaH' ityAdInAM tattatphalaprAptyA prAmANyaM re nizcIyate / adRSTArthAnAM 'jyotiSTomena svargakAmo yajeta' ityAdInAmAptottatvena prAmANyaM nizcIyata iti / tadayuktam putrakAmyAdIn zatazaH kurvANAnAmapi phalaprApteradarzanAt / tathA tanmate samayajJAbhAvasyApi prAgeva pratipAditvena vedasyAnyasya vA AgamasyA to katvAbhAvAt prAgeva vedasyAprAmANyasamarthanAcca / I 244 atha upamAnaM prasiddhArthasAdharmyAt sAdhyasAdhanaM, gosadRzo gavayaH, anena sadRzI madIyA gaurityAdi iti cenna / tasya sAdRzyapratyabhijJAnatvena pramANAntaratvAbhAvAt / yadi tat pramANAntaramityAgrahazcet tarhi govilakSaNo mahiSaH, tasmAdayaM dIrghaH, tasmAdidaM dUraM, tasmAdayaM mahA naiyAyikoM kA tIsarA pramANa Agama hai / zAstra ke AdhAra se yogya parokSa anubhava kA sAdhana hI Agama pramANa hai / isa ke do prakAra haiMI- dRSTa tathA adRSTa / ' putra kI icchA ho to putrakAmyeSTi yajJa karanA cAhie, vRSTi kI icchA ho to kArIrI kI bali denA cAhie ' Adi vAkyoM kA phala pratyakSa dekhA jAtA hai ataH ye dRSTa Agama haiM-ina kA prAmANya dRSTa sAdhanoM se nizcita hai / ' svarga kI icchA ho to jyotiSToma yajJa karanA cAhie' Adi vAkyoM ko adRSTa Agama kahate haiM - ina kA phala pratyakSa nahI dekhA jAtA / AptoM dvArA kahe haiM isalie ye pramANa haiM / yaha AgamapramANa kA varNana bhI doSapUrNa hai / pahalA doSa yaha hai ki putrakAmyeSTi karane para bhI putra nahI hote aise saiMkaDo udAharaNa haiM / dUsare, veda athavA anya Agama sarvajJa praNIta nahI haiM yaha hamane pahale vistAra se batalAyA hai | ataH naiyAyikasammata Agama pramANa nahI ho sakate / 1 cauthA pramANa upamAna hai / prasiddha padArtha ke sAmya se sAdhya ko jAnanA hI upamAna hai, udA. - yaha gAya jaisA hai ataH gavaya hai / isa pramANa kA svarUpa pratyabhijJAna se bhinna nahI hai / yadi sAmya ko pramANa mAneM to gAya se bhaiMsa bhinna hai Adi bheda ke jJAna ko bhI pRthaka pramANa mAnanA 1 saMketabalena zAstrabalena vA / 2 yajJavizeSeNa / 3 dRSTArthAnAm / Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -75] nyAyamatopasaMhAraH 245 nityAdInAM pramANAntaratvaM prsjyte| tasmAdupamAnaM pratyabhijJAnAnArthAntara mityaGgIkartavyam / darzanasmaraNakAraNakaM pratyabhijJAnam / upamAnasyApi drshnsmrnnkaarktvaavishessaat| tasmAnnaiyAyikoktapramANapadArtho na vicAraM shte| [ 75, tanmate pdaarthgnnnaasNgtiH| ] tathA 'AtmazarIrendriyArthabuddhimanaHpravRttidoSapretyabhAvaphaladuHkhApavargAstu prameyam' (nyAyasUtra 1-1-9) iti dvAdazavidhaprameyapadArtho vaizeSikoktaSaTpadArthanirAkaraNenaiva nirAkRta iti veditavyam / tathA sAdhAraNA. kAradarzanAt vAdivipratipattervA ubhayakoTiparAmarzaH saMzayaH ityetasyApi padArthatve viparyAsAnadhyavasAyayorapi padArthatvaM prasajyate / nanu saMzayasya nyAyapravRtyaGgatvena padArthatvaM nAnyayoriti cenna / viparyastAvyutpannAnAM pratibodhArthamapi nyAya pravRttidarzanAt / tathA prayojanamapISTAniSTaprAptiparihArarUpaM cediSyata eva / tathA dRSTau antau sAdhyasAdhanadhauM vAdiprativAdibhyAmavigAnena yatra sa dRssttaantH| sa ca avayaveSvapi vakSyahogA / upamAna aura pratyabhijJAna donoM darzana aura smaraNa para AdhArita haiM ataH donoM meM koI bheda nahI hai / tAtparya-nyAyamata kA pramANa varNana ucita nahI hai| 75. padArtha gaNanAmeM asaMgati-isa darzana meM dUsare prameya padArtha meM AtmA, zarIra, indriya, artha, buddhi, mana, pravRtti, doSa, pretyabhAva, phala, duHkha tathA apavarga ina bAraha viSayoM kA samAveza kiyA hai (nyAyasUtra 1-1-9) / ina ke svarUpa kA khaNDana vaizeSika darzana vicAra meM ho cukA hai| tIsarA padArtha saMzaya hai / do vastuoM meM sAdhAraNa AkAra dekhane se athavA vAdiyoM meM matabheda hone se donoM pakSoM kA grahaNa karanevAlA jJAna saMzaya kahalAtA hai| isa ko svatantra padArtha mAneM to viparyAsa aura anadhyavasAya ( anizcaya ) ko bhI padArtha mAnanA hogaa| saMzayayukta vyakti ko samajhAne ke liye nyAya kI pravRtti hotI hai ataH saMzaya ko padArtha 1 atasmistaditi jJAnaM viparyayaH gcchtstRnnsprshondhyvsaayH| 2 nAnupalabdhe na nirNIterthe nyAyaH pravartate api tu saMdigdherthe / 3 nyAyo'numAnam / 4 anvayavyatireko / 5 avivaaden| 6 pratijJAhetudRSTAntopanayanigamanAni / Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246 vizvatattvaprakAzaH [ -75 mANatvAt punarukta eva / tathA ziSTena svIkRtAgamaH siddhAntaH / so'pi pramANapadArthe pratipAditatvAt punarukta eva / tathA pakSahetudRSTAntopanayanigamanAnyanumAnasyAvayavAH paJca / tatra saMdigdhasAdhyadharmAdhAraH pakSaH anityaH zabda iti / vyAptimAn pakSadharmo hetuH kRtakatvAditi / sAdhyavyAptaM sAdhanaM yatra pradarzyate so'nvayadRSTAntaH kRtakaH so'nityo yathA ghaTa iti / sAdhyAbhAve sAdhanAbhAvo yatra kathyate sa vyatirekadRSTAnto yannAnityaM tanna kRtakaM yathA vyometi / pakSadharmatvapradarzanArtha hetorupasaMhAra upanayaH kRtakaJcAyamiti / uktanirNayArtha pratizAyAH punarvacanaM nigamanaM tasmAdanitya iti / iti cenna / teSAmanumAnapramANe pratipAditatvena punaruktatvAt / kiM ca / anumAnAGgAnAmapi padArthatvAGgIkAre sparzanarasanaghrANacakSuH zrotrANAM tatsaMnikarSANAM saMketasAhazyAdInAM ca padArthatvaM syAdityatiprasajyate / mAnA hai yaha spaSTIkaraNa bhI yogya nahIM / kyoM ki viparyasta aura anizcita jJAna se yukta vyaktiyoM ko samajhAne ke liye bhI nyAya kA Azraya liyA jAtA hai / cauthA padArtha prayojana hai / iSTa kI prApti aura aniSTa ke parihAra kI icchA hI prayojana hai / isa ke viSaya meM koI AkSepa nahI hai / pAMcavAM padArtha dRSTAnta hai / vAdI aura prativAdI ko samAna rUpa se mAnya udAharaNa ko dRSTAnta kahate haiM / anumAna ke avayavoM meM isa kA samAveza hotA hai ataH ise pRthak padArtha mAnanA yukta nahI / chaThavAM padArtha siddhAnta hai / ziSTa logoM dvArA mAnya kiye gaye vitraya ko siddhAnta kahate haiM / yaha pramANa ke varNana meM hI samAviSTa hotA hai / sAtavAM padArtha avayava hai | anumAna ke pAMca avayava kahe haiMpakSa, hetu, dRSTAnta, upanaya, nigamana / udAharaNArtha - zabda anitya haiyaha pakSa hai / kyoM ki zabda kRtaka hai - yaha hetu hai / jo kRtaka hotA hai vaha anitya hotA hai - jaise ghaTa hai - yaha anya dRSTAnta hai| jo kRtaka nahI hotA vaha anitya nahI hotA-jaise AkAza hai - yaha vyatireka dRSTAnta hai / aura zabda kRtaka hai - yaha upanaya hai / isa liye zabda 1 1 teSAM pratyakSAMgAnAmapi / Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 75 ] nyAyamatopasaMhAraH 247 atha vyAptibalamavalambya parasyAniSTApAdanaM tarka iti cet sa ca ubhayapramANaprasiddhavyAptikaH anyatarapramANaprasiddhavyAptiko vA / na tAvadAdyaH pakSaH tathA cet tasya tarkatvAsaMbhavAt / tathA hi / vItastarko na bhavati ubhayapramANaprasiddha vyAptikatvAt dhUmAnumAnavat / tathA vivAdA: dhyAsitaM pramANameva ubhayapramANaprasiddhavyAptikatvAt dhUmAnumAnavat iti ca / atha dvitIyaH pakSaH kakSIkriyate tarhi vAdipramANaprasiddhavyAptiko vA prativAdipramANaprasiddhaprAptiko vA / na tAvadAdyaH vAdipramANaprasiddhavyAptikAt tarkAt parasyAniSTamApAdayitumazakteH / kutaH parasya mUlavyAptipratipattyabhAvAt / atha paraprasiddhavyAptyA parasyAniSTApAdanaM tarka iti cet tadasmAbhirapyaGgIkriyate / tathApi vyAptipUrvakatvenotpannatvAd anumAnAnArthAntaram / atha idamitthamevetyavadhAraNazAnaM nirNayapadArtha iti cet tadapi pratyakSAdipramitireva, nArthAntaram / atha 'pramANatarkasAdhanopalambhaH siddhAntAviruddhaH paJcAvayavopapannaH anitya hai - yaha nigamana hai / ina saba avayavoM kA varNana to ThIka hai kintu ye anumAna ke avayava haiM tathA anumAna kA pahale pramANa padArtha meM antarbhAva hotA hai| yadi anumAna ke sAdhana avayavoM ko pRthak padArtha mAneM to pratyakSa pramANa ke sAdhana indriyoM ko bhI pRthak padArtha mAnanA hogA / AThavAM padArtha tarka hai / vyApti ke bala se prativAdI ko amAnya 1 tattva siddha karanA tarka hai / ise svatantra padArtha mAnanA ucita nahI / yadi tarka meM prayukta vyApti vAdI tathA prativAdI donoM ko mAnya ho to usa kA svarUpa anumAna se bhinna nahI hogA / yadi yaha vyApti sirpha vAdI ko mAnya ho - prativAdI ko amAnya ho to usa se prativAdI ko amAnya tattva siddha nahI hogA / taba vyApti kI satyatA hI vAda kA viSaya hogA / prativAdI ko mAnya vyApti se koI tattva siddha karanA tarka mAnA jAya to yaha bhI anumAna se bhinna nahI hogA / ataH tarka svatantra padArtha nahI hai / nauvAM padArtha nirNaya hai / yaha tattva isI prakAra hai aise nizcita jJAna ko nirNaya kahate haiM / yaha pramANoM se prApta jJAna se bhinna nahI / dasavAM padArtha vAda hai - ' pramANa aura tarka ke sAdhanoM se, siddhAnta Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizvatattvaprakAzaH [ 75 248 - pakSapratipakSaparigraho vAdaH / yathoktopapannacchalajAtinigrahasthAnasAdhano jalpaH / sa eva pratipakSasthApanAhIno vitaNDA / ' ityetattrayANAM svarUpaM kathAvicAreNa vicAritaM draSTavyam / 'hetulakSaNarahitAH hetuvadAbhAsamAnA hetvAbhAsAH' asiddhAdayaste ca kathAvicAre vicAritA draSTavyAH / teSAmapi pRthak padArthatve sAdharmyavaidharmyAbhyAmukta dvAdazavidhadRSTAntAnAmapi ' padArthatvaM prasajyate / tathA vacanavighAto'rthAntaraparikalpanayA chalaM tat trividham / prayukte hetau pratipakSasamIkaraNAbhiprAyeNa pratyavasthAnaM jAtiH sA caturviMzatiprakArA / vAdiprativAdinoranyatarasya parAjayanimittaM nigrahasthAnaM tacca dvAviMzatiprakAram / ityetat sarvaM kathAvicAre prapaJcitaM draSTavyam / eteSAmapi padArthatve lokazApAkrozAsabhyavacanApadabhiyogAdInAmapi padArthatvaM syAdityatiprasajyate / kiM ca / saMzayAdInAM pramANagocaratvena prameyatvasaMbhavAt pramANaM 1 " jalpa kA virodha na karate hue, pAMca avayavoM se yukta, pakSa aura pratipakSa kA kathana vAda hai ' / gyArahavAM padArtha jalpa hai " yathocita hala, jAti tathA nigrahasthAnoM kA prayoga karake honevAlA vivAda jalpa hai ' / meM pratipakSa kI sthApanA ko avasara na diyA jAya to vahI vitaNDA kahalAtA hai - yaha bArahavAM padArtha mAnA hai / ' jina meM hetu kA lakSaNa na ho kintu jo hetu jaise pratIta hoM ve hetvAbhAsa haiM' - inheM terahavAM padArtha mAnA hai / ' dUsare artha kI kalpanA kara ke bAta kATanA chala hai jo tIna prakAra kA hai' - yaha chala caudahavAM padArtha mAnA hai / ' hetu kA prayoga karane para pratipakSa se usakI samAnatA badalAne ke lie virodha karanA jAti hai isa ke cauvIsa prakAra haiM ' - yaha pandrahavAM padArtha mAnA hai / ' vAdI yA prativAdI ke parAjaya kA kAraNa nigrahasthAna hotA hai . isake bAIsa prakAra haiM ' - yaha solahavAM padArtha mAnA hai / - vAda se nigrahasthAna taka ina sAtoM viSayoM kA vicAra hamane ' kathAvicAra ' grantha meM kiyA hai| yahAM draSTavya itanA hai ki ina saba bAtoM ko padArtha mAnanA ho to bAraha prakAra ke dRSTAnta, zApa, Akroza, 1 anvayavyatirekANAM dvAdaza prakArAH / 2 yathA anityaH zabdaH kRtakatvAt ghaTavat ityukte yathA ghaTavat kRtakaH zabdaH tathA ghaTavat samavAyo'pi bhavati / Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -76] nyAyamatopasaMhAraH 249 prameyamiti padArthadvayameva jAghaTayate / tato nAnyat padArthAntaraM yoyujyte| atha prayojanavazAt saMzayAdInAM pRthak kathanamiti cet tarhi caturvidhapramANAnAM dvAdazavidhaprameyAnAM paJcavidhAvayavAnAM SaThetvAbhAsAnAM dvAdazavidhadRSTAntAbhAsAnAM triprakAracchalAnAM caturviMzatividhajAtInAM dvAviMzatividhanigrahasthAnAnAM ca pratyekaM prayojanamedasadbhAvAt SaNNavatipadArthAH prasajyeran / SaDindriyapadArthapadasaMbandhaSaDbuddhi sukhaduHkhecchAdveSaprayatnasaMsargAdInAM pratyeka prayojanasadbhAvAt padArthAH anantAH prasajyeran / no cet SoDazApi mA bhuuvn| evaM naiyAyikoktaprakAreNa SoDazapadArthAnAM yAthAtmyAsaMbhavena tadaviSayajJAnasya tatvajJAnatvAbhAvAnna tato niHzreya. sAdhigama iti sthitam / . [ 76. yogtryvicaarH|] nanu bhaktiyogaH kriyAyogaH jJAnayoga iti yogatrayairyathAsaMkhyaM sAlokyasArUpyasAmIpyasAyujyamuktirbhavati / tatra mahezvaraH svAmI svayaM bhRtya iti taccitto bhUtvA yAvajIvaM tasya paricaryAkaraNaM bhktiyogH| asabhya vacana, Aropa-pratyAropa Adi ko padArtha kyoM nahI mAnA jAtA ? vAstava meM saMzayAdi sabhI kA jJAna pramANoM se hI hotA hai / ataH pramANa aura prabheya ye do hI padArtha mAnanA yogya haiM - bAkI saba kA prameya meM antarbhAva hotA hai| aura yadi pRthak pRthak ginatI karanI hai to cAra pramANa, bAraha prameya, pAMca avayava, chaha hetvAbhAsa, bAraha dRSTAntAbhAsa, tIna chala, cauvIsa jAti tathA bAIsa nigrahasthAna ina saba ko milAkara 96 padArtha mAnanA cAhiye / aura bhI chaha indriya, pada aura artha kA sambandha, chaha buddhi, sukha, duHkha, icchA, dveSa, prayatna, saMsarga Adi anaginata padArtha mAne jA sakate haiM / isa prakAra naiyAyikoM ke solaha padArthoM kA jJAna tattvajJAna nahI mAnA jA sakatA / ataH usase niHzreyasa kI prApti bhI sambhava nahI hai| 76. yogatraya kA vicAra-naiyAyika tIna prakAra ke yogoMdvArA mukti prApta hotI hai aisA mAnate haiN| Izvara ko svAmI tathA apane Apako sevaka mAnakara Izvara kI ArAdhanA karanA bhaktiyoga hai- isa se sAlokya mukti milatI hai| tapa aura svAdhyAya karanA kriyAyoga hai - Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 vizvatattvaprakAzaH [76tasmAt sAlokyamuktirbhavati / tapaHsvAdhyAyAnuSThAnaM kriyaayogH| tatronmAdakAmAdivyapohArtham AdhyAtmikAdiduHkhasahiSNutvaM tpH| prazAntamantrasyezvaravAcino'bhyAsaH svaadhyaayH| tadubhayamapi klezakarmaparikSayAya samAdhilAbhArtha cAnuSTheyam / tasmAt kriyAyogAt sArUpyaM sAmIpyaM vA muktirbhavati / viditapadapadArthasyezvarapraNidhAnaM zAnayogaH paramezvaratatsvasya prabandhenAnucintanaM paalocnmiishvrprnnidhaanm| tasya yogasya yamaniyamAsanaprANAyAmapratyAhAradhAraNAdhyAnasamAdhayo'STAvaGgAni / tatra dezakAlAvasthAbhiraniyatAH puruSasya zuddhivRddhihetavo yamAH ahiNsaabrhmcryaasteyaadyH| dezakAlAvasthApekSiNaH puNyahetavaH kriyAvizeSAH niyamAH devaarcnprdkssinnaasNdhyopaasnjpaadyH| yogakarmavirodhiklezajayArthacaraNabandha AsanaM padmakasvastikAdi / koSThayasya vAyoH gaticchedaH prANAyAmaH recakapUrakakumbhakaprakAraH zanaiH shnairbhysniiyH| samAdhipratyanIkebhyaH samantAt svAntasya vyAvartanaM prtyaahaarH| cittasya dezabandho dhaarnnaa| isa se sArUpya yA sAmIpya mukti milatI hai| ina meM unmAda, kAmavikAra Adi dUra karane ke lie vividha duHkha sahane ko tapa kahA hai tathA IzvaravAcaka zAnta mantra ke abhyAsa ko svAdhyAya kahA hai| ina se kleza aura karma kA kSaya hokara samAdhi prApta hotI hai / pada aura padArtha ko samajha kara Izvara kA cintana karanA jJAnayoga hai / isa yoga ke ATha aMga haiM-yama, niyama, Asana, prANAyAma, pratyAhAra, dhAraNA, dhyAna tathA samAdhi / puruSa kI zuddhatA baDhAne ke lie deza tathA kAla kI maryAdA ko na rakhate hue ahiMsA, brahmacarya, acaurya Adi vrata dhAraNa kiye jAte haiM - ye hI yama haiN| puNya prApti ke lie viziSTa pradeza tathA samaya meM maryAdita kriyAoM ko niyama kahA hai - devapUjA, pradakSiNA, sandhyAupAsanA, japa Adi isa ke prakAra haiN| yogakriyA meM bAdhaka thakAna ko jItane ke lie avayavoM kA viziSTa AkAra banAnA Asana kahalAtA hai - padmAsana, svastikAsana Adi isake prakAra haiN| koThe ke vAyu kI gati rokanA prANAyAma hai - isake tIna prakAra haiM - recaka, pUraka tathA kumbhaka / ina kA dhIre dhIre abhyAsa karanA hotA hai / mana ko samAdhi ke 1 Alokasya bhAvaH Alokyam Alokyena saha vartamAnA saalokyaa| 2 samAnarUpasya bhAvaH sArUpyam / 3 maryAdArahitAH / 4 krodhAdibhyaH / Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 76 ] nyAyamatopasaMhAraH 251 tatraikatAnatA dhyAnam / dhyAnotkarSAnnirvAtAcalapradIpAvasthAnamiva ekatraiva cetaso'vasthAnaM samAdhiH / etAni yogAGgAni mumukSUNAM mahezvare parAM bhaktimAzrityAdyantAbhiyogena sevayitavyAni / tato acireNa kAlena bhagavantamanupamasvabhAvaM zivamavitathaM pratyakSaM pazyati / taM dRSTvA niratizayaM sAyujyaM niHzreyasaM prApnotIti cenna / tanmate bhaktiyogakriyAyogajJAnayogAnAM nirviSayatvenara kezoNDukavanmithyArUpatvAt kuta iti cet tadArAdhyasya mahezvarasya prAgeva pramANairabhAvapratipAdanAt / tatprasAdhakapramANAnAmapyAbhAsatvapratipAdanAcca / tasmAjjinezvara viSayabhaktiyoga kriyAyogAbhyAM svargaprAptiH / tadviSayajJAnayogAnmokSaprAptirityukte tat sarvaM jAghaTayate / jinezvarasya nAnApramANaiH sadbhAvasamarthanAt / tanmate eva padArthAnAM yAthAtmyasaMbhavena tattvajJAnasaMbhavAzca / tacca tatra tatra yathAsaMbhavaM pramANataH samarthyate / tasmAnnaiyAkipakSo'pi mumukSUNAM zraddheyo na bhavati kiM tu upekSaNIya eveti sthitam / bAdhaka vikAroM se haTAnA pratyAhAra hai / citta ko AMzika rUpa meM sthira karanA dhAraNA hai / citta kI ekAgratA ko dhyAna kahA hai| dhyAna ke utkarSa se vAyurahita sthAna meM nizcala dIpajyoti ke samAna citta ko nizcala banAnA samAdhi hai / ina ATha yogAMgoM kA anuSThAna Izvara kI parama bhakti ke sAtha kiyA jAya to zIghra hI bhagavAna ziva ke tAttvika svarUpa kA pratyakSa darzana hotA hai tathA usa se sAyujya mukti prApta hotI hai / nyAyadarzana ke ina tIna yogoM ke svarUpa viSaya meM to hameM vizeSa Apatti nahI hai / kintu ye yoga jisa Izvara kI bhakti ke lie haiM usa kA astitva hameM mAnya nahI / jagata kA nirmAtA koI Izvara nahI hai yaha pahale spaSTa kiyA hai| jisa kA astitva hI nahI usa kI bhakti karane se mukti kaise milegI ? ataH pramANoM se siddha hue jina sarvajJa kI bhakti hI ucita hai usa se svarga prApta hotA hai / tathA usI ke jJAnayoga se mukti milatI hai / isa ke pratikUla nyAyadarzana kA mata mukti ke lie upayogI nahI hai / 1 padArtharahitatvena / 2 kriyAyogAdibhiH / - Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 vizvatattvaprakAzaH [77[77. bhATTamatavicAre tamodravyasamarthanam / ] ___ atha mataM pRthivyaptejovAyudikkAlAkAzAtmanaHzabdatamAsItyekAdazaiva pdaarthaaH| tadAdhitaguNakarmasAmAnyAdInAM kathaMcid bhedAbhedasadbhAvena tAdAtmyasaMbhavAnna padArthAntaratvamityevaM padArthayAthAtmyajJAnAt karmakSayo bhavatIti bhATTAH pratyapIpadan / te'pyatattvajJA ev| kutaH pRthivyAdinavapadArthAnAM taduktaprakAreNa yAthAtmyapratipatterasaMbhavasya vaizeSikapadArthavicAre pratipAditatvAt / zabdadravyasya nityatvasarvagatatvAbhAvatvamapi vedasyApauruSeyatvavicAre pratipAditamiti neha prtnyte| kevalaM tamodravyameva tduktprkaarennaasmaabhirpynggiikriyte| nanu prakAzAbhAvavyatirekeNAparasya tamodravyasyAbhAvAt tat kathaM yussmaabhirpynggiikriyte| tathA hi| bhA'bhAvastamaH AlokanirapekSatayA cAkSuSatvAt pradIpapradhvaMsavat iti naiyAyikAdayaH prtypraakssuH| te'pi na 77. bhATTa mata aura tamo dravya-bhATTa mImAMsakoM ke mata se pRthivI, apa, teja, vAyu, dizA, kAla, AkAza, AtmA, mana, zabda evaM tama ye gyAraha padArtha haiM-guNa, karma sAmAnya Adi inhIM para Azrita haiM ataH svatantra padArtha nahI haiN| ina gyAraha padArthoM ke yathAyogya jJAna se karmoM kA kSaya hotA hai| mImAMsakoM kA yaha mata hameM mAnya nhii| ina ke gyAraha padArthoM meM se pahale nau padArthoM kA vicAra to vaizeSika darzana ke prasaMga meM huA hI hai / zabda ke svarUpa kA vicAra bhI vedaprAmANya kI carcA meM ho gayA hai / ina kA tama dravya kA svarUpa hI hameM svIkAra hai| isa viSaya meM naiyAyikoM kA AkSepa hai - prakAza kA abhAva hI tama ( andhakAra ) hai - yaha koI svatantra padArtha nahI hai| prakAza ke na hone para cakSu dvArA andhakAra kA grahaNa hotA hai / kintu yaha AkSepa yogya nahI / prakAza tathA andhakAra donoM kA jJAna svatantra rUpa se hotA hai| prakAza ke jJAna ke lie kisI dUsare prakAza kI jarUrata nahI hotii| isI prakAra andhakAra kA jJAna bhI prakAza para avalaMbita nahI hotaa| Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -77 ] mImAMsAdarzanavicAraH 253 vstusvruupjnyaaH| taduktahetorAlokena vyabhicArAt / tamodravyasya pramANa. prasiddhatvAcca / tathA hi / tamo dharmi dravyaM bhavatIti sAdhyo dharmaH rUpitvAt paTAdivaditi / nanu tamaso rUpitvamasiddhamiti cenna / tamo rUpI kRSNatve. nAvabhAsamAnatvAt guNAdyanyatve sati cAkSuSatvAcca kajalAdivaditi pramANasadbhAvAt / nanu tamasazcAkSuSatvamasiddhamiti cen| tamazcAkSuSaM cakSurindriyeNaiva vedyatvAt anyeSAM pratyakSatve'pi jAtyandhasyApratyakSatvAt caNDAtapavaditi tmsshcaakssusstvsiddheH| tathA tamo dharmi dravyaM bhavatIti sAdhyaM zItasparzavatvAt jalAdivaditi ca / nanu tamasaH zItasparzavatvamapyasiddhamiti cenna / tamaH zItasparzavat udriktapittaprazAmakatvAt candanAdivaditi prmaannsdbhaavaat| nanu tamasaH udriktapittaprazAmakatvamasiddhamiti cenn| pittodriktAnAmandhakArAvasthAne pittaprazAntidarzanAt vaidyazAstre'pi tathA pratipAdanAcca / iti tamaso dravyatvaM sessidhyte| tathA chAyAyA api dravyatvaM bobhUyata eva kutaH tasyA api tamobhedatvAduktaprakAreNaiva tatrApi rUpitvasparzavattvasya samarthayituM zakyatvAt / tato na bhAbhAvastamaH bhAsA sahAvasthitatvAt paTAdivat / nAyamasiddho hetuH andhakAra kA astitva prakArAntara se bhI siddha hotA hai| andhakAra dravya hai kyoM ki vastra Adi ke samAna yaha bhI rUpa guNa se ( kRSNa varNa se ) yukta hai / kAjala ke samAna andhakAra bhI cakSu dvArA jJAta hotA hai ataH andhakAra kRSNa varNa se-rUpa guNa se yukta hai| janmAndha ko dhUpa nahI dikhAI detI usI prakAra andhakAra bhI dikhAI nahIM detaa| dhUpa ke samAna andhakAra kA bhI cakSu se pratyakSa jJAna hotA hai ataH vaha rUpa guNa se yukta dravya hai| dUsare, andhakAra jala Adi ke samAna zItala sparza se bhI yukta hai| pitta ke zamana ke lie andhakAra upayukta hai ataH usa kA zItala honA spaSTa hai / zIta sparza guNa se yukta honA bhI andhakAra ke dravya hone kA spaSTa gamaka hai / chAyA andhakAra kA hI eka prakAra hai / usa meM bhI rUpa tathA sparza guNa uparyukta prakAra se pAye jAte haiN| manda prakAza ke samaya prakAza tathA andhakAra donoM sAthasAtha dikhAI dete 1 Alokasya AlokanirapekSatayA cAkSuSatvepi bhaa'bhaavaa'bhaavH| 2 guNAdInAM cAkSuSatve'pi rUpitvAbhAvaH ata uktaM guNAnyatve satIti / Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 vizvatattvaprakAzaH [78mandaprakAzena saha tamaso darzanAt / tasmAd bhATTapakSe'pi tattvayAthAtmyazAnAbhAvAt puruSANAM svargApavargaprAptirapi nAstIti nizcIyate / [ 78. prAbhAkaramate zaktisvarUpasamarthanam / ] atha matam, dravyaM guNaH kriyA jAtiH sNkhyaasaadRshyshktyH| samavAyaH kramazceti nava syurgurudarzane // tatra dravyaM pRthvyAdi / guNo ruupaadiH| kriyA utkssepnnaadiH| jAtiH sttaadrvytvaadi| saMkhyA ekdvivyaadiH| sAdRzyaM gopratiyogikaM gavayagatamanyat / gavayapratiyogikaM gogataM sAdRzyamanyat / zaktiH sAmarthya shkyaanumeyaa| guNaguNyAdInAM saMbandhaH smvaayH| ekasya niSpAdanAnantaramanyasya niSpAdanaM kramaH prthmaahutyaadipuurnnaahutipryntH| ityevaM navaiva pdaarthaaH| eteSAM yAthAtmyajJAnAt nimzreyasasiddhiriti prAbhAkarAH prtyaacksste| haiM - isa se bhI una kA svatantra astitva spaSTa hai| ataH prakAza kA abhAva andhakAra hai yaha kathana yukta nahI hai| isa taraha bhATTa mImAMsakoM ke mata kA vicAra kiyaa| ___78. prAbhAkara mata meM zaktisvarUpa kA samarthana-prAbhAkara mImAMsakoM ke mata se dravya, guNa, kriyA, jAti, saMkhyA, sAdRzya, zakti, samavAya tathA krama ye nau padArtha haiN| ina meM pRthvI Adi dravya haiN| rUpa Adi guNa haiM / utkSepaNa (Upara uThAnA ) Adi kriyAeM haiN| sattA, dravyatva Adi jAtiyAM haiN| eka, do, tIna Adi saMkhyAeM haiN| gAya ke samAna gavaya hotA hai tathA gavaya ke samAna gAya hotI hai - yaha una meM sAdRzya haiN| zakya kArya se jisa kA anumAna hotA hai usa sAmarthya ko zakti kahate haiN| guNa, guNI Adi kA sambandha samavAya hai| eka kArya hone ke bAda dUsarA honA yaha krama hai - jaise prathama Ahuti se antima Ahuti taka hotA hai / ina nau padArthoM ke yogya jJAna se niHzreyasa kI prApti hotI hai| 1 prabhAkarasya / 2 zakyAduttarakAryAdanumeyA / Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -78] mImAMsAdarzanavicAraH 255 te'pyanabhijJA eva / taduktaprakAreNApi padArthAnAM yaathaatmyaaghttnaat| kutaH dravyaguNakriyAjAtisaMkhyAnAM vaizeSikoktaprakArAsaMbhavaprati pAdanenaiva prAbhAkaroktaprakArAsaMbhavasyApi pratipAditatvAt / sAdRzyasyApi sAmAnyatvenaiva samarthitatvAt na pRthak padArthAntaratvam / kiM ca / sAdRzyapadArthAntaratve vaisAdRzyasyApi vyAvartakasya padArthAntaratvaM syaaditytiprsjyte| tathA samavAyasya prabhAkaroktasyApi prAgeva niSiddhatvAt na padArthAntaratvam tathA kramasya padArthAntaratve yogapadyasyApi padArthAntaratvaM syAdityatiprasajyate / kevalaM zaktireva padArthAntaratvena vyavatiSThate / zaktiH sAmarthya vivkssitkaaryjnnyogytaa| sA ca zakyAd vivaakssitaaduttrkaaryaadnumiiyte| nanu padArthAnAM svarUpAtiriktazakterabhAvAt svarUpamAtrAdeva vivkssitottrkaaryotpttirbhvti| svarUpasya pratyakSasiddhatvAt na kAryAnumeyatvamapIti cenn| mudgamASarAjamASaniSpAvADhakacaNakAdInAM svarUpasya pratyakSataH pratipannatve'pi pAkyApAkyazaktivizeSa mImAMsakoM kA yaha mata yogya nahIM / ina ke nau padArthoM meM se pahale pAMca kA vicAra vaizeSika darzana ke vicAra meM ho cukA hai| sAdRzya sAmAnya kA hI nAmAntara hai| isa kA svarUpa bhI pahale spaSTa kiyA hai| dUsare, do padArthoM kI samAnatA batalAnevAle sAdRzya ko padArtha mAneM to una meM bhinnatA batalAnevAle vaisAdRzya ko bhI padArtha mAnanA hogaa| isI prakAra krama ko padArtha mAneM to yogapadya ( eka sAtha honA) yaha bhI padArtha mAnanA hogaa| prAbhAkara mata ke samavAya ke svarUpa kA bhI pahale vicAra kiyA hai| sirpha zakti kA svarUpa prAbhAkara mata meM yukta pratIta hotA hai| viziSTa kArya ko utpanna karane kI kSamatA ko zakti kahate haiN| usa kA anumAna honevAle kArya se hotA hai| yahAM naiyAyikoM kA AkSepa hai ki zakti to padArtha kA svarUpa hI hai-svarUpa se hI uttaravartI kArya hotA hai| svarUpa kA jJAna pratyakSa se hI hotA hai| ataH zakti ko pRthaka mAnanA yA anumAna se usa kA jJAna honA yogya nahI / kintu 1 sadRzapariNAmastiryag khaNDamuNDAdigotvavat / atra gotvaM sarvatra sAmAnyam ataH sAdRzyasya sAmAnyatvam / Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 vizvatattvaprakAzaH [78syApratipannatvAt / apUrvapuruSasvarUpasya pratyakSato nizcaye'pi ayametadvidyopAdAne samarthaH ayametatkAryakaraNe samartha iti tatsAmarthyasya nizcetumazakyatvAt / nanu ekaikAM vidyAmupadizya tadgrahaNakauzalaM dRSTvA tattadvidyopAdAne samarthoyamiti nizcIyate tathA ekaikaM kArya kurvIteti pratipAdya tattatkauzalaM dRSTvA tattatkAryakaraNasamartho'yamityapi nizcIyata iti cet tarhi utpanaM kArya dRSTvA kAraNabhUtaM sAmarthya manumIyata ityuktaM syAt / tathA ca tadeva sAmarthya shktirityucyte| nanu tat sAmarthyamapi padArthAnAM svarUpameva tataH padArthasvarUpAtiriktA zaktirnAstIti cenna / pratyakSeNa tatpadArthasvarUpapratipattau satyAmapi tatsAmarthyapratipasyabhAvAt padArthasvarUpamAtrAdatiriktaM sAmarthyamiti nishciiyte| nanu padArthAnAM kiMcit svarUpamindriyagrAhya kiMcit svarUpamatIndriyagrAhyamiti svarUpadvayamastIti cet tarhi yadevendriyagrAhyaM na bhavatyatIndriyakAryajanakasvarUpaM tadeva padArthAnAM shktiritybhidhiiyte| tataH padArthAnAmatIndriyazaktisiddhistAvanmAtra eva padArthaH prbhaakrokto'nggiikriyte| anyapadArthAnAM yaha AkSepa ayogya hai / maMga, uDada, canA Adi kA A~khoM se pratyakSa jJAna hone para una meM pakAye jAne kI zakti hai yA nahI yaha jJAna nahI hotA - usa kA jJAna to tabhI hotA hai jaba ve pakAye jaayeN| isI prakAra kisI aparicita puruSa ko pratyakSa dekhane para yaha amuka kArya kara sakegA yA nahI isa kA - usa kI zakti kA jJAna nahI hotA / jaba vaha puruSa kisI vidyA ko sIkha letA hai yA kisI kAma ko kara letA hai tabhI usa viSaya meM usa kI zakti kA jJAna hotA hai| ataH kahA hai ki uttaravartI kArya se pUrvavartI zakti kA anumAna hotA hai| yaha zakti padArtha kA svarUpa hI hai yaha kahanA yogya nahI kyoM ki padArtha kA pratyakSa jJAna honepara bhI zakti kA jJAna nahI hotaa| padArtha kA kucha svarUpa indriyagrAhya hai tathA kucha svarUpa indriyoM se grAhya nahI hai yaha kahA jAya to uttara yaha hai ki isa indriyoM se agrAhya svarUpa ko hI hama zakti kahate haiM - usI se uttaravartI kArya hote haiN| isa zakti ko choDakara anya jo padArtha prAbhAkara mata meM kahe gaye haiM ve ThIka 1 ata eva zaktiH kAryAnumeyA bhavati / Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -79] mImAMsAdarzanavicAraH 257 taduktaprakAreNa yAthAtmyAsaMbhavAt tanmatAnusAriNAM tatvajJAnAbhAvAt svrgaapvrgpraapti!ppniipdyte| [ 79. vaidikkrmnissedhH|] nanu vedamadhItya tadartha jJAtvA taduktanityanaimittikakAmyaniSiddhAnuSThAnakramaM nizcitya tatra vihitAnuSThAne yaH pravartate tasya svrgaapvrgpraaptirbobhuuyte| tathA hi| trikAlasaMdhyopAsanajapadevarSipitRtarpaNAdikaM nityAnuSThAnam / darzapaurNamAsIgrahaNAdiSu kriyamANaM naimittikaanusstthaanm| tad dvayamapi niyamena kartavyam / kutaH akurvan vihitaM karma pratyavAyena lipyte| ___ [ manusmRtiH 11-44] iti vcnaat| kArIriputrakAmyeSTayAdikamaihikaM kAmyAnuSThAnam / jyotiSTomena svargakAmo yajeta ityAdikamAmuSmikaM kAmyAnuSThAnam / zyenenAbhicaran yajeta ityAdikaM nissiddhaanusstthaanm| tatkrama nizcityaiteSvanuSThAneSu vihitAnuSThAne yaH pravartate sa svargApavargoM prApnoti / api ca nahI haiN| ataH isa mata ke anusaraNa se tattvajJAna yA svarga-mokSa kI prApti nahI ho sktii| 79. vaidika karma kA niSedha-mImAMsaka darzana kA mukhya mantavya yaha hai ki veda kA adhyayana kara usa meM kahe hue vihita karma karane se hI svarga va mokSa kI prApti hotI hai| dina meM tIna bAra sandhyA, japa, deva, RSi tathA pitaroM kA tarpaNa Adi nitya karma haiM / darza (amAvAsyA), paurNimA, grahaNa Adi avasaroM para dAna Adi karanA naimittika karma hai| ye donoM karma niyama se karanA cAhiye kyoM ki ' vihita karma na karane se hAni hotI hai| aisA vacana hai| kAmya karma do prakAra kA hai| varSA ke liye athavA putra ke liye iSTi karanA yaha aihika kAmya karma hai| svarga ke liye jyotiSToma yajJa karanA ityAdi pAralaukika kAmya karma hai| zyena dvArA abhicAra ( mAraNa) ke liye yajJa karanA yaha niSiddha karma hai| ina saba karmoM kA krama samajha kara vihita karma karane se svarga-mokSa prApta hote haiN| mokSa ke liye saMnyAsa kI bhI AvazyakatA nahI kyoM ki 'jo 1 ihalaukikam / 2 pAralaukikam / 3 mAraNaM kurvan / vi.ta.17 Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 vizvatattvaprakAzaH [-79 nyaayaarjitdhnsttvjnyaannissttho'tithipriyH| zraddhAkRt satyavAdI ca gRhastho'pi vimucyate // __.[ yAjJavalkyasmRtiH 3-4.205] iti vacanAnmumukSUNAM pravrajyayA bhavitavyamiti niyamo nAstItyatrApi mokSArtho na pravarteta tatra kaamynissiddhyoH|| nityanaimittike kuryAt pratyavAyajihAsayA // iti bhATTAH prtipedire| nanu pratyavAyaparihArakAmatayA nityanaimittikAnuSThAnayoH pravartanAt tayorapi kAmyAnuSThAnakukSau nikSepAt tatkaraNamapi mokSakAMkSiNA na vidhIyata iti prAbhAkarAH prtyuucire| te sarve'pyanAtmazA eva / vedavAkyAnAmasatyatvena taduktAnuSThAnAt svargApavargaprApterayogAt / kathaM vedavAkyAnAmasatyatvamiti cet kthyte| dazaratho brahmahatyAparihArArthamazvamedhatrayaM vidhAyApi nArako babhUveti 'tarati zokaM tarati pApmAnaM tarati brahmahatyAM yo'zvamedhena yajate ya u cainamevaM veda ' ityAdInAmasatyatvaM nizcIyate / tathA nyAyapUrvaka dhana prApta karatA hai, tattvajJAna meM niSThA rakhatA hai, atithioM kA satkAra karatA hai, satya bolatA hai tathA zraddhAvAn hai vaha gRhastha bhI mukta hotA hai ' aisA vacana hai / isa liye bhATTa mImAMsaka kahate haiM ki 'mokSa ke icchaka puruSa ne kAmya aura niSiddha karma nahI karanA cAhiye, kintu hAni se bacane ke lie nitya aura naimittika karma karanA caahie'| prAbhAkara mImAMsaka nitya aura naimittika karma ko bhI kAmya karma meM sammilita karate haiM kyoM ki una meM bhI hAni se bacane kI kAmanA rahatI hai| ataH una ke mata se mokSaprApti ke lie nityanaimittika karma bhI choDanA caahie| . jaina dRSTi se mImAMsakoM kA yaha saba kayana vyartha hai kyoM ki ina ke AdhArabhUta vedavAkya hI apramANa haiN| vedoM kI apramANatA pahale vistAra se spaSTa kI hai / yahAM kucha aura udAharaNa dete haiM / azvamedha se zoka pApa aura brahmahattyA se chuTakArA milatA hai aisA kahA hai kintu dazaratha ne tIna bAra azvamedha karane para bhI use naraka kI prApti kahI hai| gaMgA-yamunA ke saMgama meM snAna karane para svarga kI tathA vahAM mRtyu Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 259 -79 ] mImAMsAdarzanavicAraH sitAsite sarite yatra saMgate tatrAplutAso divmutptnti| ye tatra tanvA visRjanti dhIrAste janAso amRtatvaM bhajante // ityAdInAmasatyatvanizcayo'pi gaGgAyamunayoHsaMgame tyaktazarIrasyAdibharatasya kRSNamRgatvenotpattizravaNAd bhavati / atha teSAmarthavAdatvAdasatyatvamapi syAditi cenna / 'yasmin deze noSNaM na kSunna glAniH puNyakRta eva pretya tatra gacchanti' ityAdInAmapi arthavAdatvena astytvprsNgaat| tathara ca svargAderabhAvAt 'jyotiSTomena svargakAmo yajeta' ityAdivAkyAnAmasatyatvaM nizcIyate jyotissttomyaajinHsvrgpraapterbhaavaat| api ca vedasyAprAmANyamapi prAgeva pramANaiH pratipAditamityatropAraMsiSma / yadapyanyadavAdIt ' akurvan vihitaM karma pratyavAyena lipyate' iti tdpyst| vanaspatimRgapazupakSizUdrAdizvapacAntAnAM vedokanityanaimittikAdyanuSThAnAkaraNe'pi pratyavAyavilepAbhAvAt / nanu tAn prati nityanaimittikAdyanuSThAnavidhAnAbhAvAt teSAmakaraNe'pi na prtyvaayvilepH| api tu traivarNikAnuddizya vihitatvAdakaraNe teSAmeva pratyavAyavilepa iti cet tarhi traivarNikAnAM tadakaraNe pratyavAyena durgatiprAptiH tatkaraNe na hone para amRtatva kI prApti kahI hai kintu Adibharata kA vahAM mRtyu hokara bhI vaha kRSNa hariNa huA aisA kahA hai| isa liye vedavAkya parasparaviruddha hone se apramANa haiM / ina meM azvamedha ke phala batalAnevAle vAkya arthavAda haiM ataH zabdazaH satya nahI aisA samAdhAna mImAMsaka prastuta karate haiM / kintu aisA mAnane para 'puNya karanevAle loga hI mRtyu ke bAda vahAM pahuMcate haiM jahAM uSNatA, bhUkha, thakAna Adi kI bAdhA nahI hotI' ityAdi vAkyoM kI satyatA bhI saMdigdha hogii| yadi svarga kA astitva hI saMdigdha ho to ' svarga kI prApti ke lie jyotiSToma yajJa karanA cAhie' Adi vAkya nirmala hoNge| __'vihita karma na karane se hAni hotI hai ' yaha vAkya bhI yogya nahI hai| vanaspati, pazupakSI tathA zUdra, antyaja Adi vihita karma nahI karate kintu unheM isa se koI hAni nahI hotii| ye vaidika karma sirpha traivarNikoM (brAhmaNa, kSatriya tathA vaizyoM) ke lie hI vihita haiM - anya 1 dazarathabharatAdivarNanAyuktAnAM vedavAkyAnAm / Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 vizvatattvaprakAzaH [ 79 kiMcit phalamastIti traivarNikatvaM mahApApasya phalaM syAt / nanu tatkaraNe na kiMciditi na vaktavyaM nityApUrvalakSaNasyAdRSTasyotpattikathanAditi cet tarhi nityApUrvAt kiM phalaM bhavati / na kiMcit phalamiti cet tarhi tadeva tatkaraNe na kiMcit phalamityucyate / yadapyavocat gRhastho'pi vimucyata iti tadapyasaMgatam / brahmacArI gRhasthazca vAnaprasthazca bhikSukaH' / iti caturNAmAzramANAM nirUpaNasya vaiyarthyaprasaMgAt / ' yadahareva virajet tadahareva pravrajet' ityAdivAkyAnAmasatyatvaprasaMgAcca / kutaH gRhasthasyApi mokSasaMbhave pravrajyAyAH niSphalatvAt / yadapi prAbhAkaraH pratyacUcudat - nityanaimittikAnuSThAnamapi mokSakAMkSiNA na vidhIyata iti - tadapyasaMgatam / sarvAnuSThAnAbhAve'pi mokSa saMbhave vanaspatyAdInAmapi mokSaprAptiprasaMgAt / atha teSAM tattvajJAnAbhAvAnna mokSaprAptiriti cet tarhi jainamatAtiriktAnAmapi tattvajJAnAbhAvAt mokSaprAptirna syAt / tat kathamiti cet parairnirUpitaprakAreNa padArthAnAM yAthAtmyA prANiyoM ke lie nahI - ataH ina ke na karane se traivarNikoM ko hI hAni hotI hai yaha kaheM taba to traivarNika honA baDA duHkhadAyI hogA kyoM ki unake vihita karma karane se kucha lAbha nahIM hotA kintu na karane se hAni hotI hai / ataH yaha vihita karma kI kalpanA bhI ThIka nahI hai 6 gRhastha bhI mukta hotA hai ' yaha kathana bhI anucita hai - yadi gRhastha bhI mukta hote haiM to brahmacArI, gRhastha, vAnaprastha, saMnyAsI - aise cAra AzramoM kA vidhAna vyartha hogA / ' jisa dina vairAgya ho usI dina saMnyAsa lenA cAhiye ' yaha vAkya bhI nirarthaka hogA / nitya, naimittika karma bhI mokSaprApti ke lie choDane cAhie aisA prAbhAkaroM kA mata hai / kintu sirpha karma na karane se mokSaprApti nahI hotI / yadi vaisA hotA to vanaspati Adi bhI mukta ho jaate| ataH 1 chAtratvena sthitvA SoDazavarSaparyantaM paThati sa brahmacArI tato gRhaM gatvA pariNIta : sa gRhasthaH tataH sarvaM varjayitvA ekAM strIM gRhItvA vane sthitaH sa vAnaprasthaH pazcAt strIra hito bhikSuH / Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -80] sAMkhyadarzanavicAraH 261 saMbhavasya prAgeva pramANaiH pratipAditatvAt / tasmAnmImAMsakamate mojho nAstIti nishciiyte| [ 80. sAMtyasaMmatA sRssttiprkriyaa|] atha matam sattvaM laghu prakAzakamiSTamavaSTambhakaM calaM ca rjH| guru varaNakameva tamaH sAmyAvasthA bhavet prkRtiH|| [sAMkhyakArikA 13] tatra yadiSTa prakAzakaM laghu tat sttvmucyte| savodayAt prazastA eva pariNAmA jAyante / yacca calamavaSTambhakaM dhArakaM grAhakaMvA tad raja iti kthyte| rajasa udayAd rAgapariNAmA eva jAyante / yad guru AvaraNakamazAnahetubhUtaM tat tama iti niruupyte| tamasa udayAd dveSAjJAnapariNAmA eva jAyante / sasvarajastamasA trayANAM sAmyAvasthA prakRtirbhavet / prakRtemahAMstato'haMkArastasmAd gaNazca ssoddshkH| tasmAdapi SoDazakAt paJcabhyaH paJca bhUtAni // . [sAMkhyakArikA 22] mokSa ke liye tattvoM kA yathArtha jJAna Avazyaka hai aura prAbhAkara mata meM vaha sambhava nahI yaha pahale spaSTa kara cuke haiN| ataH mImAMsaka mata ke anusaraNa se mukti sambhava nahI hai| 80. sAMkhyoM kI sRSTi prakriyA--aba sAMkhya mata kA vicAra karate haiM / ina ke mata se jagata meM satva, rajasa, tamas ye tIna guNa haiN| jo halakA, prakAzadAyI ho vaha sattva hai| jo caMcala, rokanevAlA ho vaha rajas hai / jo bhArI, AcchAdita karanevAlA ho vaha tamas hai| ina tIna guNoM kI samatA kI avasthA ko prakRti kahate haiN| satra guNa ke udaya se pariNAma prazasta hote haiN| rajas guNa ke udaya se rAgayukta pariNAma hote haiM / tamas guNa ke udaya se dveSa tathA ajJAnarUpa pariNAma hote haiN| ina tInoM kI sAmya-avasthA prakRti kahalAtI hai| isI ko jagat kI utpAdikA, pradhAna, bahudhAnaka Adi nAma diye gaye haiN| prakRti se mahAn utpanna hotA hai - janma se maraNa taka vidyamAna rahanevAlI buddhi ko mahAn kahate haiM / mahAn se ahaMkAra utpanna hotA hai -. Namnamom 1 nirIzvarasAMkhyasya / Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 vizvatattvaprakAzaH [80jagadutpAdikA prakRtiH pradhAnaM bahudhAnakamiti prakRterabhidhAnAni c| tataH prakRtermahAnutpadyate / AsargapralayasthAyinI buddhirmahAn / tato mahataH sakAzAdahaMkAra utpadyate ahaM zAtA ahaM. sukhI ahaM duHkhI ityAdipratyayaviSayaH / tato'haMkArAt gandharasarUpasparzazabdAH paJca tanmAtrAH sparzanara. sanaghrANacakSuHzrotrANi pazca buddhIndriyANi vAkpANipAdapAyUpasthAni paJca karmendriyANi manazceti SoDazagaNAH samutpadyante / teSu SoDazagaNeSu paJcatanmAtrebhyaH paJca bhUtAni samutpadyante / tad ythaa| gandharasarUpasparzebhyaH pRthvI, rasarUpasparzebhyo jalaM, rUpasparzAbhyAM tejaH, sparzAd vAyuH, zabdAdAkAzaM samutpadyate iti sRssttikrmH| etAni caturviMzatitavAni / paJcaviMzako jIvaH iti niriishvrsaaNkhyaaH| SaDviMzako mahezvaraH saptaviMzakaH paramamukta iti seshvrsaaNkhyaaH| teSu tattveSu maiM jJAtA hUM, maiM sukhI hUM, maiM duHkhI hUM Adi pratyaya isa ahaMkAra ke viSaya haiM / ahaMkAra se pAMca tanmAtra tathA gyAraha indriya aise solaha tattvoM kA samUha utpanna hotA hai / gandha, rasa, rUpa, sparza, tathA zabda ye pAMca tanmAtra haiM / sparzana, rasana, ghrANa, cakSu tathA zrotra ye pAMca jJAnendriya ha; vANI, hAtha, pAMva, guda tathA upastha ye pAMca kameMdriya haiM tayA mana gyArahavAM indriya hai| ina meM pAMca tanmAtroM se pAMca mahAbhUta utpanna hote haiM / gandha, rasa, rUpa tathA sparza se pRthvI hotI hai| rasa, rUpa tathA sparza se jala hotA hai| rUpa tathA sparza se teja hotA hai| sparza se vAyu tathA zabda se AkAza hotA hai| isa prakAra prakRti se mahAbhUtoM taka cauvIsa tattva haiM / paccIsavAM tattva jIva hai| nirIzvarasAMkhya itane hI tattvoM ko mAnate haiN| sezvarasAMkhya ina meM do tatva aura joDate haiM-mahezvara tathA paramamukta / ina meM mala prakRti avikRti hai (dUsare kisI tattva kA vikAra nahI hai ) / mahat se tanmAtroM taka sAta tattva prakRti tathA vikRti donoM haiM ( ye kisI se utpanna hote haiM tathA ina se kucha utpanna hotA hai)| 1 AjanmapralayaH janmamaraNaparyaMtam / 2 pratyayo viSayo yasyAhaMkArasya saH / Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -81] sAMkhyadarzanavicAraH 263 mUlaprakRtiravikRtirmahadAdyAH prakRtivikRtayaH spt| SoDazakazca vikAro na prakRtirna vikRtiH purussH|| (sAMkhyakArikA 3) iti sAMkhyAH samyak pratyapIpadan / [ 81. mahadAdyutpattiniSedhaH / ] ___ atra pratividhIyate / yat tAvaduktaM prakRtermahAnutpadyata iti prakRtirupAdAnatvena buddhimutpAdayati sahakArinimittakAraNatvena vaa| na tAvadAdyaH pakSaHcetanAyA buddhercetnopaadaankaarnnktvaanupptteH| tathA hi| buddhi cetanopAdAnA cetanatvAdanubhavavat / nanu buddhazcetanatvamasiddhamiti cenna / buddhizcetanA svasaMvedyatvAt Atmavaditi buddheshcetntvsiddheH| nanu buddheH svasaMvedyatvAbhAvAdayamapyasiddho heturiti cenn| buddhiH svasaMvedyA svapratibaddhavyavahAre saMzayAdivyavacchedAya sajAtIyaparAnapekSatvAt Atmavaditi buddhaH svsNvedytvsiddhH| atha ayamapyasiddho heturiti cetra / buddhiH svapratibaddhavyavahAre saMzayAdivyavacchedAya sajAtIyaparAnapekSA tathA indriya evaM mahAbhUta vikRti haiM (ye kisI se utpanna hote haiM - ina se kucha utpanna nahI hotA ) puruSa prakRti bhI nahI hai tathA vikRti bhI nahI hai| yaha sAMkhya mata kI sRSTi-prakriyA hai| 81. mahad Adi kI utpatti kA niSedha-prakRti se buddhi ( mahAn ) utpanna hotI hai yaha kathana hameM ucita pratIta nahI hotA kyoM ki prakRti acetana hai tathA buddhi cetana hai| buddhi aura anubhava donoM svasaMvedya haiN| buddhi ke viSaya meM koI bhI saMzaya buddhi se hI dUra ho sakatA hai, tathA indriyoM ke prayoga ke vinA hI baddhi kA pratyakSa jJAna hotA hai ataH buddhi svasaMvedya hai-ata eva cetana bhI hai| ataH acetana prakRti cetana buddhi kA upAdAna kAraNa nahI ho sakatI / sAMkhya mata meM prakRti ko nimitta kAraNa yA sahakArI kAraNa nahI mAnA hai ataH usa kA vicAra Avazyaka nhii| ____ mahat ( buddhi ) se ahaMkAra utpanna hotA hai yaha kathana bhI ThIka nahI / buddhi AtmA kA guNa hai ataH vaha kisI kA upAdAna kAraNa 1 mahAnahaMkAraH gandharasajhapasparzazabdAH iti paJcatanmAtrAH iti sapta / 2 sparzanarasanaghrANacakSuHzrotrANi vAkpANipAdapAyUpasthAni pazvatanmAtrebhyaH jAtAH. pRthivyaptejovAyvAkAzAH paJca iti ssoddsh| Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 vizvatattvaprakAzaH [81arthaprakAzakatvAt indriyasaMprayogamantareNa pratyakSatvAt pradIpavaditi ttsiddheH| tasmAt prakRtirupAdAnatvena buddhi na janayatItyaGgIkartavyam / nApi dvitIyaH pkssH| sAMkhyaiH prakRteH sahakarinimittakAraNatvAnagI. kArAt / tatazca prakRtermahAnutpadyata iti yat kiMcidetat / tathA mahataH sakAzAdahaMkAra utpadyata itytraapi| mahato buddherAtmadharmatvena upaadaantvaayogaat| tathA hi| buddhirupAdAnakAraNaM na bhavati AtmadharmatvAt anubhavavaditi / nanu buddhaH prakRtipariNAmatvAdAtmadharmatvamasiddhamiti cenn| buddhirAtmadharmaH svasaMvedyatvAt anubhavavaditi buddhraatmdhrmtvsiddheH| svasaMvedyatvaM ca tasyAH prAgeva samarthitamityuparamyate / tathAhaMkAro'pi ahamiti zabdoccAraNam , ahaMpratyayo vA, ahaM. pratyayavedyo'rtho vA syAt / na tAvadAdyaH, zabdoccAraNasya pudgalopAdAnakAraNAt tAlvAdinimittakAraNAt dezakAlAdisahakArikAraNAdutpadyamAnatvena mahadupAdAnakAraNakatvAbhAvAt / nApi dvitIyaH ahaMpratyayanahI ho sakatI / buddhi svasaMvedya hai ataH vaha AtmA kA guNa hai| dUsare prakAra se bhI yaha tathya spaSTa karate haiM / ahaMkAra kA tAtparya 'ahaM' isa zabdoccAraNa se ho to vaha buddhi se utpanna nahI ho sakatA kyoM ki zabdoccAraNa tAlu Adi ke nimita se pudgala (jaDa padArtha) se udbhUta hotA hai ataeva vaha acetana hai tathA buddhi cetana hai / 'ahaM' isa prakAra ke jJAna ko ahaMkAra mAneM to vaha bhI buddhi se utpanna nahI hogA kyoM ki jJAna AtmA kA guNa hai - usa kA upAdAna kAraNa AtmA hai, buddhi nhii| 'ahaM' isa jJAna kA viSaya ahaMkAra hai yaha kaheM to bhI vaha buddhi se utpanna nahI ho sakatA - 'ahaM' isa jJAna kA viSaya svayaM AtmA hI hai, vaha buddhi se utpanna nahI ho sakatA / maiM jJAtA hUM, sukhI hUM, duHkhI hUM Adi jJAna se yukta tatva yadi ahaMkAra hai to AtmA isa se bhinna kyA ho sakatA hai ? aise ahaMkAra se bhinna AtmA kA astitra kisI pramANa se jJAta nahI hotaa| zayana Adi samUha kisI dUsare ke liye hote haiM usI prakAra cakSu Adi kA samUha AtmA ke liye hai-yaha anumAna AtmA ke astitva ke samarthana meM prastuta kiyA gayA hai / kintu cakSu Adi kA jJAna ke sahAyaka 1 ahaMkAraM prati / 2 ahaMkArakAryasya / Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -81] sAMkhyadarzanavicAraH 265 syAtmopAdAnakAraNakatvena mahadupAdAnakAraNakatvAbhAvAt / tathA hi| ahaMpratyayaHnamahadupAdAnakAraNaka:AtmopAdAnakAraNakatvAt anubhavavat / nanu ahaMpratyayasthAtmopAdAna kAraNakatvamasiddhamiti cenn| ahaMpratyayaH AtmopAdAnakAraNakaH svasaMvedyatvAt anubhavavaditi tat siddheH| nApi tRtIyaH pakSaH ahaMpratyayavedyArthasya Atmatvena mahataH skaashaadutpryyogaat| nanu ahaMpratyayavedyo'rtho ahaMkAra eva na tvAtmeti cenn| ahaM jJAtA ahaM sukho ahaM duHkhI ahamicchAdveSaprayatnavAnityahaMkArasyaiva jJAnAdiviziSTatayA pratItyaGgIkAre apraatmpriklpnaavaiyrthyprsNgaat| etadvyatirekeNAparAtmaparikalpanAyaryA prmaannaabhaavaacc| atha parArthya cakSurAdInAM saMghAtAcca zayanAdivaditi pramANamastIti cenn| siddhasAdhyatvena hetorakiMcitkaratvAt / kutaH cakSurAdInAM shaanaadivishissttaarthtvenaasmaabhirpynggiikrnnaat| tasmAnmahataH sakAzAdahaMkAraH samutpadyata iti yat kiMcit / tathA tasmAdahaMkArAt SoDazagaNAnAmutpattirityajyasaMbhAvyameva / rUpa meM astitva hamane bhI svIkAra kiyA hai-usa se ahaMkAra aura AtmA meM bheda siddha nahI hotA / AH buddhi se ahaMkAra utpanna hotA hai yaha kathana bhI anucita hai / ahaMkAra se solaha tattvoM kI utpatti bhI isI prakAra asabhbhava haiahaMkAra to svasaMvedya cetana tatva hai tathA indriya evaM tanmAtra jaDa pudgala dravya ke vikAra haiN| gyAraha indriya zarIra ke avayava hai ataH una kA jaDa pudgala dravya se nirmita honA spaSTa hai| isI prakAra gandha, rasa Adi tannAtra bhI pRthvI Adi pudgaloM ke guNa haiM ataH ve bhI jaDa haiN| pAMca tanmAtroM se pAMca mahAbhUtoM kI utpatti honA bhI sambhava nhii| ina meM AkAza to nitya hai-vaha zabda se utpanna nahI ho sktaa| AkAza ko nitya mAnane kA kAraNa yaha hai ki vaha sarvagata hai-samasta mUrta dravyoM 1 tarhi evaMbhUto'haMkAra eva bhavatu aparAtmaparikalpanayA kim / 2 samastavastuparAthya iti AtmArtha cakSurAdInAM saMghAtAt mIlanAt / AtmA paro'rthaH ahNkaarbhinntvaat| yathA cakSurAdeH saMdhArAt zayanAdau sukhaM bhavati tathA pArArthyam / vastusakAzAt AtmanaH sukham / 3 nidrAdizayyAdi AtmanaH bhavati na tvahaMkArasya / Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 vizvatattvaprakAzaH [81ahaMkArasyAhaMpratyayavedyArthasyAhaMpratyayasya vA svasaMvedyatvena cetanatvAt tadupAdAnatvena pudgalavikArANAM SoDazagaNAnAmutpatterasaMbhavAt / nanu SoDazagaNAnAM paudgalikatvaM kathamiti cet buddhIndriyakarmendriyamanasAM zarIrAvayavatvasamarthanena prAgeva paudgliktvsmrthnaat| gandharasarUpasparzazabdAnAM pRthvyAdipudgaladharmatvenApi prAgeva samarthitatvAcca / yadapyanyadavocat paJcatanmAtrebhyaH paJcabhUtAni samutpadyanta iti tadapyasAram / AkAzasya nityatvena zabdAdutpattyasaMbhavAt / tathA hi| nityamAkAzaM sarvagatatvAt Atmavaditi / nanu AkAzasya kAryatvena sarvagatatvamasiddhamiti cenn| AkAzaM sarvagataM sakalamUrtimadravyasaMyogitvAt Atmavaditi tsiddhH| tathA AkAzaM nityam amUrtadravyatvAt Atmavaditi ca / nanu AkAzasya amUrtatvamasiddhamiti cenn| AkAzamamUrta sparzAdirahitatvAt Atmavaditi tsiddheH| nanu AkAzasya sparzAdirahitatvamasiddhamiti cenna / AkAzaM sparzAdirahitaM mahattve'pi bAhyendriyAgrAhyatvAt Atmavaditi tsiddheH| tathA pRthivyAdInAM madhye bhUbhuvanabhUdharadvIpApArAdInAM nityatvenotpatterabhAvAnna kathamapi tanmAtrebhyaH samu. tpattiH parikalpayituM shkyte| kutasteSAM nityatvamiti cet vItaM bhUbhuvanAdikaM nityam asmadAdipratyakSAvedyamahAparimANAdhAratvAt Atmavaditi pramANAditi bruumH| itareSAM kAryatvenAbhyupagatAnAmapi dvayaNukatryaNukAdInAM ko avakAza detA hai, amUrta hai - sparza Adi se rahita hai - vizAla hone para bhI bAhya indriyoM se jJAta nahIM hotaa| ataH amUrta AtmA ke samAna AkAza bhI nitya hai / pRthvI meM bhuvana, parvata, dvIpa, samudra Adi bhI nitya haiM isa liye gandha Adise unakI utpatti mAnanA anucita hai| bhavana Adi ko nitya mAnane kA kAraNa yaha hai ki una kA vizAla parimANa hamAre pratyakSa jJAna se jJAta nahI hotA / ataH nitya pRthvI kI utpatti kA kathana apramANa hai| jala, teja tathA vAyu ye yadyapi nitya nahI haiM tathApi unakI utpatti paramANu, dvayaNuka Adi se hotI hai - rasa, rUpa Adi se nahI hotii| ye kArya dravya una avayavoM se utpanna hote haiM jo svayaM rUpa Adi guNoM se yukta hote haiM - jaise rUpAdiyukta tantuoM se vastra hotA hai / paramANuoM kI utpatti tanmAtroM se hotI hai yaha kahanA bhI sambhava nahI - paramANu kA parimANa saba se alpa hotA Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 267 paramANudvyaNukAdibhirutpattiprasiddhestanmAtrAdutpattirna saMbhavatyeva / tathA hi / vItAH padArthAH rUpAdimatsvAvayavairutpadyante kAryadravyatvAt paTAdivaditi / atha paramANUnAM tanmAtrebhyaH samutpattiriti cenna / yat kAryadravyaM tat svaparimANAdalpaparimANAvayavairArabdhaM yathA paTaH, kAryadravyANi ca vivAdApannAni tasmAt svaparimANAdalpaparimANAvayavairArabdhAnIti paraM parayA akAryANAmeva paramANutvasiddheH / tasmAt prakRtermahAnityAdi sRSTikramakathanaM gaganendIvaramakarandavyAvarNanamiva bobhUyate / [ 82. prakRtisAdhakapramANavicAraH / ] -82] sAMkhyadarzanavicAraH api ca / prakRteH pramANaprasiddhatve sati sarvametadupapadyate / na ca sA kenacit pramANena prasidhyati / medAnAM parimANAt samanvayAcchaktitaH pravRttezca / kAraNa kAryavibhAgAdavibhAgAd vizvarUpasya // (sAMkhyakArikA 15 ) ityAdihetubhirvizvasya kiMcit kAraNamastItyanumIyate / tacca kAraNaM prakRtitattvamiti nizcIyata iti cet tatra kAraNamAtraM dharmIkRtyAstitvaM ra hotA hai ataH vaha kisI dUsare kAraNa se utpanna nahI hai / pratyeka kArya kA parimANa kAraNa ke parimANa se adhika hotA hai| paramANu se alpa parimANa kI vastu vidyamAna nahI hai ataH paramANu kisI vastu ke kArya nahI haiM / ataH prakRti se mahAbhUtoM taka sRSTi kI jo prakriyA sAMkhyoM ne kahI hai vaha nirAdhAra siddha hotI hai / - 82. prakRti sAdhaka pramANoM kA vicAra- - aba isa prakriyA kA mUlabhUta jo prakRtitattva hai usI kA nirasana karate haiM / prakRti ke astitva meM sAMkhyoM ne nimna hetu batalAye haiM- bheda parimita haiM, bhedoM meM samanvaya pAyA jAtA hai, pravRtti zakti ke anusAra hotI hai, kAraNa aura kArya meM nizcita vibhAga hai tathA vizvarUpa meM vibhAga nahI hai ina saba kAraNoM se vizvakA koI eka kAraNa honA cAhiye aisA pratIta hotA hai - use hI prakRti kahate haiM / kintu yaha anumAna ThIka nahI hai / jagata meM jo bhI kArya haiM una ke kAraNa hote haiM yaha tatva hameM bhI mAnya hai - tadanusAra buddhi, - 1 vizvarUpaM kAryaM bhavitumarhati bhedAnAM kumbhakamalAdInAM parimANAt, vizvarUpaM kArya bhavitumarhati samanvAyAdityAdi jJeyam / 2 prakRtiH / 3 kAryasya / Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 vizvatattvaprakAzaH [ 82 prasAdhyate prakRtitakhaM dharmIkRtya vA / prathamapakSe siddhasAdhyatvena hetunAmakiMcitkaratvaM syAt / kAryatvenAbhyupagatAnAM buddhisukhAdInAmAtmopAdAnatvena itara kAryANAM pudgalopAdAnatvena prAgeva samarthitatvAt / paramAvarkAza bhUbhuvanabhUdhara dvIpAkUpArAdInAM tu nityatvasamarthanena kAraNajanyatvAbhAvAcca / dvitIyapakSe AzrayAsiddho hetvAbhAsaH syAt / kathaM prakRtitatvasya dharmiNaH pramANapratipannatvAbhAvAt / tathA taduktahetUnAmapi vicArAsahatvAcca na prakRtitattvasiddhiH / tathAhi / medAnAM parimANAditi ko'rthaH / stambhakumbhAmbhoruhAdimedAna parimANa darzanAdityarthaH iti cenna / hetorbhAgAsiddhatvAt / kutaH bhUbhuvanabhUdharadvIpA kUpArAkAza paramANvAdibhedAnAM parimANadarzanAbhAvAt / atha teSAmapi bhedAnAM parimANamanumAnAdAgamAd vA nizvayata iti cet tarhi devadattayajJadattAdyAtma medAnAM parimANasyApyanumAnagamyatve'pi pradhAnakAraNapUrvakatvAbhAvAt tadabhedAnAM parimANaiH hetorvyabhicAraH syAt / tatazca bhedAnAM parimANAditi hetoH prakRtisiddhirna bobhUyate / sukha Adi kAryoM kA kAraNa AtmA hai tathA anya kAryoM kA kAraNa pudgala hai yaha hama ne pahale spaSTa kiyA hai / tathA paramANu, AkAza, pRthvI Adi nitya haiM ataH ve kisI kAraNa se utpanna nahIM haiM yaha bhI pahale spaSTa kiyA hai| yahAM prazna saMpUrNa jagata ke eka kAraNa ke astitva kA hai / usa kI siddhi uparyukta hetuoM se nahI hotI / isa ke spaSTIkaraNa ke liye ina hetuoM kA kramazaH vicAra karate haiM / bheda parimita haiM - stambha, kumbha, kamala Adi padArthoM ke bheda parimita haiM - ataH una kA eka mUla kAraNa honA cAhie yaha hetu ThIka nahI / eka to pRthvI, dvIpa, parvata, samudra, AkAza, paramANu Adi padArtha ananta haiM ataH unheM parimita kahanA ThIka nahI / dUsare, ina saba ko anumAna yA Agama ke bala se parimita bhI mAneM to dUsarA doSa upasthita hotA hai- devadatta, yajJadatta Adi AtmA bhI parimita mAnane hoMge ataH ina jaDa padArthoM ke samAna saba AtmAoM kA bhI eka mUla kAraNa mAnanA hogA jo sAMkhya mata ke pratikUla hai / ataH bheda parimita haiM isa hetu se prakRti kI siddhi nahI hotI / 1 bhedAnAM parimANAdityAdInAm / Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -82] sAMkhyadarzanavicAraH 269 nanu samanvayAditi heto'bhaviSyatIti cet samanvayAdi ti ko'rthaH medAnA rAgadveSamohAnvitatvaM buddhisukhAdyanvitatvaM ceti cenna / AtmAtiriktapadArthAnAM tadanvayAbhAvena hetoH svarUpAsiddhatvAt / tathA hi| rAgAdibuddhayAdayaH Atmanyeva vartante AtmadharmatvAt anubhavavat / atha rAgAdibuddhayAdInAmAtmadharmatvamasiddhamiti cenn| rAgAdibuddhadhAdaya AtmadharmA eva svasaMvedyatvAdanubhavavaditi tsiddheH| nanu rAgAdibuddhayAdInAM svasaMvedyatvamasiddhamiti cenn| rAgAdibuddhayAdayaH svasaMvedyAH svapratibaddhavyavahAre saMzayAdivyavacchedAya parAnapekSatvAt anubhavavaditi tsiddheH| ayamapyasiddha iti cenna / buddhayAdayaH svapratibaddhavyavahAre saMzayAdivyavacchedAya parAnapekSAH arthaparicchitti rUpatvAt vyatireke paTAdivaditi ttsiddheH| atha rAgAdInAmarthaparicchittirUpAbhAvAt kathaM tasiddhiriti cenna / rAgAdayaH svapratibaddhavyavahAre saMzayAdivyudAsAya parAnnApekSante indriyAviSayatve'pi pratyakSatvAt vyatireke paTAdivaditi tsiddhH| tathA rAgAdayaH svasaMvedyAH indriyAviSayatve'pi pratyakSatvAt anubhavavaditi ca / tathA AtmAnaH rAgAdibuddhayAdyanvitA bhavanti cetana saba bheda samanvita haiM - rAga, dvaSa tathA moha ina tIna meM saba kA samanvaya hotA hai - ataH ina kA eka mUla kAraNa hai yaha kahanA bhI ThIka nahIM / rAga, dveSa, moha, buddhi, sukha, duHkha, Adi AtmA ke guNadharma haiM ataH AtmA se bhinna acetana padArthoM kA ina meM samanvaya sambhava nahI / rAga, dveSa Adi ko AtmA ke guNadharma mAnane kA kAraNa yaha hai ki ve svasaMvedya haiM - una ke viSaya meM koI bhI sandeha kisI dUsare dvArA dUra nahI hotA - una kA jJAna AtmA ko svayaM hI hotA hai| rAga, dveSa Adi kA pratyakSa jJAna to hotA hai kintu ve indriyoM se jJAta nahI hote ataH unheM svasaMvedya mAnanA Avazyaka hai / rAga, dveSa Adi caitanya ke guNadharma haiM ataH ve AtmA se bhinna acetana padArthoM meM samanvita nahI ho sakateAtmA meM hI samanvita hote haiM / ataH bhedoM ke samanvita hone se bhI prakRti kI siddhi nahI hotii| 1 prakRteH kAraNatvam / 2 rAgadveSabuddhisukhAdyanvayAbhAvena / 3 ye svapratibaddhavyavahAre saMzayAdivyudAsAya parAn apekSante te indriyAviSayatve'pi pratyakSA na bhavanti yathA pttaadiH| Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizvatattvaprakAzaH [-82 tvAt ajaDatvAt ajanyatvAt svasaMvedyatvAt vyatireke paTAdivaditi c| rAgAdibuddhayAdayaH AtmAtiriktapadArtheSvanvitA na bhavanti cetanatvAt svasaMvedyatvAt anubhavavat / tathA AtmAtiriktapadArthAH na rAgAdibuddhayAdimantaH jaDatvAt janyatvAt asvasaMvedyatvAt paTAdivaditi / tasmAt samanvayAditi hetorapi na prkRtisiddhiH| nanu zaktitaH pravRttezceti prakRtisiddhirbhaviSyatIti cet zaktitaH pravRttariti ko'rthH| zaktaM kAraNaM kAryotpattau pravartate iti cet naitAvatA prkRtisiddhiH| kutaH paTotpattI tantvAdayaH zaktA :eva pravartante, tantUtpattI zaktA eva aMzavaH pravartante ityAdikrameNa paramANUnAmevaM mUlakAraNatvam / teSAmapi nityatvaM prAgeva samarthitamiti na prakRtijanyatvam / tasmAccha. titaHpravRttazceti hetorapi na prakRtitattvaM setsyati / atha kAraNakAryavibhAgAt prakRtitattvasiddhiriti cenn| tatrApi buddhayAdikAryANAmAtmopAdAnatvamitarakAryANAM pudgalopAdAnatvamiti prAgeva samarthitatvAt / nanu vizvarUpasyAvibhAgAt pradhAnatattvaM setsyatIti cenn| tasyApi vicaaraashtvaat| tathA hi / ko'yamavibhAgo nAma avyAvRttatva macchedyatvaM zakti se hI pravRtti hotI hai - samartha kAraNa se hI yogya kArya utpanna hotA hai - ataH vizva rUpa kArya kA eka mala kAraNa honA cAhie yaha anumAna bhI ThIka nahI / vastra ke kAraNa tantu haiM, tantu ke kAraNa aMza ( kapAsa ke reze ) haiM - isa prakAra kArya aura kAraNa kA sambandha anta meM paramANu taka hotA hai / ataH paramANu mUla kAraNa siddha hote haiN| tathA paramANu nitya haiM yaha pahale hI spaSTa kiyA hai| ataH mala kAraNa prakRti kI siddhi isa hetu se sambhava nhii| kAraNa aura kArya kA nizcita vibhAga hai ataH saba kAryoM kA eka mUla kAraNa honA cAhie yaha anumAna bhI vyartha hai kyoM ki buddhi Adi AtmA ke kArya haiM aura rUpa Adi pudgala ke kArya haiM yaha pahale spaSTa kiyA hai| ( AtmA aura pudgala kisI kAraNa ke kArya hoM yaha isa se siddha nahIM hotaa|) vizvarUpa avibhakta hai ataH usa kA eka mUla kAraNa honA cAhie yaha kathana bhI ThIka nahI kyoM ki buddhi Adi (cetana tattva ) 1 paTakAryotpattI / 2 kArpAsa / 3 abhinnatvam / Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -83] sAMkhyadarzanavicAraH 271 vaa| prathamapakSe asiddho hetuH| buddhayAdipRthivyAdInAM parasparaM vyAvRttatvenaiva pramitatvAt / no cediSTAniSTavastuSu janAnAM pravRttinivRttivyavahAro na jAghaTyate / 'dvitIyapakSe'pyasiddha ev| ghaTapaTalakuTamukuTazakaTAdiSu cchedyatvadarzanAt / anaikAntikazca Atmano'chedyatve'pi prkRtijnytvaabhaavaat| tataHprasAdhakapramANAbhAvAt tasya kharaviSANavadabhAva eva syAt / [ 83. stkaaryvaadvicaarH|] tadabhAve'pi kAraNe vidyamAnameva mahadAdi kAryamAvirbhavatIti noppniipdyte| kAraNe kaarysbhaavaavedkprmaannaabhaavaat| nanu tadAvedakapramANamastyeva asadakaraNAdupAdAnagrahaNAt sarvasaMbhavAbhAvAt / zaktasya zakyakaraNAt kAraNabhAvAcca sat kAryam // iti cenna / teSAM hetUnAmanekadoSaduSTatvena satkAryaprasAdhakatvAsaMbhavAt / tathA hi| asadakaraNAditi ko'rthH| nanu avidyamAnasya kAryasya kharaviSANavat karaNAyogAt sat kAryamiti cen| tantvAdiSvavidyamAnasyaiva tathA pRthvI Adi ( acetana tatva ) meM vibhAga pramANasiddha hai| yadi vibhAga na hotA to iSTa kI prApti ke lie tathA aniSTa ke parihAra ke lie prayatna hI nahI hotaa| avibhakta kA artha acchedya mAna kara bhI yaha hetu sArthaka nahI hotA - ghaTa Adi padArtha to chedya hai yaha pratyakSase siddha hai| dUsare, AtmA acchedya hone para bhI prakRti se utpanna nahI haiN| ataH vizvarUpa ke avibhAga se bhI prakRti kI siddhi nahI hotii| 82. satkArya vAdakA vicAra-sAMkhya matakA dUsarA pramukha siddhAnta hai kAraNa meM hI kArya kA vidyamAna honA / isa ke samarthana meM unhoM ne nimna hetu prastuta kiye haiM, 'asat kA nirmANa nahI hotA, upAdAna kAraNa se hI kArya hotA hai, saba sambhava nahI hai (kAraNa se hI kArya hotA hai ), zaktiyukta kAraNa se hI zakya kArya hotA hai tathA kAraNa vidyamAna hai - ina saba hetuoM se kAraNa meM kArya kA astitva spaSTa hotA hai'| ina kA aba kramazaH vicAra karate haiM / 1 prakRtitattvasya / 2 kAraNe sadeva kAryam Avirbhavati asadakaraNAta upaadaangrhnnaadityaadi| ~ Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 vizvatattvaprakAzaH [83paTAdeH karaNadarzanena hetorsiddhtvaat| sarvadA vidyamAnasya karaNAyogAcca / tathA hi / vItaM mahadAdipaTAdikaM prakRtikuvindAdibhirna kriyate / sarvadA vidyamAnatvAt Atmavaditi / nanu sarvadA prakRtyAditantvAdiSu vidyamAnasya mahadAdipaTAderabhivyaktireva kriyate notpattiriti cet tarhi abhivyaktirapi tatra vidyamAnA kriyate avidyamAnA vaa| atha tatra vidyamAnA kriyate iti cenn| vidyamAnAyAH krnnaayogaat| tathA hi| vimatA abhivyaktiH kenApi na kriyate vidyamAnatvAt aatmvditi| nanu tatra vidyamAnAyA apyabhivyakterabhivyaktireva kriyate notpattiriti cet tarhi sApyabhivyaktistatra vidyamAnA kriyate avidyamAnA vaa| nAdyaH vikalpaH vidyamAnAyAH krnnaayogaat| nanu prAgavidyamAnAyA apyabhivyaktireva kriyate notpattiriti cet tatrApi vidyamAnA abhivyaktiH kriyate avidyamAnA vetyanavasthAprasaMgAt / atha prAgavidyamAnA abhivyaktiH kriyata iti cet tarhi prAgavidyamAnakAryotpattI kaH prdvessH| nanvavidyamAnakAryotpattyaGgIkAre kharaviSANAderapyutpatti. prasaMgAditi cenn| paTAdikAryasyopAdAnAdikAraNasadbhAvAt khrvissaannaaderupaadaanaadikaarnnaabhaavaacc| kiM ca / nAsmAkamayamatiprasaMgaH api tu sarva ____ asata kA nirmANa nahI hotA ataH kAraNa meM kArya kA astitva mAnanA Avazyaka hai yaha kathana ThIka nhii| tantuoM meM vastra vidyamAna nahI hotA kintu ( tantuoM se hI ) vastra utpanna hotA hai| dUsare, jo pahale vidyamAna hI hai vaha -- utpanna hotA hai / yaha kaise kahA jA sakatA hai ? AtmA sarvadA vidyamAna hote haiM ataH una kI utpatti sambhava nhii| usI prakAra kArya bhI sarvadA vidyamAna hoM to una kI utpatti bhI asambhava hogI / tantu Adi kAraNoM meM vastra Adi kArya vidyamAna to hote haiM kintu una kI abhivyakti bAda meM hotI hai ( usI ko utpatti kahate haiM) yaha kathana bhI ThIka nhii| ise mAna bhI leM to prazna hotA hai ki isa abhivyakti kI utpatti huI yA vaha bhI pahale se vidyamAna thI? yadi pahale hI vidyamAna thI to ' aba abhivyakti huI ' isa kathana kA koI artha nahI rahatA / athavA isa abhivyakti kI bhI abhivyakti huI - isa dUsarI abhivyakti kI tIsarI abhivyakti huI - isa prakAra abhivyaktiyoM kI ananta paramparA mAnanI hogI jo anavasthA nAmaka doSa hogaa| dUsare Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 273 -83 ] sAMkhyadarzanavicAraH sarvatra vidyata iti vadataH sAMkhyasyaivAbhiprAyeNa kharamastake viSANAditrailokyasadbhAvaprasaMgasyAnivAryatvAt / / asmAkaM tu mate turIvemazalAkAkuvindakaravyApArAdisahakArisamavadhAne tantavaH prAgavidyamAnaM parTa janayanti, no cenna janayanti / teSAM tadupAdAnatvena tathAvidhayogyatvasadbhAvAt / kharamastakaM tu zatasahasrasahakArisamavadhAne'pi viSANaM ne jnyti| tasya viSANAnupAdAnatvena tajjananayogyatAbhAvAt / nanu kAryajananayogyatAsyAstIti asya nAstIti kathaM nizcIyata iti cet etajjAtIyakAraNasadbhAve etajjAtIyaM kArya samutpadyate tadabhAve notpadyata ityanvayavyatirekayobhUyo darzanAditi bruumH| anvayavyatirekayobhUyodarzanasamadhigamyo hi sarvatra kAryakAraNabhAva iti nyaayaat| tasmAt tattvAdipvavidyamAnasya paTAdeH kuvindAdibhiH kriyamANatvAt asadakaraNAdityasiddho hetvAbhAsaH syAt / pakSa meM yadi abhivyakti kI utpatti huI yaha mAnA jAtA hai to kArya kI hI utpatti mAnane meM kyA doSa hai ? yadi asat kArya kI utpatti mAne to gadhe ke sIMga jaise asat padArthoM kI bhI utpatti mAnanI hogI yaha AkSepa ucita nahI / jina kAryoM ke ucita upAdAna kAraNa hote haiM una kI utpatti hotI hai - tantu-upAdAna se vastra utpanna hotA hai| gadhe ke sIMga kA koI upAdAna kAraNa nahI hai ataH usa kI utpatti sambhava nahI hai| yaha doSa ucita kAraNa se ucita kArya kI utpatti mAnanevAle mata meM nahI ho sktaa| pratyuta eka kAraNa meM sava kAryoM kA astitva mAnanevAle sAMkhya matameM hI yaha doSa upasthita hotA hai| hamAre mata meM to yahI mAnA hai ki tanturUpa upAdAna kAraNa se bunakara, karaghA Adi sahakArI kAraNoM ke milane para vastrarUpa kArya utpanna hotA hai| gadhe ke sIMga kA koI upAdAna hI nahI hai ataH kitane hI sahakArI kAraNa mila kara bhI usa kI utpatti nahI ho sktii| kAraNa meM kArya utpanna karane kI yogyatA hai yA nahI yaha kaise jAnA jAtA hai yaha AkSepa ho sakatA hai| uttara yaha hai ki isa prakAra ke kAraNa se yaha kArya utpanna huA aisA bAra bAra dekhane se hI kAryakAraNasambandha kA jJAna hotA hai| ataH tantu Adi meM avidyamAna vastra kI utpatti hotI hai| ata eva 'asat kI utpatti nahI hotI' yaha hetu nirarthaka hai| vi.ta.18 Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 vizvatattvaprakAzaH [83 atha upAdAnagrahaNAt sat kAryamiti cenn| vItaM mahadAdipaTAdi upAdAnagrahaNarahitaM sarvadA vidyamAnatvAt Atmavaditi hetorasiddhatvAt / atha ekasmAt kAraNAt sarvakAryasaMbhavAbhAvAt sat kAryamiti cenna / heto'rvAdyasiddhatvAt / kutaH tanmate ekasminnapi kAraNe sakalakAryasada bhAvena sarvasaMbhavasadbhAvAt / nanu zaktasya zakyakaraNAt satkAryamiti cet na / vItaM mahadAdipaTAdikaM zaktakAraNavyApArApekSaM na bhavati sarvadA vidyamAnatvAt Atmavaditi zaktasya kAraNasya zakyakaraNAbhAvena hetora. siddhatvAt / nanu kAraNasabhAvAt satkAryamiti cenn| vItamavidyamAna kAraNakaM sarvadA vidyamAnatvAt Atmavaditi kAraNasadbhAvAbhAvena kArya upAdAna se utpanna hotA hai ataH vaha ( upAdAna meM ) vidya'mAna hotA hai yaha heta bhI ThIka nahI / mahat Adi kArya yadi ( upAdAna meM ) vidyamAna hI hai to ve upAdAna ko grahaNa kara utpanna nahI ho sakate / jo sarvadA vidyamAna hai usa kI utpatti sambhava nhii| ataH upAdAnagrahaNa yaha hetu bhI satkAryavAda ko siddha nahI karatA / ekahI kAraNa se saba kArya sambhava nahI hote| yogya kAraNa se yogya kArya hote haiM - ataH kAraNa meM kArya kA astitva mAne yaha bhI sambhava nahI kyoM ki sAMkhya mata meM eka hI mUla kAraNa - prakRti-se saba kAryoM kA udbhava mAnA hai / ataH eka kAraNa se saba kArya sambhava nahI yaha ve kisa prakAra kaha sakate haiM ? zakta ( sAmarthyayukta ) kAraNa se zakya kArya utpanna hotA hai ataH saba kAryoM kA astitva kAraNoM meM hotA hai yaha kathana bhI ThIka nhii| yadi mahat Adi kArya vidyamAna hI hote haiM to unakI utpatti ke liye kisI zakta kAraNa kI kyA AvazyakatA hai ? isI prakAra kAraNa kA sadbhAva yaha hetu bhI kArya ke astitva ko siddha nahI karatA - yadi kArya vidyamAna hI ho to usa ke utpatti-kAraNa kA koI prazna nahI uThatA / tAtparya yaha kI jisa prakAra AtmA sarvadA vidyamAna hai ataH usa ke utpattikAraNa yA kArya kA prazna nahI uThatA usI prakAra kArya bhI sarvadA vidyamAna ho to usa kA utpatti-kAraNa asambhava hogaa| yahAM sAMkhyoM kA mata hai ki mahat Adi kArya apane apane kAraNoM meM vidyamAna to hote haiM kintu jaba una kA AvirbhAva hotA hai taba unheM utpanna huA kahA jAtA / 1 sarvasaMbhavAbhAvAditi hetoH / Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -83 ] sAMkhyadarzanavicAraH 275 hetorasiddhatvAt / tasmAnmahadAdikaM notpadyate sarvadA vidyamAnatvAt Atma. vat / tathA mahadAdikaM na vinazyati sarvadA vidyamAnatvAt Atmavaditi ca / nanu vidyamAnasyApi mahadAdipaTAderyadA? AvirbhAvo bhavati tadA utpattivyavahAraH yadA tirobhAvo bhavati tadA vinAzavyavahAra ev| na mahadAdipaTAderutpattivinAzo vidyate iti cet tArha AvirbhAvaH sarvadAsti kadAcida vaa| sarvadAsti cet mahadAdijagataH sarvadA AvirbhUtatvAt mahadAdikAryANAM kadAcidapyAtmalAbho na syAt / atha prAgavidyamAna: kriyata iti cet tarhi asatkAryasyotpattiraGgIkRtA syaat| tasmAda vidyamAnatattvAdyupAdAnakAraNakaM paTAdikAryamavidyamAnamevotpadyata ityagI. krtvym| hai tathA jaba unakA tirobhAva hotA hai taba unheM naSTa huA kahA jAtA haivAstava meM utpatti yA vinAza nahI hote-AvirbhAva yA tirobhAva hI hote hai| isa mata kA nirasana.pahale kiyA hai| yahAM prazna hotA hai ki yaha AvibhIra nayA utpanna hotA hai yA sarvadA vidyamAna hotA hai ? yadi AvirbhAva sarvadA vidyamAna ho to amuka samaya sRSTi huI yA saMhAra huA yaha kahanA athavA prakRti se mahAn utpanna huA Adi kahanA sambhava nahI hogaa| dUsare pakSa meM yadi AvirbhAva kI utpatti svIkAra kI jAtI hai to kArya kA hI utpatti svIkAra karane meM kyA hAni hai ? AvirbhAva bhI pahale vidyamAna to hotA hai kintu usa kA AvirbhAva bAda meM hotA hai yaha kathana anavasthA dora kA sUcaka hai - yadi pahale AvirbhAva kA dUsarA AvirbhAva hotA hai yaha mAneM to dUsare AvirbhAva kA bhI tIsarA AvirbhAva tathA tIsare kA cauthA AvirbhAva - isa-prakAra ananta paramparA mAnanI hogii| isI prakAra tirobhAva bhI sarvadA vidyamAna hotA hai athavA nayA utpanna hotA hai ? yadi tirobhAva sarvadA vidyamAna ho to kabhI kisI kArya kA svarUpa pratIta hI nahI hogaa| yadi tirobhAva nayA utpanna hotA hai yaha mAneM to kArya kI bhI utpatti mAnane meM koI hAni nahI hai| tirobhAva kA punaH AvirbhAva mAnane meM pUrvokta anavasthA doSa AtA hai| ataH vastra Adi kArya pahale avidyamAna hote hai tathA tantu Adi upAdAna kAraNoM se naye utpanna hote haiM yahI mAnanA ucita hai| 1 prakaTIbhAvaH / 2 aprakaTIbhAvaH / Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 vizvatatvaprakAzaH [ 84 [84. shktivyktipriikssaa|] nanu avidyamAnasya paTAdikAryasyotpattI kharaviSANAderapyutpattiH / tathA hi| vItaM kArya notpadyate avidyamAnatvAt kharaviSANavaditi bAdhaka sdbhaavaat| tasmAcchaktirUpeNa vidyamAnasya kAryasya pazcAd vyaktirUpaM bhavatItyaGgIkartavyamiti paraH kazcit svayUthyaH pratyavocat / so'pyatattvajJaH taduktervicArAsahatvAt / tathA hi| avidyamAnasya paTasyo tpattau upAdAnakAraNAni tantavaH santi / nimittakAraNAni turIvemazalAkAkuvindakaravyApArAdIni snti| tantUnAmAtAnavitAnarUpaviziSTasaMyogaH sahakAri kAraNamastIti paTasyotpattirbhavatyeva / kharaviSANAdeH kAraNatrayAbhAvAnnotpattiH sNbhaavyte| nanu avidyamAnasya paTAderetAni tattvAdIni kAraNAnIti kathaM nirUpyata iti cet eteSu satsu idaM kAryamutpadyate na satsu notpadyata ityanvayavyatirekayobhUyodarzanAditi brUmaH / yathA tavApyavidyamAnasya vyaktirUpasyaitAni tannvAdIni kAraNAnItyanvayavyatirekayobhUyo darzanAdeva nizcayo nAnyathA tathA asmaakmpiityrthH| yadapyanyadAkhyat-vItaM kArya notpadyate avidyamAnatvAt kharaviSANavaditi 84. zakti vyakti parIkSA- kArya ke vyakta hone ke mata kA punaH vicAra karate haiN| jo kArya vidyamAna nahI hai vaha utpanna nahI ho sakatA - udAharaNArtha, gadhe ke sIMga kI utpatti nahIM ho sakatI - ataH kArya pahale zakti rUpa meM vidyamAna hotA hai tathA bAda meM usI kI vyakti hotI hai yaha sArayoM kA kathana hai | isa kA uttara pahale diyA hI hai ! jisa kArya ke yogya upAdAna, nimitta tathA sahakArI kAraNa hote haiM usa kI utpatti hotI hai tathA jisa ke aise kAraNa nahI hote usa kI utpatti nahI hotii| kArya kI utpatti ke lie kAraNa vidyamAna honA Avazyaka hai / vastra ke tantu Adi upAdAna kAraNa, bunakara, karaghA Adi nimitta kAraNa evaM tantuoM kA sIdhA-ADA saMyoga yaha sahakArI kAraNa vidyamAna hotA hai ataH vastra kI utpatti hotI hai| gadhe ke sIMga ke aise koI kAraNa nahI hai ataH usa kI utpatti nahI hotii| jaba vastra vidyamAna hI nahI hotA taba tantuoM ko usa ke kAraNa kaise kahA jAtA hai yaha AkSepa bhI ucita nhii| pahale tantarUpa kAraNa hoM to hI vastrarUpa 1 saaNkhymukhyH| Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 277 -84] sAMkhyadarzanavicAraH tadapyasat / hetorAzrayAsiddhatvAt / kutaH notpadyata iti dharmiNaH pratiSiddhatvena prmaanngocrtvaabhaavaat| dharmiNaH pramANagocaratvAGgIkAre avidyamAnatvAditi hetuH svarUpAsiddha eva syAt / kharaviSANavadityatra atyantAbhAvo dRSTAntatvenopAdIyate kharamastakasthaviSANaM vaa| prathamapakSe sAdhanavikalo dRssttaantH| atyantAbhAvasya sarvadA vidymaantvaat| dvitIyapakSe AzrayahIno dRssttaantH| katham / kharamastake viSANasya trikaale'pysvaat| yadapyanyadabravIt-tasmAcchaktirUpeNa vidyamAnakAryasya pazcAd vyaktirUpaM bhavatIti-tadapyasamaJjasam / paTAdikAryasya zaktirUpeNAvasthAnAsaMbhavAt / tathA hi / paTAdikArya kasya shktiruupennaavtisstthte| utpatsyamAnapaTAdikAryazaktirUpeNa tantvAdikAraNazaktirUpeNa vA / na tAvadAdyo viklpH| utpatsyamAnapaTAderadyApi svarUpalAbhAbhAvena paTAdikAryasya tacchaktirUpeNAvasthAnAyogAt / / atha tanvAdikAraNazaktirUpeNAvatiSThate iti cenna / paTAdikAryadravyasya tntvaadikaarnnshktiruupennaavsthaanupptteH| kArya utpanna hotA hai| tantu na hoM to vastra nahI hotA - aisA sambandha bArabAra dekhane se hI tantu vastra ke kAraNa haiM yaha nizcaya hotA hai| sAMkhya mata meM bhI vastra ke vyakta hone ke kAraNa tantu hai isa kA nizcaya isI prakAra hotA hai| dUsarI bAta yaha hai ki prastuta anumAna meM gadhe ke sIMga kA udAharaNa upayogI nahI hai| gadhe ke sIMga kA kabhI astitva nahI hotA - sarvadA atyanta abhAva hotA hai - ataH usa kA dRSTAnta de kara kisI kArya kA abhAva siddha karanA sambhava nahI / kArya pahale zakti-rUpa meM vidyamAna hotA hai - bAda meM vyaktirUpa prApta karatA hai yaha kathana bhI anucita hai| vastrarUpa kArya kisa ke zaktirUpa se vidyamAna hotA hai - vastra ke kArya-zakti-rUpa meM yA tantuoM ke kAraNa-zakti-rUpa meM ! ina meM pahalA pakSa sambhava nahI - jo vastra abhI apane svarUpa ko prApta hI nahI huA hai vaha usa ke zaktirUpa meM hai yaha kaise kahA jA sakegA ? dUsarA pakSa bhI sambhava nahI - vastra Adi kArya dravya tantuoM ke kAraNa-zakti-rUpa meM avasthita nahI ho skte| vastra 1 vItaM kArya notpadyate iti niSiddhatvam abhAvatvaM nAstirUpam avidyamAnatvAt iti heturna utpadyate iti dharmiNi niSedharUpatve na pravartate ataH AzrayA siddhaH / 2 tantvAdizaktistu guNaH / Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278 vizvatattvaprakAzaH [84tathA hi| vItaM paTAdikArya tantvAdikAraNazaktirUpeNa nAvatiSThate dravyatvAt paramANuvat / tathA tantvAdikAraNAnAM zaktiH paTAdirUpeNa nAbhivyajyate guNatvAt gandhAdivaditi / tathA tantvAdikAraNazaktiH paTAdikAryadravya rUpeNa nAbhivyajyate tadrUpeNAsattvAt kAlAdivaditi c| nanu tantvAdikAraNazakteH paTAdikAryadravyarUpeNAsattvamasiddhamiti cenn| tantvAdikAraNazaktiH paTAdikAryadravyarUpeNa na saMbhavati kAraNadharmatvAt tantvAdijAtivaditi pramANasadbhAvAt / tathA vItaM paTAdikAryadravyaM tanvAdi kAraNazaktirUpeNa nAsIt asmadAdIndriyagrAhyatvAt candrabimbAdivaditi ca / zaktiH paTo na bhavati paTaH zaktina bhavatIti parasparavyAvRttatvAJca tantvAdikAraNazakteH pttaadikaarydrvyruupennaasttvsiddhiH| kiM ca / kuvindazaktiH paTarUpeNAbhivyajyate tantuzaktiH paTarUpeNAbhivyajyate turIvemazalAkAdizaktirvA pttruupennaabhivyjyte| na tAvadAdyo vikalpaH / kuvindazaktiH paTarUpeNa nAbhivyajyate cicchaktitvAt kuvindadharmatvAt sparzAdirahitatvAt adravyatvAt kuvindavittivaditi pramANairbAdhitatvAt / nApi dvitIyaH pkssH| tantuzaktiH paTarUpeNa nAbhivyajyate tantudharmatvAt adravyatvAt sparzAdirahitatvAt tantutvajAtivaditi pramANairvAdhitatvAt / Adi dravya haiM ata: ve tantu kI zakti ke rUpa meM nahIM raha skte| tathA tantu kI zakti guNa hai ataH vaha vastra Adi dravyoM ke rUpa meM nahI raha sktii| tantu-zakti vastrarUpa nahI hai ataH vaha vastrarUpa meM abhivyakta bhI nahI hotii| tantu meM vidyamAna zakti tanturUpa kAraNa kA dharma hai ataH vaha paTarUpa kArya nahI ho sakatI / dUsare, vastra Adi bAhya indriyoM se grAhya haiM ataH yadi tantu ke zakti-rUpa meM vastra vidyamAna hotA to vaha bhI bAhya indriyoM se jJAta hotA, aisA hotA nahI hai, ataH zakti aura vastra ye do bhinna vastue~ haiN| isI kA vicAra prakArAntara se bhI ho sakatA hai / vastra rUpa kArya kI uptatti tIna prakAra ke kAraNoM se hotI hai-tantu Adi upAdAna, bunakara Adi nimitta tathA tantu-saMyoga Adi sahakArI kAraNa hote haiM / ina meM tantu kI zakti vastrarUpa se vyakta hotI hai, bunakara kI zakti vyakta hotI hai yA karaghe Adi kI zakti vyakta hotI hai ? ina meM bunakara kI zakti to caitanya kA guNa hai, vaha dravya nahI hai, sparza Adi se rahita hai ataH vaha vastrarUpa meM vyakta nahI ho sktii| isI Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -84] sAMkhyadarzanavicAraH 279 nApi tRtIyaH pkssH| turIvemAdizaktiH paTarUpeNa nAbhivyajyate turIvemAdidharmatvAt sparzAdirahitatvAt turIvematvajAtivaditi pramANairbAdhita tatvAt / zeSAzeSakAraNazakterapi evameva prayogaH kaaryH| tasmAt paTAdikArya kAraNazaktirUpeNa nAsIt kAraNazaktirvA paTAdikAryasvarUpeNa mAbhivyajyata ityaGgIkartavyam / ___api c| utpatsyamAnottaraparyAyANAM prAktanaparyAyeSu sadabhAvAGgIkAre rasarudhiramAMsamUtrapurISAdiparyAyANAmapyannapAnakhAdyAdiparyAyeSu sadbhAvAt tavAbhiprAyeNa teSAmapyabhojyatvameva syAt / nanu annapAnakhAdyAdiparyAyeSu rasarudhiramAMsAdimUtrapurISAdiparyAyANAM zaktirUpeNa sadbhAvo'GgIkriyate na vyaktirUpeNa tato bhojyatvamiti cenna / rasarudhiramAMsAdisaMkalpamAtreNApyabhojyatvaM vadatAM rasarudhiramAMsAdInAM tatra svarUpeNa sadbhAvapramitau bhojytvaanupptteH| vItamannapAnAdidravyaM tavAbhiprAyeNAbhojyameva syAt rasarudhiramAsAdyAtmakatvAt tadAtmakadravyavaditi bAdhitatvAcca / tasmAdutpatsyamAnottaraparyAyANAM zaktirUpeNApi prAktanaparyAyeSu asdbhaavo'nggiikrtvyH| AvirbhAvasyApyabhivyaktyabhidhAnasya prAgavidyamAnasyAvidyamAnasyetyAdinA prAgeva vicAritatvAnneha pratanyate taraha tantu kI zakti tantu kA guNa hai, vaha bhI dravya nahI hai tathA sparza Adi se rahita hai ataH vastrarUpa meM vyakta nahI ho sakatI / karaghA Adi kI zakti bhI una una padArthoM kA guNa hai ataH vastrarUpa meM vyakta nahI ho sakatI / ataH kArya pahale zaktirUpa hotA hai tathA bAda meM vyaktirUpa dhAraNa karatA hai yaha mata galata siddha hotA hai| vyavahAra kI dRSTi se bhI kAraNa meM kArya kA vidyamAna honA sambhava nahI hai / anna-peya-khAdya padArthoM se rakta-mAMsa-mUtra Adi kArya hote haiM / yadi rakta-mAMsA di kArya anna peyAdi kAraNoM meM vidyAmAna hoM to sabhI khAdya padArtha abhakSya hoMge / anna meM raktamAMsAdi zaktirUpa meM hote haiM ataH doSa nahI yaha kahanA bhI ThIka nahI / anna meM rakta - mAMsAdi kI kalpanA bhI doSajanaka hotI hai - zaktirUpa meM vidyamAna honA to doSapUrNa hogA hI / ataH bAda meM honevAle kArya pUrvavartI kAraNoM meM vidyamAna nahI hote yaha mAnanA Avazyaka hai / ataH sAMkhya mata' kA satkAryavAda 1 kAryANAm / 2 kAraNeSu / - Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 280 vizvatattvaprakAzaH [85 svayUthyAn prati / tasmAt sAMkhyoktaprakAreNApi padArthAnAM yAthAtmyAnupapattaH rUpaiH saptabhirevaM badhnAtyAtmAnamAtmanA prkRtiH| saiva ca puruSasyArtha vimokSa yatyekarUpeNa // (sAMkhyakArikA 63) vatsavivRddhinimittaM kSIrasya yathA pravRttirazasya / puruSavimokSanimittaM pravartate tadvadavyaktam // ( sAMkhyakArikA 57) ityAdikaM kathaM shobhte| [85 sAMkhyasaMmatA muktiprkriyaa|] nanu, duHkhatrayAbhighAtAjijJAsA tadapaghAtake hetau| dRSTe sApArthA cennaikAntA'tyantato'bhAvAt // dRSTavadAnuzravikaH sa hyavizuddhikSayAtizayayuktaH / taviparItaHzreyAn vyaktAvyaktazavijJAnAt / / (sAMkhyakArikA 1, 2) etayoAkhyA-duHkhatrayAbhighAtAt-AdhyAtmikamAdhibhautikamAdhidaivikaanucita hai| isIlie ' sAta rUpoM se prakRti apane Apa ko baddha karatI hai tathA puruSa ke lie vaha eka rUpa se apane Apako mukta karatI hai| yaha kathana tathA 'jisa taraha acetana dUdha bachaDe kI vRddhi kA kAraNa hotA hai usI taraha acetana avyakta (prakRti ) puruSa ke mokSa ke lie pravRtta hotI hai' yaha kathana nirAdhAra siddha hotA hai| 84. sAMkhyoMkI mukti prakriyA-aba sAMkhya mata kI mukti kI prakriyA kA vicAra karate haiN| una kA kathana hai ki 'tIna prakAra ke duHkhoM se puruSa pIDita hote haiM ataH una duHkhoM ko dUra karane ke kAraNa jAnane kI icchA hotI hai / laukika kAraNoM se yaha jijJAsA pUrNa nahI hotI / kyoM ki ina se duHkha kI nivRtti pUrNataH yA sarvadA ke liye nahI 1 sAMkhyAn / 2 mahAn ahaMkAraH paJcatanmAtrA iti sapta / 3 prakRtirbadhyate prakRtivimucyate / 4 saiva ca prakRtiH punaH AtmanA AtmAnaM vimokSayati kimarthaM puruSasyArtham / 4 nirAkRtA / 5 niyamo na / 6 yajJe hiMsoktatvAtaH / Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -85] sAMkhyadarzanavicAraH 281 miti tApatrayam / tatra kSuttRSAmanobhUbhayAdyantaraGgapIDA AdhyAtmikam / vAtapittapInasAnAM vaiSamyAd rasarudhiramAMsamedosthimajAzukramUtrapurISAdivaiSamyAca smudbhuutmaadhibhautikm| devatAdhibhUtapIDA aadhidaivikm| ityetattrayAbhighAtAt tadapaghAtake hetau jijJAsA bhvti| nanu kSudhAdi. nirAkaraNahetUnAmannAdyauSadhAdimantrAditadapaghAtakahetUnAM dRSTatvAt sA nirartheti cenna / ekaantaatynttstdpghaatktvaabhaavaat| nanu Anuzraviko vedokto yogAdistadanuSThAne kRSNakarmakSayeNa zukukarmaprAptyA svargaprAptistatazca duHkhatrayAbhighAto bhaviSyatIti cenn| annauSadhimantrAderiva AnuzravikAdapi ekaantaatyntto'bhaavaat| Anuzravikasya hiMsAdiyuktatvenAvizuddhatvAt tatphalasya kSayAtizayayuktatvAcca / tarhi kiM kartavyamiti cet tadviparIto mokSaH zreyAn / sa kutaH vyaktAvyaktakSavijJAnAt / te kIdRkSA ityukte vakti hetumadanityamavyApi sakriyamanekamAzritaM liGgam / sAvayavaM paratantraM vyaktaM viparItamavyaktam // (sAMkhyakArikA 10) hotI / laukika kAraNoM ke samAna vaidika mArga bhI azuddha hai tathA zreSTha evaM sarvadA kI duHkhanivRtti nahI karAtA / ataH vyakta, avyakta aura jJa (cetana puruSa ) ina ke jJAna kA mArga zreSTha hai|' ina meM bhakha, tyAsa, kAmavAsanA, bhaya, Adi AdhyAtmika duHkha haiM; vAta, pitta, kapha kI viSamatA se rakta-mAMsAdi meM vikAra honA Adhibhautika duHkha hai: devatAoM se honevAle kaSTa Adhidaivika duHkha haiM-ye tIna prakAra ke du.kha haiN| anna, auSadha, mantra Adi laukika kAraNoM se ye duHkha pUrNataH aura sarvadA ke lie dUra nahI hote / veda meM kahe hue yoga Adi ke karane se kRSNa karma naSTa hokara zukla karma prApta hote haiM tathA una se svarga prApta hotA hai kintu svaga bhI sarvadA ke lie nahI hotA tathA sarvazreSTha sukha vahAM nahI miltaa| dUsare, vaidika mArga hiMsA Adi doSoM se azuddha hai| ataH duHkhoM se parNataH rahita mukti kI prApti iSTa hai aura vaha vyakta, avyakta tathA puruSa ke jJAna se hotI hai / una kA svarUpa isa prakAra hai-' vyakta tattva kAraNoM 1 annAditrayeNa duHkhatrayasyApaghAtakatvAbhAvAt / 2 prakRtA mahAn lInaH mahati ahaMkAraH ahaMkAre SoDazagaNA lInAH iti liMgalakSaNam / 3 prakRtau Azritam / Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 vizvatattvaprakAzaH [85 tatra vyaktaM mahadAdi, avyaktam pradhAnaM / tathA . triguNamaviveki viSayaH sAmAnyamacetanaM prasavadharmi / vyaktaM tathA pradhAnaM tadviparItastathA ca pumAn // ( sAMkhyakArikA 11) tasmAcca viparyAsAt siddhaM sAkSitvamasya puruSasya / kaivalyaM mAdhyasthyaM dRSTratvamakartRbhAvazca // (sAMkhyakArikA 19) tathA akartA nirguNaH zuddho nityaH srvgto'kriyH| amUrtazcetano bhoktA hyAtmA kapilazAsane // [uddhRta nyAyakumudacandra pR. 112] iti ca / evaM prakRtipuruSayorbhedavijJAnAt prakRtinivRttau puruSasya svarUpa mAtrAvasthAnalakSaNo mokSa iti cenna / vyaktAvyaktayostaduktayuktyA asaMbhavasya prAgeva pramANaiH samarthita. tvAt / tathA puruSasyApi saMsArAvasthAyAmicchAdveSaprayatnairiSTasvIkArAdaniSTaparihArAt kartatvamastyeveti prAgeva samarthitam / muktyavasthAyAM tadabhAvAkartRtvamastu, tatra na vipratipadyAmahe / tathA buddhyAdInAmAtmaguNatvena se udbhUta, anitya, avyApaka, sakriya, aneka, Azrita, gamaka, paratantra tathA avayavasahita hote haiM / avyakta kA svarUpa isa ke viparIta hai| vyakta tathA avyaktake sAmAnya svarUpa isa prakAra haiM-ve tIna guNoM se bane haiM, vivekarahita haiM, viSaya haiM, sAmAnya haiM, acetana haiM, nirmANa karate haiM / puruSa ina se bhinna hai / puruSa kI isa bhinnatA se usa kA sAkSI, kevala eka, madhyastha, draSTA tathA akartA honA siddha hotA hai| kapila ke mata meM AtmA akartA, nirgaNa, zuddha, nitya, sarvagata, niSkiya, amUrta, cetana tathA bhoktA mAnA hai|' isa prakAra prakRti aura puspa ke bheda kA jJAna honepara prakRti nivRtta hotI hai tathA puruSa apane svarUpa meM sthita mukti prApta karatA hai| sAMkhya mata kI yaha saba prakriyA jisa vyakta-avyakta tattvavarNana para AdhArita hai usakA nirasana pahale hI kiyA hai / ataH yaha prakriyA bhI nirAdhAra siddha hotI hai| isameM AtmA ko akartA kahA hai yaha bhI ThIka na hI hai / mukta avasthA meM AtmA ke icchA, dveSa, prayatna, Adi nahI 1 sattvaM rajastamaH / 2. utpattimat / 3 icchAdveSAdInAmabhAvaH akrtRtvmaatmno'stu| Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAMkhyadarzanavicAraH -85] 283 prAgeva prabandhena samarthitatvAdAtmano nirguNatvamapyasiddhameva / tathA zuddha tvamapyAtmano muktAvasthAyAM bhavedeva / saMsArAvasthAyAM punaravaloha' viliptasuvarNavadAtmanaH karmaviliptatvAdazuddhatvameva / nanu karmavilepaH prakRtitattvasyaiva na puruSasyeti kathaM puruSasyAzuddhatvamiti cenna / prakRtitattvasyaiva karmavilepastatphalabhogastatkSayAt mokSazca yadi syAt tarhi puruSakalpanAveyarthyaprasaMgAt / nanu prakRtitattvasyAcetanatvAd bhoktRtvaM nopapanIpadyate / api tu indriyANyarthamAlocayanti indriyAlocitamarthe manaH saMkalpayati, manaHsaMkalpitamartha buddhiradhyavasyati buddhayadhyavasitamarthamahaMkAro'numanyate, ahaMkArAnumitArtha puruSazcatayate / tathA coktam vivikte dRkpariNatau buddhau bhogo'sya kathyate / pratibimbodayaH svacche yathA candramaso'mbhasi // [ Asuri ] hote ataH vaha akartA hotA hai, kintu saMsArI avasthA meM icchA, dveSa, prayatna, iSTa kA svIkAra, aniSTa kA parihAra Adi honese AtmA ko kartA mAnanA Avazyaka hai / isI prakAra buddhi Adi AtmAke guNa haiM yaha pahale spaSTa kiyA hai ataH AtmA ko nirguNa kahanA ucita nahI / AtmA ko zuddha kahanA bhI mukta avasthA meM hI ucita hai / saMsArI avasthA meM vaha malayukta suvarNa ke samAna karmarUpI mala se yukta - ataeva azuddha hotA hai / sAMkhyoM ke mata meM karmoMkA lepa prakRti ko hI mAnA hai kintu karmoM se prakRti ke lipta hone para karmoM kA phala bhI prakRti ko hI milegA tathA karmoM ke kSaya hone para mokSa bhI prakRtiko hI milegA / isa se puruSa kA astitva mAnanA hI vyartha siddha hogA / 1 isa para sAMkhyoM kA kahanA hai ki prakRti acetana hai ata: vaha bhoktA nahI ho sakatI -- puruSa cetana hai ataH bhoktA hotA hai. 1 unake matAnusAra indriyoM se padArthoM kA Alokana hotA hai, isa Alokana se mana saMkalpa karatA hai, mana ke saMkalpa para buddhi nizcaya karatI hai, isa nizcaya ko ahaMkAra anumati detA hai tathA tadanaMtara usa kA upayoga 1 kidrikAdi / 2 AtmanaH / 3 padArthe Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284 vizvatattvaprakAzaH [ -85 iti puruSasyaiva bhogastadartha puruSaH parikalpyata iti cenna / tathA sati kRtanAzAkRtAbhyAgamadoSaprasaMgAt / tat katham / sadAcAradurAcArAbhyAM prakRtitattvameva zuklaM kRSNaM karma badhnAti, tatphalaM sukhaduHkhAdikaM puruSo'nubhuGka iti / atha tathaivAstviti cenna / akarturapi karmaphalabhoge muktAtmanAmapi tatphalabhogaprasaMgAt / kiMca / AtmanaH karmakartRtvAbhAve tatphalabhogo'pi na prasajyate / tathA hi / vItAtmAnaH na karmaphalabhoktAraH tadakartRtvAt muktAtmavaditi / tasmAt AtmanaH karmaphalabhoktRtvamicchatA tatkartRtvaM tadbaddhatvaM ca aGgIkartavyam / tathA ca AtmanaH saMsArAvasthAyAmazuddhatvaM siddham / tathA sarvagatatvAbhAvasyApi prAk pramANaiH pratipAditatvAdakriyatvAbhAvo'pi nizcIyate / tasmAt sAMkhyoktaprakAreNa jIvatattvasyApi yAthAtmyAsaMbhavAt tadviSayavijJAnasya mithyAtvena ajJAnatvAt tataH sarvadA bandha eva na tato muktiH / tathA coktaM tenaiva puruSa ko hotA hai / kahA bhI hai- 'jisa taraha svaccha jala meM caMdra kA pratibimba paDatA hai usI taraha buddhi kI viveka yukta dRSTi hone para isa puruSa ko upabhoga prApta hotA hai / ' kintu prakRti ko kartA aura puruSa ko bhoktA mAnane kA yaha mata yogya nahI / yadi sadAcAra aura durAcAra prakRti hI karatI hai tathA zukla aura kRSNakarma bhI prakRti ke hI hote haiM to una kA sukhaduHkha rUpa phala puruSa ko kaise milegA ? yaha to kRtanAza tathA akRtAbhyAgama doSa hogA ( jisa prakRti ne karma kiyA usako kucha phala nahI milA tathA jisa puruSa ne kucha karma kiyA nahI use phala milA -- ye kRtanAza tathA akRtAbhyAgama doSa hai / ) yadi karma na karane para bhI phala milatA ho to mukta AtmAoM ko bhI phala milegA / mukta AtmAoM ke samAna yadi ( saMsArI ) puruSa bhI akartA hai to use bhI koI phala nahI milanA cAhiye / ataH AtmA ko bhoktA mAnanA ho to kartA aura karmabaddha bhI mAnanA Avazyaka hai | ataH saMsArI avasthA meM AtmA azuddha siddha hotA hai / AtmA ke sarvagata tathA akriya hone kA khaNDana pahale hI kiyA hai / ataH sAMkhya mata meM Atma-tattva kA yathAtha jJAna prApta nahI hotA / isalie yaha mata bandha kA kAraNa hai-mukti kA Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -86 bauddhadarzanavicAraH 285 dharmeNa gamanamUrdhva gamanamadhastAt bhavatyadharmeNa / zAnena cApavargo viparyayAdiSyate bndhH|| ( sAMkhyakArikA 44 ) iti / tasmAt sAMkhyapakSo'pi mumukSUNAmupekSaNIya eva syAt / [ 86 kssnnikvaadniraasH|] atha matam __ AkAzaM dvau nirodhau ca nityaM trayamasaMskRtam / saMskRtaM kSaNikaM sarvamAtmazUnyamakartRkam // tathA hi| vidyujaladharapradIpatanukaraNabhuvanAdInAM vinAzasvabhAvatvena kSaNikatvaM siddhameva / atha teSAM vinAzasvabhAvatvamasiddhamiti cenna / vItAH padArthA vinAzasvabhAvAH vinAzaM pratyanyAnapekSatvAt yad yad bhAvaM pratyanyAnapekSaM tat tat svabhAvaniyataM yathA antyakAraNasAmagrI svkaaryjnne| nanu teSAM vinAzaM pratyanyAnapekSatvamasiddhaM vAtAnalAApaghAtena vinAzadarzanAditi cenna / tdsNbhvaat| tathA hi| tena kriyamANo nahIM / jaisA ki unhIMne kahA hai-'dharma se Upara kI gati milatI hai / adharma se adhogati hotI hai / jJAna se mukti milatI hai tathA ajJAna se bandha hotA hai / ' ataH mokSa ke lie sAMkhya mata upayukta nahIM hai| 86. kSaNika vAdakA nirAsa-aba bauddhoM ke kSaNikavAda kA vicAra karate haiM / una ke matAnusAra- 'AkAza tathA do nirodha ( citta santAna kI utpatti tathA ucchitti ) ye tIna tattva asaMskRta tathA nitya haiN| bAkI saba tattva saMskRta, kSaNika, kartA se rahita tathA AtmAse rahita haiM / ' bijalI, bAdala, dIpaka, zarIra, indriya, bhuvana Adi svabhAvataH vinAzazIla haiM ataH kSaNika haiM / padArthoM ke vinAza ke lie kisI dUsare kI jarUrata nahI hotI--ve svabhAva se hI vinAzI hote haiM / aMtima kSaNa kI kAraNa sAmagrI svabhAvataH kArya utpanna karatI hai-use kAryoptatti ke lie kisI dUsare kI apekSA nahI hotI usI prakAra padArthoko vinAza ke lie dUsare kI apekSA nahI hotI ataH unakA svabhAva hI vinAza hai / 1 cittasantAnotpattilakSaNo nirodhaH santAnocchittilakSaNo vinAzaH dvitIyo nirodhaH / 2 saMskArarahitaM / 3 sthAsakozakuzulAntaraM antyasamaye ghaTakAryasya parApekSatvaM nAsti ghaTakAryasvarUpameva / Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286 vizvatattvaprakAzaH [86 vinAzaH pradIpAderbhinnaH abhinno vaa| bhinnazcet pradIpAdernityatvaM syAt / svasmAd bhinnasya vinAzasya tadavasthatvAt / abhinnasya karaNe pradIpAdireva kRtaH syAt / tasya pUrvameva siddhatvAd vAtAdyupaghAtena karaNaM vyarthameva syAt / tasmAt pradIpAdipadArthAnAM vinAzaM prtynyaanpeksstvsiddhiH| vinAzasvabhAvatvasiddhiH tatazca vivAdAdhyAsitAnAM kSaNikatvasiddhiriti vaibhASikaH / nanu tathA dRSTAntAvaSTammena vyomAdInAmapi kSaNikatvaM setsyati / tathA hi / yat sat tat kSaNikaM yathA pradIpaH, santazcAmI vyomAdaya iti / atha nirodhAnAM sattvAbhAvAd bhAgAsiddho hetvAbhAsa iti cenna / teSAmapyarthakriyAkAritvena sattvasaMbhavAt / tathA coktam yadevArthakriyAkAri tadeva paramArthasat / / anyat saMvRti sat prokte te svasAmAnyalakSaNe // [uddhRta-nyAyakumudacandra pR. 382] ( dIpaka ke ) nAza meM havA kAraNa hai athavA ( vastra ke nAga meM ) agni kAraNa hai Adi kahanA ThIka nhii| yahAM prazna hotA hai ki havA (yA agni ) jisakA nAza karatI hai vaha dIpaka usa nAza se bhinna hai yA abhinna hai ? yadi dApaka nAza se bhinna ho to vaha nitya siddha hogaa| yadi vaha nAza se abhinna hai to 'dIpaka kA nAza kiyA' kA artha 'dIpaka kiyA' yahI hogaa| ataH donoM pakSoM meM havA ne dIpaka kA nAza kiyA yaha kahanA sambhava nhii| dIpaka kA svabhAva hI vinAza hai-usa meM kisI dUsare kAraNa kI apekSA nahI hai| dIpaka ke samAna sabhI padArtha kSaNika siddha hote haiN| yahAM taka vaibhASika saMpradAya ke bauddhoM kA mata prastuta kiyA hai| ... sautrAntika bauddhoM kA kathana isa se baDhakara hai / ve kahate haiM ki jo sat hai vaha kSaNika hotA hai / ataH dIpaka Adi ke samAna AkAza Adi bhI kSaNika haiN| do nirodha sat nahI haiM ataH kSaNika nahI haiM yaha kahanA bhI ThIka nhii| ye nirodha bhI sat haiM kyoMki ve arthakriyA karate haiN| kahA bhI hai-'jo arthakriyA karatA hai use paramArtha sat kahate haiMbAkI saba saMvRti sat ( kAlpanika) hai|' / 1 pradIpAderabhinnasya vinAzasya karaNe / 2 bauddhabhedaH / 3 vyomAdayaH kSaNikA: sattvAt / 4 klpnaa| m~ Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -86 ] bauddhadarzana vicAraH iti sautrAntikaH pratyavocat / tAvubhAvapyamANikau syAtAm / tathA hi / yadaNyavAdId vaibhASikaH padArthAnAM vinAzasvabhAvasamarthanArtha - votAH padArthAH vinAzasvabhAvAH vinAzaM pratyanyAnapekSatvAt, yad yad bhAvaM pratyanyAnapekSaM tat tat svabhAvaniyataM yathA antyA kAraNasAmagrI svakAryajanane iti tadapyasamaJjasam / vinAzaM pratyanyAnapekSitvAditi hetorasiddhatvAt / kutaH / vAtAnupaghAtena pradIpAdervinaSTatvadarzanAt / evaM ca tena kriyamANo vinAzaH pradIpAderbhinnaH abhinno vA kriyata ityAdya yuktam / pradIpAderbhinnasyAbhinnasya vA vinAzasyAnaGgIkArAt / kutaH / vAtAdyupaghAtena pradIpAdiH svayameva vinaSTo lupta ityuktatvAt / svatovinAzapakSe'pi bhinnAbhinnavikalpayoH samAnatvena svavyAghAtitvAcca / kiM ca / bhAvAnAM vinAzaM pratyanyAnapekSitvaniyame . saugatAnAmavidyA tRSNA vinAzalakSaNo mokSaHsantAnocchittilakSaNo vA mokSo nASTAGga hetuko bhavet / dRSTAntasya sAdhyasAdhanobhayavikalatvaM ca / kutaH antyakAraNasAmagryAM svakArya 287 bauddhoM kA yaha saba kathana apramANa hai / dIpaka AdikA nAza havA Adi se hotA hai / ataH use svabhAvataH vinAzI kahanA ThIka nahI / dIpaka vinAza se bhinna hai yA abhinna hai ye do pakSa prastuta karanA bhI vyartha hai-- dIpaka hI jaba vinaSTa yA lupta ho jAtA hai taba usa ke bhinnatva abhinnatva kI carcA kaise sambhava hai? dUsare, svabhAva se dIpaka kA vinAza mAnane meM bhI dIpaka vinAza se bhinna hai yA abhinna hai Adi Apatti uThAI jA sakatI hai / taba to dIpaka kA vinAza hotA hai yaha kahanA hI sambhava nahI hogA / ataH ye pakSa prastuta karanA vyartha hai / vyAvahArika dRSTi se bhI vinAza ko svataH svAbhAvika mAnanA ucita nahI / avidyA tathA tRSNA nAza ko athavA citta-santAna ke uccheda ko bauddha mokSa mAnate haiM / yadi sabhI nAza svabhAvataH hote haiM to yaha mokSa bhI svabhAvataH hogA - samyak dRSTi Adi ATha aMgoM ko mokSa kA kAraNa kahanA vyartha hogA / isa anumAna meM jo dRSTAnta diyA hai vaha bhI upayukta nahI haiantima kSaNa kI kAraNa sAmagrI kArya ko svabhAvataH uptanna karatI hai yaha 1 jIvanmuktiH / 2 paramamuktiH / 3 aSTAGgAni samyaktvaM saMjJA saMjJI vAkkAyaka - rmAntarvyAyAmAjIvasthitisamAdhilakSaNAni / uttareNa vyAkhyAnaM kariSyati / Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288 vizvatattvaprakAzaH [86 jananasvabhAvatvaM svakAryajananaM pratyanyAnapekSatvamevobhayavAdisaMpratipannatvena vivakSitam , na tu vinAzasvabhAvatvaM vinAzaM pratyanyAnapekSatvaM vaa| tatra dvayorvipratipattisadbhAvAt / tasmAd bhAvAnAM vinAzasvabhAvatvAsiddhena kSaNikatvasiddhiH vaibhASikasya / yadapi kSaNikatvasamarthanArtha sautrAntikaH pratyapIpadat-yat sat tat kSaNikaM yathA pradIpAdiH santazcAmI vyomAdaya iti tadayuktam / hetoH svarUpAsiddhatvAt / kutaH kSaNikapadArtheSu sattvasyAnupapatteH tat kathamiti cet yadevArthakriyAkAri tadeva paramArthasaditi svayamevAbhidhAnAt / kSaNikeSu RmayogapadyAbhyAmarthakriyAkAritvAsaMbhavAt / tathA hi| kSaNikasya tAvat krameNArthakriyAkAritvaM noppniipdyte| dezakAlakramayostatrAsaMbhavAt / kutaH yo yatraiva sa tatraiva yo yadaiva tadaiva sH| na dezakAlayoAptirbhAvAnAmiha vidyte|| iti svayamevAbhidhAnAt / tathA kSaNikasya yogapadyenApi arthakriyA na jAghaTIti / ekasmin samaye uttarottarAnantasamayeSu kriyamANArthakriyANAM kathana to ThIka hai kintu isa se vinAza bhI svabhAvataH hotA hai yaha siddha nahI hotA / kArya utpanna karanA aura vinAza honA ye alaga bAteM haiM ataH eka se dUsare kI siddhi nahI hotI / jo sat hai vaha kSaNika hotA hai yaha sautrAntikoM kA kathana bhI ucita nahIM hai / bauddhoM ne unhIM ko sat mAnA hai jo arthakriyA kara sakate haiM, kSaNika padArtha arthakriyA nahIM kara sakate, ataH kSaNika padArthoM ko sat kahanA yogya nhiiN| kSaNika padArthoM meM arthakriyA krama se aura ekasAtha-donoM prakAroM se sambhava nahI hai / jo padArtha kSaNika hai una meM deza athavA kAla kA koI krama nahIM ho sakatA ataH ve krama se arthakriyA nahI kara sakate / jaisA ki bauddhoM ne hI kahA hai-' jo jahAM aura jisa samaya hai vaha vahIM aura usI samaya hotA hai-padArtha deza yA kAla meM vyApaka nahIM hote / ' koI kSaNika padArtha ekasAtha ( eka hI kSaNa meM ) bhI saba arthakriyA nahI kara sakatA / uttaravartI ananta samayoM kI artha 1 vinAza-svabhAvatvavinAzaM prtynyaanpeksstvyoH| 2 padArthAH sarve kSaNikAH sattvAt / Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 289 -86] bauddhadarzanavicAraH kartumazakyatvAt / zakyatve vA dvitIyAdisamayeSu arthkriyaabhaavenaastvprsNgaacc| tasyAsattve tatpUrvakSaNikasyApyarthakriyAbhAvenAsattvaM tasyAsattve tatpUrvakSaNikasyApyevamasattvamiti sarvazanyatApAtAt kSaNikatvaM kautaskutam / nanu ekasmin samaye katipayArthakriyAH karoti' anantarasamaye aparArthakriyAH karoti tadanantarasamaye'pyaparArthakriyAH karoti tenaivaM padArthakriyAkAritvamiti cenna / evaM satyakSaNikatvaprasaMgAt yo yadaiva tadaiva sa ityAgamabAdhitatvAcca / kiM ca / kSaNikaM vastu svotpattisamaye kArya janayatyanantarasamaye vaa| na dvitIyaH, svotpattisamaya ekaH kAryajananasamaya eka iti kSaNadvayAvasthAyitvenAkSaNikatvaprasaMgAt / nApi prthmH| svotpattisamaye kAryajanakatve tat kAraNasyApi svotpattisamaye svakAryajanakatvaM tat kAraNasyApi svotpattisamaye svakAryajanakatvamiti sakalakAryANAmanAdita evaM kriyA vaha pUrvavartI eka samaya meM nahI kara sktaa| yadi kare to bAda ke samayoM meM koI arthakriyA avaziSTa nahI rahegI / isa taraha arthakriyArahita hone se kSaNika padArtha zanyavat siddha hote haiM phira yaha padArtha kSaNika haiM yaha kahanA bhI kaise sambhava hai ? kSaNika padArtha eka samaya meM kucha arthakriyA karate haiM, dUsare samaya meM dUsarI arthakriyA karate haiM, tIsare samaya meM tIsarI arthakriyA karate haiM yaha kahanA bhI sambhava nahI-isa se to eka padArtha kA eka se adhika samayoM meM astitva siddha hotA hai ataH padArthoM ko kSaNika kahanA sambhava nahI hogaa| prakArAntara se bhI isa kA vicAra karate haiM / kSaNika padArtha jisa kSaNa meM utpanna hotA hai usI kSaNa meM apane kAryako utpanna karatA hai yA usa se dUsare kSaNa meM utpanna karatA hai ? yadi dUsare kSaNa meM karatA ho to utpatti kA kSaNa aura kArya utpanna karane kA kSaNa-isa taraha do kSaNoM meM isa padArtha kA astitva siddha hotA hai-taba padArtha ko kSaNika kahanA sambhava nahI / yadi padArtha kI utpatti kA aura usake kArya kI utpatti 1 kSaNikaM kartRbhUtam / 2 kSaNikaM kartRbhUtam ekasmin samaye katipayapadArthakriyA: karoti anantarasamaye tadeva kSaNikaM katipayapadArthakriyAH karoti iti akSaNikaM tAvat kAlaM sthitiM karoti atH| vi ta.19 Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 290 vizvatattvaprakAzaH [87ekasmin samaye smutpttiprsNgaat| tathA ca tadanantarasakalasamayeSu arthkriyaashnytvenaastvprsNgaat| tasmAt kSaNikapadArthe kramayogapadyAbhyAmarthakriyAkAritvAsaMbhavena sattvAsaMbhavAt hetoH svarUpAsiddhatvaM samarthitam / [87 pratyabhijJAprAmANyam / ] tasmAd dIpAdayo vItAH padArthA akSaNikAH sa evAhaM sa evAyamiti pratyabhijJAviSayatvAt / yaH kSaNikaH sa pratyabhijJAviSayo na bhavati yathA pradIpazikhAnirgato dhUmaH, tathA cAyaM tasmAt tatheti prtipksssiddheH| nanu pratyabhijJAnasya prAmANyAbhAvAt na tato'kSaNikatvasiddhiriti cenna / vItaM pratyabhijJAnaM pramANameva abAdhitaviSayatvAt nirduSTapratyakSavaditi tasya praamaannysiddhH| atha pratyabhijJAnasyAbAdhitaviSayatvamasiddhamiti cenna / tadaviSayasya bAdhakAsaMbhavAt / na tAvat savikalpakaM pratyakSaM bAdhakaM tasya sthirArthagrAhakatvena sAdhakatvAt / nApi nirvikalpakaM pratyakSaM bAdhaka tasyaivAbhAvAt / bhAve vA tasya sthirArthavArtAnabhijJatvena bAdhakatvAnukA kSaNa ekahI ho to saba kArya apane kAraNa ke hI samaya ho jAyeMgekAraNa kA samaya aura kArya kA samaya bhinna nahI rhegaa| ataH ekahI samaya saba kArya ho jAne para bAkI samayoM meM koI kArya nahI hogA-saba zUnya hogA / ataH kSaNika padArthoM meM kAryakAraNa sambandha bhI sambhava nahI hai / ataH jo sat haiM ve kSaNika haiM yaha kathana ayogya hai / 87. pratyabhijJA prAmANya-maiM vahI hUM, ye padArtha vahI haiM-isa prakAra pratyabhijJAna se bhI dIpAdi padArthoM kA eka se adhika kSaNoM meM astitva siddha hotA hai / jo padArtha eka kSaNa meM naSTa ho jAtA hai use bAda meM ' yaha vahI hai' isa prakAra pahacAnanA sambhava nahI / bauddha pratyabhijJAna ko pramANa nahI mAnate kintu una kA yaha mata ucita nahIM hai| pratyabhijJAna pramANa hai kyoM ki usa kA viSaya nidoSa pratyakSa ke samAna abAdhita hotA hai- jo jJAna bAdhita nahI hotA use avazya hI pramANa mAnanA caahiye| pratyabhijJAna meM savikalpaka pratyakSa bAdhaka nahI ho sakatAsavikalpaka pratyakSa se sthira padArthoM kA jJAna hotA hai atta: vaha pratyabhi 1 sasvAt iti hetoH| 2 ayaM padArthaH pratyabhijJAnaviSayaH tasmAt tatheti akSaNikaH / 3 nirvikalpakasya bhAve / Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -87] bauddhadarzanavicAraH 291 ppttH| nApyanumAnaM bAdhakaM kSaNikatvaprasAdhakAnumAnAnAM prAgeva nirAkRtatvAt / nAgamo'pi baadhkH| ubhyaabhimttthaavidhaagmaabhaavaat| saugatamate prtykssaanumaanaabhyaamnyprmaannaabhaavaacc| tasmAt prakRtapratyabhijJAnasya bAdhakAbhAvAt prAmANyasiddhestato vimatAnAmAtmAdipadArthAnAmakSaNika. tvsiddhirbhvedev| ___tathA Atmano'kSaNikAH dattanikSepAdigrAhakatvAt vyatireke pradIpazikhAnirgatadhUmavat / yadi kSaNikatvaM na dAturnikSepakasya vA tadAnIM vinaSTatve tatpadArtha smRtvA punrnugRhnniiyaat| nanu saMskArasadbhAvAt tadvazena grahaNaM bhaviSyatIti cenna / tasyApi kSaNikatvena tadAnIM vinaSTatvAt / atha uttarottarasaMskArotpatteH sadbhAvAt tadvazena punastadgrahaNaH bhaviSyatIti cetra / teSAM tadvastuvAnibhijJatvAt / tathA dattanikSipta; padArthAH akSaNikAH smRtvA punargrAhyatvAt vyatireke capalAdivaditi c|__ tathA AtmanaH akSaNikAH bhUyo darzanAt gRhItavyApteH smArakatvAt jJAna kA sAdhaka hI hogaa| nirvikalpaka pratyakSa se bhI bAdhA sambhava nhii| eka to nirvikalpaka pratyakSa kA astitva hI nahI hotA (yaha Age siddha kareMge), huA bhI to sthira padArtha usa ke viSaya nahI hote ataH usa viSaya meM vaha bAdhaka nahI ho sakatA / kSaNikatva ke samarthaka anumAnoM kA abhI khaNDana kiyA hai / ataH anumAna bhI pratyabhijJAna meM bAdhaka nahI ho sakatA / Agama bhI bAdhaka nahI ho sakatA kyoM ki eka to jaina aura bauddha donoM ko mAnya Agama hI nahI hai, dUsare, bauddhoM ke mata se pratyakSa aura anumAna ye do hI pramANa haiM / ataH pratyabhijJAna kA koI bAdhaka pramANa na hone se use bhI pramANa mAnanA cAhie / pratyabhijJAna pramANa se AtmA Adi padArtha sthira hI siddha hote haiM-kSaNika nahI / ___yadi padArtha dIpaka ke dhuMe jaise kSaNika hoM to kisI ke pAsa dhana dharohara rakhanA aura use vApasa lenA Adi vyavahAra nahI ho skeNge| dhana rakhate samaya jo vyakti hai vaha yadi usI samaya naSTa hotA hai to dhana cApasa kauna legA ? dhana rakhane kA saMskAra banA rahatA hai ataH vApasa lenekI sambhAvanA hai yaha kathana bhI ucita nahI / saba padArtha yadi kSaNika 1 bauddhamate AgamAbhAvaH jainamate pratyabhijJAbAdhako n| . . . Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 292 vizvatatvaprakAzaH [ 87 vyatireke capalAdivat / teSAM kSaNikatvena tadAnIM vinAze anvayavyatirekayorbhUyo darzanAt sAdhyasAdhanayorvyAptigrahaNaM nopapadyate / vyAptigrahaNe'pi gRhItavyAptikasya tadAnIM vinaSTatvAt tatsmaraNaM na jAghaTayate tatsmRtAvapi smArakasya tadAnIM vinaSTatvAt tadanumAnaM na jAghaTIti / anumitAvapi anumAtustadAnIM vinaSTatvAdiSTAniSTasAdhanatvaM jJAtvA tatra pravRttinivRttivyavahArapravartakatvaM nopapanIpadyate / nanu AtmanaH kSaNikatve'pi saMskAra sadbhAvAt tadvazena bhUyodarzanAdikaM bhaviSyatIti cenna / saMskArasyApi kSaNikatvena tadAnIM vinaSTatvAt / nanu sadRzAparApara saMskArotpattebhUyodarzanAdikaM sarve bhaviSyatIti cenna / uttarottarotpannasaMskArANAM prAktanata vArtAnabhijJAtatvAt / tatkathamiti cet prapitAmahena bhUyodarzanaM pitAmahena vyAptigrahaNaM pitrA vyAptismaraNaM putreNAnumAnaM pautreNeSTasAdhana haiM to saMskAra bhI kSaNika hogA ataH vaha bhI dhana rakhanevAle ke samAna naSTha hI hogA / eka saMskAra naSTa hone para dUsarA utpanna hotA hai / ataH bAda ke saMskAra dvArA dhana vApasa lenA sambhava hai yaha kathana bhI ucita nahI / bAdakA saMskAra utpanna huvA bhI to use pahale ke saMskAra kA jJAna nahIM hogA ataH vaha dhana vApasa lene meM samartha nahI hogA 1 jo vastu dharohara rakhI jAtI hai vahI vApasa lI jAtI hai isa se bhI vastu kA kSaNika na honA siddha hotA hai / 1 AtmA yadi bijalI jaise kSaNika hoM to unheM vyApti kA jJAna yA smaraNa sambhava nahI hogA - yaha ho to vaha hotA hai aise sambandha ko bAra bAra dekhane se vyApti kA jJAna hotA hai, jo AtmA eka hI kSaNa vidyamAna rahatA hai use aise sambandha ko bAra bAra dekhanA yA smaraNa rakhanA sambhava nahI hai / jise vyApti kA hI jJAna yA smaraNa nahI hai vaha anumAna kaise kara sakegA ? anumAna karanevAlA yadi eka hI kSaNa meM naSTa hotA hai to usa anumAna para AdhArita iSTa kI prApti yA aniSTa ke parihAra meM kauna pravRtta hogA ? saMskAroM kI paraMparA se yaha saba sambhava hai aisA bauddha kahate haiM kiMtu uttaravartI saMskAra ko pUrvavartI saMskAra kA jJAna nahI hotA ataH aisA sambhava nahI hai / isI kA sthUla udAharaNa dete hai - paradAdA kisI sambandha ko bAravAra dekhe, dAdA usa kI vyApti jAne, pitA usa vyApti kA smaraNa Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -88] bauddhadarzanavicAraH 293 jJAnaM prapautreNa tatra pravartanamityAdivat citkSaNAnAM saMskArakSaNAnAmapyanyonyapramitArthAparijJAnAt kathaM tat sarva bhUyodarzanAdikamekAnusaMdhAnagocaratvena jaaghttyte| tasmAdAtmAno'kSaNikAH bhUyodarzanAd vyApti. grahaNasmaraNAnumAnapravartanAdiSvanusaMdhAtRtvAt vyatireke' capalAdiva. dityaatmaadiinaamkssnniktvsiddhiH| [ 88. pnycskndhvicaarH|] ____ atha matam-rUpavedanAvijJAnasaMjJAsaMskArA iti paJca skandhAH saMcitAlambanAH paJcavijJAnakAyAH paJcendriyajJAnAni / tatra rUparasagandhasparzaparamANavaH sajAtIyavijAtIyavyAvRttAH parasparamasaMbaddhAH rUpaskandhAH teSAmasaMbaddhatvaM kuta iti cet / ekadezena saMbandhe paramANoH ssddNshtaa| sarvAtmanAbhisaMbandhe piNDaH syaadnnumaatrkH|| iti vacanAt / ata evAvayavidravyamapi na jAghaTayate / tathA hi| yagrahe rakhe, putra usa vyApti se anumAna kare, potA usa se iSTa ke sAdhana ko jAne aura paDapotA anusAra pravRtti kare-kyA yaha sambhava hai ? yadi pitA aura putra ke samAna AtmA ke do kSaNoM meM bhI bhinnatA ho to uparyukta udAharaNa ke samAna kisI AtmA ke lie anumAna kA prayoga sambhava nahI hogA / ataH anumAna ke astitva se hI AtmA kA kSaNika na honA siddha hotA hai| 88. paJca skandhoMkA vicAra-bauddha mata meM rUpa, vedanA, vijJAna, saMjJA tathA saMskAra ye pAMca skandha mAne haiN| rUpa, rasa, gandha tathA sparza ke paramANu rUpaskandha haiM, ye paraspara sambandha rahita hote haiM-sajAtIya yA vijAtIya paramANu paraspara sambaddha nahI hote| una meM sambandha na mAnane kA kAraNa yaha hai ki- 'yadi do paramANu eka bhAga meM sambandha hote haiM to paramANu ke bhI chaha bhAga mAnane paDeMge tathA yadi paramANu pUrNa rUpa se sambaddha hote haiM to donoM kA ekatrita piNDa bhI eka paramANu jitanA hI hogA / ' ataH saba paramANu sambandha rahita haiN| isI lie 1 the akSaNikA na bhavanti te bhUyodarzanAd vyAptigrahaNasmaraNAnumAnapravartanAdidhvanusaMdhAtAro na bhavanti / Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 294 vizvatattvaprakAzaH [88 yanna gRhyate tat tato nArthAntaram , yathA vRkSAgrahe agRhyamANaM vanam', na gRhyate ca tantvagrahe paTaH tasmAt tato naantrmiti| tathA yad dRzya sannopalabhyate tannAstyeva yathA kharaviSANam / dRzyaH sannopalabhyate ca avayavIti ca / tathA sukhaduHkhAdayo vednaaskndhaaH| savikalpakanirvikalpakajJAnAni vijnyaanskndhaaH| jAtikriyAguNadravyasaMjJAH paJcaiva klpnaaH| azvo yAti sito ghaNTI kattAlAkhyo yathA kramAt // ityetatkalpanAsahitaM savikalpakaM tadrahitaM nirviklpkmiti| tathA vRkSAdinAmAni sNjnyaaskndhaaH| jJAnapuNyapApavAsanAH saMskAraskandhA iti| atra prtividhiiyte| yat tAvaduktaM rUparasagandhasparzaparamANavaH sajAtIyavijAtIyavyAvRttAH parasparamasaMbaddhA iti tatra sajAtIyavyAvRttA ityayuktam / teSAM sadAtmanA vyAvRttatve asattvaprasaMgAt / dravyAtmanA vyAvRttatve adravyatvaM rUpAdyAtmanA vyAvRttatve arUpAditvaprasaMgAcca / tasmAd bauddhamata meM avayavI dravya kA astitva nahI mAnA hai| unakA kathana hai ki yadi eka vastu kA jJAna dUsare ke jJAna ke vinA na hotA ho to ve do vastueM alaga nahI hotI-vakSoM ko jAne vinA vana kA jJAna nahI hotA ataH vana vRkSoM se bhinna nahI, isI prakAra vastra tantuoM se bhinna nahI / ataH avayavI kA avayavoM se bhinna astitva nahI hai / yadi avayavI kA astitva hotA to vaha dikhAI detA / gadhe kA sIMga dikhAI nahIM detA usI prakAra avayavI bhI dikhAI nahI detA ataH donoM kA astitva nahI hai| yahAM taka rUpa skandha kA varNana kiyA / sukha, duHkha Adi ko vedanA skandha kahate hai| savikalpaka tathA nirvikalpaka jJAna ko vijJAna skandha kahate haiN| jAti, kriyA, guNa, dravya, tathA saMjJA ye pAMca kalpanAeM haiMudAharaNArtha, ghoDA jAtA hai, sapheda ghaNTA bAMdhe hue, kattAla nAma kAye kalpanAeM haiN|' ina se yukta jJAna ko savikalpaka kahate haiM tathA ina se rahita jJAna nirvikalpaka hotA hai / vRkSa Adi nAmoM ko saMjJA 1 ata eva vRkSA eva na vanam avayavi / 2 tantava eva avayavarUpAH na paTaH avayavI vartate / 3. yat avalokyamAnaM na dRzyate tannAsti yathA kharaviSANaM / 4 paTaghaTavanAdi / 5 sajAtIyAnAM rUparasAdInAM / Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 295 -88] bauddhadarzanavicAraH vijAtIyavyAvRttA api sajAtIyavyAvRttA na bhavanti ityaGgIkartavyam / tathA parasparamasaMbaddhA ityayuktam / jaghanyaguNaparamANUna vihAya anyeSAM prsprsNbndhsNbhvaat| kutaH saMbandhayogyasnigdharUkSaguNasadbhAvAt / tadapi kuto jJAyate iti cet vItAH paramANavaH snigdharUkSaguNavantaH pudgalatvAt navanItAJjanAdivaditi pramANAditi bruumH| nanu tathApi SaTkena yugapad yogAt paramANoH ssddNshtaa| SaNNAM samAnadezatve piNDaH syaadnnumaatrkH|| (vijJaptimAtratAsiddhiH 12) iti dUSaNadvayaM nApAnAmatIti cenn| paramANUnAM parasparamekadezena saMvandheGgIkriyamANe kasyApi dosssyaavkaashaasNbhvaat| atha ekadezena saMbandhe paramANoH SaDaMzatApattiriti cet SaDaMzatApattiriti ko'rthaH / skandha kahate haiM / jJAna, puNya, pApa Adi kI vAsanA ko saMskAra skandha kahate haiN| _' aba bauddhoM ke isa skandha kalpanA kA kramazaH vicAra karate haiN| rUpa Adi paramANu paraspara bilakula alaga haiM yaha bauddhoM kA kathana ThIka nahI / saba paramANu sat haiM yaha una meM samAnatA hai- yadi ve saba saMt na hoM to vidyamAna hI nahI raheMge / isI prakAra ve saba dravya haiM-adravya nahI haiM / saba rUpa paramANuoM meM rUpAtmaka honA samAna hai| ataH paramANu vijAtIya paramANuoM se alaga hone para bhI sajAtIya paramANuoM se samAnatA bhI rakhate haiM yaha mAnanA caahie| paramANu sambandharahita hote haiM yaha kathana bhI ayukta hai| sirpha jaghanya guNa paramANu hI sambandha rahita hote hai / bAkI paramANuoM meM snigdha tathA rUkSa guNoM kA astitva hai ataH ve paraspara sambaddha hote haiN| pudgala paramANuoM meM snigdhatA tathA rUkSatA hotI hai yaha makkhana, kAjala Adi ke udAharaNoM se spaSTa hai| paramANaoM meM sambandha na mAnane kA kAraNa bauddhoM ne yaha diyA hai-'chaha paramANuoM kA sambandha eka sAtha hotA ho to pratyeka paramANu ke chaha bhAga mAnane pddeNge| tathA chaho kA eka hI pradeza mAnane para saba kA piNDa .... 1 parapAmavaH / 2 paraNAmavazva paramANUnAM snigdharUkSaguNAzca teSAM sadbhAvAt / 3 paramANUnAM SaTkena. .. Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 296 vizvatattvaprakAzaH [88 SaDavayavApattiH SaDvibhAgApattirvA / SaDavayavApattizcet tadavayavA' eva parasparaM saMbaddhaparamANava iti teSAM sNbndhsiddhiH| atha teSAmapyekadezena saMbandhe pratyekaM SaDavayavApattiriti cet tarhi tadavayavA eva paramANava iti teSAM parasparaM sNbddhtvsiddhiH| ityAdikrameNa avayavairanArabdhAnAmetra paramANutvaM teSAmekadezena saMbandhe'pi na ssddvyvaapttiH| tato'pi sUkSmAvayavAnAmasaMbhavAt / atha SaDaMzatApattiriti SaDvibhAgApattiriti cen| avibhAgiparamANorapi pUrvapazcimadakSiNottarodhiodigabhAgasya virodhA. bhAvAt / tasmAdavayavairanArabdhAvibhAgisUkSmaparamANUnAM parasparaM saMbandhe'pi na kazcid doSa iti samarthitaM bhavati / SaNNAM samAnadezatvaM nopapadyata ityasmAbhirapyagre niSetsyata itytroprmyte| tathA ca paramANUnAM parasparasaMbandhasaMbhavAdavayavi dravyamapi sukhena jaaghttyte| tatra yadapyavAdIt-yagrahe yanna gRhyate tat tato nArthAntaraM yathA vRkSAgrahe agRhyamANaM vanaM na gRhyate ca tantvagrahe paTaH tasmAt tato eka paramANu jitanA hI hogA / ' kintu yaha dUSaNa ThIka nahI hai| paramANuoM kA paraspara eka bhAga meM sambandha mAnane meM koI doSa nahI AtA / paramANu ke chaha avayaya mAneM to paraspara sambaddha chaha avayavoM kA-paramANuoM kA-piNDa siddha hotA hI hai| phira una avayavoM ke bhI sambandha ke lie chaha bhAga mAnane avazya hoMge-yaha Apatti ho sakatI hai| kintu paramANu ve hI hote haiM jina ke avayava nahI hote ve akhaNDa hote haiN| akhaNDa hone para bhI eka paramANa ke pUrva, pazcima, uttara, dakSiNa, Upara tathA nIce kI sataheM honA sambhava hai-ina meM se eka sataha kA dUsare paramANu kI eka sataha se sambandha hone meM koI virodha nahI haiM / ataH paramANu niravayava haiM isalie sambandharahita haiM isa kathana meM koI sAra nahI hai / chaha aNuoM kA ekahI pradeza nahI hotA yaha hama bhI Age spaSTa kareMge / paramANuoM ke sambandha sahita hone se avayavI dravyoM kA astitva mAnanA bhI Avazyaka hai / isa ke virodha meM yaha anumAna diyA hai ki vastra tantuoM se bhinna nahI kyoM ki tantuoM ke jJAna ke binA vastra kA 1 te paramANavaH ca te avayavAzca tadavayavAH / 2 tarhi kiM saMbaMdha eva / 3 SaTsu dikSu sthitAnAmaNUnAM madhyasthite aNau adhInatvaM samAnadezatvam / Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -88] bauddhadarzanavicAraH 297 nAthAntaramiti-tadasat / tatra pakSe hetuprayoge paTo dharmI tantubhyo nArthAntaraM tantvagraha agRhyamANatvAdityuktaM bhvti| tathA ca dharmI pramANapratipanno na vaa| prathamapakSe kAlAtyayApadiSTo hetvaabhaasH| kutaH pakSasya dharmigrAhakapramANabAdhitatvAt / dvitIyapakSe AzrayAsiddho hetvaabhaasH| dharmiNaH prmaannprtipnntvaabhaavaat| dRSTAntasya' sAdhyasAdhanobhayavikalatvaM c| kutaH tantubhyo nArthAntarAmiti sAdhyasya tantvagrahe agRhyamANatvAditi sAdhanasya vA dRSTAntatvenopAtte vane asaMbhavAt / tathA yadapyanyadabhyadhAyiyad dRzyaM sannopalabhyate tannAstyeva yathA kharaviSANaM dRzyaH sannopalabhyate ca avayavIti-tatrApi pakSe hetuprayoge avayavI dharmI nAstIti sAdhyo dharmaH dRzyatve satyanupalabhyatvAdityuktaM syAt / tathA ca dharmiNaH pramANapratipannatve pakSasya dharmigrAhakapramANabAdhitatvAt kAlAtyayApadiSTo hetvA. bhyAsaH syAt / kharaviSANavadityatrApi atyantAbhAvaH kharamastakasthaM viSANaM vA dRssttaantH| prathamapakSe sAdhyavikalo dRSTAntaH syAt / atyantAjJAna nahI hotA / kintu isa anumAna kA AdhAra hI ThIka nahI hai| yahAM castra yaha dharmI hai / yadi isa kA astitva mAnya ho to vastra Adi avayavI dravya nahI hote yaha kahanA vyartha hogaa| yadi vastra kA astitva hI mAnya nahIM hai to vastra ke bAre meM koI carcA kaise ho sakegI? ataH donoM pakSoM meM isa anumAna kA koI mUlya nahIM rhtaa| yahAM dRSTAnta bhI ThIka nahI hai kyoM ki vRkSa aura vana kA tantu aura vastra se koI niyata sambandha nahI hai / ataH vastra ke viSaya meM vana kA udAharaNa aprastuta hai| isI prakAra avayavI kA bAdhaka dUsarA anumAna bhI ucita nahI hai-avayavI yadi hotA to dikhAI detA, dekhane yogya ho kara bhI gadhe ke sIMga ke samAna hI vaha dikhAI nahIM detA, ataH usa kA astitva nahI hai yaha kathana paryApta nahI hai| yahAM bhI pUrvokta anumAna ke hI doSa haiM-yadi avayavI kA astitva mAnya hai to avayavI nahI hai yaha kahanA ThIka nahI, yadi avayavI kA astitva hI mAnya na ho to usa ke viSaya meM carcA karanA vyartha hai / yahAM kA dRSTAnta gadhe ke sIMga kA abhAva yaha ho to abhAva sarvadA rahatA hai ataH avayavI nahIM hai yaha usa se siddha nahIM 1 dRSTAMtatvenopAttaM vanam / Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 298 vizvatattvaprakAzaH . [89bhAvasya sarvadA astitvaat| dvitIyapakSe AzrayahIno dRSTAntaH syAt / kharamastake viSANasya trikAle'pyasattvAt / tasmAnirbAdhapratyakSagocaratvAd vajramaNizilAstambhAyaHsArapiNDapaTaghaTAdInAmavayavidravyatvaM siddhameva / tatazca saugatoktarUpaskandhAH na jaaghttynte| tathA vedanAskandhA api / sukhaduHkhAdInAmAtmavizeSaNaguNatvena skandhatvAsaMbhavAt / tathA vijJAnAnAmapi skandhatvaM noppniipdyte| teSAmapi AtmaguNatvena skndhtvaanupptteH| teSAmAtmavizeSaguNatvaM prAgeva samarthitamiti neha pratanyate / [ 89. nirvikalpakapratyakSanirAsaH / ] .. yaduktam-jAtikriyAguNadravyasaMjJAH paJcaiva kalpanAH azvo yAti sito ghaNTI kattAlAkhyo yathA kramAdityetatkalpanAsahitaMsavikalpakaM tadrahitaM nirvikalpakamiti-tadasamaJjasam / kalpanArahitasya jJAnasyAsaMbhavAt / tathA hi / jaladharAyekavastupratipattAvapi saditi sattAjAtiH prtiiyte| dhAvatIti kriyA pratIyate / kRSNavarNa iti guNaH prtiiyte| vidyatvAniti dravyaM prtiiyte| megho'yamiti paribhASA prtiiyte| iti kalpanArahitasyaiva hogaa| gadhe kA sIMga yaha udAharaNa mAnanA sambhava nahI kyoM ki isa kA kabhI astitva hI nahI hotA ataH aise udAharaNa se koI anamAna siddha nahI hotA / tAtparya yaha ki avayavI dravya-jaise ratna, khambe, lohe ke gole, vastra, ghaDe Adi haiM- nirbAdha pratyakSa jJAna se hI siddha haiM / ataH paraspara sambandha rahita paramANaoM kA bauddhasammata rUpaskandha mAnanA ThIka nahI hai| sukha-duHkha Adi vedanA tathA vijJAna ye AtmA ke vizeSa guNa haiM yaha pahale spaSTa kiyA hai ataH inheM bhI skandha mAnanA ThIka nhii| 89. nirvikalpa pratyakSakA nirAsa-vijJAna skandha ke varNana meM bauddhoMne kahA hai ki nirvikalpa pratyakSa meM jAti, kriyA, guNa, dravya, saMjJA ye pAMcoM kalpanAeM nahI hotI kinta aise kalpanArahita pratyakSa kA astitva sambhava nhii| megha isa eka vastu ke jJAna meM bhI astitvayukta honA yaha jAti, calanA yaha kriyA, kAlA raMga yaha guNa, bijalI sahita honA yaha dravya tathA yaha megha hai isa prakAra saMjJA kA jJAna hotA hI hai| ina kalpanAoM se rahita aisA koI jJAna cakSu Adi indriyoM se nahI hotaa| svasaMvedana pratyakSa meM sirpha svarUpa kA jJAna hotA hai-usa meM ye Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -89 ] bauddhadarzana vicAraH jJAnasyAsaMbhavAt / sattAdijAtirUpAdiguNa dezakAlAdidravyarahitasya cAkSuSAdipratyakSagocaratvAsaMbhavAcca / nanu svasaMvedana pratyakSasya kalpanArahitasya svarUpamAtragrAhitvAt tasya nirvikalpakatvaM bhaviSyatIti cenna 1 tasyApi kalpanArahitasya ! svarUpamAtragrAhitvAsaMbhavAt / tathA hi / idaM nIlaM jAnAmi jJAtamidaM nIlamidaM pItaM jAnAmi jJAtamidaM pItamiti dezakAlAdiviziSTanIlapItAdivizeSyatvena vizeSaNatvena vA jJAnasvarUpasya vedyatvAt / anyathA avedyatvAt / taduktam / arthe naiva vizeSo hi nirAkAratayA dhiyA / na hi jJAnamiti jJAnaM tasmAt sAlambanA matiH // anyatheyamanAlambA labhamAnodayA kvacit / hanyAdekaprahAreNa bAhyArthaparikalpanAm // ityatiprasajyate / nanu evaMvidho'tiprasaMgo'GgIkriyata iti yogAcAra mAdhyamikAvavocatAm / tAvapyanAtmajJau / AtmakhyAtinirAkaraNena asat khyAti 299 -- kalpanAeM nahI hotI yaha AkSepa ho sakatA hai / kintu yaha ucita nahI / jJAna kA jo jJAna hotA hai vaha bhI jJAna ke viSaya ko le kara hI hotA hai - yaha nIlI vastu ko jAnatA hUM, pIlI vastu ko jAnatA hUM isa prakAra viSaya - viziSTa hI jJAna hotA hai -vinA kisI vizeSaNa ke mAtra jJAna kA jJAna nahI hotA / jaisA ki kahA, nirAkAra buddhi se artha meM koI vizeSa nahI hotA, sirpha 'jJAna' aisA koI jJAna nahI hotA ataH buddhi ko Alambana sahita mAnA hai / yadi buddhi kahIM Alambana rahita utpanna ho to isa eka bAta ke bala se hI bAhya padArthoM kI kalpanA naSTa ho jAyagI " bAhya padArthoM ke abhAva kI yaha Apatti yogAcAra tathA mAdhyamika bauddhoM ko iSTa hIM hai / kintu una kA bAhya padArtha - abhAva vAda ayogya hai yaha pahale hI vistAra se spaSTa kiyA hai / dUsare viSayarahita sirpha jJAna kA bhI jJAna ho to usa meM bhI astitva tathA guNatva ye " " 1 nirAkAratayA dhiyA arthe vizeSo na hi / 2 nirAkAradhiyA jJAnamiti jJAnaM na hi / 3 artho jJAnasamanvito matimatA vaibhASikeNAdRtaH pratyakSaM na hi bAhya vastu viSayaM sautrAMntikeNAdRtam / yogAcAramatAnusArimatayaH sAkArabuddhiM pare manyante khalu madhya mA jaDa. dhiyaH zuddhAM ca tAM saMvidam // Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nanu vizvatattvaprakAzaH [89nirAkaraNena ca bAhyArthasya tatra pramANaiH samarthitatvAt / kiM c| artharahitajJAnamAtrapratibhAse'pi sattAguNatvajJAnatvajAtikalpanA jJAnamiti nAmakalpanA ca prtiiyte| tasmAt kalpanArahitaM pratyakSaM nopapanIpadyata eva / bhavAnasau [manaso] yugapadavRtteH sviklpnirviklpyoH| vimUDho laghuvRttervA tayoraikyaM vyavasyati // (pramANavArtika 2-13) iti cenna / tasya vicaaraashtvaat| tathA hi / vimUDhastayoraikyaM savi. kalpakena vyavasyati nirvikalpakena vA nizcinuyAt / na tAvat savikalpakena tasya nirvikalpakavArtAnabhijJatvAt / nApi nirvikalpakena tasya savikalpakavArtAnabhijJatvAt / atha AlayavijJAnena tayorakyaM nizcinotIti cet tarhi AlayavijJAnaM nAma kimucyte| nityajJAnamiti cet tasya vastutvamavastutvaM vA / vastutve tasyaiva nityacaitanyasya AtmatvAt kSaNikaM sarvAtmazUnyamakartRkamityetat viruddhyet| tasyAvastutve tena tayoraikyanizcayAyogAt tasmAt tayoraikyaM vyavasthatItyasaMbhAvyameva / kiM c| nirvikalpakapratyakSasadbhAvAvedakapramANAbhAvAt tannAstIti nishciiyte| jAtiyAM tathA jJAna isa saMjJA kI kalpanA pratIta hotI hI hai / ataH pUrNataH kalpanArahita jJAna sambhava nahI hai / yahAM bauddhoM kI Apatti hai-'mana nirvikalpa tathA savikalpa jJAna meM ekasAtha pravRtta hotA hai athavA bahuta jaladI pravRtta hotA hai ataH donoM ke bheda kA khayAla bhala kara donoM ko eka samajhatA hai|' kintu yaha Apatti ucita nahI / ina donoM ko eka samajhane kA jo jJAna hai vaha savikalpaka hai athavA nirvikalpa hai? savikalpa jJAna nirvikalpa ko nahI jAnatA tathA nirvikalpa jJAna savikalpa ko nahI jAnatA / ataH ina dono meM kisI dvArA donoM kI abhinnatA jAnanA sambhava nahI hai| yaha abhinnatA Alaya-vijJAna dvArA jAnI jAtI hai aisA bauddha kahate haiM / kintu Alaya-vijJAna se kyA tAtparya hai ? yadi nitya vAstavika jJAna ko AlayavijJAna kaheM to saba padArtha kSaNika haiM isa bauddha siddhAnta ko bAdhA pahuMcatI hai| yadi AlayavijJAna avAstavika ho to usa kA nirNaya bhI vAstavika kase hogA ? ataH ina donoM kI ekatA kA jJAna aura nirvikalpa jJAna ke astitva kI kalpanA bhI nirAdhAra hI hai| Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 90] bauddhadarzanavicAraH nanu yatraiva janayedenAM tatraivAsya pramANatA / iti savikalpakabuddhijanakatvena tadastitvaM nizcIyata iti cenn| tajjanakatvena AtmAntaHkaraNena cakSurAdInAmeva nizcitatvAt / tasmAt nirvikalpakapratyakSAvedaka pramANAbhAvAt tannAstIti nishciiyte| tathA vRkSAdinAmnAM skandhatvaM jainamate eva nAnyatra sNbhaavyte| tanmate paudgalikatvena zabdasya samarthitatvAt / tathA saMskArANAmapyAtmaguNatvena prAgeva samarthitatvAt skandhatvaM nopapanIpadyate / evaM saugatoktapaJcavijJAnakAyAnAmapi vicArAsahatvAt tanmate'pi tattvajJAnAbhAvAnmokSo nAstIti nishciiyte| [ 90.. nirvANamArgavivaraNam / ] atha matam-duHkhasamudayanirodhamArgaNA iti catvAraH padArthA eva mumukssubhitivyaaH| tatra sahajazArIramAnasAgantukAni duHkhAni / tatra 'jisa viSaya meM yaha (nirvikalpa buddhi ) isa ( savikalpa buddhi ) ko utpanna karatI hai usa viSaya meM hI vaha pramANa hotI hai| isa vacana ke AdhArapara bauddhoM kA kathana hai ki savikalpa buddhi ke janaka ke rUpa meM nirvikalpa buddhi kA astitva mAnanA caahie| kintu savikalpa jhAna ke utpAdaka AtmA, antaHkaraNa, cakSu Adi indriya Adi mAne hI gaye haiM -phira alaga nirvikalpa jJAna utpAdaka mAnane kI kyA jarUrata hai ? ataH nirvikalpa jJAna ke viSaya meM bauddha mata nirAdhAra hI hai| isa prakAra vijJAna skandha kA vicAra kiyA / saMjJA skandha kI kalpanA jaina mata meM hI sambhava hai kyoM ki hamane zabda ko pudgala-skandha mAnA hai / saMskAra AtmA ke hI vizeSa guNa haiM yaha pahale spaSTa kiyA hai ataH unheM skandha kahanA ucita nahI / isa prakAra bauddhoM kI pAMca skandhoM kI kalpanA ayogya siddha hotI hai| 90 nirvANa mArgakA vivaraNa-aba bauddha mata ke nirvANa-mArga kA vicAra karate haiM / una kA kathana hai ki duHkha, samudaya, nirodha tathA 1 thatraiva vastuni nirvikalpakaM kartRbhUtaM savikalpabuddhiM janayet / 2 nirvikalpakasyA. stitvaM / 3 mayi cakSurvartate ruupaanythaanupptteH| Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 302 vizvatattvaprakAzaH [90 sahajaM kSuttRSAmanobhUvAdikam / zArIraM vAtapittapInasAnAM vaiSamyasaMbhUtam / mAnasaM dhikkArAvazecchAvighAtAdijanitam / AgantukaM zItavAtAtapAzanipAtAdijanitam / etadduHkhaviziSTAzcittakSaNAH saMsAriNo duHkhamityucyate / tadduHkhajananakarmabandhahetubhUte avidyAvRSNe smudyshbdnocyete| tatra vstuyaathaatmyaaprtiprttirvidyaa| iSTAniSTendriyaviSayaprAptiparihAravAJchA tRSNA / nirodho nAmAvidyAtRSNAvinAzena nirAsravacittasaMtAnotpattilakSaNaH saMtAnocchittilakSaNo vA mokssH| tathA mokSa. hetubhatA maargnnaa| sA ca samyaktvasaMjJAsaMzivAkkAyakarmAntavyAyAmAjIvasthitisamAdhilakSaNASTAGgA / tatra samyaktvaM nAma padArthAnAM yAthAtmya. drshnm| saMjJA vAcakaH shbdH| saMjJI vaacyo'rthH| vAkkAyakarmaNI vaakkaayvyaapaarau| antarvyAyAmo vaayudhaarnnaa| AjIvasthitirAyuravasAnaparyantaM praanndhaarnnaa| samAdhirnAma sarva duHkhaM sarva kSaNikaM sarva nirAtmakaM sarva zUnyamiti cturaarystybhaavnaa| tasyAH prakarSAdavidyAtRSNAvinAze nirorUvacittakSaNAH sakalapadArthAvabhAsakAH samutpadyante mArga ye cAra ( Aryasatya ) padArtha hI mokSa ke lie jAnane yogya haiN| duHkha ke cAra prakAra hai-bhUkha, pyAsa, kAmavikAra Adi sahaja duHkha haiM : vAta, pitta, kapha kI viSamatA se utpanna duHkha zArIra hai; ThaMDI havA, dhUpa, bijalI giranA adi se utpanna duHkha Agantuka hai tathA apamAna, avajJA, icchA pUrNa na honA Adi se utpanna duHkha mAnasa hai / ina duHkhoMse yukta citta-kSaNoM ko duHkha kahA hai / ina duHkhoM ke utpAdaka tathA karmabandha ke kAraNa do haiM-avidyA tathA tRSNA / inheM hI samudaya kahA hai| vasta kA yathArtha jJAna honA avidyA hai / tathA indriyoM ke iSTa viSayoM kI prApti aura aniSTa viSayoM ke parihAra kI icchA ko tRSNA kahA hai| avidyA aura tRSNA ke nAza se nirAsrava citta utpanna honA athavA citta ke santAna kA uccheda honA hI nirodha hai / isI ko mokSa kahate haiM / mokSa ke mArga ke ATha aMga haiM / padArthoM kA yathArtha jJAna honA yaha pahalA samyaktva aMga hai / padArthoM ke bodhaka zabdoM ko saMjJA kahate haiM tathA una zabdoM se bodhita arthoM ko saMjJI kahate haiM-ye dUsare tathA tIsare aMga haiM / vANI tathA zarIra ke kArya-vAkkarma tathA kAryakarma ye cauthe aura pAMcave aMga haiN| antarvyAyAma-zvAsa ko rokanA-yaha chaThavAM aMga hai / Ayu ke anta taka Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -90 ] bauddhadarzanavicAraH 303 tad yogipratyakSam / sa ca yogI yAvadAyustAvatkAlamupAsakAnAM dharmamupadizaMstiSThati / taduktam ubhe satye samAzritya buddhAnAM dharmadezanA / lokasaMvRtisatyaM ca satyaM ca paramArthataH // (mAdhyamikakA rikA 24-8) nirvANe'pi pariprApte dayArdrIkRtacetasaH / tiSThantyeva parAdhInA yeSAM tu mahatI kRpA // ( pramANavArtika 2-199) iti / AyuravasAne pradIpanirvANopamaM nirvANaM bhavati / uttaracittasyotpatterabhAvAt / tadyuktam dopo yathA nirvRtimabhyupaiti naivAvaniM gacchati nAntarikSam / 3 dizaM na kAMcida vidizaM na kAMcit snehakSayAt kevalameti zAntim // jIvastathA nirvRtimabhyupaiti naivAvaniM gacchati nAntarikSam / dizaM na kAMcid vidizaM na kAMcin mohakSayAt kevalameti zAntim // ( saundarananda 16-28, 29 ) iti saugataH punarapyacUcudat / 1 prANadhAraNa karanA yaha AjIvasthiti nAmaka sAtavAM aMga hai / yaha saba duHkhamaya, kSaNika, nirAtmaka, zUnya hai isa prakAra cAra Arya satyoM kI bhAvanA karanA yaha samAdhi nAmaka AThavAM aMga hai / samAdhi ke prakarSa se avidyA aura tRSNA kA vinAza hotA hai tathA nirAsrava cittakSaNa utpanna hote haiM / yahI yogi pratyakSa hai jo saba padArthoM ko jAnatA hai / ye yogI Ayu kI samApti taka upAsakoM ko dharma kA upadeza dete haiM / kahA bhI hai- 'buddhoM kA dharmopadeza do prakAra ke satyoMpara AdhArita hai - lokavyavahAra kA satya tathA paramArthataH satya / nirvANa prApta honepara bhI jinakA citta dayAI hotA hai tathA jo mahatI kRpA se yukta haiM ve ( upadeza ke lie ) jIvita rahate hI haiN|' Ayu ke anta meM uttarakAlIna citta kI utpatti nahI hotI ataH dIpa ke bujhane ke samAna cittasantati kA nirvANa hotA hai / kahA bhI hai - 'jisa taraha dIpaka bujhatA hai vaha na pRthvI meM jAtA hai, na AkAza meM jAtA hai, dizA yA vidizA meM nahI jAtA hai, sirpha sneha (tela) ke khatama hone se zAnta ho jAtA hai; usI taraha jIva kA nirvANa hotA hai usa samaya vaha na pRthvI meM jAtA hai, na AkAza meM jAtA hai, dizA yA vidizA meM nahI jAtA hai, sirpha moha ke khatama hone se zAnta ho jAtA hai / ' Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 304 vizvatattvaprakAzaH [91[ 91. nirvaannmaargniraasH|] tadayuktam / tanmate anuSThAturapavargaprApterasaMbhavAt / kutaH tasyakSaNikatvena tadAnImeva vinaSTatvAt / yadapyanyadavocat-samyaktvaM nAma padArthAnAM yAthAtmyadarzanamiti-tadasat / tadukta prakAreNa padArthayAthAtmyadarzanAnupapatteH prAgeva smrthittvaat| yadapyanyadavAdIt-saMzAvAcakaH zabda iti-tdpyyuktm| tanmate zabdasyArthavAcakatvAbhAvAt / nanu apohaH zabdaliGgAbhyAM na vastuvidhinopalabhyata iti vacanAt zabda iti tdyuktm| tanmate zabdasyArthavAcakatvAbhAvasyApohavAcakatvamastIti cenna / sakalazabdAnAmapohavAcakatve uttamavRddhenopadiSTaM vAkyaM zrutvA madhyamavRddhasya bAhye arthe prvRttivyvhaaraanupptteH| kutaH zabdazravaNAdiSTAniSTavastupratipatterabhAvAt / saMketAnupapattizca apohasyAbhAvarUpatvAvizeSAt / asya zabdasyAyamartho vAcya iti saMketayitumupAyAbhAvAt / tasmAt saMjJA pAcakaH zabda ityyuktm| tathA saMzI vAcyo'rtha ityapyayuktam / 91. nirvANa mArga kA nirAsa-bauddha mata kA yaha nirvANamArga kA vivaraNa paraspara viruddha hai / pahalA doSa to yaha hai ki isa mArga kA anuSThAna karanevAlA sambhava nahI hai-bauddha mata meM saba padArthoM ko kSaNika mAnA hai tathA kSaNika jIva aise mArga kA anuSThAna nahI kara sakatA / bauddhoM kA skaMdha Adi padArthoM kA varNana ayogya hai yaha pahale spaSTa kiyA hai / ataH una ke mata meM samyaktva bhI sambhava nhii| saMjJA aura saMjJI kA kathana bhI bauddha mata meM ucita nahI kyoM ki ve zabda ko artha kA vAcaka nahI mAnate / una kA kathana hai kisI zabda se vastu kA vidhi-jJAna nahI hotA, zabda aura liMga se anyavastuoM kA apoha hotA hai ( dUsarI saba vastuoM kA niSedha yahI kisI vastu ke zabda dvArA batalAne kA prakAra hai ) kintu yadi saba zabda apoha-vAcaka hoM ( dUsarI vastuoM ke niSedhaka hI hoM) to guru ke zabda sunakara ziSya kisI bAhya padArtha ke viSaya meM pravRtti nahI kara sakeMge--guru ke zabda sunanepara unheM kisI iSTa yA aniSTa vastu kA bodha nahI hotA, sirpha anya vastuoM kA niSedha hotA hai, ataH ve pravRtti nahI kara pAyeMge / isa zabda kA yaha artha hai yaha saMketa apohavAda meM sambhava nahI / ataH saMjJA tathA saMjJI kA kathana bauddha mata ke pratikUla siddha hotA hai| vANI tathA zarIra ke karma. Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 305 -91] bauddhadarzanavicAraH kasmAt tathArthasyAvAcyatvAt / tathA vAkAyakarmAntAyAmAjIvasthitInAM kSaNikapakSe atyantAbhAva eva / yadanyadavAdIt-samAdhirnAma sarva duHkhaM sarva kSaNikaM sarva nirAtmakaM sarva zUnyamiti caturAryasatyabhAvaneti-tadapyasamaJjasam / tasyAH mithyAtvena stybhaavnaatvaanupptteH| kutaH sarvasya kSaNikatvanirAtmakatvazanyatvAsaMbhavasya prAgeva pramANaiH smrthittvaat| tathA ca bhAvanAprakarSAdavidyAtRSNAvinAze nirAsravacittakSaNAH sakalapadArthAvabhAsakAH samutpadyanta ityetad vandhyAsutAt sakalacakravartinaH samutpadyanta ityuktimanuharati / yadapyanyadabhyadhAyi-ubhe satye samAzritya buddhAnAM dharmadezanA lokasaMvRtisatyaM ca satyaM ca paramArthata iti-tadapyayuktam / tadupadezasya prmaarthstytvaanupptteH| kutaH tanmate paramArthabhUtAnAM svalakSaNAnAM sakalavAggocarAtikAntatvAt / tathA ca buddhopadezAt prekSApUrvakAriNAM pravRttirna jaaghttyte| yadapyabravIt-AyuravasAne pradIpa nirvANopamaM nirvANaM bhavati uttrcittsyotptterbhaavaaditi-tdpyst| antyacittakSaNasyArthakriyAzanyatvenAsattvaprasaMgAt / tasyAsattve tatpUrvakSaNasyApyarthakriyArahitatvenAsattvam , tata eva tatpUrvakSaNAnAmapyasattvena antarvyAyAma, AjIva sthiti ye saba aMga bhI kSaNika padArtha meM sambhava nahI haiN| yaha saba jagata zanya, nirAtmaka, kSaNika nahI hai yaha pahale spaSTa kiyA hai ataH aisI bhAvanA ko-samAdhi ko mokSa kA mArga kahanA ThIka nahI / jaba aisI mithyAbhAvanA se mokSa hI sambhava nahI taba tadanaMtara ve cittakSaNa saba padArthoM ko jAnate haiM yaha kahanA vyartha hI hai| buddhokA upadeza lokavyavahAra satya tathA paramArthataH satya para AdhArita hotA hai-yaha kathana bhI ThIka nhii| bauddha mata meM paramArthabhUta-vAstavika-svalakSaNoM ko zabda ke agocara mAnA hai phira buddha paramArtha satya kA upadeza kaise de sakate hai ? upadeza hI sambhava na honese mokSaviSayaka pravRtti bhI sambhava nahI hai| dIpa bujhane ke samAna AtmA ke nirvANa kI kalpanA bhI anucita hai| yadi antima cittakSaNa ke bAda koI cittakSaNa utpanna nahI hotA to yaha antima cittakSaNa kArya rahita-arthakriyArahita-hotA hai ataH vaha asata hogA / yadi antima cittakSaNa asat hai to usake pahale kA cittakSaNa bhI kAryarahita ataeva asat siddha hotA hai-isa taraha pUrva-pUrvake sabhI cittakSaNa asat hoNge| ataH saba zUnya mAnane kA yaha mata yukta nahI vi.ta.20 Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizvatattvaprakAzaH [ - 91 sarvazUnyatApattireva syAt / tasmAt prekSApUrva kAribhirmumukSubhivaiddhapakSa upekSaNIya eva na pakSIkartavya iti sthitam // [ 92. upasaMhAraH / ] 306 wwwww evaM paroktasiddhAntAH samyag yuktyA vicAritAH / bhAvasena trividyena vAdiparvatavajriNA // kSINe'nugrahakAritA samajane saujanyamAtmAdhike saMmAnaM nutabhAvasenamunipe traividyadeve mayi / siddhAnto'yamathApi yaH svadhiSaNAgarvoddhataH kevalaM saMspardheta tadIyagarvakudhare vajrAyate madvacaH // cArvAkavedAntikayogabhATTaprAbhAkarArSakSaNikokkatavam / mayoktayuktyA vitathaM samarthya samApito'yaM prathamAdhikAraH // iti paravAdigirisurezvarazrIbhAvasena traividyadevaracite mokSazAstre vizvatattvaprakAze azeSaparamatatatvavicAreNa prathamaH paricchedaH samAptaH // hai / tAtparya yaha ki bauddha mata se nirvANamArga kA ThIkataraha varNana yA anusaraNa sambhava nahI hai / 92. upasaMhAra - isa prakAra vAdIrUpI parvatoM ke lie vajradhArI (iMdra) ke samAna bhAvasena traividya ne ucita yuktiyoM dvArA jainetara siddhAMtoM kA vicAra kiyA || bhAvasena traividyadeva kA yaha niyama hai ki durbaloM ke prati anugraha kiyA jAya, samAnoM ke prati saujanya batAyA jAyA tathA zreSThoM ke prati sanmAna ho; kintu jo apanI buddhi ke garva se uddhata ho kara spardhA kare usI ke garvarUpI parvata ke lie vajra ke samAna hamAre vacana haiM | hama ne ukta yuktiyoM dvArA cArvAka, vedAntI, yoga ( naiyAdikavaizeSika ), bhATTa tathA prAbhAkara ( mImAMsaka ), ArSa ( sAMkhya ) evaM kSaNika (bauddha) vAdiyoM ke kahe hue tattvoM ko asatya siddha kara yaha pahalA adhikAra samApta kiyA hai / / isa prakAra paramata ke vAdIrUpI parvatoM ke lie indra sadRza zrIbhAvasena traividyadeva dvArA racita vizvatattvaprakAza mokSazAstra kA saMpUrNa paramatoM ke tattvoM ke vicAra kA pahalA pariccheda pUrNa huA / / Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 307 prazAnti granthakRt- prazastiH mA bauddha pracuraM prajalpa kimidaM cArvAka te cApalaM kiM vaizeSika garvito'si kimidaM sAMkhya pragalbhAyase / kiM mImAMsaka mastake na bibhRSe sadyaH praNAmAJjaliM prodbhUto bhuvi bhAvasenamunipaH traividyacakrezvaraH // 1 // kastvaM chAndasa padmabhUrahamaho kutra sthitA bhAratI jagrAha prativAdi gotrapavibhRt zrIbhAvaseno hi tAm / zrutvaivaM sa harirjagAma jaladhiM mAhezvarodrIzvaraM zeSA ye prativAdinaH svasadaneSveva sthitA mauninaH // 2 // kavayaH ke vAdinaH ke mRdumadhuravacovAgminaH ke narANAM paramatraividyacakrezvara tava caraNe bhAvasenatratIndra | smaraNazA ye vizuddhayA praNamanasahitA ye prapUjAnvitA ye kavayaste vAdinaste mRdumadhuravacovAgminaste dharitryAm // 3 // niTalataTAghaTitavarNana badu [ pa ] taTe ghaTayati vAcATavidherapi / traividyo bhAvaseno munirabhinavavidhiradhunA jayati jagatyAm // 4 // SaTtarka zabdazAstraM svaparamatagatA zeSarAddhAntapakSaM vaidyaM vAkyaM vilekhyaM viSamasamavibhedaprayuktaM kavitvam / saMgItaM sarvakAvyaM sarasakavikRtaM nATakaM vetsi samyag vidyatve pravRttistava kathamavanau bhAvasenatratIndra // 5 // paraM [ra]rAddhAMta payodhivAridhibhavaM tarkAMbujA suzabadarasAlaMkRtirItini[ ni] sargakavitAkAvyaM [vya ] prabaMdhaprabaMdhurabhAvAbhinayapravINanesedaM buddhAdhi[ di]vAdIbhakesari bhUmistuta bhAvasenamunipaM traividyacakrezvaraM // 6 // balavannaiyAyikAnekapamadaharakaMThIkhaM sAMkhyabhUbhRtkulavajrAyudhaM bauddhameghAnilamaticaTucArvAkapakSogradAvA nalamatyuddaMDamImAMsakabalagalakInAzapAzaM yazaHstrI. tilakaM traividyacakrezvaranene negaLdaM bhAvasenavatIMdraM // 7 // birudamANele yogamArmalayadiru cArvAkamArAMtumaccarisaluveDele hogu bauddha nijagarvATopamaM mANu saM(i) tiru mImAMsakamIrimaccaradhinuddhaM bAradhi [ di]ru sAMkhya dudharanIbaMdhane bhAvasena munipaM traividyacakrezvaraM // 8 // cArvAko'dhyakSamekaM sugatakaNabhujau sAnumAnaM sazAbda tadvaitaM pAramarSaH sahitamupamayA tattrayaM cAkSapAdaH / Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 308 vizvatattvaprakAzaH sArthApattyA prabhAkRda vadati tadakhilaM paJcakaM tacca bhaTTaH sAbhAvaM dve pramANe jinapatisamaye spaSTatonyasyatazca // 9 // jaimineH SaT pramANAni catvAri nyaayvedinH| sAMkhyasya trINi vAcyAni dve vaizeSikabauddhayoH // 10 // lipikRta-prazastiH svastizrI zake // 1536 pravartamAne AnaMdanAmasaMvatsare phAlgunamAse kRSNapakSe paMcamI guruvAre // zrIjayaturanagare shriimhaaviirjintribhuvntilkcaityaalye| zrImUlasaMghe sarasvatIgacche balAtkAragaNe zrIkuMdakuMdA cAryAnvaye // bha0 zrIdeveMdrakIrtidevAstatpaTTe bha0 zrIdharmacaMdradevAstatpaTTe bha0 zrIdharmabhUSaNadevAstatpaTTe bha0 zrIdeveMdrakIrtidevAstatpaTTe malayakheDasiMhAsanAdhIzvarabhaTTArakavareNya bha0 shriikumudcNdropdeshaat| zrIvagharavAlazAtIyazcAmarAgotre // saMzrI sonAsA bhAryA saM0 caMdAi tayoH putraH tryH|| saM0 zrIsAjana bhA0 hIrAi dvitIya bhrA0 zrIRSabhadAsa bhA0 rUpAi tRtiya bhrAta saM0 zrIhIrAsA bhA0 pUtalAi tayoH putrH| sAzrIpadmaNa tasya bhA0 gavarAi dvitIyaH sA zrIpAmA bhA0 cNdaai| sA shriidemaajii| sA zrIvardhamAna / sA shriiraajbaa| sA zrIjasabA // eteSAM madhye saM0 zrI. hIrAsA nijakevalajJAnaprAptyartha // iyaM vizvataravaprakAzikA bha0 zrIkumudacaMdraziSya bra0 zrIvIradAsAdAyi // maMgalaM bhUyAt // zreyo bhUyAt / / zrIrastu lekhkpaatthkyoH|| saubhAgyAnvitavAgvilAsavibhavaM sauvarNavarNadyuti bhavyAMbhodhivikAzakRtkumudakaM prajJAgariSThAspadaM / tannaumi kumudaMdukaM hyaghaharaM yasmAt pragalbhA varA vizvAdyaMtasutatvadyotakakarApAThi suvIreNa sA // vIradAsanarakupramadotkaraM muktipaMthabharadarzinamIzvaraM / caMdrabhaM sakaladravyanayoddharaM yajJakRnmatiratiM havanaumyaram // kelikAbadhoyam Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNa maMgalAcaraNa-grantha ke isa prathama zloka meM para AtmA. ko namaskAra kiyA hai| yahAM para zabda parama athavA zreSTha ke artha meM prayukta hotA hai| ataH parAtmA aura paramAtmA ekArthaka zabda haiN| AtmA ke tIna prakAra kiye haiM - bahirAtmA, antarAtmA tathA paramAtmA2 / zarIrAdi bAhya padArthoM ko apanA svarUpa mAne vaha bahirAtmA hai| AtmA kA Antarika svarUpa samajhe vaha antarAtmA hai / usa Antarika svarUpakA jisa meM parama vikAsa ho vaha parAtmA athavA paramAtmA hai / kundakunda ne mokSaprAbhUta meM tathA pUjyapAda ne samAdhitantra meM ina tIna prakAroM kA vistRta vivaraNa diyA hai| para AtmA ko tIna vizeSaNa diye haiM-vizvatattvaprakAza, paramAnandamati tathA anAdyanantarUpa / ina meM pahalA zabda sarvArthasiddhi ke maMgalAcaraNa se prabhAvita pratIta hotA hai -pUjyapAda ne vahAM mokSamArga ke praNetA tIrthaMkara ko vizvatattvajJAtA kahA hai 3 | yahAM vizva zabda kA artha sarva athavA sampUrNa yaha hai / prAcIna (vaidika ) saMskRta meM vizva zabda sarva ke artha meM hI prayukta huA hai| vizvatattva arthAt jagata ke tattva yaha artha kareM to bhI hAni nahI hai / donoM prakAroM se isa vizeSaNa kA tAtparya sarvajJa hotA hai / sarvajJa ke astitva kI siddhatA isa grantha kA eka pramukha viSaya hai -pariccheda 13 se 19 taka tathA 27 meM-ATha paricchedoMmeM isa kI carcA hai / vijJAnAdvaitavAdI bauddha jagata meM ekahI tattva (vijJAna) mAnate haiM ataH unheM vizvatatva (saba tattva athavA jagata ke tattva) yaha zabda nirAdhAra pratIta hotA hai-isa kA vicAra pari. 39 meM kiyA hai / AtmA ke paramAnandamaya svarUpa kA varNana amRtacandra ne samayasAraTIkA meM kiyA hai / sAdhAraNataH AtmA ke isa guNa ko sukha kahA jAtA hai aura sAMsArika sukha se bhinnatA batalAne ke lie ise Atmottha sukha, atIndriya sukha 1) parameSThI parAtmeti paramAtmezvaro jinH| samAdhitantra 6. 2) tipayAro so appA paramaMtarabAhiro hu dehINa / mokSaprAbhRta 4. bahirantaHparazceti tridhAtmA sarva dehiSu / samAdhitantra 4. 3) mokSamArgasya netAraM bhettAraM karmabhUbhRtAm / jJAtAraM vizvatattvAnAM vande tadguNalabdhaye // isa zloka ko vidyAnanda Adi AcAryoM ne mUla tattvArthasUtra kA maMgalAcaraNa mAnA hai| 4) paramAnandazabdavAcyamuttamamanAkulatvalakSaNaM saukhyaM svayameva bhaviSyatIti / samayasAraTIkA gA. 415. 309 Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 310 vizvatattvaprakAzaH [pR. 1athavA ananta sukha kahA jAtA hai / vedAnta darzana kI paraMparA meM sukha aura duHkha ye zabda sAMsArika anubhava ke lie aura Ananda zabda AtmAnubhava ke lie prayukta hotA hai 2 | prastuta graMtha meM isa vizeSaNa kA tArkika carcA meM vicAra nahI kiyA hai| AtmA ke ye tIna vizeSaNa-para, vizvatattvaprakAza tathA paramAnandamUrti-sarvajJa avasthA ke haiN| antima vizeSaNa-anAdyanantarUpa-AtmA ke astitva ke viSaya meM hai| AtmA kA astitva-kAla kI dRSTi se tathA paryAyoM kI dRSTi se-anAdi va ananta hai3 | usa kA paramatva, vizvatattvaprakAzakatva tathA paramAnandarUpatka sAdi-ananta hai / AtmA ke anAdi-ananta astitva kA vicAra grantha ke prAraMbha ke 12 pari chedoM meM kiyA hai / __ pariccheda 1-pR. 1-prArambha meM cArvAka darzana kA jo pUrvapakSa prastuta kiyA hai usa ke do bhAga haiM-jIva ke viSaya meM cArvAkoM kA mata tathA anya matoM kA cArvAkoM dvArA khaNDana / pahale bhAga kA saMkSipta nirdeza pR. 1 para do vAkyoM meM hai tathA isa kA samarthana pariccheda 3 meM kiyA hai| dUsare bhAga ke lie pari. 1 tathA 2 likhe gaye haiN| pahale bhAga ke mukhya do vAkya haicaitanya kI utpatti bhUtoM ( pRthivI, jala, teja, vAyu) se hotI hai tathA yaha caitanya (jIva) jalabudbuda ke samAna anitya-vinAzazIla hai| inakA pUrvapakSa ke rUpa meM nirdeza samantabhadra, akalaMka, haribhadra Adi ne kiyA hai / isa pUrvapakSa kA uttara pari. 4 se 9 taka diyA hai| pratyakSa pramANa kevala sambaddha aura vartamAna kAla ke viSayoM ko hI jAnatA hai yaha bAta iMdriyajanya pratyakSa ke sambandha meM sahI hai / prastuta granthakartA ne bhI sarvajJa kA abhAva pratyakSa se jJAta nahI hotA yaha batalAte samaya isI tarka kA upayoga kiyA hai (pari. 13, pR. 25) / kintu jaina mata meM pratyakSa atIndriya bhI 1) aisayamAdasamutthaM visayAtIdaM aNovamamaNaMtaM / avvucchiNNaM ca suhaM suddhavaogappasiddhANaM // kuMdakuMda-pravacanasAra gA. 13. 2)Anando brahmeti vyjaanaat| taittirIyopaniSat 3.6. AnandaM brahmaNo vidvAn na bibheti kdaacn| uparyukta 2-4. 3) kAlao NaM jIve na kayA vi na Asi jAva nicce natthi puza se aMte, bhAvao NaM jIve aNaMtA daMsaNapajjavA aNaMtA NANapajjavA aNatA aguslahuyapajjavA nasthi puNa se ante / bhagavatIsUtra 2-1-90. 4) suttammi ceva sAI apajjavasiyaM ti kevalaM vuttaM / sanmati 2-7. 5) samantabhadrayuktyanuzAsana 35-madyAMgavad bhUtasamAgame jnyH|; akalaMka-siddhivinizcaya 4-14jalabubudavat jIvAH madazaktivat vijJAnamiti paraH arke kaTukimAnaM dRTvA guDe yojyti|| haribhadra-paDdarzanasamuccaya 83-kiM ca pRthvI jalaM tejo vAyurbhUtacatuSTayaM caitnybhuumiH| Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNa hotA hai| vaha vartamAna tathA sambaddha viSaya taka maryAdita nahIM hotA-yahI sarvajJa siddhi kA mukhya viSaya hai| pR. 2---jIva zarIra kA kArya hai isa mata kA nirasana pari. 7 meM prastuta kiyA hai| AkAza ke samAna jIva vyApaka hai va amUrta hai ataH vaha nitya hai yaha tarka cArvAka ke prati upayukta nahI hai kyoM ki cArvAka AkAza dravya ko bhI mAnya nahI karate-una ke mata meM pRthvI, jala, teja, vAyu ye cAra hI dravya . haiM-sAthahI ve jIva ko amUrta yA vyApaka bhI nahIM mAnate / pR. 3-caitanya caitanya se hI utpanna hotA hai ataH janmasamaya kA cetana jIva bhI pUrvavartI cetana jIva kA kArya hai -isa prakAra jIva ke anAdi hone kI siddhi vidyAnanda ne prastuta kI hai 2 / isa ke pahale akalaMka ne isI anumAna kA eka rUpAntara prastuta kiyA hai 3 | cArvAkoM ne isa kA uttara do prakAroM se diyA hai| eka to yaha ki janma samaya ke caitanya ko utpatti zarIra se hotI hai -zarIra hI usa caitanya kA upAdAna kAraNa hai| dUsarA uttara yaha hai ki janma samaya ke caitanya kA upAdAna kAraNa usa zizu ke mAtApitA kA caitanya hai / isa dUsare kathana ke anusAra putra hI pitA kA punarjanma hai aura pitA hI putra kA pUrvajanma hai -vaMzaparamparA hI caitanya ke sAtatya kI dyotaka hai / isa mata kA samarthaka eka vAkya aitareya brAhmaNa meM upalabdha hotA hai / granthakartA ne prastuta grantha meM isa anumAna kA koI uttara nahI diyA hai-sambhavataH isa lie ki jaina dRSTi se yaha bahuta spaSTa hai; zizu ke zarIra kA nirmANa mAtApitApara avalambita hai kintu zizu kA jJAna-darzana mAtApitA ke jJAna-darzana se sarvathA bhinna hai, jJAna-darzana hI jIva kA lakSaNa hai ataH zizu kA jIva mAtApitA ke jIvoM se bhinna hai| pari. 2, pR. 4-Agama tathA anumAna ye donoM laukika viSayoM meM hI upayukta hote haiM- atIndriya viSayoM meM una kA upayoga sambhava nahI aisA 1) kiMbahunA prAcIna jaina paramparA meM pratyakSa jJAna atIndriya hI mAnA hai tathA indriyajanya jJAna ko parokSa kahA hai| bAda meM indriya jJAna ko pratyakSa mAnA gayA vaha vyavahAra kI dRSTi se thaa| 2) aSTasahasrI pR.63 prANinAmAdyaM caitanyaM caitanyopAdAnakAraNakaM cidvivartatvAt madhyacaitanyavivartavat / 3) siddhivinizcaya 4-14 na punazcetanaH caitanya vihAya viparivartate acetanaH cetano bhavan sNlkssyte| 4) aitareya brAhmaNa 7-3-7 patijIyAM pravizati garbho bhUtvA sa mAtaram / tasyAM punarnavo bhUtvA dazame mAsi jAyate // tat jAyA jAyA bhavati yadasyAM jAyate punH|| Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 312 vizvatattvaprakAzaH [pR.4 cAvAMkoM kA mata hai / isIlie ve Agama yA anumAnako pramANa nahIM mAnate / cArvAka AcArya aviddhakarNa ne isa viSaya kA vistRta vicAra kiyA thA aisA bauddha granthoM ke uddharaNoM se pratIta hotA hai| sarvajJa tathA Agama ye donoM parasparAzrita haiM yaha doSa mImAMsakoM ne bhI upasthita kiyA hai / kiMtu jaina mata se yaha koI doSa nahIM kyoM ki sarvajJa tathA Agama donoM kI paramparA anAdi hai- eka sarvajJa Agama kA upadeza karatA hai, usa upadeza se preraNA pAkara dUsarA jIva sarvajJa hotA hai isa prakAra kI paramparA anAdi hai3 / padArthoM kA grahaNa karanA ( unheM jAnanA) yaha AtmA kA svabhAva hai ataH isa meM bAdhA dUra hote hI vaha saba padArtha sAkSAt jAnatA hai isa anumAna kA ullekha lekhaka ne Age bhI kiyA hai (pR. 35) / prabhAcandra ke nyAyakumudacandra ke zabda hI prAyaH yahAM uddhRta hue hai| ___ pRSTha 5-sUkSma, antarita va dUra ke padArtha anumAna ke viSaya hote haiM ataH ve kisI na kisI dvArA pratyakSa jJAta hue hote haiM-yaha anumAna bhI Age punaH uddhRta kiyA hai (pR.36) tathA isapara cArvAka dvArA upasthita ApattiyoM kA vahAM parihAra kiyA hai / yaha anumAna samantabhadra kI AptamImAMsA se liyA gayA hai| pRSTha 6-sarvajJa ke astitva meM bAdhaka pramANa nahI haiM isa kA Age vistAra se vivaraNa diyA hai ( pari. 13-14) / yaha tarka akalaMka ne siddhivinizcaya meM prastuta kiyA hai / sarvajJa Izvara jagatkartA hai yaha mata cArvAkoM ke samAna jainoM ko bhI amAnya hai, isa kI carcA Age sAta (pari. 20-26) paricchedoM meM kI hai| vartamAna kAla tathA prastuta pradeza ke samAna sabhI samayoM va pradezoM meM sarvajJa nahIM hai-isa anumAna kA uttara Age diyA hai (pR. 69-71) / isa sambandha meM momAMsaka bhI cArvAka kA anusaraNa karate haiN| 1) pramANavArtika svavRtti TIkA pR.19 tathA 25, tattvasaMgraha paMjikA kA. 1482. 2) narte tadAgamAt siddhayet na ca tena vinAgamaH ( mImAMsA zlokavArtika-codanAsUtra zlo. 142.) 3) sarvajJAgamayoH prabandhanityatvena nityatvopagamAt kutastatra evamanyonyAzrayaNaM syAt (siddhivinizcaya 8-4 ). 4) nyAyakumudacandra pR.91 kazcidAtmA sakalArthasAkSAtkArI tadgrahaNasvabhAvatve sati prakSINapratibandhapratyayatvAt / 5) AptamImAMsA kA.5: sUkSmAntaritadurArthAH pratyakSAH kasyacit ythaa| anumeyatvato'nyAdiriti srvjnysNsthitiH|| 3 siddhivinizcaya 8-6: asti sarvajJaH sunizcitAsambhavabAdhakapramANatvAt / Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -pR. 15] TippaNa 313 ___ pRSTha 7-apauruSeya Agama kA astitva amAnya karane meM cArvAka aura jaina ekamata hai-donoM ke mata se veda puruSakRta haiM-isa prazna kA vicAra Age nau (pari. 28-36) paricchedoM meM kiyA hai| pari. 3-dehAtmikA ityAdi-isa zloka kA caturtha caraNa prajJAkarake pramANavArtikabhASya (pR. 63 ) meM 'nAstyabhyAsasya sambhavaH' aisA hai tathA zAntisUri ne nyAyAvatAravAtikavRtti (pR. 46) meM yaha caturtha caraNa 'na paralokasya sambhavaH' aisA diyA hai| ina donoM granthoM meM isa zloka meM nirdiSTa matoM kA purandara, udbhaTa va aviddhakarNa se sambandha nahI batalAyA hai / prastuta grantha meM ina tIna AcAryoM ke matoM kA yaha ekatrita varNana eka vizeSa upalabdhi hai / pRSTha 8-pUrvajanma-punarjanma ke siddhAnta meM adRSTa kA sthAna bar3A mahattva. pUrNa hai| zilA se nirmita devapratimA kI pUjA hotI hai isakA kAraNa usa zilA meM sthita pRthivIkAyika jIva kA adRSTa ho hai yaha mata lekhaka ne Age vistAra se spaSTa kiyA hai (pR. 20-21) / kintu Adhunika dRSTi se zAyada yaha ucita pratIta nahI hogaa| pari.4, pRSTha 10-pari. 3 ke prAraMbha meM cAkoM ne jo anumAna prastuta kiyA hai usakA yahAM kramazaH khaNDana kiyA hai / jIva indriya pratyakSa se jJAta nahI hotA-mAnasa yA svasaMvedana pratyakSa se hI jJAta hotA hai-isa se prakaTa hotA hai ki vaha zarIrase bhinna hai-zarIra indriya pratyakSa se jJAta hotA hai / pari. 5, pRSTha 13-jIva kA lakSaNa jJAna-darzana hai yaha Agamika paramparA meM prasiddha hI thA / jIva jJAna kA AdhAra hai ataH zarIra se usa kA astitva pRthak hai yaha anumAna prayoga nyAyasUtra, vyomavatI TIkA Adi meM pAyA jAtA hai| pari. 6, pRSTha 15-purandara AcArya kA mata pahale (pR. 8) batAyA hai usa kA yahAM khaNDana kiyA hai / jIva ke zarIra se anyatra astitva ke bAre 1) paM. phUlacandra likhate haiM-karma kucha sIdhA dhana, sampatti ke ikaThThA karane meM nimitta nahI hotaa| usa se to rAga dveSa Adi bhAva hote haiM aura ina bhAvoM ke anusAra jIva dhana, ghara, strI Adi bAhya padArthoM ke saMyogaviyoga meM prayatnazIla rahatA hai isalie inheM sIdhA karma kA kArya nahIM mAnanA caahie| vAstava meM daridratA aura zrImantI yaha rAjanaitika, Arthika aura sAmAjika vyavasthA kA phala hai; karma kA nahI ( paMcAdhyAyI bha. 2 zlo. 57 kI TIkA ) / 2) upayogo lakSaNam / tattvArthasUtra 2.8. 3) icchAdveSaprayatnasukhaduHkhajJAnAnyAtmano liGgam / nyAyasUtra 1-1-10. 4) zandAdijJAnaM kvacidAzritaM guNatvAt / vyomavatI pR. 393. Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizvatattvaprakAzaH [pR. 17 meM 'asarIrA jIvaghaNA' yaha gAthAMza lekhaka ne pramANarUpa meM uddhRta kiyA hai / ina zabdoM se prArambha honevAlI do gAthAeM haiM-eka' devasenakRta tattvasAra meM (kra. 72 ) tathA dUsarI siddhabhakti kI kSepaka gAthAoM meM jIva zarIra se anyatra bhI rahatA hai isa viSaya meM yahAM lekhaka ne anumAna aura Agama ina do pramANoM kA ullekha kiyA hai / anya AcAryoM ne pratyakSa pramANa se bhI isa bAta kA samarthana kiyA hai-kisI jIva ko apane pUrvajanma kA smaraNa hotA hai taba vaha pratyakSa se hI jAnatA hai ki usa kA jIva pahale vartamAna zarIra se bhinna kisI dUsare zarIra meM thA, isI prakAra koI vyakti mRta hone para bhUta athavA pizAca yoni meM janma le kara kisI dUsare vyakti ke zarIra meM vAsa karatA hai aise udAharaNa bhI pratyakSa pramANa se jJAta haiN| pari, 7, pR. 17-pahale udbhaTa AcArya kA mata pR. 8 para batalAyA he usa kA yaha khaNDana hai / isa pariccheda meM tathA agale pariccheda meM apanAyA gayA khaNDana kA prakAra pari. 6 jaisA hI hai / pari, 9, pRSTha 19-20-yahAM ullikhita pUrvapakSa pR. 8 para batalAyA hai| caitanya kA kAraNa caitanya hI hotA hai yaha tarka bhI pahale kahA hai (pR. 3) / pari. 10,pRSTha 20-21-jagata ke saba acche-bure kArya prANiyoM ke adRSTa se hI hote haiM yaha lekhaka kA abhimata hai| pASANamUrti kI pUjA hotI hai isa kA kAraNa pASANa-zarIra meM sthitajIva kA zubha karma hai-yaha vidhAna isI abhimata kA spaSTIkaraNa hai / prAmANika jJAna puNya ke udaya se hotA hai tathA mithyAjJAna pApa ke udaya se hotA hai yaha lekhaka kA vidhAna bhI (pRSTha 103) isI mata ke kAraNa huA hai / isa ekAnta mata kI ucitatA vicAraNIya hai / pari. 11, pRSTha 22-adRSTa athavA karma-siddhAnta kI mUlabhUta vicArasaraNi isa pariccheda meM AI hai| pratyeka jIva ko usa ke pratyeka kArya kA phala avazya milatA hai-yaha kalpanA AdhArabhUta mAnakara karma siddhAnta kI racanA huI ha / vartamAna jIvana meM sabhI kAryoM ke phala milate hue dikhAI nahI deteataH kucha phala pUrvajanma ke kAryoM ke haiM tathA kucha phala agale janma meM mileMge yaha mAnanA jarUrI hotA hai / nyAyAdi darzanoM meM jIva ko kamoM kA phala denevAle 1) asarIrA jIvaghaNA caramasarIrA havaMti kiMcUNA / jammaNamaraNavimukkA NamAmi savve puNo siddhA // 72 // . 2) asarIrA jIvaghaNA uvajuttA saNe ya NANe y| saayaarmnnaayaa| lakkhaNameyaM tu siddhANaM // . 3) akalaMka-nyAyavinizcaya zlo.249-jAtismarANAM saMvAdAdapi saMskArasaMsthiteH / pAtrakesaristotra zlo. 15-smRtizca parajanmanaH sphuTa mihekSyate kasyacit / Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -pR.27] TippaNa 315 Izvarake samarthana meM yaha mukhya kAraNa batalAyA hai| yahAM lekhaka dvArA prayukta vAkya prabhAcandra ke anukaraNa para haiM / pari. 12, pRSTha 23-yahAM ullikhita pUrvapakSa pR. 1 para AyA hai ! jIva zarIra se bhinna tathA anAdi-ananta hai yaha bAta hamAre samAna alpajJa loga anumAna se jAnate haiM kintu yogI isI ko pratyakSa dvArA bhI jAnate haiN| yahAM yogI-pratyakSa zabda viziSTa artha meM lenA cAhie-yogI kA sarvajJa yaha artha iSTa hai / sarvajJa ke astitva kA samarthana agale kucha paricchedoM meM prastuta kiyA hai / pari. 13, pR. 24-yaH sarvANi ityAdi zloka jayasena ne paMcAstikAya kI tAtparya TIkA meM uddhRta kiyA hai kintu isa kA mUla sthAna jJAta nahI huaa| pRSTha 25-sarvajJa meM bAdhaka pramANa nahI haiM yaha tarka pahale batalAyA hai (pR. 6) isakA vivaraNa yahAM prArambha hotA hai / jagat meM kahIM bhI kisI samaya sarvajJa nahI hote yaha jo pratyakSa se jAnegA vaha svayaM ( saba jagata ko jAnane ke kAraNa) sarvajJa hogA ataH pratyakSa se sarvajJa kA bAdha nahIM hotaa| yaha vAkya akalaMka tathA vidyAnanda ke anukaraNa para hai| pRSTha 26-rAga, dveSa tathA ajJAna kI mAtrA pratyeka vyakti meM kama adhika dekhI jAtI hai ataH kisI ghyakti meM unakA sarvathA abhAva bhI hotA hai yaha anumAna samantabhadra, pAtrakesarI Adi kI racanAoM meM pAyA jAtA hai / isI ke ulaTA kathana hai-jJAna, vairAgya kA kisI meM parama prakarSa hotA hai kyoM ki ina kI mAtrA pratyeka vyakti meM kama adhika dekhI jAtI hai| pRSTha 27-puruSa honA athavA vaktA honA sarvajJa hone meM bAdhaka hai yaha mImAMsakoM kA kathana hai| una kA tAtparya yaha hai ki zarIra kI rakSA ke lie Avazyaka bhojanAdi kriyAeM karate samaya sarvajJa kA citta una kriyAoM meM lagA 1) nyAyamUtra 4 / 1 / 19 : IzvaraH kAraNaM puruSakarmAphalyadarzanAt / 2) nyAyakumudacandra pR.348: kathamanyathA sevAkRSyAdau samamIhamAnAnAM keSAMcideva phalayogaH anyeSAM ca naiSphalyaM syAt / 3) siddhivinizcaya 8-16 : asakalazaM jagad vidan sarvajJaH syaat|; AptaparIkSA 97.pratyakSamaparicchindat trikAlaM bhuvanatrayam / rahitaM vizvatattvajJarna hi tad bAdhakaM bhvet|| 4) AptamImAMsA 4 : doSAvaraNayorhAniH niHzeSAstyatizAyanAt / kvacid yathA svahetubhyo bahirantarmalakSayaH / / ; pAtrakesaristotra 18: prahANamapi dRzyate kSayavato nimUlAt kvacit tathAyamapi yujyate jvalanavat kssaaykssyH|| 5) yaha kathana yogasUtra (1-25) ( tatra niratizayaM sarvajJabIjam ) ke vyAsakRta bhASya meM bhI hai / Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizvatattvaprakAzaH [pR. 27 rahegA-taba vaha bAkI saba padArthoM ko kaise jAna sakegA? isa kA uttara jaina dArzanikoM ne do prakAra se diyA hai| digambara paramparA ke anusAra jaba koI dhyakti sarvajJa hotA hai taba use bhautika bhojana kI jarUrata hI nahI rahatIananta jJAna ke samAna use ananta sukha bhI prApta hotA hai; isI taraha sarvajJa kA dharmopadeza bho icchApUrvaka nahI hotA-vaha to pUrvopArjita tIrthakara nAmakarma kA phala mAtra hotA hai-ataH bhojanAdi se ayavA upadeza se sarvajJa ke jJAna meM koI bAdhA nahI paDatI / zvetAmbara paramparA meM sarvajJa ke bhojanAdi kriyAeM to svIkAra kI haiM kintu ina kriyAoM ke hote hue bhI sarvajJa ke jJAna meM bAdhA nahI mAnI hai-vaha isalie ki sarvajJa kA jJAna atIndriya pratyakSa hotA hai, mana yA indriyoM para avalambita nahI hotA ataH zArIrika kriyAoM se usa meM koI bAdhA nahI pddtii| __pRSTha 28-upaniSadoM kI paramparA meM sarvajJa ke samarthaka vacana do prakAra se prApta hote hai-eka meM jagata ke saba kriyAoM ( isa meM jJAna bhI sammilita hotA hai ) ke AdhAra ke rUpa meM brahma kA varNana AtA hai, lekhaka ne yahAM uddhRta kiye haiM ve donoM vAkya isI prakAra ke haiN| dUsare prakAra meM parama zaktizAlI Izvara meM sarvazatA kA varNana kiyA hai| sa sarvajJaH sarvamevAviveza (prazna u. 4-8), yaH sarvajJaH sarvavit yasya jJAnamayaM tapaH (muNDaka u. 1-10) Adi vAkya isa prakAra ke haiM, ina meM sarvajJa zabda kA spaSTa prayoga bhI hai / yaha spaSTa hai ki jaina darzana ke samAna koI puruSa sarvajJa ho sakatA hai yaha bAta vaidika paramparA meM mAnya nahIM thii| pRSTha 29-upamAna athavA arthApatti ye pramANa kisI viSayakA astitva batalAte haiM-abhAva kA jJAna una se nahIM hotA, ataH sarvajJa ke abhAva ko bhI ina pramANoM se siddha nahI kiyA jA sktaa| yaha tarka vidyAnanda ne prastuta kiyA hai| ___ pRSTha 31-saba vastueM aneka hai, aneka vastueM kisI eka ke jJAna kA viSaya hotI hai, ataH saba vastueM kisI eka ke jJAna kA viSaya hotI hai-yaha anumAna anantavIrya ne siddhivinizcaya TIkA meM uddhRta kiyA hai / isa anumAna kI nirdoSatA kA jo vivaraNa lekhaka ne diyA hai vaha nyAyadarzana kI vAdapaddhati ke anusAra hai- asiddha hetvAbhAsa ke AzrayAsiddha, vyadhikaraNAsiddha, bhAgAsiddha Adi upabheda jaina vAdapaddhati meM nirarthaka mAne haiM isa kA ullekha 1) AptaparIkSA 98 : naanumaanopmaanaarthaaptyaagmblaadpi| vizvajJAbhAvasaMsiddhisteSAM sdvissytvtH|| 2) pRSTha 7 : sarvaH sadasadvargaH kasyacidekapratyakSaviSayaH anekatvAt aNgulismuuhvt| Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -pR. 33) TippaNa 317 lekhaka ne hI Age kiyA hai (pR. 41-42) / yahAM ke anumAna meM saba vastueM ( sad asadvarga) yaha pakSa hai, aneka honA yaha hetu hai, eka jJAna kA viSaya honA yaha sAdhya hai tathA aMguliyAM yaha udAharaNa hai / yahAM hetu pakSa meM vidyamAna hai ataH svarUpa se asiddha nahI hai, tathA vyadhikaraNa-asiddha bhI nahI hai ( vyadhikaraNa-asiddha vaha hotA hai jo pakSa meM na ho kara anyatra kahIM vidyamAna ho)| yahAM pakSa kA astitva sunizcita hai ataH hetu Azraya-asiddha nahIM hai tathA hetu kA astitva pakSa meM nizcita hai ataH hetu bhAga-asiddha athavA ajJAta-asiddha, athavA sandigdha-asiddha bhI nahI hai / hetu pakSa se viruddha anyatra kahIM nahIM hai ataH vaha viruddha athavA anaikAntika bhI nahI hai / prativAdI ko asiddha pratIta honevAlA tattva hama siddha kara rahe haiM ataH yaha hetuprayoga akiM. citkara ( vyartha ) bhI nahI hai / hetukA pakSa meM astitva nizcita hai ataH ise anadhyavasita (anizcita) nahI kaha sakate / sAdhya ke viruddha koI pramANa nahI hai ataH yaha hetu kAlAtyayApadiSTa (bAdhita) bho nahI hai / yahAM dRSTAnta (udA. haraNa = aMgulIsamha) meM sAdhya (eka jJAna kA viSaya honA) tathA sAdhana ( aneka honA) donoM vidyamAna haiM ataH dRSTAnta bhI doSarahita hai / dRSTAnta-viSaya kA astitva prasiddha hai ataH vaha Azraya-asiddha nahI hai tathA aneka vastueM eka jJAna kA viSaya hotI haiM yaha vyApti bhI isa dRSTAnta se acchI taraha jJAta hotI hai ataH yaha viparItavyAptika bhI nahI hai| STha 33--aneka vastueM eka jJAna kA viSaya hotI haiM isa anumAna ke virodha meM mImAMsakoM ne kahA ki aneka vastueM eka jJAna kA viSaya nahI hotI haiM / isa para jaina siddhAntI kA kathana hai ki aneka vastueM (senA, vana Adi) hamAre jaisoM ke hI jJAna kA viSaya hotI haiM / pratyuttara meM mImAMsaka AkSepa karate haiM ki Apa ke jJAna kA viSaya to saba vastueM nahI hotI / isa pratyuttara meM mImAMsakoMne yaha dhyAna nahIM rakhA ki jainoM kA sAdhya to kisI eka jJAna kA saba vastuoM ko jAnanA hai-hamAre jaise vyakti sabhI vastueM jAnate haiM yaha jainoM kA sAdhya hI nahI hai / ataH apane pakSa kA doSa dUra na kara pratipakSa meM doSa dene kI galatI ve kara rahe haiM-isa ko vAda kI paribhASA meM matAnujJA nAmaka nigrahasthAna kahate haiN| mUla anumAna meM doSa na batalA kara virodhI anumAna prastuta karanA bhI vAda kI paribhASA meM doSa hI hai-ise prakaraNasamajAti kahate haiN| 1) nyAyasUtra 5 / 2 / 21 svapakSadoSAbhyupamamAt parapakSe doSaprasaMgo matAnujJA / Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizvatattvaprakAzaH [pra. 33 pari. 56--bauddha dArzanika nirdoSa hetu ke tIna lakSaNa mAnate the- hetu pakSa meM ho, sapakSa meM ho tathA vipakSa meM na ho ( udA. dhuMA parvatapara hai, rasoI meM hai, tathA sarovara meM nahI hai ataH dhuMe se Aga kA anumAna nirdoSa hai ) yaha tabhI sambhava hai jatra pakSa, sapakSa, vipakSa ye tIna pRthak rUpa se vidyamAna hoM / kintu yaha bAta anvayavyatirekI anumAna meM hI sambhava hotI hai / kevalAnvayI anumAna meM vipakSa nahI hotA - usa kA pakSa meM hI antarbhAva hotA hai ( udA. 'saba vastueM' isa pakSa se bhinna koI vastu nahI hai jise vipakSa kahA jAya ) / isI taraha kevala vyatirekI anumAna meM sapakSa kA astitva nahI hotA ( isa kA vivaraNa pR. 36 para AyA hai ) | kintu phira bhI kevalAnvayI tathA kevalavyatirekI anumAna pramANa mAne gaye haiM isI lie jaina pramANazAstra meM hetu ke ye tIna lakSaNa nahI mAne gaye haiM-ina ke sthAna meM eka hI anyathA upapatti na honA' yaha lakSaNa mAnA hai / " 318 pari. 17, pR. 35 - AvaraNa dUra hone para jIva kA jJAna saba padArthoM ko jAnatA hai isa anumAna kA ullekha pahale kiyA haiM (pR. 4) / usI kA vistAra yahAM prastuta kiyA hai / pUrvokta sthAna para isa anumAna ke udAharaNa ke rUpa meM nirmala netra kA ullekha kiyA hai, isa para cArvAkoM kA AkSepa thA ki netra meM to satra padArthoM ke dekhane kI kSamatA nahI haiM ataH vaha saba padArthoM ko jAnane ke sAdhya kA udAharaNa nahI ho sakatA / prastuta doSa dUra karane ke lie yahAM AcArya ne netra kA udAharaNa na de kara vyatireka dRSTAnta ke rUpa meM malina maNi ( darpaNa ) kA udAharaNa diyA hai - malina darpaNa padArthoM ko pratibimbita nahI kara sakatA usI taraha AvaraNa sahita jIva saba padArthoM ko nahI jAna sakatA / jaba satra doSa dUra ho jAte haiM to svAbhAvika zakti se jIva saba padArthoM ko sAkSAt jAnatA hai / pRSTha 36 - uparyukta anumAna kevala vyatirekI hai| yahAM koI eka puruSa yaha pakSa hai, saba padArthoM kA sAkSAta jJAtA honA yaha sAdhya hai tathA saba padArthoM ke. jJAna kI yogyatA hone para AvaraNa dUra honA yaha hetu hai / isa anumAna meM vipakSa ( saba padArthoM ko na jAnanevAle sAdhAraNa puruSa ) to vidyamAna hai kintu pakSa se bhinna koI sapakSa vidyamAna nahI hai ataH sapakSa meM hetu kA astitva honA cAhie yaha niyama yahAM nahI lagAyA jA sakatA / sUkSmAdi padArtha prameya haiM ataH ve kisI ke dvArA pratyakSa jAne gaye haiM yaha anumAna bhI pahale (pR. 5) uddhRta kiyA hai / pari. 18, pRSTha 38 - mImAMsaka mata meM dharma-adharma ( puNya-pApa ) kA sAkSAt jJAna puruSa ke lie sambhava nahI mAnA hai - yaha jJAna Agama (veda) ke Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -pR. 42] TippaNa 319 ddhArA hI hotA hai yaha unakA mata hai| yahAM uddhRta zloka meM dharma kA artha dharma ko sAkSAt jAnanevAlA yaha samajhanA cAhie / isa viSaya meM bauddhoM kA mata mImAMsakoM se ThIka ulaTA hai| una ke mata se dharma kA sAkSAt jJAna hI Apta (buddha) kA vizeSa hai-bAkI sarva padArtha ve jAnate haiM yA nahI yaha dekhanA vyartha hai / jaina mata meM jo sarvajJa mAne haiM ve dharma-adharma ko bhI sAkSAt jAnate haiM aura bAkI saba padArthoM ko bhii| yahAM adRSTa (puNya-pApa ) ko pratyakSa kA viSaya siddha karane ke lie jo yaha kahA hai ki adRSTa anumAna Adi pramANoM se jJAta nahIM hotA-yaha prativAdI (mImAsaka) ke matAnusAra samajhanA cAhie / vaise granthakartA ne pahale anumAna se adRSTa kA samarthana kiyA hI hai (pR. 22) / pR. 39--Agama kI pramANatA Agamapravartaka para avalaMbita hai yaha tathya yahAM spaSTa kiyA hai / isI lie bauddha mata meM Agama ko svatantra pramANa nahI mAnA hai, yadyani buddha ke vacanoM ko ve pramANabhUta mAnate hI haiM / jaina mata ke anusAra bhI Agama svataH pramANa nahI haiM- sarvajJa dvArA upadiSTa hone ke kAraNa pramANa hai| pari. 19-sarvajJa ke astitva meM koI bAdhaka pramANa nahI hai yaha anumAna pahale uddhata kiyA hai (pR. 5-6) aura usa kA vivaraNa bhI pahale A cukA hai / (pR. 25-30) pRSTha 41---jaina pramANazAstra meM asiddha hetvAbhAsa ke do hI prakAra mAne haiM isa kA nirdeza pahale pari. 15 ke TippaNa meM kiyA hai / prabhAcandra ne isa kI vistAra se carcA kI hai 2 / pari. 20, pRSTha 42-cArvAkoM dvArA jagatkartA Izvara kA niSedha kiyA hai yaha pUrvarakSa pR. 6 para AyA hai / jaina isa se sahamata haiN| isa para naiyAyikoM ke tarkoM kA yahAM vistAra se vicAra karate haiM / Izvara kartA hai yaha kathana tabhI sambhava hogA jaba jagata ko kArya siddha kiyA jAya / ataH jagata kArya hai yA nahI isI kA pahale vicAra kiyA hai / yaha vivaraNa bahuta kucha aMza meM prabhAcandra ke varNana se prabhAvita hai3 / 1) dharmakIrti-sarvaM pazyatu vA mA vA tattvamiSTaM tu pazyatu / kITasaMkhyAparijJAnaM tasya naH kopayujyate // pramANavArtika 2-31. 2) prameyakamalamArtaNDa 6-22 : ye ca vizeSyAsiddhAdayaH asiddhaprakArAH parairiSTAH te asatsattAkavalakSaNAsiddhaprakArAt nArthAntaram / 3) nyAyakumudacandra pR. 101 aura bAda kA bhAga / Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizvatattvaprakAzaH [pR. 43 pRSTa 43 - jagata rUpa Adi guNoM se yukta hai ataH kArya hai yaha anumAna udyotakara ne prastuta kiyA hai / 320 AtmA sarvagata hai athavA nahI isa kA vicAra pari. 56 (pR. 192 ) se vistAra se kiyA hai | pRSTha 45-jagat utpattiyukta hai ataH Izvaranirmita hai yaha kathana vAca - spati ne prastuta kiyA hai / kintu jagata utpattiyukta hai yaha kathana hI yahAM vivAda kA viSaya hai / ataH use AdhAra banA kara Izvara kA astitva siddha karanA ThIka nahI | - pRSTha 46 - kArya kA eka lakSaNa - jo pahale nahI hotA aura bAda meM astitva meM AtA hai-- pahale batalAyA (pR. 42 ) / isa abhUtvAbhAvitva ko jagata meM siddha karanA sambhava nahI-amuka samaya meM jagata nahIM thA aura bAda meM utpanna huA yaha kahanA sambhava nahI yaha aba taka batalAyA / aba kArya kA dUsarA lakSaNa prastuta karate haiM - kArya vaha hai jo kAraNa meM samaveta ho tathA sattA ke samavAya se yukta ho / yaha lakSaNa bhI pRthvI Adi meM ghaTita nahI hotA / yaha lakSaNa nirdoSa bhI nahI haiM kyoM ki vinAzarUpa kArya meM yaha nahI pAyA jAtAvinAza kisI kAraNa se samaveta nahI hotA; na hI vaha sattA ke samavAya se yukta hotA hai / dravya, guNa tathA karma meM sattA kA samavAya sambaMdha hotA hai yaha kalpanA bhI jaina darzana meM mAnya nahI hai / jaina dRSTi se dravya Adi kA astitva svata siddha hai-sattA nAmaka kisI guNa ke sambandha kI kalpanA vyartha hai / kundakunda akalaMka, vidyAnanda Adi ne isa kA spaSTIkaraNa kiyA hai3 / pRSTha 48 - jagata ke viSaya meM kRtabuddhayutpAdakatva - yaha kRta hai aisI buddhi utpanna honA - nizcita nahI hai / yahI bAta Age veda ke kartRtva ke viSaya meM kahI gaI hai (pR. 87 ) / 1) nyAyavArtika pR. 457. 2) nyAyavArtikatAtparyaTIkA pR. 598 / 3) kundakunda - pravacanasAra 2 13. tamhA davvaM sayaM sattA / ; akalaMka - laghIyastraya 40svato'rthAH santu sattAvat sattayA kiM sadAtmanAm / ; vidyAnanda - AptaparIkSA 70-71 svarUpeNAsataH sattvasamavAye ca khAmbuje / sa syAt kiM na vizeSasyAbhAvAt tasya tato'JjasA // ityAdi / Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR. 52] TippaNa 321 jagata kA upAdAna acetana hai ataH vaha cetana Izvara dvArA nirmita hai yaha anumAna vAcaspati ne prastuta kiyA hai| __ pRSTha 49-nyAya mata meM AtmA ko svataH cetana nahI mAnA hai-AtmA cetanA ke sambandha se cetana hai yaha una kA mata hai; jaina mata meM dravya aura guNa meM yaha bheda svIkAra nahI kiyA jAtA, AtmA ko svarUpa se hI cetana mAnA hai / isa kA nirUpaNa vidyAnanda ne Izvara ke sambandha meM kiyA hai| pRSTha 50, pari. 22- Izvara ke khaNDana meM Izvara ke zarIra kA vicAra pramukha hai, vidyAnanda ne isa kA vistAra se varNana kiyA hai / pRSTha 51-nyAyadarzana meM Izvara aura mukta puruSoM meM bheda kiyA haiIzvara ko nityamukta, nitya jJAnI mAnA hai; jaina mata meM mukta puruSoM meM aisA koI bheda svIkAra nahIM kiyA jAtA, sabhI siddhoM kI avasthA samAna mAnI gaI haisabhI siddhoM kA ananta jJAna sAdi hai-anAdi nahI hai| ataH Izvara kA jJAna anAdi-ananta athavA nitya hai yaha mata jainoM ko mAnya nahI / isa viSaya meM mImAMsaka bhI jainoM se sahamata hai / mukta jIva ke rAgadveSa nahIM hote ataH kArya karane kI icchA aura prayatna bhI muktoM meM sambhava nahI haiN| yahAM AtmA ke jJAna Adi guNoM ko anitya kahA hai yaha nyAya mata kI apekSA se samajhanA cAhie; jaina mata meM guNa dravya ke sahabhAvI hote haiM ataH guNoM ko nitya mAnA hai tathA paryAyoM ko anitya mAnA hai-guNoM kI dRSTi se dravya nitya hotA hai tathA paryAyoM kI dRSTi se anitya hotA hai| isI prakAra jJAna ko vibhu (vyApaka dravya) kA guNa mAnanA aura usa ke lie AkAza ke guNa zabda kA udAharaNa denA bhI pratipakSI (nyAya ) mata kI hI apekSA se hai; jaina mata meM AtmA ko sarvavyApI nahI mAnA hai tathA zabda ko AkAza kA guNa bhI nahIM mAnA hai yaha lekhaka svayaM Age spaSTa karate haiM (pR. 192 tathA 93) / pRSTha 52-Izvara ke zarIra ke vyApaka yA avyApaka hone kI carcA meM zarIra ke svarUpa kA vicAra mahattvapUrNa hai / jaina mata meM pAMca prakAra ke zarIra mAne haiM 1) nyAyavArtikatAtparyaTIkA pR. 598. 2) AptaparIkSA 66: nezo jJAtA na cAjJAtA svayaM jJAnasya kevlm| samavAyAt sadA jJAtA yadyAtmaiva sa kiM svtH|| ityaadi| 3) AptaparIkSA 11 : praNetA mokSamArgasya nAzarIro'nyamuktavat / sazarIrastu nAkarmA saMbhavatyajJajantuvat // ityAdi / 4) vidyAnanda-tattvArthazlokavArtika pR. 360: bodho na vedhaso nityaH bodhatvAt / kumArila-mImAMsAzlokavArtika pR. 660: azarIro hyadhiSThAtA nAtmA muktAtmavad bhavet // vi.ta.21 Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 322 vizvatattvaprakAzaH [pra.52 audArika (manuSyAdi kA ), vaikriyaka ( devAdi kA ), AhAraka ( bhuni ke krodha yA kRpA se utpanna ), taijasa tathA kArmaNa ( karmaparamANuoM kA samUha ); ina meM taijasa tathA kArmaNa ye do zarIra sabhI prANiyoM ke hote haiM - ve ati sUkSma paramANuoM se bane hue hone se adRzya evaM apratibandhaka ( dUsare dravyoM ko na rokanevAle ) hote hai | kintu nyAyamata meM zarIra ke aise A prakAra nahI mAne haiM - ve sabhI zarIroM ko pRthvI - paramANuoM se ataH Izvara kA zarIra bhI ina paramANuoM se yukt hI hogA, vyApI nahIM ho sakatA | sahita mAnate hai / isalie vaha sarva pRSTha 53 - - Izvara kA zarIra nitya hai yA anitya yaha carcA vidyAnanda ne prastuta kI hai 2 / pRSTha 54 - - IzvaravAdI darzanoM meM prAyaH Izvara yA usa ke avatAroM ko mAnavIya guNadoSoM se yukta mAnA hai - Izvara sajjanoM kA rakSaka tathA duSToM ko daNDa denevAlA mAnA hai| jaina dRSTi se yaha bAta ThIka nahI; jisa parama puruSa meM jJAna kA carama utkarSa ho usa meM vairAgya kA bhI carabha utkarSa hotA hai, ataH vaha saMsAra ke guNoM tathA doSoM se alaga hotA hai / isa lie ziva yA viSNu ke lokaprasiddha rUpa kI jaina lekhakoM ne bahudhA AlocanA kI hai / isa kA acchA udAharaNa pAtrakesaristotra meM prApta hotA hai / pR. 55 -- rAjA aura naukaroM kA dRSTAnta hone kI carcA meM punaH upasthita kiyA hai (pR. 205) / AtmA ke aNu AkAra kA pR. 56 -- Izvara yadi dayAlu hai to vaha duHkhamaya saMsAra kA nirmANa kyoM karatA hai yaha AkSepa mImAMsakoM ne bhI prastuta kiyA hai / isa ke uttara meM naiyA 1) tattvArthasUtra _ 2-36-42 - audArikavaikriyakAhArakataijasakArmaNAni zarIrANi / paraM paraM sUkSmam / pradezato'saMkhyeyaguNaM prAk taijasAt / anantaguNe pare / apratIghAte / anAdisaMbandhe ca / sarvasya // 2 ) AptaparIkSA - 19-20 - dehAntarAd vinA tAvat svadehaM janavedyadi / tadA prakRtakArye'pi dehAdhAnamanarthakam // dehAntarAt svadehasya vidhAne caamvsthitiH| tathA ca prakRtaM kAryaM kuryAdIzo na jAtucit / / 3) zloka 29-35 : haro hasati cAyataM kATTahAsolvaNaM kathaM paramadevateti paripUjyate paNDitaiH / prasannakupi - tAtmanAM niyamato bhaved duHkhitA tathaiva parimohitA bhayamupadrutizcAmayeH / ityAdi / 4) kumArila - mImAMsA zlokavArtika pR. 652 - sRjeca zubhamevaikam anukampAprayojitaH / ityAdi / Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR. 62] . . TippaNa 323 yika, vedAntI Adi yaha mAnya karate haiM ki jIvoM kA sukhaduHkha una ke karmoM para nirbhara hai | isa se Izvara kI zakti bahuta maryAdita ho jAtI hai -vaha phala dene meM nimitta kAraNa hai, pradhAna kAraNa nahIM hai / pRSTha 57-jJAna ke svasaMvedana kI carcA Age vistAra se kI hai (pR. 208-113) / lekhaka ne svasaMvedana yahI caitanya kA mukhya lakSaNa batalAyA hai-cetana vahI hai jo apane Apa ko jAnatA ho / nyAya darzana meM aura vedAnta meM bhI svasaMvedana kisI taraha svIkAra nahI kiyA hai| ataH lekhaka kA mantavya hai ki una darzanoM meM caitanya kA svarUpa ThIka se jJAta nahI hai| pRSTha 58-mImAMsaka aura naiyAyika donoM vedoM ko pramANa mAnate haiN| lekina mImAMsaka Izvara ke astitva ko nahI mAnate / phira bhI vaidika paraMparA ke puNyakArya aura pApa kArya kA svarUpa donoM ko samAna rUpa se mAnya hai| ataH puNya aura pApa kA koI nizcita sambaMdha Izvara se nahI joDA jA sktaa| jaina aura bauddha darzanoM meM Izvara na mAnate hue bhI puNya-pApa kI mAnyatAeM pUrNataH vyavasthita hai| pRSTa 61 - isa anumAna meM pRthvI ityAdi kArya yaha pakSa hai, puruSakRta na honA yaha sAdhya hai tathA sazarIra yA azarIra kartA kA saMbhava na honA yaha hetu hai / isa anumAna meM ghaTa Adi vipakSa haiM-ina kA sazarIra kartA jJAta hai jaba ki pRthvI Adi kA kartA jJAta nahI hai| tathA AkAza sapakSa hai-pRthvI Adi ke samAna AkAza kA bhI koI kartA jJAta nahI hai| sazarIra-azarIra kartA na honA yaha hetu AkAza Adi sapakSa meM hai tathA ghaTa Adi vipakSa meM nahIM hai ataH usa se puruSakRta na honA yaha sAdhya yogya rIti se siddha hotA hai| - pRSTha 62-yahAM se Izvara ke astitva kA vicAra eka dusare. . DhaMga se prastuta kiyA hai-jagata ke samasta kArya kisI samaya naSTa hote haiM aura Izvara kI preraNA se yaha vinAza hotA hai aisA yaha vicAra hai / isa prakAra kA pUrNa pralaya jaina darzana meM mAnya nahIM hai| jaina kathAoM meM jisa pralaya kA varNana kiyA hai vaha kevala bhArata tathA airAvata varSoM ke AryakhaMDoM meM hotI hai, vaha bhI pUrNa nahI hotIusa se bace hue hara prakAra ke jIvoM se hI punaH AryakhaMDa meM samAja kA vikAsa hotA hai| 1) bAdarAyaNa-brahmasUtra 2 / 1 / 34 vaiSamyanaipuNye na sApekSatvAt tathA hi darzayati / Page #457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 324 vizvatatvaprakAzaH . [pR.72___ pRSTha 67-Izvara ke avatAra tathA Izvara meM mAnavIya guNadoSa honA ye donoM kalpanAeM jaina darzana ke anusAra galata haiM / isa kA vivaraNa pahale diyA hai ( pRSTha 54 kA TippaNa dekhie)| pRSTha 68-bauddhadarzana ke kSaNikavAda kA Age vistAra. se khaNDana kiyA hai (pariccheda 86) / pRSTha 69-isa deza tathA kAla meM sarvajJa nahIM hai yaha kathana jaina mAnya nahI kara sakate-isa pradeza arthAt bhArata meM pahale sarvajJa ho gaye hai tathA Age bhI honevAle hai yaha una kI mAnyatA hai / isa samaya bhI videha kSetra meM sarvaza vartamAna hai aisA bhI ve mAnate hai / pRSTha 70-pratyakSa se sarvatra sarvadA sarvajJa kA abhAva nahI jAnA jA sakatA yaha tarka pahale bhI (pR. 25) diyA hai| anya pramANoM se bhI sarvajJa kA abhAva gata nahIM hotA yaha bhI pahale (pR. 25-30 ) batalAyA hai| pahale sthAna meM 'sarvajJa kA abhAva' kahA hai usa ko prastuta prasaMga meM 'sarvajJarahita samaya-pradeza kA honA ' isa rUpa meM kahA hai itanA hI antara hai| pRSTha 71-cAra vedoM kI kaI zAkhAoM kA ullekha caraNavyUha nAmaka grantha meM milatA hai / pataMjali ke vyAkaraNa mahAbhASya meM bhI vedazAkhAoM kI saMkhyA kA nirdeza hai, isa meM sAmaveda ko 'hajAra mArgoM kA' kahA hai| isa samaya ke samAna lekhaka ke samaya bhI inameM upalabdha zAkhAoM kI saMkhyA kama hI rahI hogI / isI lie prastuta samaya meM 'sahasrazAkhAvedapAraga' nahI hai aisA unhoM ne kahA hai| ___azvamedha yajJa karanevAle bhI lekhaka ke samaya nahI the / itihAsa meM gupta rAjAoM ke (pAMcavI sadI) bAda azvamedha yajJa kie jAne kA varNana nahI miltaa| ataH lekhaka ke pahale koI AThasau varSoM se azvamedha kI paramparA khaNDita hI thI yaha spaSTa hai| ___pRSTha 72-veda kA koI kartA nahI hai kyoM ki aise kisI kartA kA kisI ko smaraNa nAhI hai yaha anumAna mImAMsAdarzana ke zAbarabhASya (1 / 115), prabhAkara ko bRhatI TIkA (pR. 177), zAlikanAtha kI prakaraNapaMcikA (pR.140) Adi meM pAyA jAtA hai / prabhAcandra ne isa kA vistRta parIkSaNa kiyA hai (nyAyakumudacandra pR. 721) / 1) catvAro vedAH sAMgAH sarahasyAH bahudhA vibhinnAH ekazatam adhvaryuzAkhA: sahasravA sAmavedaH ekaviMzatidhA bAvRcyam navadhAtharvaNo vedaH-prathama Anhika pRSTha31 (Dekkana e. sosAiTI kA hindI sNskrnn)| Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -pR. 77] '. TippaNa 325 jisa taraha veda ke kisI eka kartA kA smaraNa nahI hai usI taraha piTakatraya (suttapiTaka, vinayapiTaka tathA abhidhammapiTaka ye bauddha granthasaMgraha ) ke kisI eka kartA kA smaraNa nahI hai / buddha tathA una ke zreSTha ziSyoM ke upadezoM-vArtAoM kA saMgraha baDe baDe bhikSusammelanoM meM kiyA gayA tathA unhIM ko piTaka yaha nAma diyA gyaa| usI prakAra purAne RSikuloM dvArA racita mantroM kA saMgraha kara unheM veda yaha nAma diyA gayA hai / pRSTha 74-veda ke kartA kA smaraNa nahI hai isa ke uttara meM bauddha kahate hai ki aSTaka Adi RSi hI vedamantroM ke kartA hai-cinheM mImAMsaka maMtradraSTA kahate haiM ve hI mantrakartA haiM / aSTaka vizvAmitra ke putra the| una ke sAtha vAmaka, vAmadeva, vasiSTha, bhAradvAja, bhRgu, jamadami va aMgirA ina RSiyoM ke nAma 'maMtAnaM kattAro pavattAro' isa vizeSaNa ke sAtha piTakagranthoM meM kaI bAra Aye hai jina meM dIghanikAya kA tevijjasutta ullekhanIya hai| anumAna ke rUpa meM isa uttara kA ullekha dharmakIrti ne kiyA hai / bauddhoM ke isa uttara ke (jo aitihAsika tathyoM ke bahuta nikaTa hai) atirikta naiyAyika-vaizeSikoM kA uttara hai ki veda ke kartA Izvara hai| jaina kahAnI ke anusAra kAlAsura nAmaka vyantara deva ne logoM ko kumArga para lagAne ke lie vedoM kI racanA kI, hai / ina tInoM kA ullekha vidyAnanda ne kara diyA hai / - pR. 75--vaidika paramparA meM viziSTa RSiyoM ne viziSTa granthoM kA praNayana kiyA hai ataH vedAdhyayana kI paramparA anAdi nahI hai| isa yukti kA ullekha manusUtra ke udAharaNa ke sAtha pAtrakesarI ne kiyA hai, unhoM ne isa ke sAtha anya yuktiyoM ko bhI prastuta kiyA hai / ... pR. 77--'prajApatirvA idameka AsIt ' ityAdi vAkya kisI brAhmaNa grantha kA hai / isa kA ullekha zrIdhara ne bhI kiyA hai| 1) pramANavArtikavRtti 1 / 269 smaranti saugatA vedasya kartRn aSTakAdIn / 2) harivaMzapurANa parva 23 zlo. 140-47 hiMsAnodanayAnArSAn krUrAn krUraH svayaMkRtAn / vedAnadhyApayan viprAn kSipraM devo'nayad vazam / / pravartitAzca te vedA mahAkAlena kopinA / vistAritAstu sarvasyAmavanau parvatadibhiH // ityAdi / 3) tattvArthazlokavArtika pR. 238 tatkAraNaM hi kANAdAH smaranti caturAnanam / jainAH kAlAsuraM bauddhAstvaSTakAn sakalAH sadA / / 4) zloka 14 zrutezca manusUtravat puruSakartRkaiva shrutiH|| 5) nyAyakandalI pR. 216 Page #459 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 326 vizvatattvaprakAzaH . [pR. 79 . pRSTha 79-mImAMsA, nyAya Adi darzanoM meM smaraNa kA antarbhAva pramANa meM nahI kiyA jAtA; smaraNa yadyapi yathArtha jJAna hotA hai tathApi vaha kisI naye (apUrva) padArtha kA jJAna nahIM karAtA ataH ye darzana use pramANa meM antarbhUta nahIM karate / akalaMkAdi jaina AcAryoM ne smaraNa ko bhI parokSa pramANa kA eka svatantra bheda mAna kara pramANa-jJAna meM antarbhUta kiyA hai| kyoM ki una kI dRSTi se pratyeka yathArtha jJAna pramANa hai-phira vaha apUrva padArtha kA jJAna ho yA pUrvAnubhUta padArtha kaa| ___ pRSTha 80-zAlikA yaha zAlikanAthakRta prakaraNapaMcikA kA saMkSipta nAma hai| vedaprAmANya kI Ayurveda ke prAmANya se tulanA nyAyasUtra meM bhI milatI hai kintu vahAM donoM kA prAmANya Apta (yathArtha upadezaka) para avalambita batAyA hai / veda bahujanasaMmata haiM isa ke virodha meM lekhaka ne turaSkazAstra ko bhI bahujanasaMmata kahA hai| yahAM turaSkazAstra kA tAtparya kurAna Adi muslima granthoM se hI pratIta hotA hai / ina ko bahusaMmata kahanA terahavIM sadI ke uttarArdha meM yA usa ke bAda hI saMbhava hai| isa viSayakA vivaraNa prastAvanA meM granthakartA ke samayavicAra meM diyA hai| vedoM ke mahAjanaparigRhItatva kA varNana vAcaspati ne nyAyavArtikatAtparyaTIkA meM kiyA hai| pRSTha 81- dhruvA dyauH ityAdi mantra rAjyAbhiSeka ke avasara para rAjA ke prati zubha kAmanA prakaTa karane ke lie prayukta hote the| pRSTha 82-sarva vai khalvidaM brahma ityAdi zloka isa samagra rUpa meM upaniSaMdoM meM prApta nahI hotaa| isa kA pahalA aMza chAndogya upaniSada meM (3-14-1) tathA dUsarA aMza bRhadAraNyaka upaniSada meM (4-3.14) milatA hai| pRSTha 86-veda apauruSeya hai ataH ve pramANa haiM isa yukti ke uttara meM lekhaka ne abataka tathA Age bhI kahA hai ki veda pauruSeya haiM,apauruSeya nahI haiN| pUjyapAda ne sarvArtha siddhi meM isa kA dUsare prakAra se bhI uttara diyA hai - jo apauruSeya hai vaha pramANa hI hotA hai aisA koI niyama nahI hai, corI kA upadeza bhI apauruSeya hai kintu vaha pramANa nahI hai- aisA una kA kathana hai / 1) pramANasaMgraha zlo.10 pramANamarthasaMvAdAt pratyakSAnvayinI smRtiH| 2) mantrAyurvedaprAmANyavacca tatprAmANyam AptaprAmANyAt / 2 / 1 / 68 3) pRSTha 432 na cAnya Agamo lokayAtrAmudvahan mahAjanaparigRhItaH IzvarapraNItatayA smaryamANo dRshyte| 4) adhyAya 1 sUtra 20 na cApauruSeyatvaM prAmANyakAraNaM, cauryAdyupadezasya prAmANyaprasaMgAt / Page #460 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -pR. 89] TippaNa 227 __ pRSTha 86 jo vAkya haiM ve pauruSeya haiM yaha anumAna cArvAka, bauddha va jainoM ne prastuta kiyA hai| vaizeSikasUtra meM bhI isa kA samarthana milatA hai / isa para mImAMsakoM kA kathana hai ki sabhI vAkya pauruSeya nahI hote-ve vAkya hI pauruSeya hote haiM jina ke kartA kA smaraNa hai; vAkyatva ke sAtha smaryamANakartRkatva yaha upAdhi ho to hI una meM pauruSeyatva hotA hai| isa prasaMga meM lekhaka upAdhi kA svarUpa batalAte haiM / upAdhi vaha hotA hai jo sAdhya meM sarvatra ho kintu sAdhana meM viziSTa sthAnoM para ho / prastuta anumAna meM vAkyoM kA pauruSeya honA sAdhya hai tathA vAkyatva yaha sAdhana hai / mImAMsakoM ke kathanAnusAra smaryamANakartRkatva ( kartA kA smaraNa honA) yaha yadi upAdhi hai to vaha sAdhya meM (pauruSayatva meM) sarvatra honA cAhie-jo jo pauruSeya hai usa ke kartA kA smaraNa hai aisA kahanA caahie| kintu aisA kathana sambhava nahI hai| pRSTha 87-smaryamANakartRkatva yaha upAdhi pauruSeyatva isa sAdhya meM sarvatra vyApaka nahI hai yaha spaSTa karane ke lie lekhaka vyApaka aura vyApya kI paribhASA dete haiN| eka vastu ke haTane se yadi dUsarI vastu niyamataH haTatI hai to pahalI vastu ko vyApaka tathA dUsarI vastu ko vyApya kahate haiN| udAharaNArtha-jahAM agni nahI hotI vahAM dhuMA nahI hotA, yahAM agni vyApaka hai tathA dhuMA vyApya hai| prastuta anumAna meM kartA kA smaraNa honA yaha vyApaka mAne aura pauruSeyatva vyApya, mAneM to usa kA tAtparya hogA ki jisa jisa vastuke kartA kA smaraNa nahI hai vaha pauruSeya nahI hai| kintu yaha kathana ucita nahI hai| isI prakAra kartA kA zAna honA (jJAyamAnakartRtva) athavA ye kRta haiM aisI buddhi utpanna honA (kRtabuddhathutpAdakatA) ye bhI upAdhiyAM nahIM ho sakatI kyoM ki ye bhI sAdhyavyApI nahI hai| .: pRSTha 88-veda ke mantra atIndriya viSayoM kA bodha karAte haiM tathA ve sAmopeta haiM-adbhuta zakti se sampanna haiM ataH ve puruSakRta nahI ho sakateyaha mImAMsakoM kA tarka hai / kintu jaina tathA bauddhoM ke AgamoM meM bhI atIndriya viSayoM kA varNana hai-svarganarakAdi kA tathA mukti, nirvANa Adi kA upadeza hai| evaM jaina tathA bauddhoM ke zAstroM meM bhI vividha zaktiyoM se sampanna mantroM kA varNana hai / ataH isa dRSTi se veda tathA anya zAstroM meM koI bheda nahI kiyA jA sakatA / yaha tathya dharmakIrti ne pramANavArtika meM spaSTa kiyA hai / pRSTha 89-veda meM viziSTa rAjAoM ke nAmollekha haiM ataH una rAjAoM ___1) buddhipUrvA vAkyakRtide / sUtra 6 / 1 / 1. Page #461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 328 vizvatattvaprakAzaH ___[pR. 89 ke bAda hI vedoM kI racanA huI hai| isI se milatAjulatA tarka 'pAtrakesarI ne prastuta kiyA hai| 'yasmin deze' ityAdi vAkya kisI brAhmaNa grantha ke haiM / pRSTha 91-veda nitya haiM yaha batalAne ke lie mImAMsA darzana meM zabda ko hI nitya mAnA hai / mImAMsakoM kI dRSTi meM mukha dvArA uccArita dhvani zabda nahI hai , isa dhvani dvArA jo vyakta hotA hai vaha zabda hai / kala jisa zabda kA uccAraNa kiyA thA usI zabda kA Aja uccAraNa karatA hUM-yaha pratIti tabhI saMbhava hai jaba zabda nitya ho aura dhvani usa zabda ko sirpha vyakta karatA ho / isa mata kA pratipAdana mImAMsAstra tathA usa ke zAbarabhASya meM milatA hai| ___ akalaMka Adi jaina AcAryoM ne isa yuktivAda ko galata mAnA hai| una kA kathana hai ki kala kA zabda aura Aja kA zabda samAna hotA hai-eka hI nahI hotA,4 ataH isa AdhAra para zabda ko nitya nahI mAnA jA sktaa| jaise nRtya kI mudrAeM asthAyI hai usI taraha mukha dvArA uccArita zabda bhI asthAyI hai| pRSTha 93-zabda bAhya indriyoM se jJAta hotA hai ataH anitya hai isa anumAna ke do rUpAntara yahAM diye haiM / bhATTa mImAMsaka zabda ko dravya mAnate haiM ataH una ko uttara dete samaya kahA ki zabda bAhya indriyoM se jJAta honevAlA dravya hai ataH anitya hai| prAbhAkara mImAMsaka zabda ko guNa mAnate haiM ataH una se kahA hai ki yaha guNa bAhya indriyoM se jJAta hotA hai ataH anitya hai / pRSTha 95-anantaraM tu vaktrebhyaH ityAdi uddharaNa matsyapurANa ( a.145 zlo. 58 ) kA hai| isa pRSTha para sahasrAkSaH sahasrapAt Adi vAkya kA apANipAdaH Adi vAkya se jo virodha batalAyA hai vaha bahuta aMza meM zAbdika virodha hai kyoM ki pahale vAkya kA sahasra zabda virATa vizvAtmaka puruSa kI atizaya zakti kA pratIka mAtra hai, akSarazaH hajAra yaha usa kA artha nahIM hai / lekhaka ne sahasrAkSa 1) vedollikhita rAjAoM meM parIkSit ke putra janamejaya saba se bAda ke pratIta hote haiM / purANoM ke adhyetA vidvAnoM ke anusAra janamejaya kA samaya sanapUrva 950 se 1350 ke bIca meM kahIM sthira hotA hai / isa dRSTi se 'di vedika eja' prantha kA 'TreDizanala hisTarI AphTara parikSit ' zIrSaka prakaraNa dekhane yogya hai / 2) sajanmacaraNarSigotracaraNAdinAmazruteH......puruSakartRkaiva shrutiH|| zloka 14. 3) nityastu syAd darzanasya parArthatvAt / sUtra 1 / 1 / 18 4) nyAyavinizcaya kA. 425 sAdRzyAt naikarUpatvAt sa evAyamiti sthiti Page #462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - pR. 100 ] TippaNa 329 Adi zabda avatAra ke zarIra ke sambandha meM lie haiM kintu yaha varNana avatAra ke zarIra kA nahI hai / yaha vizvAtmaka puruSa kA rUpakAtmaka varNana hai / yaha dekhanA manoraMjaka hogA ki aisA zAbdika virodha kAvya ke alaMkAra ke rUpa meM jaina stotroM meM kaI jagaha pAyA jAtA hai / dhanaMjaya kavi ke viSApahAra stotra kA pahalA padya isa kA acchA udAharaNa hai ? | pRSTha 97-98 - kisI grantha yA viSaya ke jJAna kA mAhAtmya atizayokti kA upayoga kara batalAyA jAtA hai / azvamedha yajJa karane kA phala aura use jAnane kA phala samAna batalAnA bhI aisI hI atizayokti hai / ise virodha kahanA ThIka pratIta nahI hotA / isa taraha ke arthavAda ( kevala stuti ke lie kI gaI atizayokti ) jaina sAhitya meM bhI milate hai / pichalI zatAbdI meM paMDita bhAgacanda dvArA racita mahAvIrASTakastotra kA antima padya isa kA acchA udAharaNa hai 2 / jaina sAhitya meM paMcanamaskAramaMtra ke mAhAtmya kI jo kaI kathAeM hai ve isI taraha ke arthavAda - sAhitya kI udAharaNa kahI jA sakatI haiM / pRSTha 99-100 - kisI anumAna meM sAdhya kI siddhi ke lie dRSTAnta diyA jAtA hai / dRSTAnta meM prastuta anumAna se asambaddha koI guNa dekhakara use sAdhya meM bhI vidyamAna mAna lenA yaha eka doSa hotA hai jise utkarSasama jAti kahate hai | udAharaNArtha - zabda anitya hai kyoM ki vaha ghaTa jaisA kRtrima hai yaha anumAna hai isa meM ghaTa kA udAharaNa ' jo kRtrima hote haiM ve anitya hote haiM isa niyama ke lie hai / ise na samajha kara koI kahe ki ghaTa dRzya hai vaise zabda bhI dRzya siddha hogA-tI yaha utkarSasama jAti kA udAharaNa hogA / prastuta anumAna meM yajJa meM prANivadha pApa kA kAraNa hai yaha sAdhya hai tathA prANivadha pApa kA kAraNa hotA hai| yaha hetu hai / sarvatra dekhe gae prANivadha udAharaNa haiM / isa meM yaha kaheM ki sarvatra ke prANivadha to niSiddha haiM - yajJa ke prANivadha niSiddha nahIM haiM ata: ve pApakAraNa nahI haiM to yaha ucita nahI hai / yaha utkarSasama jAti kA udAharaNa hai kyoM ki yahAM niSiddhatva yaha udAharaNa kA vizeSa sAdhya meM bhI vidyamAna mAna liyA gayA hai / akarSasama jAti vaha doSa hotA hai jisa meM udAharaNa ke aise aMza para jora diyA jAtA hai jo sAdhya ke viruddha hai / udAharaNArtha zabda anitya hai kyoM 1) svAtmasthitaH sarvagataH samastavyApAravedI vinivRttasaGgaH / pravRddhakAlo'pyajaro vareNyaH pAyAdapAyAt puruSaH purANa // 1 // 2) mahAvIrASTakaM strotraM bhaktyA bhAgendunA kRtam / yaH paThet zruNuyAt cApi sa yAti paramAM gatim // 9 // Page #463 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 330 vizvatattvaprakAzaH [pR. 100 ki ghaTa jaisA kRtrima hai isa anumAna meM yaha kahanA ki ghaTa to sunA nahI jA sakatA phira zabda kaise sunA jA sakegA-apakarSasama jAti hogii| yajJa meM hiMsA niSiddha nahI hai phira vaha pApakAraNa kaise hogI yaha isI taraha kA apakarSasama jAti kA uhAharaNa hai | pRSTha-101-veda kA koI kartA nahI, doSa kartA se hI utpanna hote haiM, ataH veda meM koI doSa nahI hai-yaha kumArila bhaTTa kA tarka yahAM prastuta kiyA hai| isa kA eka uttara lekhaka ne yahAM diyA hai ki veda ke kartA nahI yaha kathana hI ThIka nahI, veda ke kartA haiM aura ve alpajJa haiN| isa tarka kA dUsarA uttara yaha hai ki yadi doSa kartA se hI utpanna hote haiM to guNa bhI kartA se hI utpanna hote haiM / ataH veda ko kartRrahita hone se nirdoSa mAne to usI kAraNa veda ko guNarahita bhI mAnanA hogaa| isa tarka kA ullekha abhaya deva ne sanmatiTIkA meM kiyA hai| pR. 103-jJAna kI pramANatA svayaMsiddha hai athavA anya sAdhanoM para avalambita hai yaha yahAM prastuta viSaya hai / lekhaka ne yahAM prAmANya kI utpatti puNya ke kAraNa tathA aprAmANya kI utpatti pApa ke kAraNa kahI hai| kintu karmoM kA jo vivaraNa jaina granthoM meM hai una se yaha kucha visaMgata hai / zubha vedanIya, zubha Ayu, zubha nAma tathA zubha gotra karma ko puNya kamoM meM antarbhUta kiyA gayA hai tathA anya saba karma pApa karmoM meM Ate hai3 / isa ke anusAra jJAnAvaraNa karma kA kArya pApa karma kA kArya hai| kintu jJAna honA yaha puNya karma kA kArya nahI kahA jA sktaa| prAmANya vA aprAmANya kI utpatti svataH nahI hotI isa viSaya kI yahAM kI carcA bahuta aMzoM meM prabhAcandra ke vivaraNAnusAra hai / (nyAyakumudacandra pR. 196-200) pRSTha. 105-108-jJAna ke prAmApya kA jJAna paricita paristhiti meM svataH hotA hai tathA aparicita sthiti meM anya sAdhanoM se hotA hai yaha yahAM 1) utkarSasama tathA apakarSasama jAti ke lakSaNa vAtsyAyana ne nyAyasUtrabhASya meM isa prakAra diye haiM-dRSTAntadharma sAdhye samAsajan utkrsssmH| sAdhye dharmAbhAvaM dRSTAntAt prajasataH apakarSasamaH (sU. 5 / 1 / 4) / 2) pRSTha 11 guNAH santi na santIti pauruSeyeSu cintyate / vede karturabhAvAt tu guNAzakaiva nAsti naH // 3) tattvArthasUtra 8-25,26 savaidyazubhAyurnAmagotrANi puNyam / ato'nyat paapm| Page #464 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -pR.114] TippaNa 331 spaSTa kiyA hai / isa kA varNana vidyAnanda ne spaSTa rUpa se kiyA hai tathA mANikyanandi ne patrarUpa meM usa kA anumodana kiyA hai / pR. 109-sAMkhya darzana meM buddhi ko jaDa prakRti kA kArya mAnA hai ataH ve jJAna ko svasaMvedya nahIM mAna sakate / una kI dRSTi meM puruSa kA anubhava jJAna se bhinna hai, jJAna buddhikA kArya hai, anubhava puruSa kI vizeSatA hai / jJAna tathA anubhava meM yaha bheda jaina mAnya nahI karate / isa kA vivaraNa prabhAcandra ne diyA hai (nyAyakumudacandra pR. 189) / sAMkhyadarzanavicAra meM lekhaka ne punaH isa viSaya kI carcA kI hai (pariccheda-81 82) pR. 111-naiyAyika-vaizeSika bhI jJAna ko svasaMvedya nahIM mAnate / una ke kathanAnusAra jJAna eka jJeya hai, sabhI jJeya dUsare dvArA jAne jAte hai, ataH jJAna ko jAnanA bhI kisI dUsare jJAna ko hI sambhava hai / jJAna apane Apa ko nahIM jAna sakatA / isa kA samarthana vyomaziva ne spaSTa rUpa se kiyA hai| isa kA uttara bhI prabhAcandra ne diyA hai (nyAyakumudacandra pR. 181) / pR. 113-mImAMsakoM kA eka tarka yaha hai ki jJAna apane Apa ko nahI jAnatA; jJAna yaha hai tabhI jAnA jAtA hai jaba vaha kisI dUsare padArtha ko jAnatA hai, prakAza apane Apa ko dikhAI nahI detA, vaha tabhI jAnA jAtA hai jaba kisI dUsare padArtha ko prakAzita karatA hai| isa kA nirAkaraNa akalaMkadeva ne kiyA hai| ____ pRSTha 114-yahAM se una vicAroM kA parIkSaNa Arambha hotA hai jo bhrAnti ke svarUpa para AdhArita haiN| ina kI saMkhyA ATha hai-(1) mAdhyamika boddhoM kI asat khyAti, (2) yogAcAra bauddhoM kI AtmakhyAti, (3) zAMkarIya vedAnta kI anirvacanIyakhyAti, (4) sAMkhyoM kI alaukikArthakhyAti, (5) prAbhAkara mImAMsakoM kI akhyAti, (6) cArvAkoM kI akhyAti, (7) bhAskarIya vedAnta kI alaukikArthakhyAti evaM (8) naiyAyika, jaina Adi kI viparItakhyAti / ina AThoM kI vistRta carcA yazovijaya ne aSTasahasrIvivaraNa meM dI hai / Adhunika svarUpa meM ina kA vivaraNa paM. dalamukha mAlava NiyA ne nyAyAvatAravArtika ke TippaNoM meM vistAra se diyA hai (pR. 160-170) / 1) tatvArthazlokavArtika pR. 177 tatrAbhyAsAt pramANatvaM nizcitaM svataH eva nH| anabhyAse tu parata ityAhuH kecidaasaa|| 2) parIkSAmukha 1-13tatprAmANyaM svataH paratazca / 3) vyomavatI pR. 529 saMvedanaM jJAnAntarasaMvedyaM vedyatvAt ghaTabat / 4) bRhatI TIkA pR. 87 na hi ajJAte'rthe kazcidbuddhimupalabhate, jJAte tu anumAnAdavagacchati / tasmAdapra. tyakSA buddhiH / 5) nyAyavinizcaya zlo. 13-18 adhyakSamAtmani jJAnamaparatrAnumA nikam / nAnyathA viSayAlokavyavahAravilopataH // ityAdi. Page #465 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 332 vizvatattvaprakAzaH ... [pR. 114 svapna Adi ke samAna sabhI pratyaya nirAdhAra haiM yaha tarka nAgArjuna' tathA prajJAkara Adi ne diyA hai| eka jJAna kI bhrAnti ke kAraNa sabhI jJAna bhrAnta kahanA ThIka nahI-yaha isa kA uttara akalaMka ne prastuta kiyA hai / __ pRSTha 115-yahAM tarka kI jo paribhASA dI hai vaha nyAyadarzana ke anusAra hai / ise pR. 247 para punaH uddhRta kiyA hai / jaina paribhASA meM tarka zabda kA prayoga parokSa pramANa ke eka prakAra ke lie hotA hai tathA usa kA svarUpa hai vyApti kA jJAna / pRSTha 118--jagata ke saSa padArthoM ke jJAna bhramamUlaka haiM ataH anumAna pramANa bhI prAnta hai aisA bauddha mAnate haiN| anumAna ko ve sirpha vyavahAra se hI pramANa kahate haiM / siddhasena ne nyAyAvatAra meM isa kI AlocanA karate hue kahA hai ki pratyakSa aura anumAna donoM samAnarUpa se pramANa haiN| koI bhI jJAna eka hI samaya pramANa bhI ho aura bhrAnta bhI yaha saMbhava nhiiN| pRSTha 120-AtmakhyAti kA paryAyanAma vijJAnavAda athavA vijJAnAdvaitavAda hai| samasta bAhya padArtha jJAna ke rUpAntara haiM-jJAna se bhinna una kA astitva nahI aise isa mata kA pratipAdana dharmakIrti Adi ne kiyA hai| pRSTha 121--bAhya vastu ke niSaya meM 'maiM hUM' aisI ( ahamahamikA ) pravRtti nahI hotI, 'yaha hai' aisI ( idaMtA) pravRtti hotI hai, ataH jJAna aura bAhya vastu meM bheda siddha hotA hai / isa kA varNana prabhAcandra tathA jayantabhaTTa Adi ne kiyA hai| pRSTha 124-zUnyavAdI tathA vijJAnavAdI bauddhoM ke ThIka ulaTA mata mAbhAkara mImAMsakoM ne prastuta kiyA hai| yadi bauddhoM ke mata se sabhI pratyaya 1) yathA mAyA yathA svapno gandharvagagaraM yathA / tathA bhaGgastathotpAdastathA vyaya udaahRtH|| 2) sarve pratyayAH anAlambanAH pratyayatvAt (pramANavArtikAlaMkAra pR. 22) / 3) nyAyavinizcaya zlo. 48 viplutAkSA yathA buddhirvitathapratibhAsinI / tathA sarvatra ki neti jaDAH sampratipedire // ityaadi| 4) nyAyavinizcaya zlo. 329 sa trkprinisstthitH| avinAbhAvasambandhaH sAkalyenAvadhAryate // 5) bhrAntaM pramANamityetat viruddhaM vacanaM yataH // 6) kasyacit kiMcidevAntarvAsa. nAyAH prabodhakam / tato dhiyAM viniyamo na bAhyArthavyapekSayA // pramANavArtika 2-336 7) nyAyakumudacandra pR. 62 ahaM rajatamiti svAtmaniSThatayaiva saMvittiH syAt na tu idaM rajatamiti bahirniSThatayA / isa ke samAna hI nyAyamaJjarI pR. 178 / Page #466 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNa 333 bhrAnta haiM to mImAMsaka kA kathana hai ki sabhI pratyaya abhrAnta haiM, do jJAnoM ke antara ko na samajhanA yahI bhrAnti kA svarUpa hai / pratyakSa meM sIMpa ko dekhane se 'yaha kucha hai' yaha jJAna hotA hai, isa kA pahale dekhI huI cAMdI ke smaraNarUpa jJAna se mizraNa ho jAtA hai aura 'yaha cAMdI hai' aisA pratIta hotA hai / ataH yahAM pratyakSa aura smaraNa meM bheda pratIta na honA yahI bhrama kA svarUpa hai| prabhAkara ne bRhatI TIkA me isa smRtipramoSavAda ko prastuta kiyA hai / bhrama ke eka prakAra kA yaha spaSTIkaraNa Adhunika manovaijJAnika mAnyatAoM ke anukUla hai / yadyapi isa se sabhI prakAra ke bhramoM kA spaSTIkaraNa nahIM hotA / pRSTha 126--sabhI pratyaya yathArtha haiM yaha kathana pratyakSavAdhita hai isa kA nirdeza vAcaspati ne kiyA hai / 2 - pRSTha 129--yaha cAMdI hai aise jJAna se hI usa viSaya meM pravRtti hotI haiM ataH yaha jJAna ayathArtha hI hai isakA nirdeza bhI vAcaspati ne kiyA hai|3 pRSTha 134--mRgajala Adi bhrama nahI hai-ve atizIghra naSTa honevAle padArtha haiM yaha sAMkhyoM kA mata tathA usa kA nirAkaraNa prabhAcandra ne bhI prastuta kiyA hai| pRSTha 137--vedAnta darzana ke anusAra jagat meM pUrNataH sat kevala brahma hai| kintu ve jagat ko pUrNataH asat nahI mAnate / yadi jagat asat hotA to usa kI pratIti hI nahI hotI / ataH jagat sat aura asat donoM se bhinna haiaisA una kA mantavya hai| 1) pRSTha 55 zuktikAyAM rajatajJAnaM smarAmi iti pramoSAt smRtijJAnamuktaM yuktaM rjtaadissu| zAlikanAthakRta prakaraNapaMcikA pR. 34-tato bhinne abuddhvA tu smaraNagrahaNe ime / samAnenaiva rUpeNa kevalaM manyate janaH // 2) nyAyavArtikatAtparyaTIkA pR. 90, nedaM rajatamiti ca pratyakSabAdhakapratyayAt apahRtaviSayaM pratyayatvena vibhramANAM yathArthatvAnumAnam / 3) uparyukta pR. 90, tat siddhametatra jatAdivijJAnaM purovartivastu viSayaM rajatArthinaH tatra niyamena pravartakatvAt / 4) nyAyakumudacandra pR. 61, na hi vidyudAdivat udakAderapi AzubhAvI niranvayo vinAzaH kvacidupalabhyate 5) brahmasUtra zAMkarabhASya 2 / 1 / 27, avidyAkalpitena ca nAmarUpalakSaNena rUpabhedena vyAkRtAvyAkRtAtmakena tattvAnyatvAbhyAmanirvacanIyena brahma pariNAmAdisarvavyavahArAspadatvaM prtipdyte| Page #467 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizvatattvaprakAzaH [-147 . pRSTha 147-urNanAbha ivAMzUnAm ityAdi zloka prabhAnandra tathA abhayadevane bhI uddhRta kiyA hai / isa kA mUla sthAna jJAta nahI huaa| isa se milatA julatA padya muNDa kopaniSat meM milatA hai / aise vacanoM ko dekha kara hI vedAnta ke viziSTAdvaita tathA dvaita sampradAya bhI jagat ko sat mAnate haiM / pRSTha 152-vedAntadarzana meM brahma ke svarUpa ko pramANa kA viSaya nahI mAnA hai / pramANa tathA prameya kA sambandha avidyA para Azrita hai yaha una kA kathana hai / isI lie anumAna ko pramANa mAna kara ve koI tAttvika carcA nahIM karate / anumAna ko ve vahIM taka pamANa mAnate haiM jahAM taka vaha zrutiupaniSadvAkyoM ke anukUla hotA hai / pRSTha 155-nityAnityavastuviveka Adi sAdhanoM kA ullekha zaMkarAcArya ne brahmasUtrabhASya ke prathamasUtra kI carcA meM hI kiyA hai / pRSTha 163-jIvoM kI saMkhyA bahuta hai isa kA saMkSipta aura spaSTa tArkika nirdeza sAMkhyakArikA meM milatA hai / advaitavirodhI vAdiyoM ne bahudhA unhIM takoM ko prastuta kiyA hai| yadi saba jIva brahma ke aMza haiM to saba jIvoM ke hita-ahita-sukha duHkhoM se brahma saMyukta hogA yaha Apatti brahmasUtra meM bhI upasthita kI gaI hai| isa kA uttara dete samaya vahAM eka prakAra se brahma aura jIvoM meM bheda ko svIkAra bhI kiyA hai| kintu yaha bheda vyAvahArika-avidyAkalita hai, vAstavika nahI yaha vedAntiyoM kA kathana hai / mmmmmmmmmmmmmm 1) sanmatiTIkA pR. 715; prameyakamalamArtaNDa pR. 65 / 2) yathorNanAbhiH sRjate gRhNate ca yathA pRthivyAmoSadhayaH sambhavanti / yathA sataH puruSAt kezalomAni tathAkSarAt sambhavatIha vizvam / / 1 / 1 / 7 / 3) brahmasUtra zAMkarabhASya prArambha-tametamavidyAkhyam AtmAnnAtmanoritaretarAdhyAsaM puraskRtya sarve pramANaprameyavyavahArAH laukikAH vaidikAzca pravRttAH sarvANi ca zAstrANi vidhipratiSedhamokSaparANi / 4) jananamaraNakaraNAnAM prtiniymmaadyugptprvRtteshc| puruSabahutvaM siddhaM traiguNyaviparyayAccaiva // 18 // 5) sUtra 2 / 1 / 21 itaravyapadezAt hitAkaraNAdidoSaprasaktiH / adhikaM tu bhedanirdezAt // 22 // 6) brahmasUtra zAMkarabhASya 2 / 1 / 22 avidyApratyupasthApitanAmarUpakRtakAryakAraNasaMghAtopAdhyavivekakRtA hi bhrAntiH hitAkaraNAdilakSaNaH saMsAraH na tu paramArthataH asti ityasakRdabocAma / Page #468 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - pR. 196] TippaNa 335 pRSTha 177 - SaNNAmAzritattvam ityAdi vAkya yahAM uta kiyA hai / yaha vaizeSika darzana ke mAnya grantha prazastapAdabhASya kA hai / ataH vedAnta ke vicAra meM yaha vedAntiyoM ne hI kahA hai yaha kahanA ThIka nahIM / dravya, guNa, karma Adi chaha padArthoM kI vyavasthA kA vedAntiyoM ne bhI khaNDana kiyA hai / pRSTha 181-82 -- mAyA aura avidyA ke paraspara sambandha ke viSaya meM vedAntiyoM meM hI kucha matabheda pAyA jAtA hai / kucha vidvAna samaSTirUpa ajJAnaM ko mAyA tathA vyaSTirUpa ajJAna ko avidyA kahate haiM / kucha vidvAna ina donoM meM koI bheda nahIM karate / vidyAraNya ne paMcadazI meM pahale mata kA saSTIkaraNa kiyA hai' / vedAntasAra Adi granthoM meM dUsare prakAra kA varNana hai / pR. 186 -- vedAnta ke anusAra brahma zabdoM se jJAta nahI hotA / ata: upaniSad Adi kA adhyayana bhI vyAvahArika dRSTi se hI brahmaprApti kA kAraNa hai, vAstavika dRSTi se nahI / pR. 195 -- bedAnta ke anusAra antaHkaraNa ke samAna indriya bhI sUkSmazarIra meM antarbhUta ho kara eka zarIra se dUsare zarIra meM jAte haiM 3 / pRSTha 192- - ata eva hi vidvatsu ityAdi zloka syAdvAdamaMjarI meM bhI uddhRta kiyA gayA hai tathA vahAM ise vArtikakArakRta kahA hai ( padya 29 ) / isa kI dUsarI paMkti kA pATha vahAM brahmANDaloka-jIvAnAm aisA hai / kintu yaha kisa vArtikagrantha kA aMza hai yaha jJAta nahI huA / 1 yahAM mana ko rUpAdirahita kahanA prativAdI ( naiyAyika ) kI apekSA se hai / jaina matAnusAra mana rUpAdiyukta hai yaha Age spaSTa kareMge (pari. 67-69 ) / pRSTha 196- dharma aura adharma kA kArya jahAM jahAM hotA hai vahAM vahAM AtmA honA cAhie isa tarka se AtmA ke sarvagatatva kA samarthana vyomaziva, zrIdhara Adi ne kiyA hai / isa ke uttara meM lekhaka ne kahA hai ki naiyAyika 1) prakaraNa 1 - 16 sattvazuddhayavizuddhibhyAM mAyAvidye ca te mate / mAyAbimbo va zIkRtya tAM syAt sarvajJa IzvaraH // avidyAvazagastvanyaH tadvaicitryAdanekadhA / ityAdi / 2) brahmasUtra zAMkarabhASya 2 / 1 / 14 kathaM cAnRtena mokSazAstreNa pratipAditasyAtmaikatvasya satyatvamupapadyeteti / atrocyate / naiSa doSaH / sarvavyavahArANAmeva prAg brahmAtmatAvijJAnAt satyatvopapatteH / / 3) paMcadazI prakaraNa 1 buddhikarmendriyaprANapaMcakairmanasA dhiyA / zarIraM saptadazabhiH sUkSmaM tat liMgamucyate // ityAdi / 4) vyomavatI prazastapAdabhASyaTIkA pR. 411 dharmAdharmau AtmasaMyogaM vinA na karma kuryAtAm AtmaguNatvAt / isItaraha nyAyakandalI pR. 88 / Page #469 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizvatattvaprakAzaH . [pR. 200 matase to dharma-adharma guNa hai ataH ve vahIM ho sakate haiM jahAM una kA AzrayabhUta dravya AtmA ho / kintu jaina mata se dharma-adharma guNa nahI haiM, dravya haiM ataH ve AtmA se hamezA saMyukta raheM yaha Avazyaka nahI hai / pRSTha 201- saMkalpa, vikalpa, vicAra Adi kA sAdhana mana athavA antaHkaraNa hRdaya meM avasthita hai yaha prAyaH sabhI bhAratIya dArzanikoM kA mantavya hai| kintu saMkalpAdi ina mAnasika kriyAoM ke kendra mastiSka meM hai tathA rUpa, rasa Adi kA jJAna grahaNa karane ke kendra bhI mastiSka meM haiM yaha prAyogika manovijJAna kA nirvivAda niSkarSa hai / zarIravijJAna ke anusAra hRdaya kevala rudhirAbhisaraNa kA kendra hai| ataH mana hRdayAntabhAMga meM sthita hai yaha kathana aba vicAraNIya pratIta hotA hai| ___ pRSTha 203-4--utkarSasama jAti kA udAharaNa pahale vedaprAmANya kI carcA meM bhI AyA hai (pR. 99-100) vahAM ke TippaNa isa prasaMga meM bhI upayukta siddha hoge| pRSTha 204--AtmA aNu AkAra kA hai yaha mata vedAntasUtra meM pUrvapakSa ke rUpa meM vistAra se prastuta kiyA hai ( adhyAya 2 pAda 3 sUtra 21-30) tathA taviSayaka TIkAoM meM muNDakopaniSada ( 3 / 1 / 9), zvetAzvatara upaniSad (5 / 9), prazna upaniSad (3 / 6 ) Adi ke vAkyoM se isa kA samarthana kiyA gayA hai| pR. 205--yahAM jIva ko rAjA kI aura indriyoM ko vArtAharoM kI upamA dI gaI haiM / manovijJAna ke anusAra isa upamA meM kAphI tathya hai| yadyapi indriya svayaM apanA sthAna choDakara vArtAhara ke samAna anyatra nahI jAte tathApi indriyoM se dRSTi, sparza, gandha Adi kI saMvedanAeM majjAtantuoM dvArA mastiSka taka pahucAI jAtI hai yaha aba prAyaH sarvasammata tathya hai / pR. 208-sAmAnya tathA samavAya ina tattvoM ko nyAya vaizeSika mata meM nitya tathA sarvagata mAnA hai / ina meM samavAya ke astitva kA hI Age khaNDana kiyA hai (pari. 64) / sAmAnya kA astitva to eka taraha se jaina mata meM mAnya hai kintu use sarvagata svIkAra nahI kiyA jAtA / samantabhadra ne AptamImAMsA meM isa kA nirdeza kiyA hai| isa viSaya kA vistRta vivaraNa nyAyAvatAravArtika vRtti ke TippaNa meM paM. dalasukha mAlavaNiyA ne prastuta kiyA hai (pR. 250-58) / . 1. sAmAnyaM samavAyazcApyekaikatra samAptitaH / antareNAzrayaM na syAt nAzotpAdiSu ko vidhiH // 65 // Page #470 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - pR.224 ] TippaNa 337 pR. 215-samavAya ke astitva ke khaNDana kI yahAM kI paddhati vidyAnanda ke anukaraNa para hai| pR. 216-samavAya kA lakSaNa yahAM prazastapAdabhASya se uddhRta kiyA hai usa meM kucha aMtara hai / mUla meM ihapratyayahetu aisA zabda hai use yahAM ihedaM. pratyayahetu aisA likhA hai / ayutasiddhi kI kalpanA kA khaNDanaprakAra bhI vidyAnanda tathA prabhAcandra ke granthoM meM pAyA jAtA hai / samavAya kI kalpanA kA vistRta khaNDana zaMkarAcArya ne brahmasUtra bhASya meM prastuta kiyA hai / dravya tathA guNa meM bheda karanA ucita nahI tathA padArthoM se svatantra koI sambandha nahI hotA yaha una kA niSkarSa hai3 / pR. 221--saMkhyA ko guNa na mAnane kA tarka prabhAcandra ne bhI prastuta kiyA hai| pR. 223--paramANuoM meM sparzAdi cAroM guNa hote haiM isa kA tArkika rUpa bhI nyAyakumudacandra meM prApta hotA hai| pRSTha 224--mana aNu AkAra kA hai isa kA nirdeza vaizeSikasUtra tathA nyAyasUtra meM milatA hai / isa kA kucha vicAra lekhaka ne pahale kiyA hai ( pRSTha 200-1) / zravaNAdi indriya AkAzAdi bhUtoM se nirmita haiM isa kA nirdeza bhI nyAyasUtra meM milatA hai / isa kA tArkika samarthana nyAyavArtika TIkA meM (pR. 530) tathA nyAyamaMjarI meM (pR. 481) milatA hai| isa ke khaNDana kA tarIkA prabhAcandra jaisA hai (nyAyakumudacandra pR. 156-7) / 1) AptaparIkSA zlo. 52 samavAyAntarAd vRttI samavAyasya tattvataH / samavAyiSu tasyApi parasmAdityaniSThitiH / yahI bAta yuktyanuzAsana padya 7 kI TIkA meM vistAra se spaSTa kI hai / 2) AptaparIkSA zlo.49 yutapratyayahetutvAd yutasidhdiritIraNe / vibhudravyaguNAdInAM yutasiddhiH samAgatA // nyAyakumudacandra pR. 294-297 taka yaha carcA vistAra se hai| 3)adhyAya 2 pAda 2 sUtra 17 naiva dravyaguNayoH amidhUmayoriva bhedapratItiH asti tasmAd dravyAtmakatA guNasya / nApi saMyogasya samavAyasya vA sambandhasya sambandhivyatirekeNa astitve kiMcit pramANamasti / 4) nyAyakumudacandra 'pR. 276 guNatvaM cAsyA na sambhAvya guNeSvapi sadbhAvAt / 5) jalAdayo gandhAdimantaH sparzavattvAt pR. 238 / 6) vaizeSika suutr|1|23 tadabhAvAdaNu manaH / nyAyamUtra 3 / 2 / 69 yathoktahetutvAccANu / 7) nyAyasUtra 1 / 1 / 12 ghrANarasanacakSustvazrotrANIndriyANi bhUtebhyaH / vi.ta.22 Page #471 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 338 vizvatattvaprakAzaH [pR.226 pR. 226-230 indriyoM ke saMnikarSa (padArthoM se sambandha ) ke chaha prakAroM kA vivaraNa udyotakara ne nyAyavArtika (pR. 31 ) meM diyA hai| sabhI indriya prApyakArI haiM -padarthen se sambaddha hone para hI jJAna karAte hai yaha tarka bhI inhoMne prastuta kiyA haiM (pR. 36 ) / mImAMsakoM ne sannikarSa ke tIna ho prakAra mAne hai-saMyoga, samavAya tathA saMyukta samavAya (zAlikanAthakRta prakaraNapaMcikA pra. 44-46) / jaina tathA bauddha matoM meM sannikarSa kI pUrI kalpanA hI amAnya hai / bauddha cakSu tathA zrotra ina do indriyoM ko aprApyakArI mAnate hai| jaina zrotra ko prApyakArI aura cakSu ko aprApyakArI mAnate haiN| cakSu ke aprApyakArI hone kA samarthana pUjyapAda tathA akalaMkadeva Adi ke granthoM meM prApta hotA hai| ___ cakSu ko prApyakArI siddha karane ke liye nyAyamata meM cakSu se kiraNa nikala kara padArtha taka jAte haiM aura una kA padArtha se saMyoga honepara jJAna hotA hai yaha kalpanA kI gaI hai / bhautika vijJAna ke anusAra bAta ThIka ulaTI hai-padArtha se prasRta prakAzakiraNa cakSu taka pahuMcane para padArtha ke varNa kA jJAna hotA hai / jaina dArzanikoM ne padArtha ke varNa ke jJAna meM aura prakAzakiraNoM meM koI sambandha nahI mAnA hai| yaha bhautika vijJAna ke anusAra ThIka nahIM hai / pRSTha 231 -vizeSaNaM vizeSyaM ca Adi zloka prasiddha bauddha vidvAna dharmakIrti ke pramANavArtika grantha kA hai ataH ise naiyAyika, vaizeSikoM kA svayaM kA kathana kahanA ucita pratIta nahI hotaa| __pR. 232-dizA svatantra dravya nahI-AkAza meM hI usa kA antarbhAva hotA hai yaha kathana pUjyapAda ke kathanAnusAra hI hai| pR. 233-digdravya mAnasapratyakSa se jJAta hotA hai yaha kathana vyomaziva ke nAma se yahAM uddhRta kiyA hai| kintu vyomavatI TIkA meM isa taraha kA koI spaSTa vAkya nahIM milaa| 1) karaNaM vAsyAdi prApyakAri dRSTaM tathA cendriyANi taramAt praapykaariinni| 2)abhi. dharmakoSa 1 / 43 aprAptAnyakSimanaHzrotrANi / 3) sarvArthasiddhi 1 / 19 aprApyakAri cakSuH spRSTAnavagrahAt / siddhivinizcaya 41 cakSuH pazyatyeva hi sAntaram / 4) parIkSa mukha 2 / 6 nArthAloko kAraNaM paricchedyatvAt tamovat / 5) sarvArthasiddhi 5-3 disho'pyaakaashe'ntrbhaavH| Page #472 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -pR.245] TippaNa 339 1 pR. 235-duHkhajanmapravRtti ityAdi vAkya nyAyasUtra kA hai (adhyAya 1 Ahnika 1 sUtra 2) / mukti kI isa prakriyA kA vivaraNa prazastapAda bhASya tathA vyomavatI (pR. 20, tathA 644 ) meM bhI milatA hai / pR. 236-Atmano vai zarIrANi. ityAdi do zloka zaMkarAcArya ne brahmasUtra bhASya meM bhI (1 / 3 / 27) uddhRta kiye haiM / vahAM unakA rUpAMtara isa taraha hai - Atmano vai zarIrANi bahUni bharatarSabha / yogI kuryAd balaM prApya taizca sarvairmahI caret // prApnuyAd viSayAn kaizcit kaizcidugraM tapazcaret / saMkSipecca punastAni sUryo razmigaNAniva / / nAbhuktaM kSIyate ityAdi zloka nyAyakumudacandra (pR. 824 ) meM bhI uddhRta hai tathA isa kA khaNDana bhI vahAM isI taraha hai / pR. 237-duHkhoM ke ikkIsa prakAroM kI gaNanA vAcaspati ne nyAyavArtikatAtparyaTIkA (pR. 8) meM dI hai / kintu usake padyabaddha rUpa kA mUlasthAna jJAta nahI huaa| pR. 241-42-pratyakSa pramANa kA lakSaNa yahAM bhAsarvajJa ke nyAyasAra se uddhRta kara usakA khaNDana kiyA hai / khaNDana kA mukhya svarUpa yaha hai ki jo parokSa nahI vaha pratyakSa hai yaha vyAkhyA niSedhAtmaka hai- vidhAnAtmaka nahI / yahAM dhyAna rakhanA cAhie ki jaina paramparA meM bhI 'pratyakSaM vizadaM jJAnaM ' laghIyastraya zlo. 3) yaha vidhAnAtmaka lakSaNa sarva prathama akalaMka deva ne batalAyA hai| usa ke pahale siddhasena ne nyAyAvatAra meM 'aparokSatayArthasya grAhakaM jJAnamodRzam / pratyakSam ' yahI lakSaNa diyA hai / pR. 243-nirvikalpaka pratyakSa ke astitva kA khaNDana Age vistAra se kiyA hai (pari. 89) / pR. 244-upamAna pramANa kA antarbhAva pratyabhijJAna isa parokSapramANa ke prakAra meM hotA hai yaha akalaMkadeva ne pahale spaSTa kiyA hai (laghIyastraya zlo. 19-21) / pRSTha 245-anya padArthoM kI gaNanA ke jo doSa batalAye hai ve pramAcandra ke anusAra hai (nyAyakusudacandra pR. 336) / Page #473 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizvatattvaprakAzaH [pR.2.49 . pRSTha 249-51--yahAM jisa taraha tIna yogoM kA vivaraNa diyA hai vaisA nyAya darzana ke kisI graMtha meM prApta nahI huaa| mokSamArga ke prakaraNa meM yoga tathA adhyAtmavidhi kA sAdhAraNa nirdeza avazya milatA hai / ina tIna yogoM ke alaga alaga ullekha gItA meM milate haiM, ekatra tInoM yogoM kA varNana nahI milA / dArzanika granthoM meM naiyAyikoM ke lie ' yoga, zabda kA prayoga navIM sadI se hI prApta hotA hai / isa kA sambandha ina tIna yogoM ke pratipAdana se ho to Azcarya nahI / pR. 252-yahAM tama arthAta andhakAra ko ko dravya kahA hai| jaina paramparA meM andhakAra ko svatantra dravya to nahIM mAnA hai, pudgala dravya kI eka avasthA ke rUpa meM svIkAra kiyA hai| yahAM lekhaka ne jo tama ko dravya kahA hai usa kA tAtparya yahI ho sakatA hai ki tama kevala abhAvarUpa nahI-bhAvAtmaka pudgala dravya kI paryAya hai / vaizeSika darzana meM andhakAra kA svarUpa prakAza kA abhAva yahI mAnA hai2, yaha bhautika vijJAna kI mAnyatA ke anakUla hI hai / isa ke khaNDana kA prakAra prabhAcandra jaisA hai 3 / pRSTha 254--dravyaM guNaH ityAdi zloka vidyAnanba ne satyazAsanaparIkSa meM diyA hai, isa kA mUla sthAna jJAta nahI huA / pR. 255--yahAM zakti ko pRthak padArtha mAnane kA samarthana kiyA hai / baina paramparA meM zakti ko svatantra dravya yA padArtha nahI mAnA gayA hai| zakti anumAna se jJAta hotI hai, pratyakSa se jJAta nahIM hotI yaha batalAnA hI yahAM lekhaka kA uddeza pratIta hotA hai / nyAyavArtikatAtparya TIkA meM vAcaspati ne zakti ke svatantra astitva kA khaNDana kiyA hai5 / akalaMkadeva ne zakti kriyA ke dvArA anumeya hai aisA nirdeza kiyA hai / prabhAcandra ne isa kA vistAra se samarthana kiyA hai (nyAyakumudacandra pR. 158-64) Adhunika rUpa meM isa 1) nyAyasUtra 4 / 2 / 46 tadarthaM yamaniyamAbhyAmAtmasaMskAro yogAca adhyAtmavidhyu. pAyaiH / (bhASya meM-) yogazAstrAcca adhyAtmavidhiH pratipattavyaH, sa punaH tapaH prANAyAmaH pratyAhAraH dhyAnaM dhAraNA iti| 2) tattvArthasUtra 5-23, 24 sparzarasagandhavarNavantaH pudgalAH / zabdabandhasaukSmya-sthaulyasaMsthAnabhedatamazchAyAtapodyotavantazca / 3) vaizeSika sUtra 5 / 2 / 19 bhaabhaavstmH| 4) nyAyakumudacandra pR. 669 tato dravyaM tamaH guNavatvAt / ;4) anekAnta varSa 3 pR. 660 tathA Age / 5) pRSTha 103 nAtIndriyA zaktiH kintu kAraNAnAM svarUpaM vA sahakArisAkalyaM vA / Page #474 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -pR.272] TippaNa 341 viSaya kI vistRta carcA paM. dalasukha mAlavagiyA ne prastuta kI hai (nyAyAvatAracArtikavRtti TippaNa pR. 176-83 ) / pR. 258--dazaratha dvArA brahmahatyA kI kisa kathA kA yahAM ullekha hai yaha mAlUma nahI huA / mRgayA meM dazaratha ne jisa zravaNa kumAra kA vadha ajJAna se kiyA thA vaha brAmhaNa nahI thA ataH vahAM brahmahatyA kA Aropa nahI ho sakatA / dazaratha ke naraka jAne kI kathA bhI prApta nahIM ho skii| ye kathAeM paurANika haiM ataH inheM vedavAkya kahanA bhI nidoSa nahI hai / vedoM meM rAmakathA ke koI nirdeza nahI haiM yaha prasiddha hI hai| - pR. 259-Adibharata kI kathA bhAgavata (skandha 5 adhyAya 7 tathA 8) evaM viSNupurANa (khaNDa 2 adhyAya 13) meM haiN| donoM meM bharata ke mRgarUpa meM utpanna hone kA varNana to hai kintu gaMgAyamunAsaMgama kA nirdeza nahIM hai| bharata ke Azrama ke samIpa cakranadI thI aisA bhAgavata kA kathana hai| viSNupurANa meM use mahAnadI kahA hai / yaha kathA bhI paurANika hai-vedavAkya nhiiN| . pR. 261-sattvaM laghu ityAdi kArikA meM antima caraNa yahAM sAmyA vasthA bhavet prakRtiH aisA hai / prasiddha saMskaraNoM meM isa ke sthAna para pradIpavaccAthato vRttiH aisA pATha hai| pR. 267-prakRti ke svarUpa tathA usa ke samarthana kA vicAra vidyAnanda ne AtaparIkSA (pR. 250) meM tathA prabhAcandra ne ghAyakumudacandra (pR. 35456) meM vistAra se kiyA hai| pRSTha 272-abhivyakti tathA utpatti ke sambadha kA vicAra udyotakara ne nyAyavArtika meM tathA prabhAcandra ne nyAyakumudacandra meM prastuta kiyA hai| pRSTha 276-kAraNa kI zakti hI kAryarUpa meM abhivyakta hotI hai yaha mata yahAM svayUthya ke nAma se prastuta kiyA hai / dArzanika granthoM meM svayUthya zabda kA prayoga sAdhAraNataH apanI hI paramparA ke bhinna matavAle lekhaka ke lie kiyA jAtA hai / kyA bhAvasena ke sanmukha koI aise jaina paNDita kI kRti raho hogI jo isa mata kA puraskAra karatA ho ? yaha asambhava nahI hai, yadyapi isa ke lie 1) raghuvaMza sarga 9 zlo. 76 tenAvatIrya turagAt prathitAnvayena pRSTAnvayaH sa jalakumbhaniSaNNadehaH / tasmai dvijetaratapasvisutaM skhaladbhiH AtmAnamakSarapadaiH kathayAmbabhUva // 2) pRSTha 444 sApya bhivyaktiH prAk pravRttaH satI Aho asato iti pUrvavat prsnggH| 3 pRSTha 357 na khalu sApi (abhivyaktiH ) vidyamAnA kartuM yuktA / avidyamAnAyAca karaNe stkaaryvaadhaaniH| Page #475 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 342 vizvatantvaprakAzaH [pR.276 koI spaSTa pramANa nahI hai / saMsArI jIva meM bhI zaktirUpa meM siddha jIva kI samasta vizeSatAeM hotI hai yaha kucha Adhunika jaina paNDitoM kA kathana isa dRSTi se vicAraNIya hai / vaise AdhArabhUta prati ke TippaNalekhaka ke anusAra yahAM svayUthya zabda sAMkhya dArzanika ke lie hI hai / ___ pRSTha 283-vivikte ityAdi padya Asuri AcArya kA hai aisA zAstrabArtAsamuccaya (zlo. 222) tathA yogabiMdu (zlo. 450 ) meM haribhadra ne kahA hai| isI rUpa meM malliSeNa ne syAdvAdamaMjarI meM (padya 15) bhI ise uddhRta kiyA hai / sAMkhya paramparA ke anusAra Asuri muni kapila maharSi ke sAkSAt ziSya the tathA unhIM se upadeza prApta kara paMcazikha ne SaSThitantra nAmaka grantha likhA thaa| pRSTha 285-do nirodhoM ke pAribhASika nAma haiM- pratisaMkhyAnirodha tathA apratisaMkhyA nirodha / svAbhAvika rUpa se honevAle padArthoM ke nAza ko apratisaMkhyA nirodha kahate haiM tathA jisa kA koI kAraNa dikhalAI detA ho aise (nirvANAdi) nAza ko pratisaMkhyA nirodha kahate haiM / vinAza kI svAbhAvikatA kA tArkika samarthana yahAM dharmakIrti tathA zAntarakSita ke zabdoM meM prastuta kiyA hai| pRSTha 286-arthakriyA karatA ho vaha sat hai yaha vyAkhyA dharmakIrti ne bhI dI hai kintu usa ke zabdoM meM aura yahAM uddhRta zloka meM thoDA antara hai 3 pRSTha 287---yadi vinAza ko svAbhAvika mAnA to cittasantAna kA nirodha yaha jo mokSa hai vaha bhI svAbhAvikahI hogA, phira ATha aMgoM ke mokSamArga kA pratipAdana vyartha hogA yaha Apatti samantabhadra ne upasthita kI hai / pRSTha 288--padArthoM ke pUrNataH kSaNika hone para una meM arthakriyA sambhava nahIM hogI isa mata ko bhadanta yogasena jaise bauddha AcArya bhI mAnate the aisA tattvasaMgraha ke varNana se pratIta hotA hai (pR. 153 ) / pRSTha 291 -pratyabhijJAna se tathA nikSepAdigrahaNa se AtmAdi padArthoM kI nityatA kA samarthana samantabhadra ne kiyA hai / 1) pramANavArtika 3 / 193 ahetutvAd vinAzasya / 2) tattvasaMgraha kA.353-tatra ye kRtakA bhAvAste sarve kssnnbhngginH| vinAzaM prati sarveSAmanapekSatayA syiteH // 3) pramANavArtika 3 / 3 arthakriyAsamarthaM yat tadatra paramArthasat / 4) AptamImAMsA kA. 52 ahetutvAt vinAzasya hiMsAheturna hiMsakaH / cittasantatinAzazca mokSo naassttaangghenukH|| 5) AptamImAMsA kA. 41 kSaNikaikAntapakSe'pi pretyabhAvAdyasambhavaH / pratyabhijJAdyabhAvAnna kAryArambhaH kutaH phalam // yuktyanuzAsana zlo. 16-pratikSaNaM bhaGgiSu tatpRthaktvAt na mAtRghAtI svapatiH svajAyA / dattagraho nAdhigatasmRtirna na kvArthasatyaM na kulaM na jAtiH / / Page #476 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -pR. 293] TippaNa 343 pRSTha 293 - paramANuoM ke sambandha ke viSaya meM ina ApattiyoM kA vicAra akalaMka ne kiyA hai ( nyAyavinizcaya zlo. 86 90 ) / isa sambandha meM bauddhoM ke vicAra vedAntiyoM se milate-julate haiM (brahmasUtra zAMkarabhASya 2 / 2 / 17 ) | pRSTha 299 - pratyakSa nirvikalpa hI pramANa hotA hai isa kA khaNDana akalaMka ne vistAra se kiyA hai ( nyAyavinizcaya zlo. 150 - 57 ) / pRSTha 301 - yatraiva janayedenAm ityAdi zloka dignAga kA hai aisA prabhAcandra kA kathana hai ( nyAyakumudacandra pR. 66 ) / anantavIrya ne ise dharmottara kI ukti kahA hai ( siddhivinizcaya TIkA pR. 91 ). pRSTa 302 - yahAM lekhaka ne nirvANamArga ke ATha aMgoM kA jo vivaraNa diyA hai vaha mUla bauddha granthoM se bhinna hai / sambhavataH kisI uttarakAlIna saMskRta pustaka se yaha liyA gayA hai / mUla granthoM meM samyak dRSTi, samyak vAcA, samyak karma, samyak AjIva, samyak saMkalpa, samyak smRti, samyak vyAyAma aura samyak samAdhi ye ATha aMga kahe gaye hai / yahAM lekhaka ne samyak dRSTi ko samyaktva kahA hai / samyak vAcA ko saMjJA kahA hai / saMjJI kA jo kathana lekhaka ne kiyA hai vaha maulika vivaraNa se asambaddha hai / karma ke sthAna para vAk tathA kAya ke karmoM ko ekatra kara diyA hai / antarvyAyAma aisA zabda prANAyAmAdi ke artha meM lekhaka ne diyA hai / mUla meM karmAnta tathA vyAyAma aise do zabda haiM tathA vyAyAma kA tAtparya yogya vicAroM ko baDhAnA tathA ayogya vicAroM ko haTAnA yaha hai / AjIva kA tAtparya mUla meM AjIvikA ke ucita sAdhana yaha hai / samAdhi meM dhyAna ke vibhinna prakAroM kA antarbhAva hotA hai / pRSTha 303 - ubhe satye samAzritya ke sthAna para mUla mAdhyamika kArikA dve satye samupAzritya aisA pATha hai| nirvANe'pi pariprAse isa zloka kA uttarArtha hI pramANavArtika meM milatA hai / upasaMhAra -- kSINe'nugrahakAritA Adi padya kAtantrarUpamAlA ke anta meM bhI lekhaka ne diyA hai / 1) aSTAMga mArga ke vivaraNa tathA usa kI jaina paramparA mahAvratoM se tulanA ke lie sva. dharmAnanda kosambI likhita ' bhAratIya saMskRti aura ahiMsA' grantha kA dUsarA prakaraNa zramaNa saMskRti ' upayukta hai / 6 Page #477 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNa pariziSTa hummaca prati ke pAThAntara prastAvanA meM sUcita kiyA hai ki vizvatattvaprakAza kI eka tADapatrIya prati hummaca ke zrIdevendrakIrti granthabhANDAra meM hai / isa kA lekhana zaka 1367 meM mUDabidure nagara meM zrIsamantabhadra ke ziSyoM dvArA kiyA gayA thaa| isa ke pAThAntara sUDabidrI ke paNDita zrI. ke. bhujabali zAstrIjI kI kRpA se hameM prApta hue / inheM hama isa TippaNa-pariziSTameM de rahe haiM / ina meM jo pATha adhika acche haiM una kI pRSTha-paMkti saMkhyA rekhAMkita hai / jo pATha spaSTa rUpa se galata haiM una ke bAda (x) yaha cinha diyA hai| zeSa pATha vikalpa se svIkAra kiye jA sakate haiN| pRSTha pakti mudrita pATha tADapatrIya prati kA pAThAntara 2 5 atha nanu 3 2 ghyAptikatve vyAptikatvena (x) 3 7 siddhatvAt siddhasAdhyatvAt (x) 4 4 tatra tasya tatra 4 5 Apto hyavaMcako Apto'pyavaMcako 4 8 kiMcijjJAnAM kiMcijjJAnaM (x) 4 15 pratibaMdhakapratyayaM pratibaMdhapratyayaM 5 3 svabhAve svabhAvatve 5 7 pratyakSAbhAvAt pratyakSatvAbhAvAt 6 2 pramANasya pramANatvasya 6 8 vIto deza mito dezaH (1) (x) 7 7 sAdi sAdiH 7 9 pratyakSatvAt pratyakSatvAt paTavat 8 5 caitanya caitanyaM jAyate 8 6 dhAtukI dhAtakI 8 13 phalabhoge bhoge (x) 10 11 aMgIkAre vA pRthagdra vyatvAMgIkAre vA oc WW Page #478 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hummaca prati ke pAThAntara mudrita pAThAntara 11 4 nyAtIndriya nyatIndriya (x) 11 13 ghaTAdivaditi paTAdivaditi 12 5 12 6 "kAdAcitkavAbhAvAt / atha anaNutve sati kriyAvatvAditi hetuH so'pyasAdhuH / jyotirgaNeSu anaNutve sati kriyAvatvasadbhAve'pi " yaha pATha tADapatra meM nahIM hai / 13 3 avyaNukatve advyaNukatve sati 13 8 kriyAnyatve sati kriyAdyanyatve sati 14 3 tasyApi asyApi 14 4 jaDatvAt yaha zabda nahIM hai 14 5 "jJAnAdayo nendriyaguNAH satIndriye nivartamAnatvAt vyatireke indriyarUpadivat" / yaha pATha tADapatra meM nahIM hai / 15 5 tathA tathA hi Agamazva AgamAcca ..17 6 kutaH kutaH zabda nahIM hai 185-6 rUpAdimatvAt ke bAda anityatvAt 19 1 paTavat yaha zabda nahIM hai 19 4 hetUnAM hetUnAM bahUnAM 19 4-5 agrAhyasvAt "ayAvad ina do zabdoM ke bIca meM cetanatvAt, ajaDatvAt gaMdharasAnyatve sati zarIramAha kendriyAgrAhyatvAt yaha pATha mudritaprati meM chUTa gayA hai| 29 7 paTavaditi paTAdivaditi 20 8-9 AsanIsradyate AsanIsrasyate 21 1 tad yaha zabda nahIM hai| 21 7 tat 21 9 bhavati bhavatIti 22 12 pASANAdi pASANAnAM 23 3 laukAyata lokAyata 23 10 guNo'pi guNo'pIti tattat Page #479 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 346 vizvatattvaprakAzaH mudrita pAThAntara 23 10 yadanyat yadyanyat 24 4 pratyavAtiSThipat pratyavAtiSThapat (4) 24 6 anAtmazabhASitaM anamijJabhASitaM 25 8 nizcakrIyata nizvIkriyata (x) 26 2 puruSasya puruSatvasya 26 7 avalohaM avalohaH 27 6 agAdItU avAdIt 28 4 nirAcaSTeti niracaiSTeti 29 4 samutpadyate samutpadyeta 30 1 pratiyogigrahaNayoH pratiyogismaraNayoH 30 8-9 viSayatvAditi yukto viSayatvAdiprayukto 30 16 kathaM tatkathaM 31 1 avinAbhAvi avinAbhAva (4) 31 8 sarve sarvatra .. 32 3 vyAptipUrvaka vyAptipUrvaka 32 3 "pradarzanAt " isa zabdake bAda nimnalikhita pATha tADapatrameM hai jo mudrita prati meM nahIM hai:-- " nApradarzitavyAptikaH anvayadRSTAnte sAdhyavyAptasAdhanapradarzanAt " 33 6 prAktanamanumAnaM prAktanAnumAna 33-34 1 rahitvAditi hetu rahitatvAdihetuH (x) 34 1 saMbhave vA saMbhave vA kevalAnvayitvAbhAvAt 34 7-8 ,, bAdhakapramANA vyAvRttibAdhakapramANA (x) 34 10 prayojanako 'prayojako 35 12 kena yena (x) 36 7 "nizcitatvAt " isa zabda ke bAda nimna pATha mudrita prati meM chuTa gayA hai:-"tadrahitatvAditi svarUpAsiddho hetvAbhAsaH" 36 8 sattvarahitatvaM sapakSe sattvarahitatvaM Page #480 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hummaca prati ke pAThAntara 347 l`lm s q mudrita pAThAntara 37 7-8 tintiNIka titriNIka 37 8 .. coca cUta 37 11 sAdhayediti prasAdhayediti 37 13 pramitahAniH ca pramitahAniH 42 1 .. pratipannasya saMpratipannastha 42 7 "bhU" 'bhU' nahIM hai 43 6 utpatti utpanna 44 6 hetorAdyadravyaNukA, hetorapyadvyaNukA 47 6 "sa" 'sa' nahIM hai| 50 6 kartRtvapUrvaka kartRparvakaM 50 13 azarIratvena azarIritvena 51 3-4 zarIrarahitatve zarIrahitatvAt 52 9 hyanekAkAratve ghanaikAkAratve 53 6 .. pAdacAro pAdapracAro 56 2 yadaiva 57 2-3 "acetanatve'pi svakArye pravartanAt ' isake pahale tADapatrakI prati meM nimna pATha hai : "acetanatve'pi svasAkSAtkAriNA buddhimatA preritaM sat svakArye pravartanAbhAvAt " (x) 58 11 nizcayAt / nizcayAcca 58 13 zlokAnta meM " iti smRteH" pATha hai| brAhmaNA yo brAhmaNA 59 6 AkhAt Akhyate (x) vAtyAdInAM vAyvAdInAM 60 7 kuddAla kUrdAla 60 7 AhavasaMgharSaNena mukhAdisaMgharSaNena 60 10 avyavadhAnena vyavadhAnena (x) 61 12 ghaTAdivaditi . paTAdivaditi 62. 4 brAhmamAnena .... brAhmamAne (x) yadevaM Page #481 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 348 * vizvatattvaprakAzaH mudrita pAThAntara 62 9 svaphalayogya .... - svaphaladAnayogya 64 1 sAdhyAbhAvAt sAdhyAbhAvAcca 5 nityadravyaM na nityadravyaM (x) 65 1 vaitAlI AtAlI 65 1 svAtaMtryabhAktvasya svAtaMtryabhAk tasya (x) 65 3 samAsakRt samAkRtI 67 4 pratyadIpadAma pratvapIpadAmaH (x) 67 13 saMsArivat saMsArivaditi 67 13 mAnamAtsayoM mAnamadamAtsaryo 68 6 jinezvarasyaiva jinezvarasyaiva sarvajJatvAtU 68 15 etaddezavat taddezavat (x) 70 7 anumAnasya siddhau anumAnasyAsiddhau (x) 70 3 siddhatvAbhAvAt prasiddhatvAbhAvAt 70 7-8 anumAnasiddhiriti anumAnAsiddhiriti (x) 73 5 kartRtvasiddhiH kartRkatvasiddhiH 74 3 vipratipattiH vipratipatteH 74 7 vAkyatvAdanumAnA vAkyatvAdyanumAnA 75 9 " avizeSAt tasmAd " ina do zabdoM ke bIcameM nimna pATha mudrita prati meM chUTa gayA hai:-- "atha piTakatrayasya saugatAH pauruSeyatvaM manyante, tata eva taduktAnuSThAne'pi mImAMsakAH na pravartanta iti cenna, vedasyApi saugatA: pauruSeyatvaM manyante iti taduktanuSThAne'pi apratipattiprasaMgAt " . 75 11 "pravartante iti" pravartante,na piTakoktAnuSThAne iti 76 9 tatkAle tattatkAle 76 10 cenna 'na' nahIM hai 76 13 pravizati pravizaMti 78 4 na kAryAnvita sa kAryAnvita (x) Page #482 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hummaca prati ke pAThAntara 349 mudrita pAThAntara 78 7 vedakartuH vede kartuH 78 9 pratyayAntA na mAnA... pratyayAntAnumAnA (X) 78 10 vAcakasiddheH / vAcakatvasiddheH 80 1 saMskAramantareNa saMskAramAtramantareNa 80 11 turaSka... turuSka... 81 1. vizAmayaM dizAmayaM (x) 82 2 tasmAdAtmanaH tasmAdetasmAdAtmanaH 82 9 prapaMca... prapaMcasya 82 9 bhAskarIyA bhAskarIyo (x) 86 1 ityanumAna ityetadanumAnaM 86 12 vyApI vyApakaH 87 7 kartRtva kartRkatva 87 10 prasaMge prasaMgena 88 3 ghaTAdi ghaTAdiH 89 2 kAvyeSu vAkyeSu 89 6 kSatriyANAM ...kSatriyAdInAM 89 8 iti ityAdi 89 8 " maMtraH" isa zabda ke bAda tADapatra meM yaha pATha hai:-oM marbhuvaH svaH tatsaviturvareNyaM bhargo devasya dhImahI, dhiyo yo na prajodayAt " 90 13 niyatavyakti anitya vyakti (x) 91 5 zabdavaditi zabdatvavaditi 91 12 tatra tatratya 92 1 pratyabhijJAnAbhrAntatve pratyabhijJAnasyAbhrAntatve 92 7 sparzavattvAt sparzanatvAt (x) 93 4 nityatvAt vibhutvAt nityatvAt 94 9 nityatAbhAvAt nityatvAbhAvAt / 96 2 zarIrasvarUpaM zarIramAdAya svasvarUpaM Page #483 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 350 vizvatattvaprakAzaH tatra mudrita pAThAntara 96 5 muktatvAt muktatvAt adRSTarahitatvAt 97 3 ya u cainamevaM ya uccarena (x) 97 3 varSazata varSazataM 97 6 phalopabhogasaMbhavAt phalopalaMbasaMbhavAt (x) 97 7 vijAnAti vijJAnAti (x) 97 8 vidhUta pravidhUta (x) 97 10 nirukte iti nirUkteriti 98 1 azvathAmA vedArthajJaH trilocanatvAt - mudrita ke sthAnapara "azvatthAmAdharmI vedajJo bhavatIti sAdhyo dharmaH trilocanatvAt" pAThAntara tADapatra meM hai| 98 2 tasya 98 4-5 .. vAdatvena bAdhita- vAdatve asatyavacanatvena bAdhitaviSayatvaM viSayatvaM 98 11 Alabheta Alabhata (x) 99 7 niSiddhatvamiti niSiddhatvameveti 99 9.10 niSiddhaM bhavati tattat pApaheturbhavati - mudrita niSiddhaM na bhavati tanat pApaheturna bhavati - pAThAntara (x) 100 5 pakSasya pakSastha 10. 10 samajAtitvAt samAjAtitvAt (4) 100 15 tathA tathA ca 102 3 prAmANyasyaiva prAmANyasyaivaM 104 10-11 na jJAnakAraNajaM jJAnakAraNAdanyakAraNa 106 8 saMdizataH saMdigdha 107 2 aMgulajJAne aMgulAdijJAne 107 7 AkAratvAtU AkAravatvAt 107 8. sphaTAdimatvAcca sphaTAditvAcca 107 9-10 jJAnAt / jJAnAcca 108 5 pratyakSeNaiva pratyayenaiva Page #484 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hummaca prati ke pAThAntara 351 mudrita pAThAntara 109 1 anaNuka ve anaNudvayaNukatve 111 6 parasaMvedyatvena parasaMvedyatve 111 6 "tatsarasyApi " isa zabda ke bAda nimnapATha tADapatra meM hai: " svasaMvedyatvaM parasaMvedyatvaM vA, svasaMvedyatve tenaiva hetoyabhicAraH, parasaMvedyatve tatparasyApi" 111.11 prakAzakaM prakAzaM 112 6-7 ...vyavasAyasyAnyena vyavasAyasyApyanyena 113 3 ...prakAzatvAt prakAzakatvAt 114 4 lakuTazakaTAdi .. lakuTamakuTazakaTAdi 114 * 7 ghaTanizcayaH ghaTajJAnatvaM 115 2 siddho siddhayA 115 11-12 tasmAdaghaTajJAnena tasmAd ghaTajJAnena (x) 117 9 "nirAlaMbanatve " isa zabda ke bAda nimnapATha tADapatrameM hai: "dharmiNo satvAddhetorAzrayAsiddhatvaM hetugrAhakasyApi sAlaMbanatve tenaiva hetoy'bhicaarH| nirAlaMbanatve"119 4 asmAbhiraMgo... asmAbhirapyagI12010 tikta pittatikta 121 11 .. saMyoga .. saMprayoga 123 2 amUrtatvAt jJaptitvAt amUrtitvAt 125 5 adhikaraNa adhikaraNya (x) 125 6 deze nivezi dezanivezi 125 7 dezenivezi dezanivezi 126 1 agrahaNAdidaM agrahaNAnnedaM (x) 126 3 nirAsthat nirAsthet (x) 126 12 dharmiNo . dharmI (x) 126 13 dharmiNaH dharmiNa (x) 128 11 uccAraNaM uccAraNameva _ Page #485 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 352 vizvatattvaprakAzaH pAThAntara dezanivezi dezanivezi dezanivezi vizeSaNatvAnupapatteH aMgIkartavyaH aMgIkartavyaH (4) tatraiva dezanivezi sthitaH (4) pratyuttara... pratibhAtIti tathA sadrUpaM anirvAcyaM zoti caivaM (x) athAsyApyabAdhyatvaM zuktivittitvAt tathA hi 'bhUta' zabda nahIM hai (x) nivartyate ra mudrita 129 6 deze nivezi ... ~~ 129 7 deze nivoza 130 3 deze nivezi 131 7 vizeSaNAnupapatteH 131 11 aMgIkartavya 132 8 aMgIkartavyaM 132 15 tatra 132 15 deze nivezi 133 12 sthitaM 134 8 pratItyuttara... 136 9 pratibhAsIti 137 2 sapaM 137 8 anirvAcya 138 3 sati caivaM 13. athAsyAbAdhyatvaM 139 7 zuktivyatiriktatvAt / 139 7 tathA 139 8 bhUta... 140 3 nivartate 140 10 tathA hi 141 1 dharmi 141 9 dharmi 141 9 kAraNameva 141 11 dharmi 142 6 anyaprasiddhi 142 7 anubhavatvaM 142 12 prakAzatvasyAsAmAnya anirvAcya tathA dharmI dharmI kAraNakameva dharmI anyatvaprasiddhi anubhavatvaM udyotatvaM prakAzatvasAmAnyAsaMbhavAt saMbhavAt Page #486 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hummaca prati ke pAThAntara 353 mudrita pAThAntara 142 12 dharmi dharmI 143 10.11 zAnAndhakArAritvayoH ajJAnAritvAndhakArAritvayoH 144 11 pratiSedha iti pratiSedhaM iti (x) 145 5 parabrahma paraM brahma 145 9 vRttirUpa vRttirUpeNa 145 10 arthaprakAza iti arthaH prakAzate iti 145 11.13 parabrahma... paraM brahma... 146 4 bhavatIti bhavati 146 7 brahmaNo paraM brahmaNo 146 7 ...rUpasya nitya rUpasya nityaM 147 7 kAraNatvAt / kAraNakatvAt 147 11 urNanAbha UrNanAbha 148 11 pramitiH pramitiriti 149 1.2 brahmarUpe vyavasthite brahmarUpetyavasthite (x) 149 6 ...dUSaNAcca dUSaNatvAcca 149 8 ...siddhiH ...siddheH / 150 2 anirvacanIyatvAbhAvaH anirvAcyatvAbhAvaH 151 11 yat yat yahAM para nimnapATha chUTa gayA hai: "kAryadravyaM tatta svaparimANAdalpaparimANAvayavArabdhaM yathA pttH|" 152 6 adravyatvAt adravyatvAt abhAvatvAt 152 10 ...gocaratvena ...gocaratve 153 1 uttarAntavatvAt uttarAntavatvAt ubhayAntavatvAt 153 3 cet cena. 153 10 bhinnatvAt . vibhinnatvAt 154 5 sa saca 154 9 prapaMcabAdhya ... . prapaMcasya bAdhya... 154 10 ...anantabAdhitatvAt anantabodhena bAdhitatvAt vi.ta.23 ...siddhH| Page #487 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 354 . vizvatattvaprakAzaH mudrita .. pAThAntara 155 3 mithyAtvaprasaMgAt -- mithyAtvaprapaMcAt (x) .155 7 .zrotavyo mantavyo zrotavyonumaMtavyo . 155 10 nizcitArtha nizcitamartha 155 11 vastuvivekaH zamadama... vastuvivekazamadama... (x) 156 9 tAdRzAM tAdRzAt (x) 157 13 bAdha: bAdhA 160 4 tathA jAgraddazAyAmapi . tathA jAgratpravartane tathA bApa. zAyAmapi (x) 160 8-9 medapravartanayoH .. bhedapratyayapravartanayoH 160 12 ...dazAyAM .. . ...dazAyAH (x) 161 5 siddhaM sthitaM 161 7 ghaTAbhAva... ghaTAbhAvaM 162 1 pratiniyamAt vyavahArapratiniyamAt 164 1 karmendriyajaTharA... . karmeMdriyazirojaTharA... 164 12 bhogopabhogAbhAvo'pi bhogAbhAvo'pi 166 2 duHkhAnAM duHkhAdInAM 166 12 pratibiMSAvasthitA. pratibiMdhAvizeSAvasthitA 167 3 sthitevitaratra ... sthiteSvevetaratra 167 7 avidyAkAryatvAt jaDatvAt iMdriyatvAt (mUla) avidyAkAryatvAt karaNatvAt jaDatvAt janyatvAt iMdriyatvAt (pAThAntara) 167 11 abhiprAya . - abhiprAye (x) 167 12 prasajyate . prasajyeta 168 6 pradarzanAt phaladarzanAt (x) 169 5 payovat paTavat 169 11 sAbaleyAdi zabalazAvaleyAdi 170 3 kAraNatvena kAraNakatvena 170 6 kaNikakhalena guDa.. kaNikavalaguDa 171 6 atha tathA (x) Page #488 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 171 13 172 15 173 4 172 7 176 1768-9 173 1 173 12-13 iti dravyatvasiddhiH | 174 6 dharmi 174 9 175 6 1756-7 4 hummaca prati ke pAThAntara mudrita karmAnyatve sati jaDatvAt kAryatvAt janyayAt cakSurAdi.... guNavattvasiddhiriti ityAtmano: 181 13 181 14 182 3 anyathopapattiH ... saMbaMdhAni anyonyAnanusaMdhAtR 177 3 178 15 179 1 taMtra pramAtA 179 3. duHkhapratyakSAbhyAM 179 6 saMkAyaH 180 vedena 180 9 vinAzakatvena 181 2 181 181 5 sAdhyasAdhanAnAM vyApAraprasagAt tvAt sAdhana vikalatvAt pratipakSamAdhaka tavoktAdeva tathA zrutyA ekAtma sAdhanaM parabrahmaNaH pAThAntara karmAdyanyatve sati jaDatvAt karaNatvAt kAryatvAt janyatvAt karaNatvAt cakSurAdi... guNavattvasiddhernAnAtvasiddhiriti ityAtmano iti Atmano dravyatvasiddheH / dharmI jIvazarIratvAt jIvaccharIratvAt na vizeSaNAsiddhatvaM na vizeSyAsiddhatvaM (mUla ) / na vyarthavizevyAsiddhatvaM na vyarthavizeSaNAsiddhatvaM ( pAThAntara ) | sAdhyasAdhanAdInAM vyApAraprasaMgaH tatrApramAtA (x) duHkhapratyakSApratyakSAbhyAM anyathaivopapattiH saMbaMdhI ni anyonyAnusaMdhAtRrahitatvAt sakAyaH 355 (x) vinAzavatvena sAdhyasAdhana vikalatvAt pratipakSaprasAdhaka... tavoktareva tayA zrutyA ekAtmyasAdhanaM -paraM brahmaNaH Page #489 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizvatasvaprakAzaH hivA mudrita pAThAntara . 182 5 hatyA 1. avidyAmedaH avidyAvidyAmedaH (x) 13 pramAtRmedo pramAtRbhedo'pi 183 1 vatsaMskArabhedaH tatsaMskArabhedo'pi 184 2 aMgopAMgAdinyaH-- aMgopAMgopAdhibhyaH 184 14 mAnavarjanAt mAnavardhanAt (x) 185 6 ...sadbhAvaH sadbhAva eva 187 6 na syAt / na syAt / tathA ca 187 8 tadarthavicArakaH tadartha vicArakaH 187 14 pramAtA pramAtApi 188 5 tathAstIti cena tathAstviti cenna 188 8 pradezamAtrasya pradezasya 190 14 bhavAntaraprAptizca bhavAt bhavAntaraprAptima 191 1 na vItamantaHkaraNaM na bItaM karaNaM 191 6 paradehaM para deha 192 10 pratyavAtiSThipan 193 11.12...rahitatvena hetoH ...rahitatvena taihetoH 195 5 kRtamityA [yahA~se mudrita pratiko pRSTha saM. 203 paMkti 9 2.1 9 prasaMga taka ke pATha kA viSayavAlA tADapatra naM. 94 vAlA patra nahIM milatA] 20511,13 iSTAniSTaprApyAdikaM iSTAniSTaprAptyaprApyAdikaM 205 15 pRthak pRthakpRthak 206 12 baTharAGgopAGgAnyupetya jaTharAdyaGgopAGgAnupatya 206 13 zAtvA nirvizatIti zAtvA svayameya sukhaduHkhAdikaM svAnu bhavena mAnasapratyakSeNa vA khAtyA niviMzatIti pratyatipana Page #490 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hummaca prati ke pAThAntara 57 mudrita pAThAntara 207 13 svartamAnAvAse yugapat isa pAThake badale yaha pATha hai: sarvatra svAsAdhAraNaguNA- antaHkaraNAnyatve sati spardharahitatvAta dhAratayA upalavyamAna ra vyomavat / svAt ghaTAdyaMtargatapadI. pabhAsurAkAravat 204 6 bhAvasAmAnya sAmAnya 211 1 svarUpapadArtha rUpapadArtha 211 2 -satya ...(X) 215 9 kriyAkriyAvatoH kriyA tatoH 215 13 tarhi svataH, saMbaMdhAntareNa tarhi saMbandhAntareNa saMvaraH sana prapate, vaa| svataH saMbaddho vA pravartate / 216 3 samavAyiSu svasamavAyiSu 216 8 nirapekSatayA nirapekSayA (x) 218 11 ...guNa ...gaNa (x) 218 11 adhobhAge taMtUnAM adhobhAge 219 1 mAtuliGga mAtuluka 219 10 pratibaMdha pratibaMdhi 220 3 samavAyasya semavAyalakSaNasya 221 9 tilakAdivat tilAdivat 223 4 ...sidiH ...siddheH 223 9.10 darzanAdigocaratvaM darzanaspardhanAdigocaratvaM 224 4 kAraNatvAt karaNatvAt 224 11 niravayavadravyatvAt niravayavatvAt 224 13 rasAdInAM rasarUpAdInAM 225 2 vAyavIyaM sparzana vAyavIyaH sparzanaH (x) 225 5 pArthiva tathA pArthiva 228 1 AbhAti bhAbhAti (x) 228 9 cakSuH Page #491 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parikSaye vizvatattvaprakAzaH . mudrita pAThAntara 229 1 saMyogAbhAvo... saMyogajAbhAvo 229 3 pUrvottara ... ga pUrvottaracaraliGga 231 14 ...nAmakarmodayAditi / nAmakarmodayApAdita 232 11.12 tathaivAstIti / tayaivAsvIti (x) 232 14 parvatAdibhedena parvatAdyupAdhibhedena 233 1 abhidhAnapravRttI... abhidhAnabhedapravRttI 236 10 kazcideva kazcideko 236 13 bhajet caret 237 2 parikSaya / 237 10,16 AgAmi AgAmika 238 13...vAyunA ...vAyUnAM 238 14 susrSA susmarSoM (x) 240 7 saMyuktasamavAyAt / / saMyuktasamavAyAt tAbhyAM 240 8 saMkhyAdiSvA zritAnAM eteSu saMkhyAdivAzritAnAM 242 7 atra tatra 243 1 nirvikalpaM / nirvikalpaka 243 2,3,6 vyavacchidyate vyavacchedyate 243 9 tasmAnAparokSaM pratyakSaM / tasmAna paroktapratyakSaM 3 kArIrI kArItaM (x) 245 7 ...padArthoM padArtho'pi 245 9 AkAradarzanAt vAdi... AkAradarzanAt vizeSAdarzanAt vAdi.. 245 12 pratibodhArthamapi prativodhanArthamapi 246 1 tathA ziSTana tathA svena 246 6 kRtakaH . . yaH kRtakaH 248 1.2 sAdhano jalpaH sAdhanopalaMbo jalpaH 248 2 svarUpaM kathanaM 248 5 dRSTAntAnAmapi dRSTAntabhAsAnAmapi 248 11 ...vacanApadabhiyogAdInAM vacanAdabhiyogAdInAM Page #492 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hummaca prati ke pAThAntara 359 mudrita pAThAntara 249 . 6 padasaMbaMdha . .. SaTsaMbaMdha ..... 251 6 kezoNDukavat kezoNDukajJAnavat , 252 8 abhAvatvamapi abhAvo'pi.(x) 256 11 atIndriyagrAhyaM anindriyagrAcaM 258 7 ...kAmatayA kAmanayA 259 9 upAraMsimma uparaMsiSma 260 9 mokSasaMbhave / mokSasaMbhavena 261 12 prakRtibhavet pravRttirbhavet (x) 262 10 paMcaviMzako jIvaH iti paMcaviMzako jIvaH, SaDizakaH paramaH, nirIzvarasAMkhyAH iti nirIzvarasAMkhyAH (x) 263 6 iti iti tatra .... 265 13 kiMcit .. kiMcidetatra 268 12 anumAnagamyatve'pi anumAnAgamamyatve'pi 27. 6 ..zceti .. zceti hetoH 273 11 asadakaraNAt / asadakAraNAt (x) . 275 6-7 "AvirbhUtatvAt mahadAdikAryANAM " ina do padoM ke bIcameM nimna pATha chuTa gayA hai:" sRSTisaMhArayorabhAva eva syAt / tatazca prakRtermahAnityAdikaM yat kiMcideva syAt / atha AvirbhAvaH kAdAcitkazcettarhi prAgavidyamAnasyAvirbhAvasyotpattiraMgIkRtA syAt / evaM cAnyakAryasyAvidyamAnasyotpattau kaH pradveSaH / ataH AvirbhAvasyApyAvirbhAva eva kriyate, notpattiriti cet tarhi tasyApyAvirbhAvaH kriyate / tasyApyevaM ityanavasthA syAt / tathA mahadAdInAM tirobhAvo'pi sArvakAlikaH, kAdAcitko vA ? sArvakAlikazcet mahadAdikAryANAM kadAcanApi svarUpalAbho na syAt sarvadA teSAM tirobhAvasadbhAvAt / atha kAdAcitkazcet prAgavidyamAna stirobhAva utpadyata ityaMgIkartavyam / tathA ca asatkAryasyotpattiH sAMkhyasya prasajyate / nanu tirobhAvasyApi prAg vidyamAnasyAvirbhAvaH kriyate notpattiriti cet Page #493 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 360 vizvatattvaprakAzaH mudrita pAThAntara so'pyAvirbhAvaH prAt vidyamAnaH avidyamAno vA 1 prAg vidyamAna bhet tirobhAvasya sarvadA AvirbhUtatvAt " / 276 2 .. utpattiH utpattiH prasajyate 278 14 kuvindavittiAditi . kuvindavaditi (x) 279 2 vemAdidharmatvAt - vemAdidharmatvAt adravyatvAt 279 7 .. mAMsa .. .. mAMsAdi .. 279 8 sadbhAvAt tavAbhiprAyeNa sadbhAvabhiprAyeNa (4) 280 14 vizuddhi avizuddha (x) 281 7 yogAdiH yAgAdiH 281 7 svargaprApti svargAvApti 283 2 muktAvasthAyAM muktyavasthAyAM 286 2 vinAzasya tadavasthatvAt vinAzasya karaNe svasya tadavastha. tvAt / 290 5 dIpAdayo AtmAdayo 291 7, kSaNikatvaM kSaNikatve (x) 291 8 smRtvA punaH smRtvA ko ve puna: 291 9 grahaNaM . punargrahaNaM 292 6. pravartakatvaM pravartako 292 10 anabhizAtatvAt anabhizatvAt 294 3 dRzyaH dRzyaM (x) 294 11 tatra sajAtIya tatra sajAtIyavijAtIya (x) 295 3 saMbandhayogya... baMdhayogya... 295 9 nApAkrAmatIti nAtikramatIti 296 8 paramANUnAM paraspara paramANUnAmekadezena 296 9 nopapadyata nopapanIpadyata 297 7 vA 297 8 dRzyaH dRzyaM (x) Page #494 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hummaca prati ke pAThAntara mudrita pAThAntara 297 12 syAt / kharaviSANa ina do zabdoM ke bIca eka vAsa chaTa gayA hai:- "dharmiNaH pramANapratipanatvAbhAve AzrayAsino hetvAbhAsaH syaat"| 294 5 vizeSaNa vizeSa 294 9 yaduktam yadapyanyadavAdIt 299 8 dhiyA piyAM 302 1 bhUvAdikaM bhUrbhayAdikaM 3.2 3. saMsAriko saMsAriNAM 304 7 vidhinopalabhyata vidhinocyate / 304 1. pravRttivyavahAra pravRttinivRttivyavahAra 305 1 kasmAt tathArthasya tanmate arthasya 2 yadanyadavAdIt padapyanyadavAdIt 307 8 zrutvaivaM sa itthaM sAmya (x) 307 14 niTalataTAghaTitavarNanabadtaTe / niTilataTaghaTitavarSAnavaTataTe 207 15 vidyo bhAvaseno vidyabhAvaseno 307 20 paraM rAdAnta... vararAddhAnta... 307 21 nisarga ...mArga... .. 307 25 anilamati anilanati 307 26 nalamatyudaNDa nalanatyuddaNDa 307 28 AThavA~ kannaDa padya isa prakAra hai : virudaM mANele yoga mArbhaleyadicArvAka mArAMtu ma-1 carisalveDele hogu bauddha nijagATopamaM mANu sy-|| tiru mImAMsaka mIri maccaradinuhaM bAradisaukhya du-1 dharanI baMdhane bhAvasenamunipaM traividyacakrezvaraM / / 307 32 sazAbdaM spaSTatazca (x) 308 2 spaSTatonyasyatazca spaSTato spaSTatazca (x) Page #495 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lipikRt-prazasti svasti zrImat zaka varSa 1367 krodana saMvatsarada azvIja zuddha paMcamI svasti yamaniyamasvAdhyAyadhyAnamonAnuSThAnajapatapaHsamAdhizIlaguNasaMpannarUM / nikhilnrptihRdyaakrssnnnytrrsbhaavaalNkRtibhuussaabhuussitgdypyukaabyvyaakhyaadkssnnshemussiinissitsklvidvjaahNkaarruuN| bhagavadahatparamezvaramukhakamalavinirgatasadasadAya. nekAntAtmakaprasiddharAddhAntajIvAditattvArthazraddhAnavizadIkRta sudhAsArasadRza dhiSaNAvadI. ritapuruhUtapurohitagarvakaM / saMgItazAstrapayaHpArAvAraparivardhanahimakararUM / jnsNstuuymaanmaanniiytpognaaliNgitsrvaaNgsauNdry| mahAvAda-vAdIzvararAyavAdipitAmahasakalavidvajanacakravartigaLumappa zrIsamaMtabhadradevaru bidireyazrIcaNDograpArzvatIrthezvarazrIpAdakamalaMgaLa trikAladalu marisuva kAladalli, zrIman mahAmaMDaLezvaraarirAya vimADha bhASege tappuva rAyaragaMDa, samudratrayAdhIzvaranappa zrIpratApadevarAyamahArAyanu vijayanagariyalli iha kAladoLu tuLuvadezada pazcima samudradaH samIpada bidire eMpa pahaNadalli : zrIcaNDoapArzvatIrthezvarara suvarNakalazAlaMkRtamappa caityAlayadalli AhArAma. yamaiSajyazAstradAnadattAvadhAnalaM, khaNDasphuTitajIrNajinacaityacaityAlayoddhAradakSaraM, zrIjinagaMdhodakabiMdupavitrIkRtottamAMgaruM samyaktvAdyanekaguNagaNAlaMkRtarumappa vidireya samastahalA barasi koha "vizvatattvaprakAzikA" mahApustakakke mahAmaMgalaM astu / / 362 Page #496 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 1. granthakAra kRta padya tathA uddharaNa sUcI akartA nirguNaH zuddhaH (uddhRta - nyAya kumudacandra pR. 112 ) ... akurvan vihitaM karma (manusmRti 11-44 ) . agnihotraM juhuyAt svargakAmaH (maitrAyaNyupaniSat 6-36) asi vai satramAsata ( > ajJo janturanIzo'yam ( mahAbhArata - vanaparva 30 : 28 ) ata eva hi vidvatsu (uddhRta syAdvAda maMjarIpadya 29 ) atItAnAgatau kAlo (tattvasaMgraha pR. 643) adRSTena viziSTaM yad (graM.)* anantaraM tu vaktrebhyaH (matsyapurANa 145 - 58) anabhannanyo abhicAkazIti (muNDakopaniSat 3-1-1) ... ... ... antaHkaraNamevaitat (graM.) antaHkaraNaM vimatam (graM . ) andho maNimandhit (taittirIyAraNyaka. 1-11-5) > ayuta siddhAnAm (prazastapAdabhASya pR. 58) arthenaiva vizeSAM hi ( )... 1. alAbUni majjanti prAvANaH plavante ( asadakaraNAt ( sAMkhyakArikA kA. 9 ) asarIrA jIvaghaNA ( tattvasAra, siddhabhakti ) AkAza dvau nirodhau ca ( > * praM. = granthakArakRta padya. .... anyatheyamanAlambA (graM.) anyotpanna pramAtAram (graM.) apANipAdo jano grahItA (zvetAzvataropaniSat 3 19) aprAmANyaM parato doSavazAt ( 363 > pRSTha 282 257, 259 58 90 197 192 41, 77 190 95 ... 28, 40, 164, 188 190 191 85 299 190 ... 95 101 .216 299 .85, 95 271 15 285 Page #497 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 364 vizvatattvaprakAzaH . . . .. 190 pRSTa Atmana AkAzaH sambhUtaH (taittirIyopaniSat (2 / 1 / 1) ... 85, 95, 147, 151, 18. Atmano vai zarIrANi (uddhRta-nyAyasAra pR. 90) ... AtmazarIrendriyArtha (nyAyasUtra 11119) ... AhurvidhAta pratyakSam (brahmasidi 2.1) ... uttAnA bai devagavA (Apastamba zrautasUtra 11-7-6) ume satye samAbhitya (mAdhyamika kArikA 24-8) urNanAma ivAMcUnAm (uddhRta-prameyakamalamArtaNDa pR. 65) ... 147 eka eva hi bhUtAtmA (amRtapindUpaniSat kA. 12) ekadezena sambandhe ( ) ... ... evaM paroktasiddhAntAH (aM.) eSa dhyAsuto yAti ( ) kayaM dharmAdyanuSThAne (pra.) kartA yaH karmaNAM bhoktA (svarUpasambodhana kA. 10).. ... kAmayokabhayonmAda (pramANavArtika 3-283) ... 233 kArIrI nirvaped vRSTikAmaH ( ) .... ... 58, 244 kAryopAdhirayaM jIvaH (zukarahasyopaniSat 3-12)... 182 kurvanAtmasvarUpajJaH ( ) ... ... ... 236 gRhItvA vastusadbhAvam (mImAMsA zlokavArtika pR. 482) candramA manaso jAtaH (Rgveda 10.90.12) cArvAkavedAntikayauga (.) ... ... codanAjanitA buddhiH ( mImAMsAzlokavArtika pR. 106 balabudbudavadanityA jIvAH ( ) . jAtikriyAguNadravya ( ) ... ...294, 298 jIvastathA niI timamyupaiti ( saundarananda 16.29) ... 303 jyotiSTomena svargakAmaH ( ) ... ... 58, 244 257, 259, 71 tato dehAntaraprAptiH (aM.) ... ... ... 189 ... 83 Page #498 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pranthakAra kRta paJca tathA uddharaNa-sUcI 365 pRSTa 192 101 95, 250 282 78,79 ... 282 303 ... 235 280 tato vedAntapakSeNa (aM.)... ... : tataH svargApavargAptiH (graM.) . tathA kSetrazamedo'pi (paM.) tadguNairapakRSTAnAm ( mImAMsAzlokavArtika pR. 6 tarati zokaM tarati pApmAnam ( ) tassAcca viparyAsAt (sAMkhyakArikA 19) .. tasmAt tapaslepAnAt ( )... ... tasmAdAtmana AkAzaH (taicirIyopaniSat 2.1.1) tasya bhAsA sarvamidaM vibhAti (kaThopaniSad 5-15) triguNamaviveki viSayaH (sAMkhyakArikA 11) ... dIpo yathA nirvatimabhyupetaH ( saundarananda 16-28) duHkhajanmapravRtti (nyAyasUtra 11112) duHkhatrayAbhiSAtAt (sAMkhyakArikA 2) dRSTavadAnubhavikaH (sAMkhyakArikA 2)... dehakAryoM bIkaH ( ) ... ... dehaguNo jIvaH ( ) ... dehAtmako jIvaH ( ) ... ... dehAtmikA dehakAryA (uddhRta-pramANavArtikabhASya pR.53) dravyaM guNaH kriyA jAtiH (uddhRta-satyazAsanaparIkSA) drAvyo're'yaMmAtmA (bRhadAraNyakopaniSat 4-5-6) bA supaNI sayujA (muNDakopaniSat 3-1-1) ... dharmazatvaniSedhastu (tattvasaMgraha kA. 3128) ... dharmeNa gamanam (sAMkhyakArikA 44) ... dhruvA dyaurbuvA pRthivI (Rgveda 10.173-4, 5) na vItamantaHkaraNam (pa.) ... nAmuktaM dhIyate karma (uddhRta-vyomavatI pR. 20) nArAyaNaM praviyatItyAha ( ) ... nityadrampavRttayo'nyAH (prazastapAda bhASya pR. 55) NA 181 285 191 236 234 Page #499 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 366 vizvatattvaprakAzaH ... 75 244 77 pRSTa nityaM jJAnamAnandaM brahma ( ). -- 76, 149, 185, 188 nirasyantI parasyArtham ( )... ... ... .. 161 nirvANe'pi pariprApte ( uddhRta-nyAyakumudacandra pR. 5) ... : 303 neha nAnAsti kiMcana (bRhadAraNyakopaniSat 4-4-19) ...: 154 nyAyArjitadhanaH (yAjJavalkyasmRti 3-4-205) ... 258 piTakAdhyayanaM sarvam (syAdvAdasiddhi 10.30) putrakAmyeSTayA putrakAmaH ( ) purAkalpe devAsurAH ( ) ..........:89 purANanyAyamImAMsA ( yAjJavalkyasmRti 1-1-3 )... 101 puruSa evedaM sarvam (Rgveda 10-90-2) ... prakRterbhahAn (sAMkhyakArikA 22) ... 83, 261 prajApatirvA idamekaH ( ). pramAtRNAM vinAzitvAt (graM.) ... pramANatarkasAdhanopAlambhaH (nyAyasUtra 1 / 2 / 1)... pramANapaJcakaM yatra ( mImAMsAzlokavArtika pR. 473 ) pramANaprameyasaMzaya (nyAyasUtra 11111) pramANamanubhUtiH sA (prakaraNapaJcikA 6.2) pramANaM pramitimaya (aM.) .... ... .... .184 prayatnAdAtmano vAyuH (samAdhitantra 103) pravizadgalatAM vyUhe ( samAvitantra 69) ... bahiHprameyApekSAyAm ( AptamImAMsA 83) ... ...114, 119 brahmacArI gRhasthazca ( )... ... ... . 260 brahmaNe brAhmaNamAlabheta (taittirIya brAhmaNa 3-4-1-1) brAhmaNAyAvaguret taM zatena ( ) ... brAhmaNo'sya mukhamAsItU (Rgveda 10.90-11) brAhmameva paraM jyotiH ( )... ... bhAvaprameyApekSAyAm (AptamImAMsA 83) ... bhujIta viSayAn kaizcit ( uddhRta-nyAyasAra pR. 90) ... .236 sh shd 8 :::::: 9 sh ... .65 Page #500 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pranthakAra kRta. padya tathA uddharaNa-sUcI 367 pRSTa bhedAnAM parimANAt (sAMkhyakArikA 15) ... ... ... . 267 manaso yugapadavRtteH (pramANavArtika 2-133) ....... 300 mAnAntaraprameyatve ( ) ... ... .... mUlaprakRtiravikRtiH (sAMkhyakArikA 3) ... ... 263 mokSArthI na pravarteta ( . ) ... ... ....... 258 yato vAco nivartante (taittirIyopaniSat 2-4-5) ...... 186 yatraiva janayedenAm ( dimAga athavA dharmottara) ... ... .... 301 yathoktopapannazchala (nyAyasUtra 1 / 2 / 2) ......... 248 yadahareva virajet ( ) ... ... ... 260 yadi SabhiH pramANaiH syAt ( mAmAMsAzlokavArtika pR. 79)... 35 yadevArthakriyAkAri (uddhRta-nyAyakumudacandra pR. 382) ...286, 288 yasmin deze noSNaM na kSut ( ) ... ___... 89, 259 yAvattu bAdhyate tAvat ( )... ... yo yatraiva sa tatraiva (uddhRta-syAdvAdamaMjarI pR. 33) . yaH kartA puNyapApasya ( )... ... yaH sarvANi carAcarANi (uddhRta-paJcAstikAyatAtparyaTIkA gA. 135) rUpaiH saptabhireva tu (sAMkhyakArikA 63) ... 28. vatsavivRddhinimittaM ( sAMkhyakArikA 57) 28.. vibhuvizeSaguNAnAm ( ) ... ... 198 vivikte dRkpariNatau (Asuri). ... 283 vizeSaNaM vizeSyaM ca (pramANavArtika 3.145) vizvatazcakSuruta vizvatomukhaH (zvetAzvataropaniSat 3-3 83, 95 vIto dezo na yAtyeva (graM.) ... - ... vedasyAdhyayanaM sarvam ( mImAMsAzlokavArtika pR. 949) 41, 74 vyAvartakaM hi yad yasya ( ) zabde doSodbhavastAvat (mImAMsAzlokavArtika pR. 65) ... yAnto dAnta uparataH ( suSAlopaniSat 9-14)... ... n Page #501 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizvatattvaprakAzaH 4. 0 zyenenAbhicaran yajeta (... ) -----... 257 bhotamyaH zrutivAkyebhyaH ( uddhRta-nyAyasAra pR. 83) zvetamajamAlameta ( ) ... 98 SaTkena yugapad yogAt (vijJaptimAtratAsiddhi 12) ... 295 SaNNAmAzritatvam (prazastapAdabhASya pR. 16) ... 177 sa eva pratipakSasthApanAhInaH (nyAyasUtra 1 / 2 / 3) 248 sati ceva prapaJcopi (paM.) ... ... ...138, 145 satvaM laghu prakAzakam (sAMkhyakArikA 13) ... sattvena bAdhyate tAvat ( ) ... samayabalena (nyAyasAra pR. 66) 244 samyaganubhavasAdhanam (nyAyasAra pR. 1) ... 239 samyagaparokSAnubhavasAdhanam (nyAyasAra pR. 7) ...240, 241 sarvapratyayavedye vA (brahmasiddhi 4.3) ... ...149, 150 sarvapramAtRsambandhi (tattvasaMgraha kA. 3142) ... ... 39 sarva vai khalvidaM brahma (chAndogyopaniSat 3-14-1) 82, 146, 149 savatsAM romatulyAni (yAzavalkyasmRti 1-9-206) ... 58 sahastrazIrSAH puruSaH (Rgved 10-90.1)... ... 95 sAkSI cetA kevalaH (zvetAzvataropaniSat 6.11) 171, 173, 188 sAmAnAdhikaraNyasya ( sitAsite sarite / siddhe pratyakSAdibAdhite (parIkSAmukha 3.35) ... suparNa viprAH kavayaH (Rgveda 10-114.5)... supatiGantacayoM vAkyam (amarakoza 1-6-2)... suvarNamekaM gAmekAm ( ) ... ... saMsargaH sukhaduHkhe ca ( )... ... 237 sthANurayaM bhArahAraH (nirukka 1.18) .. sparzanAdIndriyaM dharmi (paM.) sparzarasagandhavarNavantaH pudgalAH (tattvArthasUtra 5.23) 222 hidi hodi hu danvamaNaM (gommaTasAra bIvakANDa 443) 205 hetumadanityamavyApi ( sAMkhyakArikA 10) 281 131 259 8 58 Page #502 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2. mUlagranthagata vizeSanAmasUcI 156, 157 72, 75, 88 133, 256 259 75, 76 4 avidakarNa parAzara azvatthAmA 97,98 piTakatraya aSTaka 74 purandara AcAryavarya (samantabhadra) 119,120 prabhAkara Adibharata buddha Apastamba | bodhAyana AzvalAyana brahmasiddhi iSTasiddhi 138 bhaTTi udbhaTa bhArata kathAvicAra 93, 243, 248 meru kANva yAjJavalkya - kAdambarI 7, 72, 86, 89, 90 rAma gaMgA vAmadeva cANakya vindhya citralekhA vizvAmitra banaka vyAsa janamejaya . jyomaziva jaimini zaMkhacakravarti tumabhadrA 157 zAlikA turujkazAstra . . 80, 98 zuka dazaratha 258 samantabhadra dhruvatArA 12 / suraguru nirukta 97 ' himavat 76, 89, 91 220 76, 101 220 156, 157 0 220 76, 156, 150 233 . .. 220 3, 150 vi. 24 369 Page #503 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizvatattvaprakAzaH 3. mUlapanthagata vAdinAmasUcI advaitI 95, 160 ArSa 306 cArvAka 1,2,9,10, 11, 23, 37, 38,68,69,109,134,306 baina 3, 23, 47, 65, 92, 196, 201, 260, 301 nirIdharasAMkhya 81, 83, 262 . naiyAdhika 81, 82, 85, 92, 94, 95, 105, 112, 192, 203, - 239, 245, 249, 251, 252 . prAmAkara .. 34, 81, 93, 124, 133, 214, 215, 254, 255, 258, 260, 306 bauddha 104, 306 mA 81, 91, 113, 200, 252, 258, 306 bhAskarIya 81,82, 136 mAdhyamika 115, 299 mAyAvAdI 47, 82, 138, 145, 149 mImAMsaka 25, 29, 38, 48, 58, 70, 71, 72, 74, 75, 9, 84, 85, 94, 95, 105, 261 sogAcAra 120, 290 yoga 42, 47, 57, 306 lokAyata 9, 23, 71 vedAntI 85, 143, 179, 192, 306 vaibhASika 286, 287, 288 vaizeSika 60, 81, 82, 85, 95, 112, 235, 237, 239, 245, 252, 255 / zAMkarIya 81, 82 myavAdI 149 sAMkhya 81, 111, 135, 136, 263, 264, 273, 280, 284, 285 . sezvarasAMsya 81, 83, 262 sogata 73, 287, 298, 301, 303 sotrAMtika 123, 287, 278 svayUppa 276, 280 Page #504 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanAsaMdarbhasUcI akabara 97 anekAMtavyavasthA 101 akabarazAhizRMgAradarpaNa 98 . aneka tasiddhi 62 akalUja 69, 99 .. . anaMtakIrti 75, 82, 38. - akalaMka 2, 5, 17, 20,33,35, anaMtakIrtigraMthamAlA 36, 83 36, 39, 40, 48, 52-59, anaMtapura 1, 31 / 66,68,69,73,74,76-78. anaMtavIrya 18, 58, 59,74-77, 80, 88, 89, 103, 110 82, 83, 88 akSayatRtIyAkathA 104 anaMtasena 103 ajitakezakaMbalI 25 anaMbhaTTa 104 ajitasiMha 87 anyayogavyavacchedikA 85, 91 ajitasena 65, 83, 88 aparAjita 28,63,64 ajitayazas 50-52 apauruSeyavedanirAkaraNa 86 aNahilapura 81 abhayacaMdra 57,89 ANigere 73 / abhayatilaka 91 . adhyAtmakamalamArtaDa 98, 99 abhayadeva 42, 43, 14, 63, 77, adhyAtmamataparIkSA 102 80, 82, 105, 106 adhyAtmarahasya 90 abhayanaMdi 49 adhyAtmasAra 102 abhidhAnaciMtAmaNi 85 adhyAtmopadeza 102 amarakIrti 70 adhyAtmopaniSad 102 amarakoSaTIkA 90 bhanagAradharmAmRta 89 amarApura 1,2 anargharAghavaTippana 91 amitagati 106 aniTkArikA 98 amRtacaMdra 99 anuyogadvAra 28, 30, 63 amRtadharma 104 anuzAsanAMkuza 84 amRtabiMduupaniSad 19 anekAryasaMgraha 85 amoghavarSa 68 anekAMvajayapatAkA 51,55,60, 83 amoghavRtti 68 anekAMtavAdapraveza 6. ayogavyavacchedikA 85 371 Page #505 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 372 arikesarI 76 ariSTanemi 2 aruMgaLaanvaya 76,78 arjunavarmA 89 aprakAzikA 83, 88 annamaskArastotra 97 acchrI cUDAmaNi 63 alAuddIna 7 alaMkAracUDAmaNiTIkA 102 aviddhakarNa 19,20 azvasena 23 azvaghoSa 20 aSTaka 13 aSTakaprakaraNa 63,82,105 aSTaprAbhRta 32 aSTazatI 35,36,56,69 aSTAMgahRdayIkA 90 astinAstipravAda 27 aspRzadgativAda 102 ahiMsA graMthamAlA 88 AgarA 98 AcArAMga 30 AjIvika 27-30 vizvatattvaprakAzaH ArAdhanAsAra 81 aSTasahasrI 34,36, 57, 66, 69, AryasamAja 107 70, 72, 90, 101 AtmapravAda 27 Atmasiddhi 62 AdipurANa 47, 108 AdhyAtmika matadalana 102, 106 AnaMdameru 97 AnaMdavimala 98 AnvIkSikI 24 AtmAnuzAsana 79 AtmAnaMda sabhA 62, 63 AMdhra 1,2,31 ApastaMtrasUtra 18 AptaparIkSA 18, 39, 70-72, 74 AtamImAMsA 17,34-36, 38-40, 52, 56, 66, 68, 69, 71 Amrezvara 63 ArA 97 ArAdhaka virAdhakacaturbhagI 102 ArAdhanA 90 ArAdhanA kathAkoSa 54 ahamadAbAda 44, 78, 82, 101, AzAvara 89,90 AzvalAyana 18 102 Agamodaya samiti 92 AItaprabhAkara kAryAlaya 85,92 AlApapaddhati 81 AsaDorpha 5 Avazyaka 30,63 Avazyaka saptati 84 irugappa 93 iltutamaza 7 iSTasiddhi 6, 19 iSTopadeza 47,90 iMdudUta 97 iMdra dinna 28 iMdranaMdi 38,96 iMdralAla 37,70,79 Page #506 -------------------------------------------------------------------------- ________________ IDara 10 IzAnugrahavicAra 87 IzvarakRSNa 19 ugrAditya 53 uccairnAgara 32 ujjayinI 41 uTakamaMDa 1,7 uttarAdhyayana 30,100,105 utpAdAdisiddhi 86 udayaprabha 91 udayana 91 udbhaTa 19 udyotakara 91 udyotadIpikA 60 prastAvanAsaMdarbhasUcI 112 upAsakAcAra 106 upAsaka dazAMga 30 RSibhASita 30 ekIbhAvastotra 78 ogha niyukti 63,94 oDayadeva 65 aupapAtikasUtra 28 auSTrika matotsUtradIpikA 106 aMgapaNNattI 97 aMgulasati 84 aMcalagaccha 94 aMcalamatadalana 106 aMtarikSapArzvanAtha 70 kaThopaniSad 18 kathAkoSa 34 udyotana 60 upadezapada 63,84 upadezamAlA 74,87, upadezarahasya 102. kanoDu 100 upadezAmRta 84 kanoja 76 upasarga hara stotra 84 kara kaMDucarita 97 karNATaka 3 upamitibhavaprapaMcA 60,74 upAdhye 5, 8, 29, 31, 44, 88, karmadahana vidhAna 97 karmaprakRti 84, 102 kanhADa 3 48,62 uragapura 34 Rgveda 18 RSabhadeva kesarImala saMkhyA 62,86 kathAkoSaprakaraNa 82 kathAratnasAra 91 kathAvalI 41,50,59 kathAvicAra 2, 4,90 upAsakAdhyayana 68 umarAva siMha 71 kaliMga 54 umAsvAti 8, 17, 31 - 34, 41, kalola 100 kalakattA 46, 48, 56, 61, 74, 83, 85, 93, 96 kalpasUtra 97,100 karupAMtarvAcya 94 373 kalyANa 78 kalyANakAraka 53.. Page #507 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 374 vizvatattvaprakAzaH kalyANamaMdira 41 kumArila 19,75 . kaSAyaprAbhUta 28,38 kumudacaMdra 9,41,84 kaMbhadeva 67 kulabhUSaNa 67,79 kaMsa 28 kuvalayamAlA 60 kANva 13,18 kusumapura 32 kAtaMtrarUpamAlA 1,2,5,6,90 kuMthumAgara graMthamAlA 69 . kAtaMtravyAkaramavRtti 94 kuMdakuMda 31-33,41,67 kApaDiyA 60,61,109 padRSTAnta 102 kAmatAprasAda 72 kRSNa 81 kAraMbA 1,9,94,99 kRSNakiMgaccha 93 kAruNyakalikA 94 kekaDI 92 kArtikeyAnuprekSATIkA 97 kevalibhuktiprakaraNa 67 kAlazataka 84 kezavamizra 7 kAvyakalpalatAvRtti 100 kezavAcArya 88 kAvyaprakAza 8,102 kezIkumArazramaNa 24,30 kAvyAnuzAsana 85 kailAzacaMdra 31, 33, 57,79,80 kAzI 23, 36, 37,44,48,53, kolhApura 48,14 56,57,58,61,62,71,72, koMDakuMdeya anvaya 67 74,77-79,81-84, 91, kautukakathA 92 92,94,101,103, 87,88 kobhISaNi 32 kASThAsaMgha 98 komAravyAkaraNa 5 kAMjIvaram 103 kaumudImitrAnaMda 87 kIrticaMdra 104 kauMdeya 69 kortivijaya 97 kriyAkalApaTIkA 9. kutarkagrahanivRtti 87 kriyAratnasamuccaya 94 kumAragupta 49 kSatracUDAmaNi 65 kumAranaMdi 66-67 kSatriya 28 kumArapAla 84-86 kSatriyakuMDagrAma 24 kumArapAlacarita 93 kSamAkalyANa 104 kumArapAlaprabaMdha 92 kSetrasamAsa 63,94 kumAravihArazataka 87 kSemakIrti 98 kumArasena 49,66,69 kSemacaMdra 96 . . . . . Page #508 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanAsaMdarbhasUcI ___ 35 kSemeMdra 8 gosvAmI 62,91 kharataragaccha 81,104 gautama 26,28 khUbacaMda 79,94 goDasaMgha 76 khaMDanamaMDanaTippaNa 87 gaMgarAjA 49,67,72,73 gaNadharavalayapUjA 97 gaMgadeva 28 gajAdharalAla 36,56,57,71, 72, gaMdhahastimahAbhAdhya 36,38 74,108 gaMbhIravijaya 97, 108 gacchAcArapayannA 98 grahalAghavavArtika 103 gadyakathAkoSa 54,79 gvAliyara 3 . gadyaciMtAmaNi 65 -ghaTakarpara 82 gAthAkoSa 84 ghoSanaMdi 32 gAyakavADa orieMTala sIrIja51,61, ghoSAla 74,108 62, 95 caturavijaya 31,51,108 gAvaravAha 73 caturmukhadeva 79 gAMdhI lA. bha. 51 caturviMzatijinastavana 91 gAMdhI hi. go. 53,70 catuHzaraNa 28 gujarAtapugatatvamaMdira 44,78 carasthAvara 97 guNakIrti 3 cAmuMDarAya 38 . guNacaMdra 93 cAritrazuddhividhAna 97 guNaratna 62,94,104 cArUkIti 10,74,88 guNavarmA 38 cAlukya 76,78 guNavinaya 106 ciMtAmaNi pUjA 97 gurutatvavinizcaya 102 ciMtAmaNisarvatobhadra vyAkaraNa 97 gRdapiccha 32 cunnIlAla graMthamAlA 53 cUlikA 26 goDIjaina upAzraya 61 caityavaMdana 63,82,84 gopanaMdi 79 caudharI 81 gopasena 3 caukhaMbAsaMskRtasIrIba 62,91 gopAla graMthamAlA 99 caMdanAkathA 97 gopAladAsa 107 caMdra 28 gomaTasAra 18. . caMdrakula 77,81 yovana 28 . caMdragupta 30 Page #509 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizyavasvaprakAzaH jina harSa 95 caMdragupta vikramAditya 44 ..." javAharalAla 91 caMdra kevalIcaritra 74 jAmanagara 92,99 caMdradUta 82 jinacaMdra 81 caMdranaMdi 67 jinadatta 59 caMdranAthacarita 97 jinadAsa 43,53 caMdraprabha 83 . jinapati 106 caMdraprabhacarita 105 jinaprabha 91, 106 caMdrasena 82,86 jinabhaTa 59 caMdrodaya 66,79 jinabhadra 43, 59, 105 caMpakamAlAcarita 100 jinayajJakalpa 90 chatrasena 1 jina vijaya 60 chaMdonuzAsana 85 jinasahasranAma 97 chaMdaHzAstra 47 jinasara 95 chaMdazcUDAmaNi 102 jinasena 37, 49, 50, 65, 105 chAMdogyopaniSat 18 jinastutizataka 34, 35 jagadIzacaMdra 92 jagadekamala 78 jinAnaMda 50 jagadgurukAvyasaMgraha 10. jineMdraguNasaMstuti 52 jagannAtha 106 ... jineMdrabuddhi 47 bagarUpasahAya 48 .. jinezvara 81, 82, 91, 46 / jiMtura 9 baya 28 nayacaMdra 36,48,83,107 : . jItakalpaNi 84 bayatura 1 jIvasiddhi 35, 37, 38, 75 bayadhavalA 49 . jIvAbhigamasUtra 63 jayapAla 28 jIvaMdharacarita 97 jayapura 1,5 jaikobI 108 jayasiMha 78,79,93 : .: jaina, hIrAlAla 4,41, 44, 112 jayasena 67,3.. jainagraMtharatnAkara 94, 36 balpakalpalatA 95 natarkabhASA 100, 103 .. balpanirNaya 47 jainatarkavArtika 82 balpamaMjarI 95 cainadharma prasAraka-sabhA 45,46, 61, alpasaMgraha 10. ..:. . 62,83, 15, 201: .... Page #510 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cainamaMDana 99 jaina saptapadArthI 103 jainAbhiSekapATha 47 caineMdra mahAvRtti 49 jaineMdravyAkaraNa 39, 40, 47, 79 jodhapura 97 jaMbU 28 jaMbucarita 98 jaMbusvAmicarita 98 jJAnacaMdra 87, 93 - jJAnapaMcakavyAkhyAna 63 jJAnapravAda 27, 20 -jJAnabiMdu 101 -jJAnasAra 102 -jJAnAnaMda 88 jJAnArNava 102 jyotiHsAra 91 : jvAlAprasAda 109 jhAlarApATana 10 prastAvanAsaMdarbhasUcI ToDara 98 ToDaramala 107 Tomasa 92, 108 DabhoI 100 DhuMDhikamatakhaMDana 106 - tattvabodhavidhAyinI 77 tattvavivecakasabhA 82 -tasAra 18, 81 tattva saMgraha 19,20,39,52, 64 - tatvArtha sUtra 8, 17, 32, 34, 38, 47, 48,56,62,69, 70 tatvArthavArtika 23, 26,48,56 tattvArthazlokavArtika47,56,6 70, 72 tattvAloka vivaraNa 102 377 ,56,66, 69, tapAgaccha 93 - 100, 102, 104 tapoTamatakuTTana 106 tarkapaMcAnana 77 tarkaphakkikA 104 tarkabhASA 7, 100, 104 tarka rahasya dIpikA 94 tarkasaMgraha 104 tilaka maMjarI 82, 10 tIsa cauvIsI pUjA 97 00 turuSkazAstra 7, 13 tuMgiyA 24 tuMbulUra 41 taittirIya AraNyaka 18 taittirIya upaniSad 18 taMjAnagara 103 taMdulaveyAlaya 98 tripiTaka 12, 18 tribhuvanakIrti 96 tribhuvanacaMdra 73 trilakSaNakadarthana 52 triSaSTizalAkAcarita 85 triSaSThasmRtizAstra 90 trisUtryaloka 102 trairAzika 27 trailokyadIpikA 78 traividya 1, 2, 3 dakSiNamathurA 48 dayApAla 78 Page #511 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 378 vizvatatvaprakAzaH darabArIlAla 39, 41,64,65,71, devasari 20,70,82-85,87,95, 72,74,94,103,108109- 110 darzanabuddhi 83 devasena 18,80,81 darzanaratnAkara 96 devAgamastotra 35,68 darzanaviSaya 104 deveMdrakarmagraMtha 94 darzanasaptati 63 deveMdrakIrti 4,10,112 darzanasAra 48-50,80,81 -- deveMdranareMdraprakaraNa 84 dazabhakti 32,47 dezIgaNa 79,88 dazavakAlika 28,30,31,63 dezInAmamAlA 85 dazAvataskaMdha 30 desAI 97,109 dAsagupta 109 dozI sa.ne. 37 dimAga 41,62,65,84 dozI hi.ne. 36 dina 28 daMtidurga 55 dillI 36,37,71,94,107 dravyaparyAyayukti 102 divAkara 42 dravyasvabhAvaprakAza 81 durgasvAmI 74 dravyAnuyogatarkaNA 104 durlabhadevI 50 dravyAlokavivaraNa 102 durlabharAja 81 dravyAlaMkAra 86 durvinIta 49 drAviDa saMgha 48,49,76,78 dRSTiprabodhadvAtriMzikA 45 dvAtriMzikA 40,42-46,87,102 dRSTivAda 26,28 dvAdazavarga 84 devakInaMdana 99 dvAdazAnuprekSA 32 devacaMdra 85 dvivedI 61 devacaMda lAlabhAI pu. phaMDa 61,95, dveSyazvetapaTa 44 dyAzraya 85,91,92 devadharmaparIkSA 102 dhanezvara 77 devanaMdi 47,49 dharmakIrti 20,39,46,54,60,63, devaprabha 90,91 devamadra 46,82,86,87 dharmaparIkSA 100 devarAya 10,93 dharmabiMdu 63,84 devadhi 27,34 dharmabhUSaNa 6,7,38,93,94 devasuMdara 94 dharmamaMjUSA 106 Page #512 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanAsaMdarbhasUcI 309 dharmaratnAkara 3 dharmalAbhasiddhi 63 dharmadharmAbhyudaya 105 dharmasAgara 99,106 dharmasena 28,103,3 dharmasaMgrahaTippana 102 dharmasaMgrahaNI 63,105 dhamAnaMda 23 dharmAmRtaTIkA 97 dhamottara 63 dhavala 50 dhavalA 26,41,48,66 dhAtupArAyaNa 94 dhArA 74,79,80,89 dhUrjaTi 34,41 dhUrtAkhyAna 63 dhUtiSeNa 28 dhruva 62,92,108 dhruvasena 28 nakSatra 28 namotthuNastotraTIkA 94 nayakaNikA 97 nayakuMjara 106 nayacakra 50,51,54,63,80,81, nayavijaya 100 nayAmRtataraMgiNI 101 nayopadeza 101,102 naracaMdra 90,91 narasiMharAjapura 3 nareMdrakIrti 2 nareMdrasena 103 nalakacchapura 89 nalavilAsa 86 . navatattvaavacUri 94 navastotra 50 nAgasena 28 nAgArjuna 27,34,41, nAgeMdragancha 91 nATyadarpaNa 86 nAthA raMgajI 69,99 nighaMTuzeSa 85 niTave 36, 48, 57,75,88,94, 108 nityamahodyota 90 nimagAMva 53,70 niyamasAra 32,88 nirayAvalI 84 nirukta 18 nirNayasAgara presa 80 nirbhayabhImavyAyoga 86 nirukti 30,31 nirvANalIlAvatI 82 nizAbhaktaprakaraNa 102 nizIthacUNi 43,53-55,84 nizcayadvAtridhikA 44 niSkalaMka 54,55 , nayacakratuMba 102 nayacaMdra 93 nayatattvaprakAzikA 100 nayanaMdi 73,79 nayaprakAza 99 nayapradIpa 101 nayarahasya 101 Page #513 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padmanAbha 111 . padmaprabha 88. . 280 nItivAkyAmRta 76 . . patraparIkSA 67, 71 nItisAra 42 padmacarita 51 nemicandra 18 nemidatta 34,52,54 padmanAbhacarita 97 nemideva 76 padmanaMdi 31, 79,98 neminAthacarita 87 . padmapurANasamIkSA 108 . naiSadhakAnya 84 naMdimitra 28 padmameru 97 naMdisaMgha 73,76,78 padmasAgara 99, 100 naMdIzvarakathA 97 padmasuMdara 97, 98 naMdIsUtra 28,30,60,63,84 . payannA avari 94 nyagrodhikA 32 parabrahmotthApana 95 nyAyakumudacandra 57,66,79,80 paramahaMsa 59 * nyAyakaMdalI 90,92 paramAtmapaMcaviMzatikA 102 nyAyakhaMDakhAdya 101 paramAtmaprakAza 8 nyAyatAtparya dIpikA 93 paramAdhyAtmataraMgiNI 97 nyAyadIpikA 6,7,90,93,94 paramAnaMda 87 nyAyapraveza 62,84 paramAra 77, 79 nyAyaviMdu 63 paralokasiddhi 62 paravAdimala 111 nyAyamaNidIpikA 83,88 nyAyavArtikatAtparyaTIkA 72,91 parAzara 14 nyAyavijaya 108 parikarma 26, 31 nyAyavinizcaya 52,57,78 parIkSAmukha 18,73,79,80, 83, nyAyasAra 6,7,19,93,104 84, 88, 104 nyAyasUryAvalI 5,90 paryuSaNASTAhnikAkalpa 104 nyAyAgamAnusAriNI 54 palyopamavidhAna 97 pATana 6, 46, 61 - nyAyAloka 101 pATanI 92 nyAyAlaMkAra 91 pATaliputra 27, 32 nyAyAvatAra 42, 44-46, 63, pANini 49 59, 74, 82, 86 . pAtrakesarI 17, 39, 46, 52, 53 nyApAvatAravArtika 30, 46, 82 pArthakIrti 9 pakaSakAtyAyana 25 pArzvacarita 64,75, 76, 8, 109 Page #514 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanAsaMdarbhasUcI pArzvadeva 84 ' prakaraNapacikA 19 pArzvanAthakAvyapaMjikA 97 prazAkara 78 pAlyakIrti 67 prajJApanA 30, 63 pAvApura 24 ... pratimAzataka 102 pAsAvaccijja 24 . pratyakSAnumAnAdhika 86 pAMDavapurANa 96, 97 prathamAnuyoga 26 . pAMDu 28 pradezI 24, 30 piMgalachaMda 98 pradyumna 77, 86, 106 piMDaniyukti 63 pradyumnacarita 97 puruSottama 54 prabodhyavAdasthala 106 puraMdara 19 prabaMdhakoSa 41, 50, 59, 92 puSpadaMta 31 prabaMdhaciMtAmaNi 41, 50, 59, 94 puSpasena 65 prabhava 28 puMjAbhAI graMthamAlA 44 prabhAkara 19 pUjyapAda 2,8,17, 33, 39, 40, prabhAcaMdra 18, 20, 34, 37, 50,. 45, 47.50,56, 80 51, 52, 54, 57, 66, 74, pUraNakAzyapa 25 76, 79, 80, 83, 85, 89, pUrNatalagaccha 82, 85 103, 106 pUrNimAgancha 93, 102 prabhAvakacarita 41, 50, 51, 59, pUrvagata 26, 27 63, 74, 112 pRthvIkogaNi 67 pramANanayatattvarahasya 94, 95 polAsapura 30 pramANanayatattvAloka 84, 85, 87 paurNamikagaccha 83 pramANanirNaya 78,87 paMDitapatra 82 . pramANanokA 104 paMcaprasthanyAyatarkavyAkhyA 91 pramANaparIkSA 66, 71, 72 paMcaliMgIprakaraNa 82 pramANaprakAza 87, 99 paMcavastu 63 pramANaprameyakalikA 103 . paMcasutta 63 pramANamImAMsA 85 paMcastavanAvari 9 pramANarahasya 102 paMcAdhyAyI 98, 99, 106 / pramANavAdArtha 103 paMcAzaka 63 pramANavArtika 20, 39 paMcAstikAya 67, 32 pramANavilAsa 94 Page #515 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 382 mANasAra 104 pramANasuMdara 98 pramANasagraha 58, 59 pramANAMtarbhAva 86 pramAprameya 2, 4, 6, 90 pramAlakSma 82 bAbara 97 bAlacaMdra 89 bAMbe saMskRta sIrIja 92 biblAthikA iMDikA 62,83,93 biblAthikA buddhikA 64 bilhaNa 89 bIkAnera 92 prameyaratnamAlA 74, 83, 76, 88, buddhAnaMda 50, 51 107 buddhila 28 buddhisAgara 81 prameya ratnAkara 89 prameyaratnAlaMkAra 74, 88 prameyakamalamArtaDa 74, 79, 85 prameyakaMThikA 74, 104 prameyaratnako 83 pravacanasAra 32 pravacanasAroddhAra 87 prazastapAda 19 praznavyAkaraNa 26, 30 praznottaratnAkara 100 * praznottarasArdhazataka 104 prAkRtadIpikApravodha 91 prAbhAtistuti 84 - prAsAdadvAtrizikA 87 vizvatastvaprakAzaH proSTila 28 9. "phaDakule 37, 53, 70 phaNimaMDala 34 balAtkAragaNa 9, 93, 96 maLagAragaNa 73 83 phAmana 98 19 phUlacaMdra 33, 48, 83, -baDodA 51, 61, 62, 95 - baDodiyA 109 balAkapiccha 41 bRhatI 19 bRhat kalpasUtra 28, 30 bRhat gaccha 83,84 TippatikA 51,63 premI 5, 33, 39, 45, 47, 68, baudhAyana 18 75, 90, 109 bRhatnayacakra 81 bRhat midhyAtvamathana 63 bRhat sarvajJasiddhi 75 bRhadAraNyakavArtika 72 becaradAsa 44,78 boTika pratiSedha 63 baMbaI 9,10,36,37,44,46,53, 57-59,61,64, 69 - 71, 75,80 - 83,85,88, 92,94 95,97,101, 103, 104 tribhaMgI 98 baMdhodayasattA 98 brahmasiddhi 19 bhaktAmarasamasyApUrti 102 bhagavatI ArAdhanA 53. Page #516 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanAsaMdarbhasUcI ' 383 bhagavatItra 23,24,29,30 bhoja 8,79 madrabAhu 28,30,43 bhojasAgara 104 madrasari 87 bhaMvaralAla 5 bhadrezvara 50 makkhanalAla 56,99 bharatezvarAbhyudaya 90 maNibhadra 62 bhavaviraha 60 matisAgara 78 bhaviSyadacacarita 98 matsyapurANa 19 bhAratI jainapariSada 85 mathurA 27,49,98 bhAratIya jJAnapITha 8,48, 56, 58, madanakIrti 89 72,77,78,103 manoharalAla 53,69 bhAvaka prakriyA 94 mammaTa 8 bhAvanagara 45,46, 61-63, 83, marIci 23 95,101 malaya girI 33,45,105 bhAvanAsiddhi 62 malabAdI 43, 50-52, 54, 63, bhAvaprakaraNa 98 64,102 bhAvaprabha 102 . malikAmakaranda 87 mAvavijaya 100 maliSeNa 91,98,85,102 bhAvasaptatikA 103 maliSaNa prazasti 35,50,55, 64, bhAvasena 1-8,17,20, 21, 90, 112 maskarIgozAla 25, 27, 29 bhASasaMgraha 81 mahAkAla 41 bhAvArthamAtrAvedanI 60 mahAdevastotra 85 bhAsarvaza6,19,93 mahApurANa 23,66,79,105 'bhAskara 19 mahAbhArata 19 bhAskaranaMdi 33,38,49 mahArASTra 3 mAsvAmI 54 mahAvidyAviDaMbana 95 bhuktimuktivicAra 5,90 mahAvidyA vitti 95 mubalizAstrI 4,6,10,96,112 mahAvIra 1,23.30,35,36 guvanasuMdara-95 . . .. mahAsena 18,87,88,97 bhUtabali 31 / mahimaprabha 102 mapAlastotraTIkA.. mahezvara 111 : mugukancha 50 madra 49 Page #517 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 384 vidhatattvaprakAzaH mahaMdrapAla 76 maheMdrakumAra 8,54,56-59,72,75, malasaMgha 1,73,79,90,93,96 77,78,80,90,108-110 mUlAcAravRtti 68 meSacandra 2 maheMdra mAtali saMjapa 76 bheghadUtaTIkA 94 maheMdrasari 94 meghavijaya 106 mAilaghavala 81. meghAbhyudaya 82 mAgha 74 merutuMga 9,50,94 mANikacaMdragraMthamAlA37,53,57,64, merutrayodazIkathA 104 70,75,79,80,81,88 mainagaMja 48 mANikyanaMdi 18,73,74,79,83, mokSamArga prakAzaka 107 84,103 mokSazAstra 4,5,6,7 mANikyasari 95 mokSopadezapacAzikA 84 mAthuragaccha 3,98 maMDana mizra 19 . mAdhavAcArya 8 maMDalavicAra 84 mAdhyamikakArikA 20,41 yakSadeva 50 mAnyakheTa 54 yatilakSaNa 102 mArgaparizuddhi 102 yaduvilAsa 86 mAladeva 97 yazastilaka 76 mAlavaNiyA 22,25,30, 46, 82, yazasvatsAgara 102,103 108,109,112 yazaHkIrti 98 mAMDalagaDha 89 yazaHsAgara 102 mukarjI 85 yazodeva 86 mukundaRSi 41 yazodharacarita 78,100,104 mukhtAra 36-38,40,43,47, 53, yazobhadra 28,62 98,99,109 yazorAjigajapaddhati 103 municandra 61,83,84 yazovijaya 33,36,61,69,100munivimala 100 102,106,110 munisuvratacarita 86 yazovijaya graMthamAlA 44, 61, 85, munisuvratadvAtriMzikA 87 87,92,101 muMDakopaniSad 18 yAkinI mahattarA 59 muMba 77 maDabidrI 5,6,10 " yAjJavalkya 13,18,19 ... mUla 32 yApanIya 67 Page #518 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 385 yogIdu 8 prastAvanAsaMdarbhasUcI yukticiMtAmaNi 76 rAyamalla 97 yuktiprakAza 99 rAyamallAbhyudaya 98 yuktyanuzAsana 35-38,70,72 rittI 1,7,112 yugAdidevadvAtriMzikA 87 rudraTAlaMkAraTIkA 9. -yudhiSThira mImAMsaka 49 rudrapallIyagaccha 92 yogadarzana vivaraNa 102 rUpasidri 78 yogadIpikA 102 rohiNImRgAMka 87 yogadRSTisamuccaya 63 raMbhAmaMjarI 93 yogabiMdu 63 lakSmIsena graMthamAlA 83 yogaviMzikA 102 lakhanaU 74 yogazAstra 85 lagmazuddhi 63 laghIyastraya 57,80,89 ratalAma 62,86 laghusarvajJasiddhi 75 ratnakaraMDa 22,25,46,79 laghustabaTIkA 92 ratnatrayakulaka 84 lalitavistarA 84 ratnaprabha 87,92,93 lATosaMhitA 98,99,106 ratnamaMDana 95 lADabAgaDagaccha 3 ratnAkarAvatArikA 85,87,92,93 lAlArAma 36,50,96,108 ravibhadra 76 luMpAkamatakhaMDana 106 rAima 6 lokatattvanirNaya 63,105 rAghavAbhyudaya 86 lokaprakAza 8,97 rAjakumAra 99 loha 28 vajra 28 rAjaprabhoyatra 24,30 vajranaMdi 48.50 rAjamalla 98,99,106,72,73 vajrazAkhA 81 vajrasUri 50 rAbazekhara 9,50,87,92 vajrasena 28 rAjImatIvipralaMbha 90 vanamAlA 87 rAdhAkRSNan 109 vanaspatisaptati 84 rAmacaMdra 83,86 . varAhamihira 31 -rAmAnuja 6 vargakevalI 63 rAyacaMdra zAstramAlA 46, 92, 103, vargIgraMthamAlA 99 104 vardhamAna 73,81,82,67,93 . vi.25 rAjagaccha rAjavArtika 56 Page #519 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 386 vidhatatvaprakAzA valabhI 27,50 vijayodaya 102 vasunaMdi 35,36,68 vizaptimAtratAsiddhi 20 vadhu 20 vidyAcaMdrazAha 10,112 vAcakasaMyama 104 vidyAnaMda 8,18,20,32,13, 36vAcaspati 72,91 38,47,53,57, 66, 68,73, vAtsI 32 vAtsyAyana 91 vidyAnaMdamahodaya 70 vAdadvAtriMzikA 87 vidyAbhUSaNa 46,83,93,108,109 vAdanyAya 66 67 vidyAvilAsapresa 83 vAdamahArNava 77 vidhivAda 102 vAdamAlA 102 vinayavijaya 97 vAdavijayaprakaraNa 95 vinayasena 49 vAdasthala 106 vinItasAgara 104 vAdirAja 58,64, 65, 75, 76,, vimalacaMdra 111 78,79,105 vimaladAsa 88,103 vAdisiMha 65, 104 vimalasena 80 vAdImasiMha 18,64-66 vimuktAtman 6,19 vAdIdra 95 vighAMka 60 vAnararSi 92,98 vividhatIrthakalpa 41 vikramarAba 49 vizAkha 28 vicArakalikA 82 vizeSaNavatI 43,105 vicArazatabIjaka 104 vizeSAvazyakabhASya 43, 105 vicAraSaTtriMzikA 103 viSogragrahazamana 41 vijaya 28 viSNunadi 28 vijayakIrti 96 viMzativiMzikA 63 vijayanagara 10,93 bItagagastotra 85 vijayanemi 101 vIrakalpa 92 vijayaprama 100 bIggrAma 103 viSayamUrti 46 vIradAsa vijayalabdhi 51 vIranaMdi 105 viSayavimala 92,98 vIrapustakabhaMDAra 1, 5 vijayasamudra 104 vIrabhadra 59 vijayahaMsa 104 vIrasUri 112 Page #520 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanAsaMdarbhasUcI 387 vIrasena 66,2,32,104 zAkaTAyanaNyAkaraNaTIkA 4, 9. vIrasevAmaMdira 36,37,71,94 zAlikanAtha 19 vRddhavAdI 41 zAstramuktAvalI 103 suSabhanaMdi 79 zAstravArtAsamuccaya 61,102 vaMdAvana 82 zAMtarakSita 20,52,53,64 vedavAdadvAtriMzikA 44,45 zAMticaMdra 104 vedAdimatakhaMDana 104 zAMtigaja 49,38 vedAMtanirNaya 102 zAMtivIM 74, 104 vemulavAra 76 zAMtivarmA 34 velaNakara 5 zAMtiSaNa 83 vaibeya 83 zAMtisudhArasa 97 vaidya 46,108 zAMtivari 82, 46 vaidyakazAstra 47 zAMtisopAna 88 vairATa 98 zivabhadra 82 bairAgyakalpalatA 102 zivasvAmI 53, 54, 55 vaMzIdhara 69,80,81,92,94 zivAditya 6 vyavahArapatra 30 zivArya 53, 54, 55 vyAkhyAnaratnamAlA 78 zizupAlavadha 74 vyAkhyAprazapti 26,29 zItalaprasAda 37 nyAbhUti 5 zIlaprakAza 100 gyAsa 14 zIlopadezamAlA 12 vyomaziva 19 zIlAMka 105 zaThaprakaraNa 102 zukarahasyopaniSad 19 zatakabhASya 14 zubhacadra 88, 96, 97, 106 / zabdAlaputra 3. zubhatuMga 54, 55 zabdAvatAra 47,49 zubhavijaya 100 zabdAMbhojabhAskara 79 zubhaMkara 81 zarayaMbhava 28 zRMgAraprakAza 8 zarmA, ThAkuraprasAda 101 zerpATskI 64 zarvavarmA 5 zokAra upadeza 84 zalyataMtra 53 yolApura 31, 37, 19 zAkaTApana 53,67,18,106 -- zaMkarasvAmI 41 Page #521 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 388 vizvatattvaprakAzaH zaMkarAcArya 19, 95 SoDazaprakaraNa 63 kyAmakuMDa 41 sakalIkarahATaka 3 zravaNabelagola 2, 35, 65, satyavAkSa 72 .88, 96 satyazAsanaparIkSA 8, 72 bhAvakaprazapti 63 satyaharizcaMdra 86 AvakapratikramaNa 84 sanAtana graMthamAlA 36, 35, 53, zrIkaMTha 91 56, 57,71, 72, 74, 94 zrIcaMdra 62, 84, 86 sanmatipatra 22, 41, 43, 45, zrItilaka 92 51, 53, 64, 77, 80, zrIdatta 47 101, 105 zrIdhara 81, 90, 92 saptatikAvacari 94 zrIpati 81 saptatibhASya TIkA 94 zrIpAla 78, 96. ... saptapadArthITIkA 6 zrIpAlacarita 104 saptabhaMgItaraMgiNI 103 zrIpurapArzvanAthastotra 70 samayaprAbhUta 32, 89 zrIlAla 37, 53, 70 samarAdityakathA 63 zratajJAnaamIdhArA 95 samarAdityacarita 104 zrutasAgara 33 samavAyAMga 26, 29 bhratAvatAra 31, 38 samAdhitaMtra 17, 45, 4, 59 bheyAMsacarita 87 samaMtabhadra 10, 17, 22, 31, 33. zvetAzvataropaniSada 18 41, 44, 46, 52, 53, 56, SaTkhaMDAgama 28, 31, 35, 38, 66, 68.71, 75, 90, 91, 40, 41, 56, 66 103, 110 pazijalpavicAra 10. . samyaktvasaptati 63 SatriMzajvalpasArodAra 90 samyaktvotpAda 84 SaTsthAnakaprakaraNa 82 SaDdarzana nirNaya 9, 94 . sarasvatIpUjA 97. SaDdarzanapramANaprameyAnupraveza 96 sarvajJavAdaTIkA 82 . . pahavardhanasamuccaya 8, 9,46, 61, sarvajJasiddhi 62 sarvasiddhidvAtriMzikA 104 paDvAda 96 sarvadarzanasaMgraha 8 paNNavatiprakaraNa 76 sarvasiddhAMta 85 Page #522 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanAsaMdarbhasUcI siMhapura 78 1 sarvArtha siddhi 8, 39, 45, 47, 48, siMhagiri 28 siMhanaMdi 40 sallakSaNa 89 sahasrakIrti 3 suAlI 62, 83 sahasranAma 90. .. sukhabodhAsAmAcArI 84 sAgAradharmAmRta 90 sukhalAla 22, 33, 39, 42, 44sAdhAraNajinastavana 98 46, 78, 85, 101, 108, sAdhuvijaya 95 109 sAmAcArIprakaraNa 102 sudarzanacarita 73 sAmAnyaguNopadeza 84 sudharma 26, 28 sArasaMgraha 47,48 sudhAkalazakoSa 87 sAraMga 93 / sudhAnaMdana 95 sAhasatuMga 55 supratibuddha 28 sAMkhyakArikA 19 subhadra 28 sitAMbaraparAjaya 106 sumatikIrti 96 siddhapUjA 97 sumatigaNI 62 siddharAja 84,85 sumatideva 64, 43 siddharSi 60,74,86,46 sumatisaptaka 64 siddhasena 22,51,54,63,74,77, surezvara 72 87,91,101,105, 110, sureMdra kumAra 74 susthita 28 siddhahemanyAsa 86 suhasti 28 siddhahemazabdAnuzAsana 85 sudaraprakAzazabdArNava 98 siddhArtha 24,28 sUktamuktAvalI 104 siddhAMtatarkapariSkAra 102 sUkSmArthavicArasAra 84 siddhAMtasAra 4-6,90 mUkSmAthasArdhazataka 84 siddhivinizcaya 18, 53, 55, 58, sUtra 26 75, 76, 77 sUtrakRta 26, 28, 30,106 simalagegUrugaNa 67 sUrajabhAnu 108 siMghI graMthamAlA 46,57, 58, 59, sarata 37, 61, 63, 64, 913 siMhakSamAzramaNa 20,54 sUrAcArya 192 Page #523 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 390 sUryaprajJapti 30 sekreDa buksa oNpha jainaja 74 senagaNa 1, 2, 3, 90 64 senasaMgha 63, seMTa pITarsabarga 64 somatilaka 62, 92 somadeva 76 somasuMdara 95 sogaSTra 27 sauMdaranaMda 20 saMgrahaNI 63 saMgrahaNIratna 86 saMghatilaka 92 saMjaya belaputra 25 saMbodhaprakaraNa 63 saMbhUtivijaya 28 saMmedazikhara 23 saMzayivadanavidAraNa 96 saMtata 30 saMsAradAvAnalastuti 63 skaMdila 27 sTrAsabarga 1 stavanaratna 103 staMbhatIrtha 63 strImuktiprakaraNa 67, sthAnAMga 29 sthUlabhadra 27, 28 syAdvAdakalikA 92 syAdvAdakalpalatA 61, syAdvAdakucodyaparihAra 62 53 102 vizvatattvaprakAzaH. hayAMGkAdakezarI 67 syAdvAda puSpakalikA 104 syAdvAdabiMdu 104 syAdvAdabhASA 100 syAdvAdabhUSaNa 57, 89 syAdvAdamuktAvalI 103 syAdvAdamaMjarI 91, 92, 98, 102, 85 syAdvAdamaMjUSA 102 syAdvAdaratnAkara 70, 20, 84-86 syAdvAda rahasya 102 syAdvAdasiddhi 18, 64, 65 syAdvAdopaniSad 76 svataH prAmANyabhaMga 75 svayaMbhU stotra 34, 35, 37, 40, xx svarUpasaMbodhana 18, 87, svAti 32 hammIra mahAkAvya 93 97 haricaMdra 105 haribhadra 8, 33, 45, 46, 51, 55, 56, 59-63, 83, 84, 92, 94, 95, 100, 102, 105, 110 haribhAI devakaraNa graMthamAlA 56, 96 harivaMza purANa 26, 37, 49, 50, 66 harihara 93 hapurIvagaccha 92 harSabhUSaNa 106 Page #524 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanAsaMdarbhasUcI - 391 hummaca 4, 10, 52 hetukhaMDanaprakaraNa 96 hetubiMduTIkA 67 hemacaMdra 83, 85, 86, 91, 98; varSamuni 1.4 hastinApura 97 hAyanasuMdara 98 . hitopadeza 84 'himazItala 54, 55 hiriyaNNA 109 hIrapa 83 hIrAlAlazAstrI 68 hIrAlAla haMsarAja 92, 99 harivijaya 100 hIrAsA 9 humAyUM 90 hemacaMdrAcAryasabhA 46, 61 haimalaghuprakriyA 97 haimInAmamAlA 100 holikAparvakathA 104 hoghara 3 -x x Page #525 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRSTha paMkti 7 . 22 zuddhipatra azuddhaM pratipradya cArvAka pratyakSatyAt svarUpasiddho bhUbhUdharAdiheto dehasamavetatva pratipadya cArvAka pratyakSatvAt svarUpAsiddho bhabhadharAdibhihato dehasamavetatvaM 4 0 ev guDA ww . 26 27 1 bhogAyatatvena ityAbhidhAnAt anAdyanta niracaiSmaH anumAdajJAsiSma nApyupamAna nAstitajjJAnaM prametvasyApi hetorAdyadra svaruprAsiddho pUrvAnavatvAt svarUpAsiddhatyaM prasaMgAca upAdAnApakaraNa sasArivat 44 bhogAyatanatvena / ityabhidhAnAt anAdyananta niracaiSma anumAnAdajJAsiSma nApyupamAnaM nAstitAjJAnam prameyatvasyApi hetorAdya svarUpAsiddho pUrvAntavattvAt svarUpAsiddhatvaM prasaMgazca / upAdAnopakaraNa saMsArivat pratyatiSThipAma adhunAdhyayanaM bahujana vAkyatva katvAbhAvAta 1-2 pratyatiSThiSAma 68 74 8-9 12 81 adhunAdhyayana bahuvacana vAvayatva katvabhAvAt 8 86 871 8 . 392 Page #526 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMkti 132 157 azuddha vedI'pi bAhyandrigrAsa grahaNAsabhavA sukhAsamAvasthAdi jaDatvAvat pramAyA bodhottara pratipakSasiddheH dRSTatvAt pramAtaNAM pratyakSAnumAnAgatma thAsaMbhavaM dravyArambhaka anarthakameva pramAtaNAM pramAtaNAM pramAtaNA prasaMvA sarvAna iSarUpa graha kArakatvA vedo'pi bAlendriyagrAhya grahaNAsaMbhavA sukhAsanAvasthAnAdi jaDatvavat pramayA bAghottara pratipakSasiddhiH duSTatvAt prabhAtRNAM pratyakSAnumAnAgamAtma yathAsaMbhavaM dravyAnArambhaka anarthakameva pramAtRNAM pramAtRRNAM pramAtRNAM prasaMga sarvAGgeSu dveSarUpa grahaNaM kAraNakatvA 181 186 h 11.13 h m R m 2.3 m .. s 240 245 273 .......... 1 tanvAdi tattvAdi 275 276 tattvAdIni 287 .1 . pyamANiko nAMvAntaram 197 11-12 hetvAbhyAsa: tanvAdIni pyaprAmANiko mArthAntaram hetvAbhAsa: Page #527 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jivaraja Jaina Granthamala General Editors : Dr. A. N. UPADHYE & Dr. H. L. JAIN 1. Tiloyapannatti of Yativssabha (Part I, chapters 1-4): An Ancient Prakrit Text dealing with Jaina Cosmography, Dogmatics etc. Prakrit Text authentically edited for the first time with the Various Readings, Preface & Hindi Paraphrase of Pt. BALACHANDRA by Drs. A. N. UPADHYE, & H. L. JAIN. Published by Jaina Samsketi Samraksaka Samgha, Sholapur ( India ). Double Crown pp. 6-38-532. Sholapur 1943. Price Rs. 12.00 Second Edition, Sholapur 1956. Price Rs. 16.00. 1. Tiloyapannatti of Yativisabha (Part II, Chapters 5-9) As above, with Introductions in English and Hindi, with an alphabetical Index of Gathas, with other Indices ( of Names of works mentioned, of Geographical Terms, of Proper Names, of Technical Terms, of Differences in Tradition of Karanasutras and of Technical Terms, compared) and Tables ( of Naraka-jiva, Bhavana-vasi Deva, Kulakaras, Bhavana Indras, Six Kulaparyatas, Seven Ksetras, Twentyfour Tirthakaras; Age of the Salakapurusas, Twelve Cakravartins, Nine Narayanas, Nine Pratisatrus, Nine Baladevas, Eleven Rudras, Twentyeight Naksatras, Eleven Kalpatita, Twelve Indras, Twelve Kalpas and Twenty Prarupanas ). Double Crown pp. 6-14-108-529 to 1032, Sholapur 1951. Price Rs. 16.00. 2. Yasastilaka and Indian Culture, or Somadeva's Yasatilaka and Aspects of Jainism and Indian Thought and Culture in the Tenth Century, by Professor K. K. HANDIQUI, Vice-Chancellor, Gauhati University, Assam, with Four Appendices, Index of Geographical Names and General Index. Published by J.S.S. Sangha, Sholapur. Double Crown pp. 8-540. Sholapur 1949. Price Rs. 16.00 3. Pandavapuranam of Subhacandra : A Sanskrit Text dealing with the Pandava Tale. Authentically edited with Various Readings, Hindi Paraphrase, Introduction in Hindi 394 Page #528 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (395) ete. by Pt. JINADAS. Published by J. S. S. Sangha, Sholapur. Double Crown pp. 4-40-8-520. Sholapur 1954. Price Rs.12.00. 4. Prakrta-sabdanusasanam of Trivikrama with his own commentary: Critically Edited with Various Readings, an Introduction and Seven Appendices (1. Trivikrama's Sutras; 2. Alphabetical Index of the Sutras; 3. Metrical Version of the Sutrapatha; 4. Index of Apabhramsa Stanzas; 5. Index of Desya words: 6. Index of Dhatvadesas, Sanskrit to Prakrit and vice versa; 7. Bharata's Verses on Prakrit) by Dr. P. L. VAIDYA, Director, Mithila Institute, Darbhanga. Published by the J. S. S. Sangha, Sholapur. Demy pp. 44-478. Sholapur 1954. Price Rs. 10.00. 5. Siddhanta-sarasamgraha of Narendrasena: A Sanskrit Text dealing with Seven Tattvas of Jainism. Authentically Edited for the first time with Various Readings and Hindi Translation by Pt. JINADAS P. PHADKULE. Published by the J. S. S. Sangha, Sholapur. Double Crown pp. about 300. Sholapur 1957. Price Rs. 10-00. 6. Jainism in South India and Hyderabad Epigraphs: A learned and well-documented Dissertation on the career of Jainism in the South, especially in the areas in which Kannada, Tamil and Telugu Languages are spoken, by P. B. DESAI, M. A., Assistant Superintendent for Epigraphy, Ootacamund. Some Kannada Inscriptions from the areas of the former Hyderabad State and round about are edited here for the first time both in Roman and Devanagari characters, along with their critical study in English and Saranuvada in Hindi. Equipped with a List of Inscriptions edited, a General Index and a number of illustrations. Published by the J. S. S. Sangha, Sholapur. Sholapur 1957. Double Crown pp. 16-456. Price Rs. 16.00. 7. Jambudivapannatti-Samgaha of Padmanandi: A Prakrit Text dealing with Jaina Geography. Authentically edited for the first time by Drs. A. N. UPADHYE and H. L. JAINA, with the Hindi Anuvada of Pt. BALACHANDRA. The Introduction institutes a careful study of the Text and its allied works. There is an Essay in Hindi on the Mathematics of the Page #529 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 346 ) Tiloya pannatti by Prof. LAKSHMICHANDA "JAIN, Jabalpur. Equipped with an Index of Gathas, of Geographical Terms and of Technical Terms, and with additional Variants of Amera Ms. Published by the J. S. S. Sangha, Sholapur. Double Crown pp. about 500. Sholapur 1957. Price Rs. 16. 8. Bhattaraku-sampradayi : A History of the Bhattaraka Pithas especially of Western India, Gujarat, Rajasthan and Madhya Pradesh, based on Epigraphical, Literary and Traditional sources, extensively reproduced and suitably interpreted, by Prol. V. JORHAPURKAR, M. A. Nagpur. Published by the J. S. S. Sangha, Sholapur, Demy pp. 14-29-326, Sholapur 1960. Price Rs. 8!-- 9. Prabhrtadisamgraha : This is a presentation of topicwise discussions compiled from the works of Kundakunda, the Samayasara being fuily given. Edited with Introduction and Translation in Hindi by Pt. KAILASHCHANDRA SHASTRI. Varanasi. Published by the J. S. S. Sangha, Sholapur. Demy pp. 10-100-10-288. Shoia pur 1960. Price Rs. 6-0. 10. Pancavimsati of Padmanandi :(c. 1136 A. D. ). This is a collection of 26 Prakaranas ( 24 in Sanskrit and 2 in Prakrit) small and big, dealing with various religious topics: religious, spiritual, ethical, didactic, hymnal and ritualistic. 'The text along with an anonymous commentary critically edited by Dr. A. N. UPADHYE and Dr. H. L. JAIN with the Hindi Anuvada of Pt. BALACHAND SHASTRI. The edition is equipped with a detailed Introduction shedding light on the various aspects of the work and personality of the author both in English and Hindi. There are useful Indices. Printed in the N. S. Press, Bombay. Double Crown pp. 8-64-284. Sholapur 1962. Price Rs. 10/-- 11. Atmanusasana of Gunabhadra (middle of the 9th century A. D.). This is a religio-didactic anthology in elegant Sanskrit verses composed by Gunabhadra, the pupil of Jinasena, the teacher of Rastrakuta Amoghavarsa. The Text is critically edited along with the Sanskrit commentary of Prabhacandra and a new Hindi Anuvada by Dr.A.N.UPADHYE. Dr. H. L. JAIN and Pt. BALACHANDRA SHASTRI. The edition is Page #530 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (397) equipped with Introductions in English and Hindi and some useful Indices. Demy pp. 8-112-260, Sholapur 1961. Price Rs. 5/ 12. Ganita sarasamgraha of Mahaviracarya (c. 9th century A. D.): This is an important treatise in Sanskrit on early Indian mathematics composed in an elegant style with a practical approach. Edited with Hindi Translation by Prof. L. C. Jain, M.,sc. Jabalpur. Double Crown pp.16 + 34 + 282 + :86, Sholapur 1963, Price Rs. 12/-- 13. Lokavibhaga of Simhasuri : A Sanskrit digest of a missing ancient Prakrit text dealing with Jaina cosmography. Edited for the first time with Hindi Translation by Pt. BALCHANDRA SHASTRI. Double Crown pp. 8-52-256, Sholapur 1962. Price Rs. 10/ 14. Punyasrava-kathakosa of Ramacandra : It is a collection of religious stories in simple and popular Sanskrit. The text authentically edited by Dr. A. N. UPADHYE and Dr. H. L. JAIN with the Hindi Anuvada of Pt. BALACHANDRA SHASTRI (To be out soon). 15. Jainism in Rajasthan : This is a dissertation on Jainas and Jainism in Rajasthan and round about area from early times to the present day, based on epigraphical, literary and traditional sources by Dr. KAILASHCHANDRA JAIN, Ajmer. Double Crown pp.8 + 284, Sholapur 1963, Price Rs.11/ 16. Vitavatattva-Prakaja of Bhavasena ( 14th century A. D.): It is a treatise on Nyaya. Edited with Hindi Summary and Introdcution in which is given an authentic Review of Jaina Nyaya literature by Dr. V. P. Jobrapurkar, Nagpur. Demy pp. 16 + 112 + 372, Sholapur 1964. Price Rs. 121 WORKS IN PREPARATION Subhasita-samdoha, Dharma-pariksa, jnanarnava, Katha. kosa of Sricandra, Dharmaratnakara, Tirthavandanamala etc. For copies write to : Jaina Samsksti Samrakshaka Sangha SANTOSH BHAVAN, Phaltan Galli Sholapur (C. Rly.) : India Page #531 -------------------------------------------------------------------------- Page #532 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvarAja jaina granthamAlA, zolApUra N OC tiloyapaNNatti 1 bhAga kiM. 16 ru. tiloyapaNNatti 2 bhAga kiM. 16 ru. 2 Yasastilaka & Indian Culture Rs. 16/3 pANDavapurANa (zubhacandra) kiM. 12 ru. 4 prAkRtazabdAnuzAsanam ( trivikrama ) ... kiM. 10 ru. 5 siddhAntasArasaMgraha ( narendrasena) kiM. 10 ru. 6 Jainism in South India & Some Jaina Epigraphs Rs. 16/7 jaMbUdIvapaNNattisaMgaho ( padmanandI) .... kiM. 16 ru. 8 bhaTTArakasaMpradAya .... kiM. 8 ru. 9 prAbhRtAdisaMgraha 10 padmanandipaJcaviMzati kiM. 10 ru. 11 AtmAnuzAsana ... kiM. 5 ru. 12 gaNitasArasaMgraha .... kiM. 12 ru. 13 lokavibhAga kiM. 10 ru. 14 Jainism in Rajasthan Rs. 11/ kiM. 6 ru. 00 - AgAmI prakAzana - puNyAsravakathAkoza, jJAnArNava, dharmaparIkSA, dharmaratnAkara, ityAdi