Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ zamasA julAI-sitambara 1665 varSa 46] 40500303 [ aMka 7-6 ibrar
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ pradhAna sampAdaka pro. sAgaramala jaina sampAdaka DaoN. azoka kumAra siMha saha-sampAdaka DaoN. zivaprasAda varSa 46] julAI - sitambara, 1995 / aMka 7 -9 prastuta aGka meM 1. yugIna pariveza meM mahAvIra svAmI ke siddhAnta -- DaoN. sAgaramala jaina 1-6 2. bhaktAmarastotra : eka adhyayana ~~ DaoN. harizaMkara pANDeya 7 - 9. 3. nAgendragaccha kA itihAsa - DaoN. zivaprasAda 20 - 65 4 ardhamAgadhI bhASA meM sambodhana kA eka vismRta zabda prayoga 'Ausante' - DaoN. ke. Ara. candra 66 - 61 5. cAturmAsa : svarUpa aura paramparAe~ - kalAnAtha zAstrI 70-73 6 vAcaka zrIvallabharacita 'vidagdha muNDana' kI darpaNa TIkA kI pUrI prati anveSaNIya hai - sva0 agaracanda nAhaTA 74 - 75 7 draupadI kathAnaka kA jaina aura hindU srotoM ke AdhAra para tulanAtmaka adhyayana zrImatI zIlA siMha 76 82 8 pustaka samIkSA 9. jaina jagat 89 - 98 10. praveza vijJApana 99 - 100 83 - 88 vArSika zulka - cAlIsa rupaye eka prati - dasa rupaye yaha Avazyaka nahIM ki lekhaka ke vicAroM se sampAdaka athavA saMsthAna sahamata hoN|
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ yugIna pariveza meM mahAvIra svAmI ke siddhAnta DaoN. sAgaramala jaina Aja sampUrNa vizva azAnta evaM tanAvapUrNa sthiti meM hai| bauddhika vikAsa se prApta vizAla jJAna-rAzi aura vaijJAnika takanIka se prApta bhautika sukha-suvidhA evaM Arthika samRddhi manuSya kI AdhyAtmika, mAnasika evaM sAmAjika vipannatA ko dUra nahIM kara pAyI hai| jJAna-vijJAna kI zikSA dene vAle sahasrAdhika mahAvidyAlayoM aura vizvavidyAlayoM ke hote hue bhI Aja kA zikSita mAnava apanI svArthaparatA aura bhoga-lolupatA para viveka evaM saMyama kA aMkuza nahIM lagA pAyA hai| bhautika sukha-suvidhAoM kA yaha ambAra bhI usake mAnasa ko santuSTa nahIM kara sakA hai| AvAgamana ke sulabha sAdhanoM ne vizva kI dUrI ko kama kara diyA hai, kintu manuSya-manuSya ke bIca hRdaya kI dUrI Aja jyAdA ho gaI hai| surakSA ke sAdhanoM kI yaha bahulatA Aja bhI usake mana meM abhaya kA vikAsa nahIM kara pAyI hai| Aja bhI manuSya utanA hI AzaMkita, AtaMkita aura AkrAmaka hai, jitanA Adima yuga meM rahA hogaa| mAtra itanA hI nahIM, Aja vidhvaMsakArI zastroM ke nirmANa ke sAtha usakI yaha AkrAmaka vRtti adhika vinAzakArI bana gayI hai aura Aja zastra-nirmANa kI isa andhI daur3a meM sampUrNa mAnava jAti kI antyeSTi kI sAmagrI taiyAra kI jA rahI hai| Arthika sampannatA kI isa avasthA meM bhI manuSya utanA hI arthalolupa hai jitanA ki vaha Adima yuga meM kabhI rahA hogaa| Aja manuSya kI isa arthalolupatA ne mAnava jAti ko zoSaka aura zoSita ke do aise vargoM meM bA~Ta diyA hai jo eka-dUsare ko pUrI taraha nigala jAne kI taiyArI kara rahe haiN| eka bhogAkAMkSA aura tRSNA kI daur3a meM pAgala hai, to dUsarA peTa kI jvAlA ko zAnta karane ke lie vyagra aura vikSubdha / Aja vizva meM vaijJAnika takanIka aura Arthika samRddhi kI dRSTi se sabase adhika vikasita rASTra yU. esa. e. mAnasika tanAvoM evaM AparAdhika pravRttiyoM ke kAraNa sabase adhika parezAna hai| isa sambandhI usake A~kar3e caukAne vAle haiM | Aja manuSya kA sabase bar3A durbhAgya to yaha hai ki isa tathAkathita sabhyatA ke vikAsa ke sAtha usakI Adima yuga kI eka sahaja, sarala evaM svAbhAvika jIvana-zailI bhI usase china gayI hai| Aja jIvana ke hara kSetra meM AkAzavANI vArANasI se 24-4-94 ko prasArita vArtA /
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 : zramaNa/julAI-sitambara/ 1995 kRtrimatA aura chadmoM kA bAhulya hai| usake bhItara usakA 'pazutva' kulAMce bhara rahA hai, kintu bAhara vaha apane ko 'sabhya' dikhAnA cAhatA hai / andara vAsanA kI uddAma jvAlAyeM aura bAhara saccaritratA aura sadAzayatA kA chadma jIvana, yahI Aja ke mAnava jIvana kI trAsadI hai, pIr3A hai| Asakti, bhogalipsA, bhaya, krodha, svArtha aura kapaTa kI damita mUla pravRttiyA~ aura unase janita doSoM ke kAraNa mAnavatA Aja bhI abhizapta hai, Aja vaha dohare saMgharSoM se gujara rahI hai eka Antarika aura dUsare bAhya / Antarika saMgharSoM ke kAraNa Aja usakA mAnasa tanAvayukta hai vikSubdha hai, to bAhya saMgharSoM ke kAraNa sAmAjika jIvana azAnta aura asta-vyasta | Aja kA manuSya paramANu takanIka kI bArIkiyoM ko adhika jAnatA hai kintu eka sArthaka sAmaMjasyapUrNa jIvana ke Avazyaka mUlyoM ke prati usakA upekSA bhAva hai| vaijJAnika pragati se samAja ke purAne mUlya Dhaha cuke haiM aura naye mUlyoM kA sRjana abhI ho nahIM pAyA hai| Aja hama mUlya - riktatA kI sthiti meM jI rahe haiM aura mAnavatA naye mUlyoM kI prasava pIr3A se gujara rahI hai| Aja hama usa kagAra para khar3e haiM jahA~ mAnava-jAti kA sarvanAza hameM pukAra rahA hai / dekheM, isa duHkhada sthiti meM bhagavAn mahAvIra ke siddhAnta hamArA kyA mArgadarzana kara sakate haiM ? vartamAna mAnava jIvana kI samasyAyeM nimna haiM 1. mAnasika antardvanda, 2. sAmAjika evaM jAtIya saMgharSa, 3. vaicArika saMgharSa evaM 4 Arthika saMgharSa / aba hama ina cAroM samasyAoM para bhagavAna mahAvIra kI zikSAoM kI dRSTi se vicAra kara yaha dekheMge ki ve ina samasyAoM ke samAdhAna ke kyA upAya prastuta karate haiM ? 1. mAnasika antardvanda manuSya meM upasthita rAgadveSa kI vRttiyA~ aura unase utpanna krodha, mAna, mAyA aura lobha ke Avega hamArI mAnasika samatA ko bhaMga karate haiN| vizeSa rUpa rAga aura dveSa kI vRtti ke kAraNa hamAre citta meM tanAva utpanna hote haiM aura isI mAnasika tanAva ke kAraNa hamArA bAhya vyavahAra bhI asantulita ho jAtA hai| isalie bhagavAna mahAvIra ne rAga-dveSa aura kaSAyoM arthAt ahaMkAra, lobha Adi kI vRttiyoM ke vijaya ko Avazyaka mAnA thaa| ve kahate the ki jaba taka vyakti rAga-dveSa se Upara nahIM uTha jAtA hai, taba taka vaha mukti ko prApta nahIM kara sakatA / vItarAgatA hI mahAvIra kI dRSTi meM jIvana kA sabase bar3A Adarza hai| isI kI upalabdhi ke lie unhoMne 'samabhAva' kI 'sAdhanA' para bala diyaa| yadi mahAvIra kI sAdhanA paddhati ko eka vAkya meM kahanA ho to hama kaheMge ki vaha samabhAva kI sAdhanA hai| unake vicAroM meM dharma kA ekamAtra lakSaNa hai samatA /
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ yugIna pariveza meM mahAvIra svAmI ke siddhAnta : 3 ve kahate haiM ki samatA hI dharma hai| jahA~ samatA hai, vahA~ dharma hai aura jahA~ viSamatAyeM haiM vahIM adharma hai| AcArAMga meM unhoMne kahA thA ki AryajanoM ne samatva kI sAdhanA ko hI dharma batAyA hai| samatva kI yaha sAdhanA tabhI pUrNa hotI hai jabaki vyakti krodha, mAna, mAyA aura lobha jaise AvegoM para vijaya pAkara rAga-dveSa kI vRtti se Upara uTha jAtA hai| vartamAna yuga meM mAnava-jAti meM jo mAnasika tanAva dina- pratidina bar3ha rahe haiM unakA kAraNa yaha hai ki rAga-dveSa kI vRttiyA~ manuSya para adhika hAvI ho rahI haiN| vastutaH vyakti kI mamatA, Asakti aura tRSNA hI ina tanAvoM kI mUla jar3a hai aura mahAvIra inase Upara uThane kI bAta kaha kara manuSya ko tanAvoM se mukta karane kA upAya sujhAte haiN| AcArAMga meM ve kahate haiM ki jitanA-jitanA mamatva hai utanA-utanA duHkha aura jitanA-jitanA nirmamatva hai utanA hI sukha hai| unake anusAra sukha aura duHkha vastugata nahIM hai, Atmagata hai| ve hamArI mAnasikatA para nirbhara karate haiN| yadi hamArA mana azAnta hai to phira bAhara se sukha-suvidhA kA ambAra bhI hameM sukhI nahIM kara sakatA hai| 2. sAmAjika evaM jAtIya saMgharSa sAmAjika aura jAtIya saMgharSoM ke mUla meM jo pramukha kAraNa rahA hai - vaha yaha hai ki vyakti apane antas meM nihita mamatva va rAga-bhAva ke kAraNa mere parijana, merI jAti, merA dharma, merA rASTra aise saMkucita vicAra vikasita kara apane 'sva' ko saMkucita kara letA hai| pariNAmasvarUpa apane aura parAye kA bhAva utpanna hotA hai phalataH bhAI-bhatIjAvAda, jAtivAda, sAmpradAyikatA Adi kA janma hotA hai| Aja manuSya-manuSya ke bIca sumadhura sambandhoM ke sthApita hone meM yahI vicAra sabase adhika bAdhaka hai| hama apanI rAgAtmakatA ke kAraNa apane 'sva' kI saMkucita sImA banAkara mAnava samAja ko choTe-choTe gheroM meM vibhAjita kara dete haiM phalataH mere aura parAye kA bhAva utpanna hotA hai aura yahI Age calakara sAmAjika saMgharSoM kA kAraNa banatA hai| bhagavAna mahAvIra kA sandeza thA ki 'sampUrNa mAnava jAti eka hai (egA maNussajAI ); use jAti, varNa athavA rASTra ke nAma para vibhAjita karanA, yaha mAnavatA ke prati sabase bar3A aparAdha hai| mahAvIra ke anusAra sampUrNa mAnava-jAti ko eka aura pratyeka mAnava ko apane saMmAna, banAkara hI hama apane dvArA banAye gae kSudra gheroM se Upara uTha sakate haiM aura tabhI mAnavatA kA kalyANa sambhava hogaa| bhArata meM Aja jo jAtigata saMgharSa cala rahe haiM usake pIche mUlataH jAtigata mamatva evaM ahaMkAra kI bhAvanA hI kArya kara rahI hai| mahAvIra kA kahanA thA ki jAti yA kula kA ahaMkAra mAnavatA kA sabase bar3A zatru hai| kisI jAti yA kula meM janma lene mAtra se koI vyakti mahAna nahIM hotA hai apitu vaha mahAna
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 : zramaNa/julAI-sitambara/1995 hotA hai apane sadAcAra se evaM apane tapa-tyAga se| mahattva jAti vizeSa meM janma lene kA nahIM sadAcAra kA hai| bhagavAna mahAvIra ne jAti ke nAma para mAnava samAja ke vibhAjana ko aura brAhmaNa Adi kisI varga vizeSa kI zreSThatA ke dAve ko kabhI svIkAra nahIM kiyaa| unake dharma-saMgha meM harikezI jaise cANDAla, zakaDAla jaise kumbhakAra, arjuna jaise mAlI aura sudarzana jaise vaNika sabhI samAna sthAna pAte the| ve kahate the ki cANDAla kula meM janma lene vAle isa harikezI bala ko dekho, jisane apanI sAdhanA se mahAnatA arjita kI hai| ve kahate the janma se koI brAhmaNa, kSatriya, vaizya yA zUdra nahIM hotA hai| isa prakAra mahAvIra ne jAtigata AdhAra para mAnavatA ke vibhAjana ko evaM jAtIya ahaMkAra ko nindanIya mAnakara sAmAjika samatA evaM mAnavatA ke kalyANa kA mArga prazasta kiyA hai| 3. vaicArika saMgharSa Aja mAnava samAja meM vaicArika saMgharSa, rAjanItika pArTiyoM ke saMgharSa aura dhArmika saMgharSa bhI apanI carama sImA para haiN| Aja dharma ke nAma para manuSya eka-dUsare ke khUna kA pyAsA hai| mahAvIra kI dRSTi meM isakA sabase bar3A kAraNa yaha hai ki hama apane hI dharma, sampradAya yA rAjanaitika matavAda ko sarvazreSTha mAnate haiM aura isa prakAra dUsaroM ke mata yA mantavyoM kI AlocanA karate haiN| mahAvIra kA kahanA thA ki dUsare dharma, sampradAya yA matavAda ko pUrNataH mithyA kahanA yahI hamArI sabase bar3I bhUla hai| ve kahate haiM ki jo loga apane-apane mata kI prazaMsA aura dUsare ke matoM kI nindA karate haiM ve satya ko hI vidrUpita karate haiM | mahAvIra kI dRSTi meM satya kA sUrya sarvatra prakAzita ho sakatA hai ataH hameM yaha adhikAra nahIM ki hama dUsaroM ko mithyA kheN| dUsaroM ke vicAroM, matavAdoM yA siddhAntoM kA samAdara karanA mahAvIra ke cintana kI sabase bar3I vizeSatA rahI hai| ve kahate the ki dUsaroM ko mithyA kahanA yahI sabase bar3A mithyAtva hai| bhagavAna mahAvIra ne jisa anekAntavAda kI sthApanA kI usakA mUla uddezya vibhinna dharmoM, sampradAyoM aura matavAdoM ke bIca samanvaya aura sadbhAva sthApita karanA hai| unake anusAra hamArI AgrahapUrNa dRSTi hI hameM satya ko dekha pAne meM asamartha banA detI hai| mahAvIra kI zikSA Agraha kI nahIM anAgraha kI hai| jaba taka durAgraha rUpI raMgIna cazmoM se hamArI cetanA AvRtta rahegI hama satya ko nahIM dekha skeNge| ve kahate the ki satya, satya hotA hai, use mere aura parAye ke ghere meM bA~dhanA hI ucita nahIM hai| satya jahA~ bhI ho usakA Adara karanA caahie| mahAvIra ke isa siddhAnta kA prabhAva paravartI jainAcAryoM para bhI par3A hai| AcArya haribhadra kahate haiM ki vyakti cAhe zvetAmbara ho yA digambara, bauddha ho yA anya dharmAvalambI, yadi vaha samabhAva kI sAdhanA karegA; rAga, Asakti yA tRSNA ke ghere se uThegA to vaha avazya hI mukti
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ yugIna pariveza meM mahAvIra svAmI ke siddhAnta : 5 ko prApta kregaa| apane hI dharmavAda se mukti mAnanA yahI dhArmika sadbhAva meM sabase bar3I bAdhA hai| mahAvIra kA sabase bar3A avadAna hai ki unhoMne hameM Agraha mukta hokara satya dekhane kI dRSTi dI aura isa prakAra mAnavatA ko dharmoM, matavAdoM ke saMgharSoM se Upara uThanA sikhaayaa| 4. Arthika saMgharSa Aja vizva meM jaba kabhI yuddha aura saMgharSa ke bAdala maMDarAte haiM to unake pIche kahIM na kahIM koI Arthika svArtha hote haiN| Aja kA yuga arthapradhAna yuga hai| manuSya meM nihita saMgraha-vRtti aura bhoga-bhAvanA apanI carama sImA para hai| vastutaH hama apane svArthoM se Upara uThakara dUsaroM kI pIr3AoM ko jAnanA hI nahIM caahte| apanI saMgraha-vRtti ke kAraNa hama samAja meM eka kRtrima abhAva utpanna karate haiN| jaba eka ora saMgraha ke dvArA sampatti ke parvata khar3e hote haiM to dUsarI ora svAbhAvika rUpa se khAiyA~ banatI haiN| phalataH samAja dhanI aura nirdhana, zoSaka aura zoSita aise do vargoM meM ba~Ta jAtA hai aura kAlAntara meM inake bIca varga-saMgharSa prArambha hote haiN| isa prakAra samAja-vyavasthA chinna-bhinna ho jAtI hai| samAja meM jo bhI Arthika viSamatAyeM haiM usake pIche mahAvIra kI dRSTi meM parigraha vRtti hI mukhya hai| yadi samAja se Arthika saMgharSa samApta karanA hai to hameM manuSya kI saMgraha-vRtti aura bhogavRtti para aMkuza lagAnA hogaa| mahAvIra ne isake lie aparigraha, parigrahaparimANa aura upabhoga-paribhoga parimANa ke vrata prastuta kiye| unhoMne batAyA ki muni ko sarvathA aparigrahI honA caahiye| sAtha hI gRhastha ko bhI apanI sampatti kA parisImana karanA cAhie, usakI eka sImA-rekhA banA lenI caahie| isI prakAra unhoMne vartamAna upabhoktAvAdI saMskRti ke virodha meM manuSya ko yaha samajhAyA thA ki vaha apanI AvazyakatAoM aura icchAoM ko sImita kre| mahAvIra kahate the ki manuSya ko jIvana jIne kA adhikAra to hai kintu dUsaroM ko sukha-suvidhAoM se vaMcita karane kA adhikAra nahIM hai| unhoMne vyakti ko khAna-pAna Adi vRttiyoM para saMyama rakhane kA upadeza diyA thaa| yaha jAnakara sukhada Azcarya hotA hai ki bhagavAn mahAvIra ne Aja se 2500 varSa pUrva apane gRhastha upAsakoM ko yaha nirdeza diyA thA ki ve apane khAna-pAna kI vastuoM kI sImA nizcita kara leN| jaina AgamoM meM isa bAta kA vistRta vivaraNa hai ki gRhastha ko apanI AvazyakatA kI kina-kina vastuoM kI mAtrA nirdhArita kara lenI caahie| abhI vistAra se carcA meM jAnA sambhava nahIM hai phira bhI itanA kahA jA sakatA hai ki bhagavAna mahAvIra ne manuSya kI saMcaya-vRtti para saMyama rakhane kA upadeza dekara mAnava jAti ke Arthika saMgharSoM ke nirAkaraNa kA eka mArga prazasta kiyaa| vastutaH bhagavAn mahAvIra ne vRtti meM anAsakti, vicAroM meM anekAnta,
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ zramaNa/julAI-sitambara/1995 vyavahAra meM ahiMsA, Arthika jIvana meM aparigraha aura upabhoga meM saMyama ke siddhAnta ke rUpa meM mAnavatA ke kalyANa kA jo mArga prastuta kiyA thA, vaha Aja bhI utanA hI prAsaMgika hai, jitanA ki Aja se 2500 varSa pUrva thA / Aja bhI ahiMsA, anekAnta aura aparigraha kI yaha triveNI mAnava-jAti ke kalmaSoM ko dho DAlane ke lie utanI hI upayogI hai jitanI mahAvIra ke yuga meM thI / 6 + Aja mAtra vaiyaktika stara para hI nahIM sAmAjika stara para bhI ahiMsA, anekAnta aura aparigraha kI sAdhanA karanI hogI, tabhI hama eka samatAmUlaka samAja kI racanA kara mAnava jAti ko santrAsoM se mukti dilA sakeMge aura yahI mahAvIra ke prati hamArI saccI zraddhAMjali hogii| * nidezaka pArzvanAtha vidyApITha, vArANasI /
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhaktAmarastotra : eka adhyayana harizaMkara pANDeya A~kheM jaba prabhuyAda meM macalane lagatI haiM, indriya-vRttiyA~ thama jAtI haiM, nayana rimajhima barasane lagate haiM, apanI apUrNatA, asamarthatA kA bhAna evaM kisI mahatpada para pUrNa vizvAsa ho jAtA hai, taba hRdaya meM nivAsita zraddhA-zvetA zabdoM ke mAdhyama se bAhara saMsAra meM parivyApta hone lagatI hai, aura ve hI zabda vaise sazakta naukA kA kAma karate haiM, jisa para car3hakara bhakta bhagavAna ke Ananda-niketana meM pahu~ca jAtA hai| jahA~ para prabhu kA sAnnidhya prApta kara vaha dhanya-dhanya ho jAtA hai, kRtapuNya ho jAtA hai| kauna vaisA prANI hogA jo vaise pUrNa-dhAma ko prApta kara sadA-sarvadA ke lie viramita na ho jAe ? jaba samartha priyatama kI yAda meM bhakta hRdaya vigalita ho jAtA hai, guru-smaraNa mAtra se hI A~sU-saritA taraMgAyita hone lagatI hai, rAga, rasa aura dhvanyAtmakatA ke saMgama para ramyatA lAsya karane lagatI hai, taba bhakta aura bhagavAna ko chor3akara sampUrNa saMsAra samApta ho jAtA hai, usI kSaNa stuti, stotra Adi kA prasava hotA hai| usameM prabhu-guNa-gAyana kI taraMgeM AkAza vyApI ho jAtI haiM aura usa stuti kAvya kI dhArA itanI sazakta aura tIvra hotI hai ki bhakta to svayaM baha hI jAtA hai, bhagavAna kA bhI koI patA nahIM rahatA, donoM milakara eka ho jAte prathamataH stutikAvya kA prArambha-sthala vicArya hai| stuti kA prAdurbhAva sukhAvasAna ( duHkha) duHkhAvasAna ( sukha ) aura prANa prayANam vasara meM hotA hai| sukha ke bAda duHkha kitanA bhayAvaha hotA hai - yaha koI draupadI, uttarA, gajendra, candanabAlA yA mAnatuGga hI batA sakatA hai| jaba mRtyu sAmane dikhAI par3e to zaraNya kauna ho sakatA hai ? koI mArajetA samartha puruSa hI usa samaya kAma A sakatA hai| jaba taka apanI zakti kAma AtI hai, taba taka zAyada samartha kI khoja prArambha nahIM hotI, prabhupAda kA smaraNa kahA~ AtA hai ? duHkha kI ghar3I meM hI prabhu yAda Ate haiM, isalie bhaktoM kI yAcanA bhI vilakSaNa hotI hai| vaha sampUrNa aizvarya ko chor3akara vipatti kI yAcanA karatA hai, kyoMki vipatti meM hI prabhu yAda Ate haiM, aura prabhu kA darzana hI apunarbhava kA kAraNa hai| kuntI kahatI hai - vipadaH santu naH zazvattatra tatra jgdguro|' bhavato darzanaM yatsyAdapunarbhavadarzanam / /
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ zramaNa/julAI-sitambara/1995 bhaktAmara stotra kA udbhavakAla mRtyu ke andhakAra se Acchanna thA / mAnatuGga pha~sa cukA hai - ber3iyoM meM, kucakriyoM ke kucakra meM aba kyA kare? isa kSaNa meM to ekamAtra usakA samartha upAsya hI zaraNya ho sakatA hai| dhyAna kendrita karatA hai - apane prabhu-pAdapadmoM meM, jaise bhAgavata kA gajendra prAktana saMskAravazAt * apane hRdayeza kI smRti meM apanI vRttiyoM ko sarvAtmanA niyojita karatA / hRdaya ke bhAva sundara zabdoM ke mAdhyama se abhivyakta hone lagate haiM, jo vAda ke saMsAra meM mAnatuGga hRdaya se niHsRta stotra - prasravinI bhaktAmara stotra aura gajendra ke manomaya AkAza se udbhUta susvara svara lahariyA~ gajendra-mokSa ke nAma se prasiddhi pAtI haiN| 1. stotA 8 : jisakI sampUrNa vRttiyA~ prabhu ko prAptakara jAtI haiM, usI ke hRdaya dharAtala se samartha kI stuti saritA prasravita hotI hai| jisane hRdaya ko khola diyA, rAga-dveSAdi kaSAyoM ko vigalita kara diyA, vahI kisI guNAkara kA guNakIrtana karane ke lie prastuta hotA hai, jisakA ekamAtra lakSya usakA upAsya hI raha jAnA hai| totA kA prathama guNa hotA hai apanI hInatA, nIcatA aura ajJAnatA ko prabhu ke sAmane udghATita kara denaa| usako yaha jJAna hotA hai ki vaha to hai mahAmUrkha samartha kI stuti, unakA guNasaMgAyana kaise kare ? lekina usI ke sahAre usI ke guNagAyana meM saMlagna ho jAtA hai / mAnatuGgAcArya jaba mRtyusaMkaTa meM pha~sa gayA, taba samartha-zaraNya kI zaraNAgati hI dikhAI pdd'ii| eka tarapha virAT vibhUtiyoM se paripUrNa prabhu jinezvara aura dUsarI ora alpasattvaprANI / yahA~ bhI vahI sthiti hai jo gItA meM kRSNa ke vizvarUpa ke sAmane arjuna kI huI thii| mahAna kI stuti karanA mAnatuGga ko bAlaka dvArA candrabimbagrahaNa ke samAna dikhAI pdd'aa| yahI 'ahaM kA vilaya' stotA kA stavya kI ora jAne kA prathama sopAna tathA stuti - kAvya kI prasavabhUmi hai -- buddhayA vinA'pi vibudhArcita-pAdapITha ! | stotuM samudyata-matirvigata- trapo'ham / / bAlaM vihAya jala-saMsthitamindubimbamanyaH ka icchati janaH sahasA grahItum / / apanI asamarthatA aura ajJAnatA ke bodha se bhakta hatAza nahIM hotA balki usI ke sahAre zaktimAna hokara apane upAsya ke ghara jAne ke lie taiyAra ho jAtA hai so'haM tathApi tava bhaktivazAnmunIza / kartuM stavaM vigatazaktirapi pravRttaH / /
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhaktAmarastotra : eka adhyayana : 9 prItyA''tmavIryamavicArya mRgI mRgendram, nAbhyeti kiM nijazizoH paripAlanArtham / / yahI vaha bindu hai, jahA~ bhakta sImA ko lA~ghakara asIma kI ora prasthAna karatA hai, sImA meM hI asIma kI sattA ko pakar3a letA hai| bhakta kavi mAnatuGga ko bhI isameM mahAratha hAsila hai| alpazrutaM zrutavanAM parihAsa-dhAma, tvadbhaktireva mukharI kurute balAnmAn / yatkokilaH kila madhau madhuraM virauti, taccAmra- cArU kalikAnikaraikahetuH / / aura jaba bhakta sampUrNatayA prabhu caraNoM meM prapanna ho jAtA hai, taba kahA~ bhaya, kahA~ duHkha aura asamarthatA ? yahI prapatti / bhakti kA mUla hai| stotA isI se pUrNa ho jAtA hai, Atma-ramaNa meM samartha ho jAtA hai| isa prakAra hInatA - bodha, prabhu caraNa meM aTUTa vizvAsa aura prabhu-vibhUti-bodha Adi stotA ke lakSaNa bhaktAmara stotra meM saMghaTita hote haiM / 2. stavya stavya koI samartha hotA hai, jo samaya para kAma A ske| vaha sarvasamartha, sarvajJa, bandhanamukta, kRpAlu, karuNApUrNa, dInarakSaka, rUpanagara, sudhAmaya, suramyaoN~ga, zubhalakSaNa sampanna, rucira, tejomaya, balavAna, satyabhAk, priyabhASI, vijitendriya, vidagdha, catura, vazI, dAnta, vakSanya, samatAdharmanirata, ArtasaMrakSaka evaM bhavasAgarasantAraka hotA hai / bhaktAmara stotra ke prathama zloka meM bhagavAna RSabhadeva ke tIna rUpoM kA bimbana huA hai ( ka ) devoM dvArA praNamya, ( kha ) pApatamavinAzaka aura ( ga ) bhavajala meM girate hue jIvoM kA ekamAtra avalamba / prabhu vizvavaMdya evaM jagatstutya hotA hai yaH saMstutaH sakalavAGmaya tattvabodhAd, udbhUta buddhi paTubhiH suralokanAthaiH / stotrairjagatitraya cittaharairudAraiH stoSye kilAhamapi taM prathamaM jinendram / / 1. sarvajJa stavya sarvajJa hotA hai| alpasatva yA alpajJAnI stavya nahIM ho sakatA hai| jisake caraNa vidvajjana ke lie zirobhUSaNa hai / bhaktAmara kA stavya bhI usI saraNa meM pratiSThita hai / vaha ananta jJAnarAzi se paripUrNa hai : jJAnaM yathA tvayi vibhAti kRtAvakAzaM, naivaM tathA hariharAdiSu nAyakeSu /
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 : zramaNa julAI-sitambara/1995 tejaH sphuranmaNiSu yAti yathA mahatvaM, naivaM tu kAcazakale kiraNAkule'pi / / 2. guNasamudra - vaha aneka guNa ratnoM kI khani hai| guNasamudra, guNazazAMka, paramapuruSa, paramaprakAzaka Adi anantAnanta guNa usameM samAhita haiN| usake guNoM kA gAyana vRhaspati bhI nahIM kara sakate haiM : vaktuM guNAn guNasamudra ! zazAMkakAntAn, kaste kSamaH suragurupratimo'pi buddhayA / / sarasvatI bhI nIla-parvata ke barAbara kAjala-syAhI samudrarUpI pAtra meM DAlakara kalpavRkSarUpI lekhanI se usake guNoM ko likhane meM pAra nahIM pA sakatI haiN| zivamahimnastotra kI paMktiyA~ draSTavya haiM - asitagirisamaM syAtkajjalaM sindhupAtre, surataruvarazAkhA lekhanI ptrmurvii|| likhati yadi gRhItvA zAradA sarvakAlaM, tadapi tava guNAnAmIza ! pAraM na yAti / / vaha sabhI guNoM kA Azraya hai| 3. zreSThatA - stuti-kAvya meM stavya kI zreSThatA kA pratipAdana mukhya rUpa se hotA hai| rUpa, guNa Adi meM vaha trailokya meM zreSTha hai| Atmika aura zArIrika ubhayavidha saundarya kI khAni hai| upAsya itanA sundara hotA hai ki A~kheM usakA eka bAra darzana kara lene ke bAda anyatra kucha dekhanA hI nahIM cAhatI haiN| indriyA~ viramita ho jAtI haiM, mana sthira ho jAtA hai usake tribhuvanamohana rUpa ko nirkhkr| pitAmaha bhISma kA stavya kitanA sundara hai : tribhuvanakamana tamAlavaNa ravikaragauravAmbaraM ddhaane| vapuralakakulAvRtAnanAbja _ vijayasakhe itirastu meM anvdhaa2|| vaha prabhu animeSAvalokanIya hai : dRSTvA bhavantamanimeSavilokanIyaM nAnyatra toSamupayAti janasya cakSuH / pItvA payaH zazikaraghuti-dugdhasindhoH / kSAraM jalaM jalanidherasituM ka icchet ? vaha rUpa kA antima pratimAna hotA hai - yatte samAnamaparaM na hi rUpamasti / vaha ramyatA kA ramya sindhu hai| deva, manuSya aura nAgakumAroM ke netra ko AkRSTa karane vAle trailokyasaubhaga mukha ke sAmane becAre candramA kI kyA sthiti?
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhaktAmarastotra : eka adhyayana : 11 vaktraM kva te sura-naroraga-netrahAri niHzeSa-nirjita-jagatritayopamAnam / bimbaM kalaMka-malinaM kva nizAkarasya, yadvAsare bhavati pANDupalAzakalpam / / vivecya stotra ke stavya kI mahanIyatA kI anugUMja sampUrNa stotra meM sunAI par3atI hai - nAtyadbhUtaM bhuvana-bhUSaNa ! bhUtanAtha ! bhUtairguNairbhuvi bhvntmbhissttuvntH| tulyA bhavanti bhavato nanu tena kiM vA __bhUtyAzritaM ya iha nAtmasamaM karoti / / 4. parISahajayI -- saMsAra ke duHkha se bhaktoM ko vahI nijAta dilA sakatA hai, jo duHkha-samudra meM meru parvata kI taraha avicala evaM unnata raha ske| bhagavAna RSabha kA caritra eka vIra parISaha-jetA ke rUpa meM bhI rUpAyita huA hai citraM kimatra yadi te tridazAMganAbhiH nItaM manAgapi mano na vikaarmaargm| kalpAnta-kAla-marutA calitAcalena kiM mandarAdrizikharaM calitaM kadAcit ? 5. jagadIzvara - vaha jagat kA svAmI, nAtha evaM samrATa hotA hai| bhaktAmara meM aneka sthaloM para prabhu ke isa rUpa kA citraNa huA hai| vaha ekamAtra jagannAtha aura jagat kA svAmI hai - ye saMzritAstrigadIzvara ! nAthamekaM ... | 'nAtha' vizeSaNa aneka bAra prayukta huA hai | 6. bhaktoddhAraka - stavya ke Artihara, zaraNyagatarakSaka, tApatrayavinAzaka pApabhaMjaka Adi rUpa bhaktAmara meM adhika kamanIya bana par3ate haiN| vaha sampUrNa lokoM kA duHkhavinAzaka hai - tubhyaM namastribhuvanArtiharAya nAtha ! | tubhyaM namo jina ! bhvoddhishossnnaay|| 41-48 zloka bhI isa rUpa ke prakAzana meM pramANa haiN| 7. mRtyu jetA - mRtyu kI bhayaMkaratA se vahI Upara uThA sakatA hai jo svayameva usase uparata ho cukA hai| vahI parama purUSa ananyatama zivapantha hotA hai| mRtyukAla kA ekamAtra zaraNya hotA hai| mRtyu saMkaTa jaba sAmane ho to usako chor3akara kauna bacA sakatA hai ? arjuna ke zabda - tvAmeko dahyamAnAmapavargo'si saMsRte:22 / /
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 : zramaNa/julAI-sitambara/1995 uttarA kahatI hai bhaktAmara kA bhakta kahatA hai pralaya tUphAna se bacA sakatA hai| pAhi pAhi mahAyogindevadeva jagatpateH / nAnyaM tvadabhayaM pazye yatra mRtyuH parasparam / / he prabhu! ApakA nAmakIrtana hI isa 8. prakAza svarUpa bhaktAmara kA stavya prakAza kA puMja hai| vaisA dIpa hai jisake sAmane candra-sUrya bhI hasva ho jAte haiN| vaha sUryAtizAyI mahimAyukta hai kalpAntakAla - pavanoddhava-vahinakalpam dAvAnalaM jvalitamujjvalamutsphuliMgam / vizvaM jighatsumiva sammukhamApatantam, tvannAmakIrtanajalaM zamayatyazeSam" / / -- sUryAtizAyi mahimAsi munIndra ! loke / / vaha apUrvacandra bimba evaM tamovinAzaka hai| vaha prakAzasvarUpa evaM nirdhUmadIpa haiN| 6. vibhUti - isa stotra meM prabhu kI vibhUtiyoM kA vistRta varNana upalabdha hotA hai| apUrvalAvaNya yukta zarIra-28, prakAzapUrNa ratnanirmita siMhAsanAsIna-26, zvetaca~vara - 30, chatra - 31, digantavyApIyaza- 32, manohAriNI vANI - 33, prabhAmaNDala34, divyavANI - 35, Adi kA sundara citraNa upanyasta hai| 3. stuti ke tatva isa prakAra bhaktAmara kA stavya vibhinna guNa maNiyoM se paripUrNa hai| jJAna zaktiyoM ke sarvadA prabuddha rahane ke kAraNa vaha buddha, tInoM lokoM kA kalyANakAraka hone se zaMkara, samyak jJAna, darzana, cAritra rUpa kalyANamArga ke upadeSTA hone se dhAtA aura sabhI puruSoM meM uttama hone se puruSottama arthAt viSNu bhI hai buddhastvameva vibudhArcita ! buddhibodhAt, tvaM zaMkaro'si bhuvanatrayazaMkaratvAt / dhAtA'si dhIra ! zivamArgavidhervidhAnAt, vyaktaM tvameva bhagavan ! puruSottamo'si / / avyaya, vibhu, acintya, asaMkhya, Adya, ananta, yogIzvara, anekameka, amala Adi sArthaka abhidhAnoM se vibhUSita hai tvAmavyayaM vibhumacintyamasaMkhyamAdyaM, brahmANamIzvaramanantamanaMgaketum / yogIzvaraM viditayogamanekamekaM jJAnasvarUpamalaM pravadanti santaH " / / bhaktAmara stotra ke viloDana se agralikhita tattvoM para prakAza par3atA hai
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhaktAmarastotra : eka adhyayana : 13 1. AtmaprakAzana - prabhu guNoM kI bhavyatA evaM virATatA ke sAmane bhakta itanA bhAvita ho jAtA hai ki apane antasthala ko kholakara, apanI nIcatA, kurUpatA ko lekara prabhu (apane priya) ke sAmane khar3A ho jAtA hai| usake pAsa apane sarjanahAra se chipAne ke lie kucha bhI avaziSTa nahIM raha jAtA hai| jaba marma kA pUrNatayA udghATana ho jAtA hai tabhI usa samartha se samparka hotA hai| bhAgavata ke gajendra aura mAnatuMgAcArya meM kAphI samAnatA hai| ho kyoM nahIM? bhakti kI sImA meM jAkara sampUrNa dhArAe~ eka hI ho jAtI haiN| gajendra kahatA hai - jise bar3e-bar3e loga nahIM jAna sake, usako maiM kSudra jIva kaise jAna sakatA hU~ - na yasya devA RSayaH padaM viduH jantuH punaH ko'rhati gntumiiritum|| bhakta mAnatuMga apanI asamarthatA ko prabhu ko batA detA hai - he prabhu ! aba tumhIM merA ber3A pAra kara sakate ho| hama to alpasattva asamartha jIva haiN| stava karane kA sAmarthya mujhameM kahA~ ? 2. mAhAtmya jJAna -- bhakta yA stotA ko apane upAsya kI mahanIyatA kA jJAna hamezA banA rahatA hai| gopiyoM ko yaha jJAna hai ki usakA prabhu kevala nandalAla nahIM balki sampUrNa guNoM kA svAmI hai - vyaktaM bhavAn brajamayArtiharo'bhijAto devo yathA''dipuruSaH suralokagoptA / / vivecya stuti-kAvya meM bhakta ko yaha akhaNDa vizvAsa hai ki usakA upAsya koI sAmAnya nahIM, balki vaha trailokyapUjya, tribhuvanArtihara, vizvagoptA, avyaya evaM anantasvarUpa hai| vipattikAla meM vaha ekamAtra samartha zaraNya hai| 3. Azcarya se sthairya kI yAtrA - bhagavadvibhUtiyoM kA darzana stutikAla meM hI hotA hai| jo kabhI dekhA na gayA usako dekhakara Azcarya to honA hI hai, lekina dhIre-dhIre prabhu-pAda-padmoM meM vaha bhakta ramaNa karane lagatA hai| bhaktAmarakAra kI yAtrA bhI isI dharAtala para prArambha hotI hai| 4. andhakAra se prakAzaloka meM - stutikAla kI yAtrA ghane andhakAra loka se prArambha hotI hai, jahA~ koI prakAzapuJja dikhAI nahIM par3atA, lekina bhakta dhIre-dhIre apane prabhu ke sambala para vahA~ pahu~ca jAtA hai, jahA~ kevala prakAza hI zeSa rahatA hai, vahA~ usake upAsya kA prakAza hI jagamagAtA hai| 5. bimbAtmakatA yA citrAtmakatA - yaha stutikAvya kA pramukha tattva hai| upAsya ke vibhinna rUpoM evaM guNoM kA spaSTa bimbana isa kAvya vidhA meM hotA hai| bhaktAmara ke prathama cha: zlokoM meM bhakta kI nirIhatA evaM samarpaNa kA bimba udAtta evaM utkRSTa hai| cauthe zloka meM praNayakAlIna jala evaM use pAra karane kI
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 : zramaNa/julAI-sitambara/1995 asamarthatA Adi bhAvoM kA sahaja rUpAMkana huA hai| anya bimba kA udAharaNa isa prakAra hai - jagatstutya prabhu zrI RSabhadeva (2) bhavajala kA ekamAtra avalamba prabhu-1, prabhu ke anupama rUpa-13, kAma parISaha meM mandaraparvata ke samAna bhagavAna kI sthiratA-15, apUrva dIpaka-17, 18 Adi / kalAgata bimboM meM alaMkAra-bimboM kI rasanIya-cArutA utkRSTa hai| upamAnoM ke prayogakrama meM bAlaka dvArA candrabimba-grahaNa ke lie prayAsa-3, mRgomRgendra-5, sUrya andhakAra-7, kokila-6, kamala-6, jalanidhi-11, Adi upanyasta 6. ramaNIyatA evaM AlAdakatA.- ye tattva eka zreSTha kAvya ke prANasvarUpa hote haiN| stuti-kAvya zreSTha kAvya hai| bhaktAmara kA prArambha hI ramaNIyatA ke dharAtala para hotA hai| AlAdakatA Adyanta vidyamAna haiN| 7. rasanIyatA - stuti-kAvya meM rasa kA sAmrAjya hotA hai| vivecya stotra meM bhaktirasa upacita hai| vIra, adbhuta evaM zAntarasa kI chaTA carvya hai| apanI hRsvatA, prabhu-pAda-padamoM meM pUrNa samarpaNa aura vigalita hRdaya se unake guNoM kA varNana bhaktirasa ke udAharaNa haiM | bhagavadvibhUtiyoM ke varNana meM vIrarasa kA saundarya AsvAdya hai| zloka saMkhyA 31 meM bhagavAn RSabhadeva kA cakravartItva rUpa meM nirUpaNa vIrarasa kA utkRSTa udAharaNa hai| kAmaparIkSaha ke Ane para RSabha bhagavAna kA meruvat aDola rahanA, vIratva yA saMyamavIra kA cUr3Anta nidarzana hai6 | bhagavAna ke aizvarya-varNana meM adbhuta rasa kA saundarya AsvAdya hai / sAMsArika duHkha yA nirveda zAntarasa ke sthAI bhAva haiM / bhaktAmara stotra kA mUla udgama kAraNa sAMsArika duHkha hI hai, ataeva isameM zAntarasa kA prAdhAnya 8. muktAtmakatA - stuti-kAvya kA yaha pramukha vaiziSTya hai| isameM pratyeka zloka rasanIyatA evaM AsvAdyatA kI dRSTi se pUrvApara svatantra hote haiN| agnipurANakAra ke anusAra jinameM arthadyotana kI svataH zakti ho use muktaka kahate haiM - muktaka zlokazkaizcamatkAra kSama rasatAm / kavirAja vizvanAtha ne anya padya nirapekSa yA svatantra kAvya ko muktaka mAnA hai - chaMdo buddhapadaM padyaM tena muktena muktakam | eka hI chanda meM vAkyArtha kI samApti muktaka hai | udavinyasta lakSaNa sandarbha meM vicAra karane para pratIta hotA hai ki bhaktAmara stotra kA pratyeka zloka rasabodhaka evaM arthadyotana meM samartha hai| azoka tarutavalAsIna RSabhadeva kA saundarya draSTavya hai - uccairazokatara saMzritamunmayUkha mAbhAti rUpamamalaM bhavato nitAntam /
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhaktAmarastotra : eka adhyayana : 15 spaSTollasatkiraNamastatamovitAnaM bimbaM raveriva pyodhrpaarshvvrti|| eka-eka padya bhakta-hRdaya-sAgara meM niviSTa ananta bhAvaratnoM kI rAzi ko udghATita karane meM samartha hai| anupamA jananI ke anupama putra kI mahanIyatA kA avalokana -- strINAM zatAni zatazo janayanti putrAn, nAnyA sutaM tvadupamaM jananI prsuutaa| sarvA dizo dadhati bhAni sahasrarazmi prAcyeva dig janayati sphuradaMzujAlam / / 6. saMgItAtmakatA -.. gIta-gaMgA kA udaya hRdaya ke samatva dharAtala se hotA hai| bhakta yA stotA ko jaba kisI kAraNavazAt prabhu kI smRti AtI hai yA svayaM smaraNa karatA hai to usakA hRtpradeza camatkRta ho uThatA hai, bhAvoM kI taraMginI taraMgAyita hone lagatI hai, bAhya zabda-saMsAra bhI sAtha dene ko taiyAra ho jAtA hai saMgItAtmakatA kI pravAhiNI pravAhita hone lagatI hai jo itanI samartha aura sazakta hotI hai ki bhakta usameM baha hI jAte haiM saMsAra kA bhI kahIM patA nahIM rahatA hai| bhaktAmara ke pratyeka caraNa meM layAtmakatA, geyatA saMgItAtmakatA vidyamAna hai| 10. alaMkAra vinyAsa -- stotA apanI bhAvanAoM ko alaMkAroM ke mAdhyama se sazakta rUpa se abhivyakta karane meM samartha hotA hai| anya kAvyoM kI tulanA meM stotra-sAhitya meM alaMkAra-prayoga kA prAcurya hotA hai| bhaktAmara stotra meM upamA, parikara, arthApatti, utprekSA, vyatireka evaM udAtta Adi alaMkAroM kA sundara prayoga huA hai - (ka ) upamA -jahA~ upameya kA upamAna ke sAtha sAdRzya sthApita kiyA jAya vahA~ upamA alaMkAra hotA hai| bhaktAmara-stotra meM aneka sthaloM para isakA prayoga huA hai -- prItyAtmavIryamavicArya mRgomRgendra nAbhyeti kiM nijazizo paripAlanArtham / / __ yahA~ bhakta kI upamA mRgI se kI gayI hai| yadyapi siMha sAmane hotA hai, apanI asamarthatA kA jJAna bhI use hotA hai lekina bacce ke sAtha atizaya prema ke kAraNa siMha ke sAmane hotI hai, usI prakAra bhakta apanI ajJAnatA se paricita hote hue bhI stuti meM pravRtta hotA hai| anya udAharaNa -- sUryAzubhinnamiva shaarvrmndhkaarm| prAtyAnamA
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ zramaNa/julAI-sitambara/1995 yahA~ prabhu saMstava ke karmAndhakAra- vidAraNa sAmarthya ko dyotita karane ke lie sUryAMzu ko upamAna banAyA gayA hai| isI prakAra 8, 6, 28 vA~ zloka bhI draSTavya hai I 16 : (kha) parikara sAbhiprAya vizeSaNoM kA prayoga parikara alaMkAra hotA hai| prabhu ke aneka guNaniSTha vizeSaNoM ke dvArA bhakta unakA guNagAyana karatA hai / stuti sAhitya kA yaha priya alaMkAra hai| 1. nAtyadbhutaM bhuvana bhUSaNaH bhUtanAtha ! 45 2. buddhastvameva vibudhArcita ! buddhibodhAt tvaM zaMkaro'pi bhuvanatrayazaMkaratvAt / / ( ga ) dRSTAnta upameya- upamAna meM bimba- pratibimba bhAva hone para dRSTAnta alaMkAra hotA hai| isameM laukika yA zAstrIya udAharaNoM se varNanIya kA saphalatApUrvaka upanyAsa kiyA jAtA hai / bhaktAmara meM aneka sthaloM para isakA prayoga huA hai 1. bhakta kI asamarthatA ko prakaTa karane ke lie bAlaM bihAya jalasaMsthitamindubimba: - 3 dRSTAnta alaMkAra ke sAtha arthApatti kA sundara prayoga uparyukta aura adhovinyasta donoM udAharaNoM meM huA hai - pItvA payaH zazikara cutidugdhasindhoH / / vyatireka sAmAnyatayA upamAna, upameya se adhika guNa vAlA hotA hai, lekina jahA~ para upameya kI apekSA upamAna hasva ho, vahA~ vyatireka alaMkAra hotA hai / bhaktAmara kA yaha priya alaMkAra hai / aneka sthaloM para bhagavAn RSabhadeva kI guNIya udAttatA evaM zreSThatA ke pratipAdana ke lie isakA upayoga kiyA gayA hai 1. prabhu kI alaukikatA ko dyotita karane ke lie unheM amaradIpa yAnI sAmAnya dIpaka se zreSTha batAyA gayA hai| 2. bhagavAna sUrya se bhI adhika mahimA vAle haiMsUryAtizAyimahimAsi munIndra ! loke ! 18, 19 3. mUrkha saundarya kI adhikatA 4. bhagavAna kI zreSThatA 21 5. RSabha jananI kI zreSThatA arthApatti 22 kaimutika nyAya aura daNDApupikA- nyAya se arthApatti alaMkAra - hotA hai| udAharaNArtha 15vAM zloka draSTavya hai / lalita udAtta kA saundarya 1. lalita vastu meM nihita AkarSaNa tattva evaM AhlAdakAritA saundarya kA anivArya guNa hai| isa AkarSaNa ke meM mUla - -
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhaktAmarastotra : eka adhyayana : 17 jo guNa hai use lAlitya yA cArutA kahate haiN| bhaktAmara meM isakA carvaNa aneka sthaloM para hotA hai| bhagavAna kA rUpa kisake lie manohArI nahIM hai| vaha sRSTi ke sampUrNa jIvoM ke netroM ko apanI ora AkRSTa kara letA hai| RSabhadeva ke valgumukha-lAvaNya ke samakSa sundaratA ke sampUrNa upamAna hasva ho cuke haiN| jo A~kheM usa rUpyarUpa kA darzana eka bAra bhI kara letI haiM unakI darzana-yAtrA sadA ke lie sthagita ho jAtI hai kiM vIkSitena bhavatA bhuvi yena nAnyaH kazcinmanoharati nAtha ! bhavAntare'pi / / gopiyoM ke stavya bhagavAna zrIkRSNa ke trailokya saubhagarUpa para kauna Asakta nahIM ho jAtA - trailokya saubhagamidaM ca nirIkSya rUpaM yadgodvijadrumamRgAH pulakAnya vibhran / / 2. udAtta 1 satya aura ziva kA jahA~ bhI abhivyaMjana ho use udAtta kahate haiM / bhavyatA, virATatA, mahanIyatA, parAtparatA Adi guNa isI meM samAhita haiN| kevala lalita se saundarya pUrNa nahIM hotA balki lalita aura udAtta jahA~ donoM ekatrita hote haiM vahI saundarya kI prasavabhUmi bana jAtI hai / bhaktAmara meM lalita ke sAtha udAtta kA saundarya ramya hai| bhagavAna ke mahanIya - aizvarya kA varNana udAtta ke antargata hai / 3. asIma kA saundarya bhakta apane bhAvoM evaM zabdoM ke mAdhyama se kisI anantasattA ko pakar3anA cAhatA hai, jo sukha hAsa meM sahAyaka ho ske| bhaktAmara meM ananta kA saundarya nikharakara jIvita prANI gadgad ho jAtA hai| stotA mAnava-deha meM hI Adi rUpa kA saMdhAna kara letA hai jo loka meM upamAnAtIta bana jAtA hai / mRtyu jaya bhI usI ke yahA~ jAkara sambhava hotA hai| -- 4. stuti kA lakSya stuti se kyA lAbha? kisa lakSya kI prApti ke lie bhakta stuti karatA hai? stuti kA carama lakSya nijasvarUpa athavA prabhupada kI prApti hai| dRzya jagat kA niSedha kara bhakta anta meM apanA bhI niSedha kara detA hai| apane ahaM kA vilaya kara prabhumaya bana jAtA hai| pitAmaha bhISma kI yaha dazA draSTavya hai . - pratidRzamiva naikadhArkamekaM samadhigato'smi vidhUtamedamohaH 51 / / stotA ko prathama lAbha to yaha hotA hai ki koI samartha usakA hAtha thAma letA hai| samartha ko prAptakara svayaM bhakta samarthavAn bana jAtA hai| pApavinAza, bhayamukti, sAMsArika lAbha, yuddha-vijaya*5, vaDavAgni bhavasantati evaM tama-nAza
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 : zramaNa/ julAI-sitambara/1995 se mukti6 zArIrika saundarya evaM guNalakSmI kI upalabdhi hotI hai| anta meM bhakta mRtyu ko jItakara paramAnandamaya-niketana meM zAzvata vizrAma pA letA hai| pAdaTippaNa 1. zrImadbhAgavat mahApurANa 1. 8. 25 2. zrI bhaktAmarastotra, mAnatuGgAcAryakRta, aneka sthaloM se prakAzita / 3. zrI madbhAgavatapurANa 8. 3 4. bhaktAmarastotra - 3 5. tatraiva - 5 6. tatraiva - 6 7. tatraiva - 2 8. tatraiva - 20 6. tatraiva - 4 10. zivamahimnastotra - 32 11. bhaktAmarastotra - 14 12. zrImadabhAgavata mahApurANa - 1. 6. 33 13. bhaktAmarastotra - 11 14. tatraiva - 12 15. tatraiva - 13 16. tatraiva - 10 17. tatraiva - 15 18. tatraiva - 14 16. tatraiva -8, 16, 21 20. tatraiva - 26 21. tatraiva - 26 22. zrImadbhAgavata mahApurANa - 1. 7. 22 23. tatraiva - 1. 8.6 24. zrI bhaktAmarastotra 40 25. tatraiva - 27 26. tatraiva - 18 27. tatraiva - 16 28. tatraiva - 23 26. tatraiva - 16 30. tatraiva - 25
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhaktAmarastotra : eka adhyayana : 19 31. tatraiva - 24 32. bhAgavatapurANa 8. 3. 6 33. bhaktAmarastotra 3, 4, 5, 6 34. bhAgavat purANa 10. 26. 41 35. bhaktAmarastotra 5, 13 36. tatraiva - 15 37. tatraiva - 17, 18 38. agnipurANa - 337, 33 36. sAhityadarpaNa - 6, 314 40. kAvyAnuzAsana - 8. 10 41. bhaktAmarastotra - 28 42. tatraiva - 22 43. tatraiva - 5 44. tatraiva - 17 45. tatraiva - 10 46. tatraiva - 25 47. tatraiva - 16 48. tatraiva - 17 46. tatraiva - 21 50. bhAgavata mahApurANa - 10. 26 51. tatraiva - 1. 6. 42 52. bhaktAmarastotra - 7 53. tatraiva - 12 54. tatraiva - 47 55. tatraiva - 43 56. tatraiva - 44 57. tatraiva - 48 58. tatraiva - 23
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAgendragaccha kA itihAsa DaoN0 zivaprasAda uttara bhAratIya nirgrantha saMgha ke alpacela ( bAda meM zvetAmbara ) sampradAya ke antargata nAgendrakula (bAda meM nAgendragaccha) kA atyanta mahattvapUrNa sthAna thaa| aba se lagabhaga 400 varSa pUrva taka vidyamAna isa gaccha kI utpatti koTika gaNa ke nAila ( nAgilya - nAgendra ) zAkhA se huI, aisA mAnA jAtA hai| pardUSaNAkalpa' kI "sthavirAvalI'2 ( jisakA prArambhika bhAga I0 san 100 ke bAda kA mAnA jAtA hai ) ke anusAra Aryavaja ke praziSya aura Arya vajrasena ke ziSya Arya nAila se nAilI zAkhA kA udbhava huaa| devavAcakakRta nandIsUtra kI "sthavirAvalI' ( racanAkAla prAyaH I0 san 450 ) meM bhI isakA ullekha prApta hotA hai tathApi vahA~ ise nAilakula kahA gayA hai| aisA mAlUma hotA hai ki pA~cavI-chaThI zatAbdI se kucha zAkhAe~ kula kahalAne lagI thIM aura guptayuga ke pazcAt tathA madhyayuga ke prArambhapUrva tathA madhyayuga kI zuruAta meM nAgendrakularUpeNa hI ullekha prApta hotA hai aura isase sambaddha aneka sAkSya milane lagate haiN| nandIsUtra kI sthavirAvalI' meM Arya nAgArjuna (jinakI adhyakSatA meM I0 san kI caturtha zatAbdI ke tRtIya caraNa meM Agama granthoM ke saMkalana ke liye valabhI meM vAcanA huI thI) aura unake ziSya Arya bhUtadina ko nAilakula kA batalAyA gayA hai| Arya nAila ke pazcAt aura Arya nAgArjuna ke pUrva isa kula meM kauna-kauna se AcArya hue isa bAre meM koI jAnakArI upalabdha nahIM hai| ThIka yahI bAta Arya bhUtadina ke paTTadhara paramparA ke viSaya meM bhI kahI jA sakatI hai| ukta sAkSyoM ke AdhAra para nAgendrakula ke prArambhika AcAryoM ko nimnalikhita krama meM rakhA jA sakatA hai - Arya vajra kalpasUtra 'sthavirAvalI' / Arya vajrasena ( I0 san kI prathama zatAbdI) Arya nAila ( nAgendra)
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAgendragaccha kA itihAsa : 21 nandIsUtra 'sthavirAvalI' / Arya nAgArjuna ( I0 san kI cauthI zatAbdI kA tRtIya caraNa ) Arya bhUtadinna ( bhUtadatta ) nAilakula se sambaddha agalA sAkSya guptakAla kA hai| paumacariya (racanAkAla prAyaH I0 san 473) ke racayitA vimalasUri bhI isI kula ke the| grantha kI prazasti meM unhoMne na kevala apane kula balki apane guru aura praguru kA bhI nAmollekha kiyA hai - Arya rAhu Arya vijaya vimalasUri ( prAyaH I0 san 473 meM 'paumacariya' ke racanAkAra ) Arya nAgArjuna aura Arya bhUtadinna se sambaddha nAilakula kI paramparA tathA vimalasUri dvArA ullikhita isa kula kI guru-paramparA ke bIca kyA sambandha thA, yaha aspaSTa hI hai| isI prakAra vimalasUri ke anugAmiyoM ke bAre meM bhI koI jAnakArI nahIM miltii| ukta sabhI sAkSyoM ke pazcAt isa kula se sambaddha jo sAkSya milate haiM ve inase 200 sAla bAda ke haiN| ye gujarAta meM akoTA se prApta do mitivihIna dhAtupratimAoM para utkIrNa haiN| inameM se prathama pratimA para utkIrNa lekha meM nAgendrakula ke siddhamahattara kI ziSyA AryikA khambaliyA kA nAma milatA hai| DaoN0 umAkAnta zAha ne pratimA ke lakSaNa aura usa para utkIrNa lekha kI lipi ke AdhAra para use I0 sana kI sAtavIM zatAbdI kA batalAyA hai| dvitIya pratimA para nAgendrakula ke hI eka zrAvaka siMhaNa kA nAma milatA hai| zAha ne isa lekha ko bhI sAtavIM zatAbdI ke Asa-pAsa kA hI darzAyA hai|12 sAtavIM zatAbdI taka isa kula ke AcAryoM ko zvetAmbara zramaNasaMgha meM agragaNya sthAna prApta ho cukA thaa| isI kAraNa usa yuga kI eka mahattvapUrNa racanA vyavahAracUrNI meM unake mantavyoM ko sthAna prApta huaa| AThavIM zatAbdI ke antima bhAga meM isa kula se sambaddha do sAhityika pramANa milate haiN| jambUcariyaM aura risidattAcariya ke racanAkAra guNapAla nAgendrakula se hI sambaddha the| risidattAcariya kI prazasti ke anusAra guNapAla ke praguru kA
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 : zramaNa/julAI-sitambara/1995 nAma vIrabhadra thA, jo nAilakula ke the| ukta prazasti meM yaha bhI kahA gayA hai ki ukta grantha hAikapura meM varSAvAsa ke samaya pUrNa kiyA gyaa| jambUcariyaM kI prazasti meM inhoMne apanI guru-paramparA ke bAre meM kucha vistRta jAnakArI dI hai jisake anusAra nAilakula meM pradyumnasUri (prathama ) nAmaka AcArya hue| unake ziSya kA nAma vIrabhadra thaa| vIrabhadra ke ziSya pradyumnasUri ( dvitIya ) hue| jambUcariyaM ke racanAkAra guNapAla inhIM ke ziSya the|15 kuvalayamAlAkahA ( racanAkAla zaka saM0700/I0 san 778 ) ke kartA udyotanasUri ne bhI apanI ukta kRti kI prazasti meM apane siddhAntaguru ke rUpa meM kinhIM vIrabhadrasUri kA ullekha kiyA hai jinheM samasAmayikatA aura nAmasAmya ke AdhAra para guNapAlakathita vIrabhadrasUri se samIkRta kiyA jA sakatA hai - pradyumnasUri (prathama) vIrabhadrasUri pradyumnasUri (dvitIya) udyotanasUri (I0 san 778meM kuvalayamAlAkahA ke racanAkAra) guNapAla (risidattAcariya evaM jambUcariyaM ke racanAkAra ) - nAgendrakula se sambaddha agalA sAkSya IsvI san kI 10vIM zatAbdI ke tRtIya caraNa kA hai| jambUmuni dvArA racita jinazataka kI paMjikA ( racanAkAla vi0 saM0 1025/I0 san 666 ) ke racanAkAra sAmbamuni isI kula ke the| bhRgukaccha se prApta zaka saMvat 610/I0 san 688 kI pItala kI eka tritIrthI jinapratimA para nAgendrakula ke pAzvilagaNi kA pratimApratiSThApaka AcArya ke rUpa meM ullekha milatA hai| vahA~ ukta muni ke guru aura praguru kA bhI nAma diyA gayA 1. AsInnAgAMdrakula lakSmaNasUrirnitAMtasAMta 2. mtiH|| tadgAccha gurutaruyannAmnAsIt sIlarudragaNi 3. : / siSyeNa mUlavasAto jinatrayamakAryyata / / bhRgu 4. kacche tadIyana pArvivallagaNinA varaM / / sakasaM 5. vat / / 610 / / ukta utkIrNa lekha meM tAlavya za ke sthAna para dantya sa kA prayoga huA hai| ise kucha sudhAra ke sAtha Adhunika paddhati se nimna prakAra darzAyA jA sakatA
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAgendragaccha kA itihAsa : 23 AsInAgendrakule lkssmnnsuurinitaantshaantmtiH| tadgacche gurutasyan nAmnA''sIt zIlaru(bha) drgnniH|| ziSyeNa mUlavasatau jintrymkaaryt| bhRgukacche tadIyena pArzvillagaNinA vrm|| zaka saMvat 610 lakSmaNasUri zIlabhadragaNi pArzvillagaNi ( zaka saM0 610/I0 san 688 meM tritIrthI jinapratimA ke pratiSThApaka ) pAvilagaNi ke praguru lakSmaNasUri I0 san kI 10vIM zatAbdI ke dvitIya caraNa meM vidyamAna mAne jA sakate haiN| IsvI san kI 11vIM zatAbdI se isa kula ke bAre meM vistRta vivaraNa prApta hone lagate haiN| isa zatAbdI ke pA~ca pratimAlekhoM meM isa kula kA nAma milatA hai| vi0 saM0 1086/I0 san 10301 aura vi0 saM0 1063/I0 san 103722 ke do dhAtu pratimA lekhoM meM nAgendrakula aura isase udbhUta siddhasenadivAkaragaccha kA ullekha hai| rAdhanapura se prApta vi0 saM0 1061/I0 san 1035 kI dhAtupratimA para bhI nAgendrakula ( bhramavaza par3hA gayA pATha kAnendrakula ) kA ullekha milatA hai / 2 osiyAM se prApta vi0 saM0 1088/I0 san 1032 ke eka pratimAlekha meM sarvaprathama nAgendrakula ke sthAna para nAgendragaccha kA nAma milatA hai|24 isa lekha meM pratimApratiSThApaka AcArya vAsudevasUri ko nAgendragacchIya batalAyA gayA hai| mahAvIra jinAlaya, jUnAgar3ha se prApta ambikA kI eka pratimA ( vi0 saM0 1062/I0 sa0 1036 ) para bhI isa kula kA ullekha huA hai| samudrasUri ke ziSya aura bhuvanasundarIkathA (prAkRtabhASAmaya, racanAkAla zaka saM0 675/I0 san 1053 ) ke racanAkAra vijayasiMhasUri bhI isI kula ke the / 26 ___ mahAmAtya vastupAla-tejapAla ke pitRpakSa ke kulaguru aura prasiddha AcArya vijayasenasUri bhI nAgendragaccha ke the| unake ziSya udayaprabhasUri ne svaracita dharmAbhyudayamahAkAvya ( racanAkAla vi0 saM0 1260 se pUrva ) kI prazasti meM apane guru-paramparA kI lambI tAlikA dI hai jisake anusAra nAgendragaccha meM mahendrasUri nAmaka eka AcArya hue jo AgamoM ke mahAna jJAtA aura tarkazAstra meM pAraMgata the| unake ziSya zAntisUri hue jinhoMne digambaroM ko zAstrArtha meM hraayaa| unake AnandasUri aura amaracandrasUri nAmaka do ziSya hue| caulukya nareza jaya siMha siddharAja (vi0 saM0 1150-1168/ I0 san 1064-1142) ne unheM 'vyAghra zizuka'
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 : zramaNa/ julAI-sitambara/1995 aura 'siMha zizuka' kI upAdhi pradAna kI thI kyoMki unhoMne bAlyAvasthA meM hI prativAdiyoM ko zAstrArtha meM parAjita kiyA thaa| amaracandrasUri ke bAre meM kahA jAtA hai ki inhoMne siddhAntArNava kI racanA kI thii| inake ziSya haribhadrasUri hue jo apane amogha dezanA ke kAraNa 'kalikAlagautama' ke nAma se vikhyAta the| haribhadrasUri ke ziSya vijayasenasUri hue jo mahAmAtya vastupAla-tejapAla ke pitRpakSa ke kulaguru the| dharmAbhyudaya mahAkAvya ke racanAkAra udayaprabhasUri inhIM ke ziSya the|6 vi0 saM0 1302/I0 san 1246 ke eka pratimAlekha meM vijayasenasUri ke eka anya ziSya yazo ( deva ) sUri kA bhI ullekha milatA hai| purAtana prabandha saMgraha ( racanAkAla I0 san kI 15vIM zatAbdI ) ke antargata eka prazasti ke anusAra udayaprabhasUri ke ziSya jinabhadrasUri ne vi0 saM0 1260/I0 san 1234 meM nAnAkathAnakaprabandhAvalI kI racanA kii|31 mahendrasUri zAntisUri AnandasUri ( vyAghra zizuka ) | amaracandrasUri ( siMha zizuka ) haribhadrasUri ( kalikAlagautama ) vijayasenasUri ( mahAmAtya vastupAla ke guru) yazo ( deva ) sUri (vi0 saM0 1302 ) pratimAlekha udayaprabhasUri (dharmAbhyudayamahAkAvya tathA aneka kRtiyoM ke racanAkAra ). jinabhadrasUri (vi0 saM0 1260/I0 san 1234 meM nAnA kathAnakaprabandhAvalI ke racanAkAra ) sAhityika aura abhilekhIya sAkSyoM dvArA nAgendragaccha kI eka dUsarI zAkhA kA bhI patA calatA hai| candraprabhacarita ( racanAkAla vi0 saM0 1264/I0
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAgendragaccha kA itihAsa : 25 san 1208 ) ke racanAkAra devendrasUri aura vAsupUjyacarita ( racanAkAla vi0 saM0 1266/I0 san 1243 ) ke racanAkAra varddhamAnasUri ne ukta kRtiyoM kI prazastiyoM meM nAgendragaccha, jisase ve sambaddha the, apanI vistRta guru-paramparA dI hai jo isa prakAra hai - vIrasUri vardhamAnasUri rAmacandrasUri candrasUri devasUri abhayadevasUri dhanezvarasUri vijayasiMhasUri devendrasUri ( vi0 saM0 1264/I0san 1208 meM candraprabhacarita ke racanAkAra ) vardhamAnasUri (dvitIya) (vi0 saM0 1266/ I0 san 1243 meM vAsupUjyacarita ke racanAkAra ___ ajAharA pArzvanAtha jinAlaya ke nikaTa se kucha sAla pUrva dhAtu kI kucha bhUmigata jina-pratimAyeM prApta huI thiiN| isa saMgraha meM zItalanAtha kI bhI eka salekha pratimA hai, jisa para utkIrNa lekha ke anusAra nAgendragacchIya vijayasiMhasUri ke ziSya vardhamAnasUri ne vi0 saM0 1305/I0 san 1246 meM isa pratimA kI pratiSThA kI thii| zrI zivanArAyaNa pANDeya ne isa pratimA para utkIrNa lekha kI vAcanA dI hai jise prAdhyApaka madhusUdana DhAMkI ne saMzodhana ke sAtha prastuta kiyA hai35 jo isa prakAra hai - saMvat 1305 jyeSTha vadi 8 zane zrI prAgvATAnvaye vivaradeva maMtriNI mahANu zreyo'tha suta maNDalikena zrI zItalanAtha bibaM kAritaM zrInAgendragacche zrIvIrasUrisaMtAne zrIvijayasiMhasUriziSyaiH zrIvardhamAnasUribhiH pra (ti) SThitam / / ye vardhamAnasUri vAsupUjyacarita ke kartA se ananya mAlUma hote haiN|
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 : zramaNa/julAI-sitambara/1995 vAsupUjyacarita kI prazasti meM granthakAra ne apanI gurvAvalI ke sAtha-sAtha apane eka ziSya udayaprabhasUri kA bhI nAma diyA hai / 36 vi0 saM0 1330/I0 san 1274 ke giranAra ke lekha meM bhI kinhIM udayaprabhasUri kA nAma milatA hai|37 yadyapi isa lekha meM ukta sUri ke gaccha, guru Adi ke nAma kA ullekha nahIM hai. kintu isa kAla meM nAgendragaccha ko chor3akara kisI anya gaccha meM ukta nAma ke koI anya muni nahIM hue haiN| ataH inheM samasAmayikatA aura nAmasAmya ke AdhAra para nAgendragacchIya vardhamAnasUri ke ziSya udayaprabhasUri se abhinna mAnA jA sakatA isI prakAra vi0 saM0 1338/I0 san 1282 meM pratiSThApita aura vartamAna meM manamohana pArzvanAtha jinAlaya, bar3odarA meM saMrakSita dhAtu kI eka caubIsI jina-pratimA para utkIrNa lekha meM ullikhita pratimA pratiSThApaka nAgendragacchIya mahendrasUri ke guru udayaprabhasUri samasAmayikatA aura nAmasAmya ke AdhAra para pUrvokta vardhamAnasUri ke ziSya udayaprabhasUri se abhinna mAne jA sakate haiN| syAdavAdamaMjarI ( racanAkAla vi0 saM0 1348/I0 san 1262 ) ke kartA malliSeNasUri ne bhI apane guru kA nAma nAgendragacchIya udayaprabhasUri batalAyA hai jinheM prAyaH sabhI vidvAn vastupAla-tejapAla ke guru vijayasenasUri ke ziSya udayaprabhasUri se abhinna mAnate haiM41 kintu prAdhyApaka DhAMkI ne saTIka pramANoM ke AdhAra para malliSeNasari ko vardhamAnasUri ke ziSya udayaprabhasUri se bhinna siddha kiyA hai|42 isa prakAra ukta udayaprabhasUri ke do ziSyoM kA bhI patA calatA hai| sAhityika aura abhilekhIya sAkSyoM ke AdhAra para nAgendragaccha ke isa zAkhA kI guru-ziSya paramparA kI eka tAlikA saMgaThita kI jA sakatI hai, jo isa prakAra hai - vIrasUri vardhamAnasUri (prathama) rAmasUri candrasUri devasUri abhayadevasUri
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ vijayasiMhasUri vardhamAnasUra (dvitIya ) ( vi0 saM0 1266 / I0 san 1243 meM vAsupUjyacarita ke racanAkAra, vi0 saM0 1305 / I0 san 1243 meM zItalanAtha kI pratimA ke pratiSThApaka ) dhanezvarasUri 1 udayaprabhasUra ( vAsupUjyacarita kI prazasti mahendrasUri ( vi0 saM0 1338 / I0 san 1282 meM caubIsI jinapratimA ke pratiSThApaka ) devendrasUri ( vi0 saM0 1264 / I0 san 1208 meM candraprabhacarita ke racanAkAra ) - tathA vi0 saM0 1330 / I0 san 1274 ke giranAra ke abhilekha meM ullikhita ) nAgendragaccha kA itihAsa : 27 nAgendragaccha kI uparokta upazAkhA aura mahAmAtya vastupAla ke guru vijayasenasUri aura unake ziSyaM udayaprabhasUri se sambaddha nAgendragaccha kI upazAkhA ke bIca paraspara kyA sambandha thA, yaha jJAta nahIM hotA | malliSeNasUri ( vi0 saM0 1348 / I0 san 1262 meM syAdvAdamaMjarI ke racanAkAra ) sAhityika sAkSyoM dvArA isa gaccha kI eka tIsarI upazAkhA kA bhI patA calatA hai| muni dharmakumAra dvArA racita zAlibhadracaritra ( racanAkAla vi0 saM0 1334 / I0 san 1278 ) kI prazasti meM racanAkAra ne apanI guru-paramparA dI hai43, jo isa prakAra hai ? prabhasUra dharmaghoSasUra
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 : zramaNa/julAI-sitambara/1995 somaprabhasUri vibudhaprabhasUri munidharmakumAra (vi0 saM0 1334/I0 san 1278 meM zAlibhadracaritra ke racanAkAra ) yaha upazAkhA bhI 12vIM-13vIM zatAbdI meM vidyamAna thI, parantu usakA sambandha pUrvakathita do anya upazAkhAoM se kyA rahA, isakA patA nahIM cltaa| prabandhacintAmaNi ( racanAkAla vi0 saM0 1361/I0 sana 1305 ) ke racanAkAra meruttuMgasUri bhI isI gaccha ke the| grantha kI prazasti meM unhoMne apane gaccha, grantha ke racanAkAla ke sAtha-sAtha apane guru candraprabhasUri kA bhI ullekha kiyA hai| lekina isake atirikta apane gaccha kI paramparA ke sambandha meM kucha nahIM kahA hai| uttaramadhyakAla meM bhI isa gaccha se sambaddha sAhityika aura abhilekhIya sAkSya prApta hote haiN| inakA alaga-alaga vivaraNa isa prakAra hai - guNadevasUri ke ziSya guNaratnasUri dvArA maru-gurjara bhASA meM racita aSabharAsa aura bharatabAhubalirAsa ye do kRtiyA~ milatI haiM / 46 guNaratnasUri ke ziSya somaratnasUri ne vi0 saM0 1520 ke Asa-pAsa kAmadevarAsa kI racanA kii| isI prakAra guNadevasari ke eka anya ziSya jJAnasAgara dvArA vi0 saM0 1523/I0 san 1467 meM jIvabhavasthitirAsa aura vi0 saM0 1531/I0 san 1475 meM siddhacakrazrIpAlacaupAI kI racanA kI gyii| guNadevasUri guNaratnasUri (RSabharAsa evaM bharata- jJAnasAgara (vi0saM0 1523 meM jIvabhava. bAhubalirAsa ke racanAkAra ) sthitirAsa evaM vi0 saM01531 meM siddhacakra. zrIpAlacaupAI ke kartA) somaratnasUri ( vi0 saM0 1520 ke AsapAsa kAmadevarAsa ke kartA ) akoTA se prApta dhAtu kI do jinapratimAoM para utkIrNa lekha ko nAgendrakula kA purAtana abhilekhIya sAkSya mAnA jA sakatA hai| DaoN0 umAkAnta zAha ne inakI vAcanA dI hai| jo nimnAnusAra hai -
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAgendragaccha kA itihAsa : 29 1. OM nAgendra kule siddhamahattara 2. siSyAyAH khaMbhilyANikAyAH pArzvanAtha kI pratimA para utkIrNa lekha dvitIya lekha tIrthaMkara kI pratimA para utkIrNa hai| isakA mUlapATha nimnAnusAra hai - 1. OM devadharmoyaM nAgendra 2. kulikasya / / sihaNo zrA 3. vakasya 0 / / isa gaccha ke vibhinna munijanoM dvArA pratiSThApita bar3I saMkhyA meM salekha jinapratimAyeM prApta hotI haiM jo vi0 saM0 1088 se vi0 saM0 1583 taka kI haiN| inake atirikta vi0 saM0 1617 aura vi0 saM0 1715 kI eka-eka jina pratimAoM para bhI isa gaccha kA ullekha milatA hai| inakA vivaraNa nimnAnusAra hai -
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMdarbhagrantha krama saMvat tithi/miti AcArya yA lekha kA muni kA nAma svarUpa 1. 1088 phAlguna vadi 4 vAsudevasUri . -- pratiSThAsthAna jainamandira, osiyAM pUranacanda nAhara, saMpAra jaina lekhasaMgraha bhAga 1, lekhAMka 762 evaM ambAlAla pI0 zAha, jainatIrthasarvasaMgraha, bhAga 1, khaNDa 1, pR0 174 muni vizAlavijaya, saMpA0, rA0 pra0 le0 saM0 lekhAMka 2 30 : zramaNa julAI/sitambara/1995 1061 - zAmalA pArzavanAtha jinAlaya, rAdhanapura pArzvanAtha kI tritIrthI dhAtupratimA kA khaMDita lekha ambikA kI dhAtupratimA kA lekha 3. 1062 - 4. 1161 mAgha 11 vijayataMgasari paMcatIrthI jina pratimA . para utkIrNa lekha pArzvanAtha kI dhAtupratimA kA lekha mahAvIra jinAlaya, lakSmaNa bhojaka 'jUnAgaDhanI jUnAgar3ha ambikAnI dhAtupratimAno lekha' Aspects of Jainology, Vol. II, Gujarati Section, p. 179 savidhinAtha jinAlaya nAhara parvokta bhAga 2 lekhAMka ghoghA, kAThiyAvAr3a 1767 / / jaina mandira, jhuMDAla muni buddhisAgara, saMpA0, jaina dhAtupratimAlekhasaMgraha . bhAga 1, lekhAMka 774 1201 - mAnatuMgAcArya- saMtAnIya OM
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ krama saMvat tithi/miti AcArya yA lekha kA muni kA nAma svarUpa 6. 1240 - vijayadevasUri- ariSTanemi kI dhAtu saMtAnIya pratimA kA lekha 7. 1247 vaizAkha... ... vijayasiMhasUri caubIsI jinapratimA para utkIrNa lekha 1262 jyeSTha sudi 10 vardhamAnasUri caturviMzatipaTTa para zanivAra . utkIrNa lekha 6. 1287 phAlguna vadi 3 vijayasenasUri prazasti lekha ravivAra pratiSThA saMdarbhagrantha sthAna mahAvIra jinAlaya muni vizAlavijaya, pUrvokta, taMbolIzerI, rAdhanapura lekhAMka 22 supArzvanAtha nAhara, pUrvokta, bhAga 3, lekhAMka jinAlaya, jaisalamera 2176 pArzvanAtha jinAlaya, vahI, bhAga 2, lekhAMka 1620 karer3A lUNavasahI, AbU muni jayantavijaya, saMpA0, arbudaprAcInajainalekhasaMdoha, lekhAMka 250 dahI, lekhAMka 251 evaM jinavijaya, saMpA0, prAcInajaina lekhasaMgraha, bhAga 2, lekhAMka 66 vahI mahendrasUri saMtAnIya prazasti lekha zAntisUri AnandasUri haribhadrasUri vijayasenasUri phAlguna sudi 10 " budhavAra udayaprabhasUri nAgendragaccha kA itihAsa : 31 11. 1288 neminAtha prAsAda giranAra muni jinavijaya, pUrvokta, bhAga / 2, lekhAMka 38-42 vahI, lekhAMka 43 12. 1288
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ krama saMvat tithi/miti saMdarbhagrantha AcArya yA munikA nAma vijayasenasUri pratiSThAsthAna lUNavasahI, AbU 1263 lekha kA svarUpa devakulikA kA lekha, ' lUNavasahI caitra vadi 8 zukravAra muni jayantavijaya, pUrvokta, lekhAMka 325 vahIM, lekhAMka 286 vahI, lekhAMka 313 32 : zramaNa/julAI/sitambara/1995 1263 vaizAkha sudi 15 zanivAra " " vahI, lekhAMka 276 17. 1263 " vahI, lekhAMka 353 mArga (mArgazIrSa ?) sudi 10 vaizAkha sudi 12 18. 1265 " neminAtha kI devakulikA kA lekha pArzvanAtha kI devakulikA kA lekha abhinandanasvAmI kI pratimA kA lekha pArzvanAtha kI paMcatIrthI pratimA kA lekha . AdinAtha devakalikA, nandIzvara caitya zreyAMsanAtha kI dhAtupratimA kA lekha zilAlekha 16. 1266 vaizAkha sudi 3 " tya zAMtinAtha jinAlaya, vinayasAgara, saMpA0, pratiSThAratalAma lekha saMgraha, lekhAMka 58 nandIzvara caitya, muni jayantavijaya, pUrvokta, lUNavasahI, AbU lekhAMka 352 posInA pArzvanAtha muni buddhisAgara, pUrvokta, derAsara, IDara bhAga 1, lekhAMka 1483 jaina mandira, zatrujaya U. P. Shah "A Document( vartamAna meM lekha kA ary Epigraph From the 20. 1268 bhAdrapada sudi 1 vijayasiMhasUri - guruvAra ke zrAvaka 21. 1268 phAlguna vadi 14 vijayasenasUri ravivAra
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ patA nahIM calatA) Mount Shatrunjaya" Journal of Asiatic Society of Bombay, Vol. 30, Part 1, Bombay 1955 A. D. pp. 100-113. muni buddhisAgara, pUrvokta, bhAga 1, lekhAMka 1476 22. 1302 posInA pArzvanAtha derAsara, IDara 23. 1305 vaizAkha sudi 10 vijayasenasUri pArzvanAtha kI dhAtu kI ke ziSya , pratimA kA lekha yazo ( ? ) sUri jyeSTha vadi 8 vIrasUri ke saMtA- zItalanAtha kI pratimA zanivAra nIya vijayasiMha kA lekha sUri ke ziSya vardhamAnasUri 24. 1305 ajAharA pArzvanAtha zivanArAyaNa pANDeya "zrI jinAlaya ke nikaTa ajAharA pArzvanAtha jaina tIrtha bhUmi se prApta pratimA thImaNI AvelA amuka zilpo" svAdhyAya, jilda 7, aMka 1, pR0 45-47 jainaderAsara, saudAgara muni buddhisAgara, pUrvokta, bhAga pola, ahamadAbAda 1, lekhAMka 788 manamohana pArzvanAtha vahI; bhAga 2, lekhAMka 823 jinAlaya, caukasI pola, khaMbhAta jyeSTha sudi 7 vijayasenasUri ke ziSya udayaprabhasUri vaizAkha vadi 13 pajUnasUri ke AdinAtha kI dhAtu kI saMtAnIya zrAvaka pratimA kA lekha nAgendragaccha kA itihAsa : 33 25. 1314
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ krama saMvat tithi/miti AcArya yA muni kA nAma 26. 1330 vaizAkha sudi 15 udayaprabhasUri lekha kA svarUpa | prazastilekha 34 : zramaNa julAI/sitambara/1995 27. 1338 jyeSTha sudi 12 budhavAra udayaprabhasUri dhAtu kI caubIsI jina- ke ziSya pratimA kA lekha mahendrasUri guNasenasUri zAradA kI pASANa saMtAnIya mUrti AcArya zrI jina..? 28. 1346 jyeSTha vadi 6 pratiSThA saMdarbhagrantha sthAna neminAtha jinAlaya, AcArya girajAzaMkara vallabhajI, giranAra saMpA0, gujarAtanA aitihAsika lekho, bhAga 3, pR0 210 manamohana pArzvanAtha muni buddhisAgara, pUrvokta, derAsara, paToliyApola, bhAga 2, lekhAMka 64 / bar3odarA manamohana pArzvanAtha muni buddhisAgara, pUrvokta, bhAga jinAlaya, 2, lekhAMka 760 jIrAravADo, khaMbhAta candraprabha jinAlaya, __nAhara, pUrvokta, bhAga 3. jaisalamera lekhAMka 2243 anupUrti lekha, muni jayantavijaya, pUrvokta, AbU lekhAMka 552 bhaNDArastha dhAtu-pratimA, agaracanda nAhaTA, saMpA0, cintAmaNi jI kA bIkAnerajainalekhasaMgraha, mandira, bIkAnera lekhAMka 308. budhavAra 30. 1382 vaizAkha vadi 8 padmacandrasUri guruvAra zrIvegANaMdasUri 31. 1385 jyeSTha vadi 4 budhavAra pArzvanAtha kI pratimA kA lekha sumatinAtha kI dhAtu kI caubIsI pratimA kA lekha
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ krama saMvat tithi/miti AcArya yA muni kA nAma hemacandrasUri lekha kA svarUpa AdinAtha kI dhAtu kI pratimA kA lekha mAgha sudi 5 somavAra 26A 1366 vaizAkha vadi 8 bhuvanAnandasUri dhAtu kI caubIsI jina- ke paTTadhara pratimA kA lekha padmacandrasUri 33. 1364 tithivihIna devendrasUri , AdinAtha kI dhAtu pratimA kA lekha 34. 1402 ASAr3ha sudi 2 vinayaprabhasUri vimalanAtha kI dhAtu kI somavAra pratimA kA lekha 35. 1405 vaizAkha sudi 5 ratanAgarasUri zAntinAtha kI pratimA kA lekha 36. 1405 jyeSTha sudi 3 zrIra......lasUri candraprabha kI dhAtu kI caubIsI pratimA kA lekha 37. 1408 vaizAkha sudi 5 nAgendrasUri ke vAsupUjya kI dhAtu guruvAra ziSya guNAkarasUri pratimA kA lekha pratiSThA saMdarbhagrantha sthAna manamohana pArzvanAtha muni buddhisAgara, pUrvokta jinAlaya, paToriyApola, bhAga 2, lekhAMka 67 . baDodarA vAsupUjya caitya, daulata siMha lor3hA, saMpA0, tharAda zrIpratimAlekhasaMgraha, lekhAMka 57 ku~A vAlA derAsara, muni buddhisAgara, pUrvokta, bhAga 1, lekhAMka 1420 jainamandira, vijayadharmasUri, saMpA0, prAcIna ahamadAbAda lekhasaMgraha, lekhAMka 68 zItalanAtha nAhara, pUrvokta, bhAga 2. jinAlaya, udayapura lekhAMka 1048 bar3A mandira, muni buddhisAgara, pUrvokta, bhAga kanAsAno pADo, 1, lekhAMka 266 pATaNa nAgendragaccha kA itihAsa : 35 bhaNDArastha dhAtu-pratimA, nAhaTA, pUrvokta, lekhAMka 416 cintAmaNijI kA mandira, bIkAnera
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ krama saMvat 38. 1410 36. 1414 40. 1415 41. 1416 42. 1421 43. 1421 44. 1421 45. 1422 tithi/miti vaizAkha sudi..... zukravAra vaizAkha sudi 11 zukravAra tithivihIna phAlguna vadi 2 budhavAra vaizAkha vadi zanivAra vaizAkha sudi 5 zanivAra tithivihIna vaizAkha sudi 11 budhavAra AcArya yA muni kA nAma guNAkarasUri kamalaprabhasUri padmacandrasUri ke paMcatIrthI jinapratimA paTTadhara ratnAkarasUri kA lekha lekha kA svarUpa ratnaprabhasUri pArzvanAtha kI pratimA kA lekha nAgendrasUri ke ziSya guNAkarasUri lekha guNAkarasUri mahAvIra kI pratimA kA pArzvanAtha kI dhAtupratimA kA lekha vAsupUjya kI paMcatIrthI pratimA kA lekha pArzvanAtha kI pratimA kA lekha pratiSThA sthAna candraprabha jinAlaya, jaisalamera anupUrti lekha, AbU causaThiyA jI kA mandira, nAgaura vIra jinAlaya, rIca roDa, ahamadAbAda vAsupUjya caitya, tharAda saMdarbhagrantha zItalanAtha jinAlaya, udayapura nAhara, pUrvokta, bhAga 3. lekhAMka 2266 muni buddhisAgara, pUrvokta, bhAga 1, lekhAMka 642 vahI, bhAga 1, lekhAMka 675 loDhA, pUrvokta, lekhAMka 6 bAlAvasahI, zatruMjaya muni kAntisAgara, zatruMjaya vaibhava lekhAMka 41 muni jayantavijaya, pUrvokta, lekhAMka 573 vinayasAgara, saMpA0, pratiSThAlekhasaMgraha, lekhAMka 151 nAhara, pUrvokta, bhAga 2, lekhAMka 1053 36 : zramaNa/julAI/sitambara/1995
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ krama saMvat 46. 1433 47. 1436 vaizAkha sudi ravivAra 48. 1437. 46. 1437 50. 1441 51. 1446 tithi/miti 52. 1447 vaizAkha sudi 6 vaizAkha vadi 11 somavAra vaizAkha vadi 3 somavAra phAlguna sudi somavAra AcArya yA muni kA nAma guNAkarasUri 5 ratnaprabhasUri ke upadeza se pratimA kI pratiSThA pajUnasUri lekha kA svarUpa AdinAtha kI dhAtupratimA kA lekha mAgha sudi 2 phAlguna sudi 10 guNAkarasUri somavAra ratnaprabhasUri ratnAkarasUri ke padmaprabha kI dhAtu kI paTTadhara ratnaprabhasUri paMcatIrthI pratimA kA lekha padmaprabha kI dhAtu pratimA kA lekha pArzvanAtha kI paMcatIrthI jinapratimA kA lekha " ajitanAtha kI paMcatIrthI pratimA kA lekha pratiSThA sthAna gaur3I pArzvanAtha jinAlaya, derApola, bAbAjIpurA, bar3odarA sImaMdharasvAmI kA derAsara, ahamadAbAda supArzvanAtha kA paMcAyatI bar3A mandira, jayapura jinAlaya, kizanagar3ha premacanda modI kI ToMka, zatruMjaya saMdarbhagrantha baDA jaina mandira, kanAsAno pADo, pATaNa muni buddhisAgara, pUrvokta, bhAga 2, lekhAMka 212 vahI, bhAga 1, lekhAMka 1186 bar3A jaina mandira, kanAsAno pADo, pATaNa 1 lekhAMka 338 cintAmaNipArzvanAtha nAhara, pUrvokta, bhAga 2, lekhAMka 1136 muni buddhisAgara, pUrvokta, bhAga vinayasAgara, pUrvokta, lekhAMka 167 nAhara, pUrvokta, bhAga 1, lekhAMka 686 muni buddhisAgara, pUrvokta, bhAga 1 lekhAMka 356 nAgendragaccha kA itihAsa 37
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ krama saMvat tithi/miti AcArya yA muni kA nAma udayadevasUri lekha kA svarUpa saMbhavanAtha kI dhAtupratimA kA lekha 38 : 53. 1446 vaizAkha sudi 3 somavAra 1058 54. 1450 mArgasira vadi 6 ratnasiMhasUri ke vAsupUjya kI pratimA ravivAra paTTadhara devaguptasUri kA lekha 55. 1450 phAlguna vadi 2 ratnazeSasUri ke " paTTadhara devaprabhasUri 56. 1452 vaizAkha sudi 6 udayadevasUri sumatinAtha kI dhAtuzukravAra pratimA kA lekha 57. 1453 vaizAkha sudi 5 " AdinAtha kI dhAtu kI somavAra pratimA kA lekha zramaNa/julAI/sitambara/1995 pratiSThA saMdarbhagrantha sthAna bhaNDArastha dhAtu-pratimA, nAhaTA, pUrvokta, lekhAMka 1124 cintAmaNi jI kA evaM vijayadharmasUri, pUrvokta, mandira, bIkAnera lekhAMka 62 zItalanAtha jinAlaya, nAhara, pUrvokta, bhAga 2, lekhAMka udayapura vijayadharmasUri, pUrvokta, lekhAMka 63 gharaderAsara, muni buddhisAgara, pUrvokta, bhAga . bar3odarA - 2. lekhAMka 245 cintAmaNi pArzvanAtha muni vizAlavijaya, pUrvokta, jinAlaya, DosI kI lekhAMka 85 pola, rAdhanapura zItalAnAtha jinAlaya, muni buddhisAgara, pUrvokta, kumbhAravADo, khaMbhAta bhAga 2, lekhAMka 652 vAlAvasahI, zatrujaya muni kAntisAgara, pUrvokta, lekhAMka 52 58. 1456 vAsupUjya kI dhAtu kI pratimA kA lekha jyeSTha sudi 7 ratnasUri somavAra vaizAkha sudi 13 ratnaprabhasUri zanivAra 56. 1457
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMvat tithi/miti pratiSThA saMdarbhagrantha AcArya yA muni kA nAma zAntisUri sthAna 141 __ jyeSTha sudi 10 zukravAra vaizAkha sudi 3 guruvAra 62. 1466 tithivihIna 1 ratnasiMhasUri - siMhasUri ratnasiMhasUri lekha kA svarUpa / naminAtha kI dhAtu kI pratimA kA lekha saMbhavanAtha kI dhAtupratimA kA lekha abhinandanasvAmI kI pratimA kA lekha zAntinAtha kI dhAtu kI caubIsI pratimA kA lekha munisuvrata kI pratimA kA lekha saMbhavanAtha kI dhAtupratimA kA lekha zAntinAtha kI pratimA kA lekha 63. 1472 jyeSTha vadi 11 somavAra 64. 1474 mAgha sudi 7 zukravAra 65. 1483 vaizAkha sudi 3 zanivAra 66. 1483 tithivihIna prAcIna jaina maMdira vijayadharmasUri, pUrvokta, liMbaDI lekhAMka 66 AdinAtha caitya, loDhA, pUrvokta, lekhAMka 183 tharAda bAlAvasahI, zatrujaya muni kAntisAgara, pUrvokta, lekhAMka 57 moTIpAvaDa caitya, loDhA, pUrvokta, lekhAMka 366 tharAda zItalanAtha jinAlaya, nAhara, pUrvokta, bhAga 2, udayapura lekhAMka 1065 sImaMdharasvAmI kA muni buddhisAgara, pUrvokta, bhAga mandira, khAravADo,khaMbhAta 2, lekhAMka 1056 gharaderAsara, dillI nAhara, pUrvokta, bhAga 1, lekhAMka 521 siMhadattasUri guNasAgarasUri ratnaprabhasUri ke paTTadhara saha (siMha) dattasUri padmANaMdasUri nAgendragaccha kA itihAsa : 39 67. 1484 jyeSTha sudi 5 vahI, bhAga 2, lekhAMka 1073 saMbhavanAtha kI pratimA kA lekha zItalanAtha, jinAlaya, udayapura budhavAra
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ lekha kA svarUpa saMdarbhagrantha pratiSThAsthAna jainamandira, sAdarA pratimA kA lekha sumatinAtha kI dhAtu kI pratimA kA lekha dharmanAtha kI dhAtu pratimA kA lekha krama saMvat tithi/miti AcArya yA muni kA nAma 68. 1485 vaizAkha sudi 6 guNasAgarasUri ravivAra 66. 1486 vaizAkha sudi 10 padmANaMdasUri budhavAra 70. 1486 jyeSTha sudi 12 udayadevasUri zanivAra ke paTTadhara guNasAgarasUri 71. 1492 vaizAkha sudi 3 guNasAgarasUri guruvAra ke paTTadhara guNasamudrasUri 72. 1467 jyeSTha sudi 2 padmANaMdasUri somavAra 73. 1467 muni buddhisAgara, pUrvokta, bhAga 1, lekhAMka 610 vijayadharmasUri, pUrvokta, lekhAMka 137 vahIM, lekhAMka 145 navakhaMDApArzvanAtha derAsara, godhA bar3Ajaina mandira, kAtaragrAma 40 : zramaNa/julAI/sitambara/1995 suvidhinAtha kI dhAtu pratimA kA lekha jaina mandira, DabhoI muni buddhisAgara, pUrvokta, bhAga1, lekhAMka 5 saMbhavanAtha kI dhAtupratimA kA lekha sumatinAtha kI dhAtu. pratimA kA lekha saMbhavanAtha kI dhAtu pratimA kA lekha 74. 1466 ___ mAgha vadi 5 ravivAra 1466 mAgha sudi 10 zukravAra caumukha zAntinAtha vahI, bhAga 1, lekhAMka 868 derAsara, ahamadAbAda cintAmaNi pArzvanAtha vahI, bhAga 2, lekhAMka 558 jinAlaya, khaMbhAta pArzvanAtha jinAlaya, vahI, bhAga 2, lekhAMka 638 mANeka cauka, khaMbhAta mahAvIra jinAlaya, nAhaTA, pUrvokta, lekhAMka 1327 bIkAnera guNasamudrasUri
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ krama saMvat tithi/miti AcArya yA muni kA nAma 76. 1466 tithivihIna _guNaMsamudrasUri lekha kA svarUpa suvidhinAtha kI pratimA kA lekha sumatinAtha kI dhAtupratimA kA lekha pratiSThA saMdarbhagrantha sthAna pArzvanAtha jinAlaya, nAhara, pUrvokta, bhAga 2, lekhAMka gvAliyara 1368 AdinAtha caitya, loDhA, pUrvokta, lekhAMka 66 tharAda 77. 1501 pauSa vadi 6 zukravAra 1503 jyeSTha sudi 7 somavAra padmaNaMdasUri ke paTTadhara vinayaprabhasUri guNasAgarasUri ke ziSya guNasamudrasUri " muni suvrata kI paMcartIthI pratimA kA lekha vimalanAtha jinAlaya, vinayasAgara, pUrvokta, savAI mAdhepura lekhAMka 366 76. 1505 vaizAkha sudi 3 somavAra 80. 1505 " ASAr3ha sudi 6 ravivAra pauSa vadi 7 guruvAra sumatinAtha kI dhAtu- bhaNDArastha jinapratimA, nAhaTA, pUrvokta, lekhAMka pratimA kA lekha cintAmaNi jI kA 886 mandira, bIkAnera zAntinAtha kI dhAtu- mahAvIra jinAlaya, vahI, lekhAMka 1255 pratimA kA lekha bIkAnera zItalanAtha kI dhAtu kI gaur3I pArzvanAtha muni vizAlavijaya, pUrvokta, paMcatIrthI pratimA kA lekha jinAlaya, gaur3I jI lekhAMka 146 kI khar3akI, rAdhanapura nAgendragaccha kA itihAsa : 41 81. 1505
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ 42 : zramaNa/julAI/sitambara/1995 ahamadAbAda krama saMvat tithi/miti AcArya yA lekha kA pratiSThA saMdarbhagrantha - muni kA nAma svarUpa sthAna 82. 1505 pauSa vadi 7 guNasAgara sUri ke naminAtha kI dhAtu kI bhaNDArastha jinapratimA, nAhaTA, pUrvokta, lekhAMka 861 guruvAra ziSya guNasamudrasUri paMcatIrthI pratimA kA lekha cintAmaNi jI kA mandira, bIkAnera 83. 1505 mAgha sudi 10 padmANaMdasUri dharmanAtha kI dhAtu- jagavallabhapArzvanAtha muni buddhisAgara, pUrvokta, ravivAra ke paTTadhara pratimA kA lekha derAsara, nIzApola, bhAga 1, lekhAMka 1166 vinayaprabhasUri mAgha sudi 10 kuMthunAtha kI dhAtu- .AdinAtha caitya, loDhA, pUrvokta, lekhAMka 167 somavAra pratimA kA lekha tharAda 85. 1507 mAgha sudi 11 guNasamudrasUri vimalanAtha kI dhAtu kI neminAtha jinAlaya, vijayadharmasUri, pUrvokta, pratimA kA lekha ghoghA lekhAMka 227 186. 1510 phAlguna vadi 10 " / __ jaina mandira, sUrata vahI, lekhAMka 262 zukravAra 87. 1510 phAlguna sudi 3 " kuMthunAtha kI caubIsI luANA caitya, loDhA, pUrvokta, lekhAMka 365 guruvAra pratimA kA lekha 88. 1511 kArtika vadi 5 vija(na)yaprabhasUri kuMthunAtha kI dhAtu- saMbhavanAtha derAsara, muni buddhisAgara, bhAga 1, ravivAra pratimA kA lekha jhaverIvAr3a, ahamadAbAda lekhAMka 822 tharAda
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ krama saMvat tithi/miti 1512 jyeSTha sudi 5 ravivAra 1513 pauSa vadi 5 ravivAra . AcArya yA lekha kA pratiSThA saMdarbhagrantha muni kA nAma svarUpa sthAna vinayaprabhasUri saMbhavanAtha kI dhAtu- dharmanAtha, jinAlaya vahI, bhAga 1, lekhAMka 55 pratimA kA lekha DabhoI padmANaMdasUri suvidhinAtha kI dhAtu- pArzvanAtha jinAlaya vijayadharmasUri, pUrvokta, ke paTTadhara pratimA kA lekha mAMDala lekhAMka 283 vinayaprabhasUri , sumatinAtha kI dhAtu- pArzvanAtha derAsara, buddhisAgara, pUrvokta, bhAga 1, pratimA kA lekha devasAno pADo, lekhAMka 1103 ahamadAbAda zreyAMsanAtha kI dhAtu vahI, bhAga 1, lekhAMka 611 pratimA kA lekha guNasamudrasUri zAMtinAtha kI dhAtu- saMbhavanAtha derAsara, vahI, bhAga 1, lekhAMka 833 pratimA kA lekha jhaverIvAr3a, ahamadAbAda guNasAgarasUri padmaprabha kI dhAtu kI zAMtinAtha jinAlaya, vijayadharmasUri, pUrvokta, lekhAMka ke paTTadhara caubIsI pratimA kA lekha ghoghA radda guNasamudrasUri vinayaprabhasUri dharmanAtha kI dhAtu. jaina mandira, celapurI, nAhara, pUrvokta, bhAga 1, pratimA kA lekha dillI lekhAMka 481 63. 1513 mAgha sudi 5 ravivAra 64. 1514 vaizAkha sudi 5 guruvAra nAgendragaccha kA itihAsa : 43 1515 mAgha sudi 1 zukravAra
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ krama savat 66 1516 67. 1517 68. 1518 66. 1516 100.1516 101.1516 102, 1520 tithi/miti phAlguna sudi 3 zukravAra phAlguna sudi 6 guruvAra jyeSTha sudi 2 zanivAra vaizAkha vadi 11 zukravAra jyeSTha vadi 2 somavAra kArtika vadi 1 somavAra vaizAkha vadi 5 zukravAra AcArya yA muni kA nAma guNasamudrasUri ke paTTadhara guNadevasUri guNasamudrasUri ke paTTadhara zrI..... ? lekha kA svarUpa guNasamudrasUri evaM sarvasUri suvidhinAtha kI dhAtu pratimA kA lekha saMbhavanAtha kI caubIsI pratimA kA lekha abhinandanasvAmI kI dhAtu kI caubIsI pratimA kA lekha guNasamudrasUri guNasamudrasUri ke paTTadhara guNadevasUri pratimA kA lekha candraprabha kI dhAtu guNasamudrasUri saMbhavanAtha kI dhAtu kI pratimA kA lekha aranAtha kI dhAtu pratimA kA lekha zAMtinAtha kI paMcatIrthI pratimA kA lekha pratiSThA sthAna pArzavanAtha jinAlaya, mANeka cauka, khaMbhAta jaina maMdira, cIrAkhAnA, dillI AdinAtha jinAlaya, jAmanagara pArzvanAtha jinAlaya, mANeka cauka, khaMbhAta jaina derAsara, pAmola buddhisAgara, pUrvokta, bhAga 1, lekhAMka 647 bar3A jaina mandira, kAtaragrAma saMdarbhagrantha mahAvIra jinAlaya, DIsA muni buddhisAgara, pUrvokta, bhAga 2, lekhAMka 670 nAhara, pUrvokta, bhAga 1, lekhAMka 510 vijayadharmasUri, pUrvokta, lekhAMka 334 muni buddhisAgara, pUrvokta, bhAga 2, lekhAMka 650 vijayadharmasUri, pUrvokta, lekhAMka 328 nAhara, pUrvokta, bhAga 2, lekhAMka 2103 44 : zramaNa/julAI/sitambara / 1995
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ lekha kA svarUpa suvidhinAtha kI pratimA kA lekha pratiSThA saMdarbhagrantha sthAna zAMtinAtha jinAlaya, muni buddhisAgara, pUrvokta, zAMtinAtha pola, bhAga 1, lekhAMka 1272 ahamadAbAda AdinAtha jinAlaya, vijayadharmasUri, pUrvokta, jAmanagara lekhAMka 343 mahAvIra svAmI kI dhAtu- pratimA kA lekha / krama saMvat tithi/miti AcArya yA muni kA nAma 103. 1520 vaizAkha sudi 5 guNasamudrasUri guruvAra ke paTTadhara guNadevasUri 104. 1520 __ mAgha vadi 11 bhavAnandasUri budhavAra ke ziSya padmacandrasUri 105.1522 mAgha sudi 5 vinayaprabhasUri somavAra 106. 1525 caitra vadi 3 guNadevasUri guruvAra 107.1525 jyeSTha vadi 1 kamalacandrasUri zukravAra ke paTTadhara hemaratnasUri 108.1525 ASAr3ha sudi 3 guNasamudrasUri somavAra ke paTTadhara guNadevasUri zAMtinAtha kI dhAtupratimA kA lekha pArzvanAtha kI dhAtupratimA kA lekha AdinAtha kI dhAtupratimA kA lekha jaina mandira, DabhoI muni buddhisAgara, pUrvokta, bhAga 1, lekhAMka 18 AdinAtha jinAlaya, vijayadharmasUri, pUrvokta, jAmanagara lekhAMka 365 zAMtinAtha derAsara, vahIM, lekhAMka 366 jAmanagara nAgendragaccha kA itihAsa : 45 zAMtinAtha derAsara, vahI, lekhAMka 400 jIvitasvAmI kI dhAtupratimA kA lekha rAdhanapura
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ krama saMvat tithi/miti saMdarbhagrantha AcArya yA muni kA nAma 106. 1525 mAgha sudi 5 guruvAra 110. 1525 mAgha sudi 5 guruvAra lekha kA svarUpa zreyAMsanAtha kI dhAtupratimA kA lekha dharmanAtha kI dhAtupratimA kA lekha / pratiSThAsthAna saMbhavanAtha derAsara, ahamadAbAda bar3A jaina mandira, muni buddhisAgara, pUrvokta, bhAga 1, lekhAMka 816 muni buddhisAgara, pUrvokta, bhAga 1, lekhAMka 364 guNasamudrasUri ke paTTadhara guNadevasUri " '6 : zramaNa/julAI/sitambara/1995 mANasA 111. 1527 vahI, bhAga 2, lekhAMka 870 vaizAkha vadi 5 guruvAra zreyAMsanAtha kI dhAtupratimA kA lekha 112. 1527 navakhaMDA pArzvanAtha, jinAlaya, bhoyarApADo. khaMbhAta bAvana jinAlaya, pethApura jaina mandira, liMbaDIpADA, pATaNa pauSa vadi 5 zukravAra vahI, bhAga 1, lekhAMka 703 113. 1527 vahI, bhAga 1, lekhAMka 260 AdinAtha kI dhAtu pratimA kA lekha kamalacandrasUri naminAtha kI dhAtuke paTTadhara pratimA kA lekha hemaratnasUri kamalacandrasUri vAsupUjya kI dhAtu pratimA kA lekha vinayaprabhasUri saMbhavanAtha kI dhAtuevaM somaratnasUri pratimA kA lekha 114. 1527 mAgha vadi 5 guruvAra 115. 1527 mAgha vadi 5 zukravAra prAcIna jaina mandira, vijayadharmasUri, pUrvokta, liMbaDI lekhAMka 407 bhaNDArastha dhAtupratimA, nAhaTA, pUrvAkta, lekhAMka 1053 cintAmaNijI kA maMdira, bIkAnera
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ krama saMvat 116. 1527 117. 1526 118. 1526 116. 1531 120. 1531 121.1531. 122.1531 tithi/miti. jyeSTha sudi 5 maMgalavAra mAgha sudi 5 ravivAra vaizAkha sudi 3 zanivAra " mitivihIna AcArya yA muni kA nAma padmANaMdasUri ke saMtAnIya vijaya prabhasUri ke paTTadhara hemaratnasUri kamalaprabhasUri ke paTTadhara hemaratnasUri' pratimA kA somaratnasUri lekha kA svarUpa kuMthunAtha kI paMcatIrthI pratimA kA lekha padmacandrasUri candraprabha kI dhAtu neminAtha kI pratimA kA lekha kamalacandrasUri ke sumatinAtha kI dhAtupaTTadhara hemaratnasUri pratimA kA lekha vAsupUjya kI dhAtu pratimA kA lekha zItalanAtha kI dhAtupratimA kA lekha pratiSThA sthAna mANikasAgara jI kA mandira, koTA padmaprabha jinAlaya, sANaMda naulakhA pArzvanAtha jinAlaya, pAlI AdinAtha jinAlaya, mANeka cauka, khaMbhAta saMdarbhagrantha zAMtinAtha jinAlaya caukasI pola, khaMbhAta vinayasAgara, pUrvokta, lekhAMka 696 buddhisAgara, pUrvokta, bhAga 1, lekhAMka 626 sImaMdhara svAmI kA muni buddhisAgara, pUrvokta, mandira, khAravADo, khaMbhAta bhAga 2 lekhAMka 1071 vahIM, bhAga 2, lekhAMka 1002 nAhara, pUrvokta, bhAga 1, lekhAMka 816 vahI, bhAga 2, lekhAMka 831 sumatinAthamukhya bAvana- vahI, bhAga 2, lekhAMka 511 jinAlaya, mAtara nAgendragaccha kA itihAsa : 47
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ krama savat 123. 1533 124.1533 125.1533 126. 1533 127. 1536 128. 1544 126. 1546 130. 1555 131. 1558 tithi/miti caitra vadi 2 guruvAra vaizAkha sudi 6 zukravAra ASAr3ha sudi 2 ravivAra vaizAkha vadi 5 guruvAra vaizAkha sudi 3 AcArya yA muni kA nAma vinayaprabhasUri ke paTTadhara somaratnasUri guNadevasUri hemaratnasUri suNAdevasUri guruvAra hemahaMsasUri mAgha sudi 6 somavAra kArtika vadi 5 kamalacandrasUri ke ravivAra lekha kA svarUpa candraprabha kI dhAtupratimA kA lekha suvidhinAtha kI dhAtupratimA kA lekha " sumatinAtha kI paMcatIrthI pratimA kA lekha zreyAMsanAtha kI pratimA kA lekha sumatinAtha kI dhAtu pratimA kA lekha saMbhavanAtha kI dhAtupratimA kA lekha dharmanAtha kI paMcatIrthI pratimA kA lekha zItalanAtha kI dhAtu paTTadhara hemaratnasUri pratimA kA lekha pratiSThA sthAna kuA vAlA derAsara, IDara bar3A jaina mandira, tharAda vAsudeva caitya, tharAda AdinAtha jinAlaya, kasairIgalI, udayapura motIzAha kI TraMka, zatruMjaya AdinAtha jinAlaya, jAmanagara vIra jinAlaya, saMdarbhagrantha vahI, bhAga 1, lekhAMka 1443 loDhA, pUrvokta, lekhAMka 215 vahI, lekhAMka 36 nAhara, pUrvokta, bhAga 2 lekhAMka 1864 muni kAMtisAgara, pUrvokta, lekhAMka 220 vijayadharmasUri, pUrvokta, lekhAMka 491 buddhisAgara, pUrvokta, bhAga 1, lekhAMka 873 ahamadAbAda sumatinAtha jinAlaya, vinayasAgara, pUrvokta, lekhAMka 883 nAhara, pUrvokta, bhAga 2, lekhAMka 1605 jayapura saMbhavanAtha jinAlaya, phUlavAlI galI, lakhanaU 48 : zramaNa/julAI/sitambara/1995
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ krama saMvat tithi/miti saMdarbhagrantha pratiSThAsthAna vIracaitya, tharAda 132. 1560 vaizAkha sudi 3 budhavAra __ loDhA, pUrvokta, lekhAMka 122 133. 1560 134.1563 135. 1566 AcArya yA lekha kA muni kA nAma svarUpa somaratnasUri ke zAMtinAtha kI dhAtupaTTadhara hemasiMhasUri pratimA kA lekha / muni suvrata kI dhAtu pratimA kA lekha zrIratnasUri pArzvanAtha kI dhAtu pratimA kA lekha hemahaMsasUri AdinAtha kI paMcatIrthI pratimA kA lekha hemasiMhasUri sumatinAtha kI dhAtu pratimA kA lekha kuMthunAtha kI dhAtupratimA kA lekha AdinAtha kI paMcatIrthI pratimA kA lekha vaizAkha vadi 11 zukravAra phAlguna sudi 3 somavAra vaizAkha vadi 3 guruvAra vaizAkha sudi 13 maMgalavAra mAgha sudi 13 budhavAra 136.1568 vIra jinAlaya, rIja buddhisAgara, pUrvokta, bhAga 1, roDa, ahamadAbAda lekhAMka 688 zAntinAtha jinAlaya, vahI, bhAga 2, lekhAMka 378 nadiyADa cintAmaNi jinAlaya, vinayasAgara, pUrvokta, kizanagar3ha lekhAMka 631 pArzvanAtha jinAlaya, muni buddhisAgara, pUrvokta, ahamadAbAda ___bhAga 1, lekhAMka 618 zAMtinAtha jinAlaya, vahIM, bhAga 1, lekhAMka 515 vIsanagara gulAbacaMda DhaDhDhA kA nAhara, pUrvokta, bhAga 2, lekhAMka derAsara, jayapura 1213 evaM vinayasAgara, pUrvokta, lekhAMka 646 pArzvanAtha jinAlaya, nAhara, pUrvokta, bhAga 3, lodravA, jaisalamera lekhAMka 2551 137.1570 138. 1570 nAgendragaccha kA itihAsa : 49 136. 1571 guNaratnasUri vaizAkha vadi 13 zukravAra candraprabha kI dhAtupratimA kA lekha
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ 50 : zramaNa julAI/sitambara/1995 tithi/miti AcArya yA lekha kA pratiSThA saMdarbhagrantha muni kA nAma svarUpa sthAna 140.1571 vaizAkha sudi 5 mahIratnasUri AdinAtha kI dhAtu- aranAtha jinAlaya, buddhisAgara, pUrvokta, bhAga 2, guruvAra pratimA kA lekha jIrAravADo, khaMbhAta lekhAMka 770 141. 1572 vaizAkha vadi... ... guNaratnasUri ke saMbhavanAtha kI caubIsI bAlAvasahI, zatrujaya muni kAMtisAgara, pUrvokta, somavAra paTTadhara guNavardhanasUri pratimA kA lekha lekhAMka 266 142.1572 vaizAkha sudi 5 - vAsupUjya kI paMcatIrthI bar3A jaina mandira, vinayasAgara, pUrvokta, somavAra pratimA kA lekha nAgaura lekhAMka 651 143. 1572 vaizAkha sudi 13 guNaratnasUri ke saMbhavanAtha kI caubIsI gAMva kA bar3A jaina nAhara, pUrvokta, bhAga 1, somavAra paTTadhara guNavardhanasUri pratimA kA lekha mandira, pAlitAnA lekhAMka 677 144.1572 - vAsupUjya kI AdinAtha jinAlaya, vahI, bhAga 2, lekhAMka 1301 pratimA kA lekha 145.1573 mAgha vadi 2 hemasiMhasUri kuMthunAtha kI dhAtu kI . ajitanAtha jinAlaya, nAhaTA, pUrvokta, lekhAMka 1560 ravivAra pratimA kA lekha kocaroM kA cauka, bIkAnera 146.1583 vaizAkha sudi 10 " munisuvrata kI dhAtu kI vIra jinAlaya, rIja muni buddhisAgara, pUrvokta, bhAga zukravAra pratimA kA lekha roDa, ahamadAbAda 1, lekhAMka 665 147.1617 jyeSTha sudi 5 jJAnasUri vimalanAtha kI dhAtu- vIra caitya, tharAda loDhA, pUrvokta, lekhAMka 27 pratimA kA lekha 148.1715 tithivihIna padmacandrasUri ke paMcatIrthI jinapratimA para AdinAtha jinAlaya, nAhaTA, pUrvokta, bhAga 2, paTTadhara ratnAkarasUri utkIrNa lekha nAgaura lekhAMka 1312 nAgaura
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAgendragaccha kA itihAsa : 51 jaisA ki Upara kahA jA cukA hai isa gaccha se sambaddha pUrvamadhyakAla evaM madhyakAla ke paryApta saMkhyA meM abhilekhIya sAkSya milate haiN| inase isa gaccha ke vibhinna munijanoM ke nAma jJAta hote haiM, parantu unameM se kucha ke pUrvApara sambandha hI sthApita ho sake haiM, jo nimnAnusAra haiM : bhuvanAnandasUri ke paTTadhara padmacandrasUri vi0 saM0 1366 vaizAkha vadi 8 zrI0 pra0 le0 saM0 lekhAMka 58 padmacandrasUri ke paTTadhara ratnAkarasUri vi0 saM0 1415 ......... pra0 le0 saM0 lekhAMka 151 ratnAkarasUri ke paTTadhara ratnaprabhasUri vi0 saM0 1422 vaizAkha sudi 11 budhavAra jai0 le0 saM0 bhAga 2 lekhAMka 1053 vi0 saM0 1446 vaizAkha vadi 3 somavAra vahIM, bhAga 1 lekhAMka 686 vi0 saM0 1447 phAlguna sudi 8 somavAra jai0 dhA0 pra0 le0 saM0, bhAga 1 lekhAMka 356 ratnaprabhasUri ke paTTadhara siMhadattasUri vi0 saM0 1466 za0 vai0 lekhAMka 57 vi0 saM0 1474 mAgha sudi 7 zukravAra jai0 le0 saM0, bhAga 2 lekhAMka 1065 vi0 saM0 1483 .............. vahI, bhAga 1 lekhAMka 521 udayadeva sUri vi0 saM0 1446 vaizAkha sudi 3 somavAra vahI, bhAga 2 lekhAMka 1124 vi0 saM0 1453 vaizAkha sudi 5 somavAra rA0 pra0 le0 saM0 lekhAMka 85 udayadevasUri ke paTTadhara guNasAgarasUri vi0 saM0 1483 vaizAkha sudi 3 zanivAra jai0 dhA0 pra0 le0 saM0. bhAga 2 lekhAMka 1056 vi0 saM0 1485 vaizAkha sudi 6 ravivAra vahI, bhAga 1 lekhAMka 610 vi0 saM0 1486 jyeSTha sudi 12 zanivAra prA0 le0 saM0 lekhAMka 145 guNasAgarasUri ke paTTadhara guNasamudrasUri vi0 saM0 1462 vaizAkha sudi 3 guruvAra jai0 dhA0 pra0 le0 saM0, bhAga 1 lekhAMka 5 vi0 saM0 1466 mAgha sudi 5 guruvAra prA0 le0 saM0 lekhAMka 175 vi0 saM0 1466 mAgha sudi 10 bI0 jai0 le0 saM0 lekhAMka 1327 vi0 saM0 1466 mitivihIna jai0 le0 saM0, lekhAMka 1398 bhAga 2
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ 52 : zramaNa julAI-sitambara/1995 vi0 saM0 1503 jyeSTha sudi 7 somavAra pra0 le0 saM0 lekhAMka 366 vi0 saM0 1505 vaizAkha sudi 3 somavAra bI0 jai0 le0 saM0 lekhAMka 886 vi0 saM0 1505 ASADha sudi 6 ravivAra vahI lekhAMka 1255 vi0 saM0 1505 pauSa vadi 7 guruvAra rA0 pra0 le0 saM0 lekhAMka 146 vi0 saM0 1505 pauSa vadi guruvAra bI0 jai0 le0 saM0 lekhAMka 865 vi0 saM0 1505 mAgha sudi 11 budhavAra prA0 le0 saM0 lekhAMka 221 vi0 saM0 1510 phAlguna vadi 10 zukravAra prA0 le0 saM0 lekhAMka 262 vi0 saM0 1510 phAlguna sudi 3 guruvAra zrI0 pra0 vi0 saM0 1513 mAgha sudi 5 ravivAra jai0 dhA0 pra0 le0 saM0, bhAga 1 -lekhAMka 833 vi0 saM0 1514 vaizAkha sudi 5 guruvAra prA0 le0 saM0 lekhAMka 266 vi0 saM0 1516 vaizAkha vadi 11 zukravAra prA0 le0 saM0 lekhAMka 334 vi0 saM0 1516 kArtika vadi 1 somavAra prA0 le0 saM0 lekhAMka 328 guNasamudrasUri ke prathama paTTadhara guNadattasUri vi0 saM0 1523 vaizAkha sudi 3 guruvAra jai0 dhA0 pra0 le0 saM0, bhAga 1 lekhAMka 1018 guNasamudrasUri ke dvitIya paTTadhara guNadevasUri vi0 saM0 1517 phAlguna sudi 6 guruvAra jai0 le0 saM0, bhAga 1 lekhAMka 510 vi0 saM0 1516 jyeSTha vadi 2 somavAra jai0 dhA0 pra0 le0 saM0, bhAga 2 lekhAMka 650 vi0 saM0 1520 vaizAkha sudi 5 guruvAra jai0 dhA0 pra0 le0 saM0, bhAga 1 lekhAMka 1272 vi0 saM0 1525 caitra vadi 3 guruvAra prA0 le0 saM0 lekhAMka 365 vi0 saM0 1525 ASAr3ha sudi 3 somavAra prA0 le0 saM0 lekhAMka 400 vi0 saM0 1525 mAgha sudi 5 guruvAra jai0 dhA0 pra0 le0 saM0, bhAga 1 lekhAMka 816 vi0 saM0 1527 vaizAkha sudi 5 guruvAra vahI, bhAga 2 lekhAMka 870 vi0 saM0 1527 pauSa vadi 5 zukravAra vahI, bhAga 1 lekhAMka 703 vi0 saM0 1533 vaizAkha sudi 6 zukravAra zrI0 pra0 le0 saM0 lekhAMka 215 vi0 saM0 1535 vaizAkha vadi 7 somavAra jai0 le0 saM0, bhAga 3 lekhAMka 2355
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAgendragaccha kA itihAsa : 53 paramANaMdasUri vi0 saM0 1484 jyeSTha sudi 4 budhavAra jai0 le0 saM0, bhAga 2 lekhAMka 1073 vi0 saM0 1486 vaizAkha sudi 10 budhavAra prA0 le0 saM0 lekhAMka 137 vi0 saM0 1467 jyeSTha sudi 2 somavAra jai0 dhA0 pra0 le0 saM0, bhAga 1 lekhAMka 868 vi0 saM0 1466 mAgha vadi 5 ravivAra vahI, bhAga 2 lekhAMka 638 paramANaMdasUri ke ziSya vinayaprabhasUri vi0 saM0 1501 pauSa vadi 6 zukravAra __ zrI0 pra0 le0 saM0 lekhAMka 66 vi0 saM0 1505 mAgha sudi 10 ravivAra jai0 dhA0 pra0 le0 saM0, bhAga 1 lekhAMka 1166 vi0 saM0 1507 mAgha sudi 10 somavAra zrI0 pra0 le0 saM0 lekhAMka 167 vi0 saM0 1511 kArtika vadi 5 ravivAra jai0 dhA0 pra0 le0 saM0. bhAga 1 lekhAMka 822 vi0 saM0 1512 jyeSTha sudi 5 ravivAra vahI, bhAga 1 lekhAMka 55 vi0 saM0 1513 vaizAkha vadi 2 zukravAra vahI, bhAga 1 lekhAMka 122 vi0 saM0 1515 mAgha sudi 1 zukravAra jai0 le0 saM0 lekhAMka 481 vi0 saM0 1517 phAlguna sudi 3 zukravAra jai0 dhA0 pra0 le0 ___ saM0, bhAga 2 lekhAMka 670 vinayaprabhasUri ke ziSya somaratnasUri vi0 saM0 1527 mAgha vadi 5 zukravAra bI0 jai0 le0 saM0 lekhAMka 1053 vi0 saM0 1526 mAgha sudi 5 ravivAra jai0 le0 saM0, bhAga 1 lekhAMka 816 vinayaprabhasUri ke paTTadhara kSemaratnasUri vi0 saM0 1527 mAgha vadi 5 zukravAra pra0 le0 saM0 lekhAMka 666 somaratnasUri ke ziSya hemasiMhasUri vi0 saM0 1560 vaizAkha sudi 3 budhavAra zrI0 pra0 le0 saM0 lekhAMka 122 vi0 saM0 1570 mAgha sudi 13 maMgalavAra jai0 dhA0 pra0 le0 saM0, bhAga 1 lekhAMka 515 vi0 saM0 1573 mAgha vadi 2 ravivAra bI0 jai0 le0 saM0 lekhAMka 1560 vi0 saM0 1583 vaizAkha sudi 10 zukravAra jai0 dhA0 pra0 le0 saM0, bhAga 1 lekhAMka 665 ukta abhilekhIya sAkSyoM ke AdhAra para nAgendragacchIya munijanoM ke
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ 54 4 zramaNa/julAI-sitambara/1995 guru- paramparA kI tIna alaga-alaga tAlikAyeM saMgaThita kI jA sakatI haiM, jo nimnAnusAra haiM : tAlikA : 1 tAlikA : 2 guNadattasUri ( vi0 saM0 1523 ) tAlikA : 3 ? bhuvanAnandasUri 1 padmacandrasUri ( vi0 saM0 1366 ) ratnAkarasUri (vi0 saM0 1415 ) I ratnaprabhasUra ( vi0 saM0 1422 - 1447 ) siMhadattasUri ( vi0 saM0 1466- 1483 ) ? T udayadevasUri ( vi0 saM0 1446 - 1453 ) T guNasAgarasUri ( vi0 saM0 1483 - 1485 -1486 ) I guNasamudrasUri ( vi0 saM0 1462 - 1516 ) 1 guNadevasUri ( vi0 saM0 1517- 1535 ) ? I padmANaMdasUri ( vi0 saM0 1484 - 1466 )
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ kSemaratnasUri ( vi0 saM0 1527 ) ? nAgendragaccha kA itihAsa masiMhasUra ( vi0 saM0 1560 - 1583 ) jaisA ki isI nibandha meM sAhityika sAkSyoM ke antargata hama dekha cuke haiM isa gaccha ke 16 vIM zatAbda ke tIna granthakAroM guNaratnasUri aura jJAnasAgara sUri ne apane guru tathA somaratnasUri ne praguru ke rUpa meM guNadevasUri kA ullekha kiyA hai| abhilekhIya sAkSyoM dvArA nirmita uparokta tAlikA - 2 meM bhI guNadeva sUri kA nAma milatA hai jinheM samasAmayikatA aura nAmasAmya ke AdhAra para eka hI vyakti mAna lene meM koI bAdhA nahIM dikhAyI detii| isa prakAra ukta donoM gurvAvaliyoM ke paraspara samAyojana se 16vIM zatI meM isa gaccha ke munijanoM ke eka zAkhA kI guru-ziSya paramparA kA jo svarUpa ubharatA hai, vaha isa prakAra haitAlikA : 4 guNadattasUri ( vi0 saM0 1523 ) pratimAlekha 1 udayadevasUri ( vi0 saM0 1446 - 1453 ) pratimAlekha I guNaratnasUra ( RSabharAsa evaM bAhubalirAsa ke racanAkAra ) vinayaprabhasUri ( vi0 saM0 1501-1517 ) T guNasAgarasUri ( vi0 saM0 1483 - 1486 ) pratimAlekha T guNasamudrasUri ( vi0 saM0 1462 - 1516 ) pratimAlekha somaratnasUra ( vi0 saM0 1527 - 1526 ) I : 55 guNadevasUri ( vi0 saM0 1517 -1535 ) pratimAlekha somaratnasUri ( vi0 saM0 1520 ke AsapAsa kAmadevarAsa ke racanAkAra ) jJAnasAgarasUri ( vi0 saM0 1523 meM jIvabhava sthitirAsa evaM vi0 saM0 1531 meM siddhacakra zrIpAlacaupAI ke racanAkAra )
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ 56 : zramaNa julAI-sitambara/1995 isa gaccha ke pramukha granthakAroM kA vivaraNa nimnAnusAra hai : guNapAla / jaisA ki isI nibandha ke prArambhika pRSThoM meM hama dekha cuke haiM ye vIrabhadrasUri ke praziSya aura pradyumnasUri 'dvitIya' ke ziSya the| inake dvArA racI gayI do kRtiyA~ milatI haiM - jaMbUcariyaM aura risidattAcariya, jo prAkRta bhASA meM haiM | jaMbUcariyaM meM 16 uddezya haiN| isakI zailI para haribhadrasUri ke samarAiccakahA aura udyotanasUri ke kuvalayamAlAkahA ( zaka saM0 700/I0 san 778) kA prabhAva batalAyA jAtA hai | isa grantha meM bhagavAna mahAvIra ke ziSya jambUsvAmI kA jIvanacaritra varNita hai| jambUsvAmI para racI gayI kRtiyoM meM isakA mahattvapUrNa sthAna hai| risidattAcariya kI vartamAna meM do pratiyA~ milatI haiM, eka pUnA sthita bhaNDArakara prAcya vidyA saMsthAna meM aura dUsarI jaisalamera ke grantha bhaMDAra54 meM saMrakSita hai, aisA muni jinavijaya jI ne ullekha kiyA hai| zAmbamuni inhoMne candrakula ke jambUnAga dvArA racita jinazataka para vi0 saM0 1025/I0 san 666 meM paMjikA kI racanA kI5 | inake guru-ziSya paramparA tathA ukta kRti ke atirikta kisI anya racanA ke bAre meM koI jAnakArI nahIM miltii| vijayasenasUri madhyayuga meM nAgendragaccha kI prathama zAkhA ke Adima AcArya mahendrasUri kI paramparA meM hue haribhadrasUri ke ziSya vijayasenasUri mahAmAtya vastupAla ke pitRpakSa ke kulaguru aura prabhAvaka jainAcArya the| inhIM ke upadeza se vastupAla aura usake bhrAtA tejapAla ne saMgha yAtrAyeM kI aura nUtana jinAlayoM ke nirmANa ke sAtha sAtha kucha prAcIna jinAlayoM kA jIrNoddhAra bhI kraayaa| vastupAla dvArA nirmita upalabdha sabhI jinAlayoM meM inhIM ke karakamaloM se jina pratimAyeM pratiSThApita kI gyiiN| vijayasenasUri apane samaya ke udbhaTa vidvAn the / inake dvArA racita raivaMtagirirAsa6 nAmaka ekamAtra kRti milatI hai jo apabhraMza bhASA meM hai| yaha vastupAla kI giranAra yAtrA ke samaya racI gyii| inhoMne candragacchIya AcArya bAlacandrasUri dvArA racita vivekamaMjarIvRtti ( racanAkAla vi0 saM0 kI terahavIM zatI kA aMtima caraNa ) kA saMzodhana kiyA / 57 isI gaccha ke pradyumnasUri (samarAdityasaMkSepa ke racanAkAra ) ne inake pAsa nyAyazAstra kA adhyayana kiyA thaa|
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAgendragaccha kA itihAsa : 57 yadyapi vijayasenasUri dvArA racita kevala eka hI kRti milatI hai phira bhI sambhava hai ki inhoMne kucha anya racanAyeM bhI kI hoMgI,jo Aja nahIM miltii| udayaprabhasUri ye vijayasenasUri ke ziSya aura paTTadhara the| mahAmAtya vastupAla ne inake zikSA kI sampUrNa vyavasthA kI thI aura inake dIkSA-prasaMga para bahuta dravya vyaya kiyA thaa| inake dvArA racI gayI kaI kRtiyA~ milatI haiM, jo nimnAnusAra haiM : 1. sukRtakIrtikallolinI (racanAkAla vi0 saM0 1277/I0 sa0 1221) 2. stambhatIrthasthita AdinAtha jinAlaya kI 16 zlokoM kI prazasti ( racanAkAla vi0 saM0 1281/I0 sa0 1225 ) 3. dharmAbhyudayamahAkAvya aparanAma saMghapaticaritra (vi0 saM0 1260/I0 sa0 1234 se pUrva ) 4. vastupAla kI giranAra prazasti ( vi0 saM0 1288/I0 sa0 1232 ) 5. upadezamAlATIkA (vi0 saM0 1266 /I0 sa0 1243 ) 6. Arambhasiddhi (jyotiSa grantha ) 7. vastupAlastuti isake atirikta inhoMne pradyumnasUri dvArA racita samarAdityasaMkSepa (racanAkAla vi0 saM0 1324/I0 sa0 1268 ) kA saMzodhana bhI kiyaa| sukRtakIrti 'kallolinI 176 zlokoM kI lambI prazasti hai jo zatrujaya ke AdinAtha jinAlaya meM kisI zilApaTTa para utkIrNa karAne liye racI gayI thii| isameM cApotkaTa (cAvar3A ) aura caulukya narezoM ke vivaraNa ke atirikta vastupAla ke zaurya, usakI tIrthayAtrAoM ke vivaraNa ke sAtha-sAtha usake vaMzavRkSa, usake maMtritvakAla evaM usake parivAra kI prazaMsA kI gayI hai| racanA ke antima bhAga meM granthakAra ne apane gaccha kI lambI gurvAvalI dete hue apane guru vijayasenasUri ke prati atyanta AdarabhAva pradarzita kiyA hai| dharmAbhyudayamahAkAvya60 15 sargoM meM vibhAjita hai| isameM kula 5041 zloka haiN| isa grantha meM vastupAla dvArA kI gayI saMghayAtrAoM ko prasaMga banAkara dharma ke abhyudaya kA sUcana karane vAlI dhArmika kathAoM kA saMgraha hai| isa kRti ke bhI anta meM granthakAra ne apanI guru-paramparA kI lambI tAlikA dete hue apane guru kI prazaMsA kI hai| yaha vi0 saM0 1260 se pUrva racI gayI kRti mAnI jAtI hai| isakI vi0 saM0 1260 kI svayaM mahAmAtya vastupAla dvArA lipibaddha kI gayI eka prati zAntinAtha jJAna bhaNDAra, khambhAta meM saMrakSita hai | udayaprabhasUri ne vastupAla dvArA stambhatIrtha ( khaMbhAta ) meM nirmita AdinAtha jinAlaya meM utkIrNa karAne hetu 16 zlokoM kI eka prazasti kI bhI
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ 58 : zramaNa/ /julAI-sitambara/1995 racanA kI / isakA antima bhAga gadya meM hai| isameM jinAlaya ke nirmAtA aura usake kulaguru vijayasenasUri ke vidyAvaMzavRkSa ke atirikta anya koI sUcanA nahIM miltii| inhIM ke dvArA racita 33 zlokoM kI vastupAlastuti nAmaka kRti bhI milatI hai jo kisI ghaTanA vizeSa ke avasara para yA kisI sukRti kI smRti meM racI gayI pratIta nahIM hotI balki bhinna-bhinna avasaroM para vastupAla kI prazaMsA meM race gaye padyoM kA saMkalana hai| udayaprabhasUri dvArA racita 5 zlokoM kI eka anya prazasti bhI milatI hai jisameM AdinAtha evaM neminAtha ke prati bhaktibhAva vyakta karate hue vastupAla kI dAnazIlatA, dhArmikatA Adi kI carcA ke sAtha usake dirghAyu hone kI kAmanA kI gayI hai| vastupAla dvArA dhavalakka meM nirmita upAzraya meM pravAsa karate hue udayaprabhasUri ne dharmadAsagaNitakRta upadezamAlA racanAkAla prAyaH IsvI san chaThIM zatAbdI kA madhya bhAga ) para vi0 saM0 1266 / I0 san 1243 meM karNikA nAmaka TIkA kI racanA kI5 / isakI prazasti se yaha bhI jJAta hotA hai ki TIkAkAra ne apane guru ke Adeza para isakI racanA kii| kanakaprabhasUri ke ziSya aura prasiddha granthasaMzodhaka pradyumnasUri ne isakA saMzodhana kiyA thaa| udayaprabhasUri ne Arambhasiddhi nAmaka eka jyotiSa grantha kI bhI racanA kI / inhIM ke dvArA 46 gAthAoM meM racita zabdabrahmollAsa nAmaka eka apUrNa grantha bhI milatA hai jo pATaNa ke khetaravasahI bhaNDAra meM saMrakSita hai / vastupAla kA giranAra zilAlekha inhIM kI kRti hai / devendrasUri ye madhyayuga meM nAgendragaccha kI dvitIya zAkhA ke Adima AcArya vIrasUri kI paramparA meM hue dhanezvarasUri ke ziSya aura vijayasiMhasUri ke kaniSTha gurubhrAtA the| inake dvArA racita ekamAtra kRti hai candraprabhacarita", jo vi0 saM0 1264 kI racanA hai / saMskRta bhASA meM racita isa grantha meM 5325 zloka haiM / inake bAre meM vizeSa vivaraNa nahIM milatA / vardhamAnasUri jaisA ki lekha ke prArambha meM hama dekha cuke haiM ye vIrasUri kI paramparA meM hue dhanezvarasUri ke praziSya aura vijayasiMhasUri ke ziSya the| inake dvArA racita vAsupUjyacarita' ( racanAkAla vi0 saM0 1296 ) 12veM tIrthaMkara para saMskRta bhASA meM upalabdha ekamAtra kAvya hai| isameM 5464 zloka haiM aura yaha sarala bhASA meM hai / grantha ke anta meM 26 zlokoM kI lambI prazasti" ke antargata granthakAra ne apanI vistRta gurvAvalI ke sAtha-sAtha racanA - kAla aura racanA - sthAna kA bhI ullekha kiyA hai jisakA isa gaccha ke itihAsa ke adhyayana kI dRSTi se vizeSa mahatva hai|
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAgendragaccha kA itihAsa : 59 malliSeNasUri ye vardhamAnasUri ke praziSya aura udayaprabhasUri ke ziSya the| inhoMne AcArya hemacandrasUri dvArA racita anyayogavyavacchedadvAtriMzikA nAmaka kRti para saMskRta bhASA meM vi0 saM0 1348/I0 san 1263 meM syAdvAdamaMjarI nAmaka TIkA kI racanA kI, jisakA saMzodhana ( kharataragacchIya )AcArya jinaprabhasUri ne kiyaa| paM0 ambAlAla premacanda zAha ke anusAra inhoMne digambarAcArya jinasena ke ziSya malliSeNa dvArA racita bhairavapadmAvatIkalpa kA bhI saMzodhana kiyA / lekina digambarAcArya malliSeNa dvArA racita trizaSTimahApurANa yA mahApurANa nAmaka eka anya kRti bhI milatI hai jo vi0 saM0 1104/zaka saM0 668 meM racI gayI hai / ataH inakA kAla vikrama saMvat kI 11vIM zatI kA anta aura 12vIM zatI kA prArambha sunizcita hai| sAtha hI ukta AcArya karNATaka ke the, gujarAta ke nahIM / isa AdhAra para zAha jI kA uparokta mata bhrAmaka siddha hotA hai| syAdvAdamaMjarI kI prazasti meM inhoMne apane gaccha kI lambI gurvAvalI na dete hue mAtra apane guru udayaprabhasUri aura grantha ke racanAkAla kA hI ullekha kiyA hai| ataH vartamAna yuga ke aneka itihAsakAroM ne kevala gaccha aura nAmasAmya ke AdhAra para inake guru udayaprabhasUri ko vastupAla-tejapAla ke guru vijayasenasUri ke ziSya udayaprabhasUri se abhinna mAna liyA thA, parantu aba ukta dhAraNA nirmUla siddha ho cukI hai75 | merutuMgasUri ye nAgendragacchIya candraprabhasUri ke ziSya the| inhoMne vaDhavANa meM rahate hue vi0 saM0 1361/I0 san 1305 meM saMskRta bhASA meM prabandhacintAmaNi kI racanA kii| isa kArya meM unheM apane ziSya guNacandra gaNi se sahAyatA prApta huii| sampUrNa grantha 5 prakAzoM (khaNDoM ) meM vibhAjita hai| gujarAta ke itihAsa kA yaha eka apUrva grantha hai| jisa prakAra kalhaNa ne rAjataraMgiNI meM kAzmIra kA itihAsa likhA hai usI prakAra merutuMga ne apanI isa kRti meM gujarAta ke itihAsa kA varNana kiyA hai| isa grantha meM vi0 saM0 802 se lekara vi0 saM0 1250 ( kucha vidvAnoM ke anusAra vi0 saM0 1277 ) taka kI ghaTanAoM kA tithiyukta varNana hai kintu rAjataraMgiNI kI tulanA meM isa grantha meM sabase bar3A doSa yaha hai ki lekhaka ne apane samaya kI ghaTanAoM kA pratyakSa jJAna hote hue bhI use pUrNarUpeNa upekSita kara diyA hai| sAtha hI isameM vibhinna rAjAoM kI dI gayI adhikAMza tithiyA~ prAyaH ThIka nahIM haiM phira bhI ve kucha mAha yA varSa se adhika azuddha nahIM haiN| isa sambandha meM vibhinna vidvAnoM dvArA vistRta carcA kI jA cukI hai | zrI mohanalAla dalIcaMda desAI, e0 ke0 majumadAra tathA kucha anya
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ 60 : zramaNa/julAI-sitambara/ 1995 1 vidvAnoM ne sthavirAvalI aparanAma vicArazreNI nAmaka racanA ko bhI isI merutuMga kI kRti batalAyA hai / isa kRti meM paTTadhara AcAryoM ke sAtha-sAtha cAvar3A, caulukya aura vaghela narezoM kI tithi sahita sUcI dI gayI hai jo prabandhacintAmaNi se bhinna hai| cU~ki eka hI granthakAra apane do alaga-alaga granthoM meM samAna ghaTanAoM kI alaga-alaga tithiyA~ nahIM de sakatA hai, ataH yaha sambhAvanA balavatI lagatI hai ki donoM kRtiyoM ke racanAkAra samAna nAma vAle hote hue bhI alaga-alaga vyakti haiM eka nahIM, jaisA ki aneka vidvAnoM ne mAna liyA hai| vicArazreNI meM aMcalagaccha ko vIra0 saM0 1636 / vi0 saM0 1206 meM AryarakSitasUri se utpatti batalAyI gayI hai / isa gaccha meM bhI merutuMga nAmaka eka prasiddha AcArya ho cuke haiM jinake dvArA racita vibhinna kRtiyA~ milatI haiM aura inakA kAla vi0 samvat kI 15vIM zatI ke prathama caraNa se lekara tRtIya caraNa taka sunizcita hai| isa prakAra ve prabandhacintAmaNi ke kartA se lagabhaga eka zatAbdI bAda ke vidvAn haiN| isa AdhAra para bhI yaha sunizcita ho jAtA hai ki prabandhacintAmaNi aura vicArazreNI ke racanAkAra alaga alaga vyakti haiN| nAgendragacchIya merutuMgasUri dvArA racita dUsarI kRti hai mahApuruSacarita 4 / saMskRta bhASA meM nibaddha isa kRti meM 5 sarga haiM jinameM RSabha, zAnti, nemi, pArzva aura mahAvIra ina pA~ca tIrthaMkaroM kA varNana hai / grantha ke maMgalAcaraNa meM granthakAra ne apane guru candraprabhasUri kA aura anta meM prazasti ke antargata prathama zloka meM apane gaccha kA ullekha kiyA hai-5 | sandarbha 1. paTTAvalIsamuccaya, prathama bhAga, saMpA0, muni darzanavijaya, vIramagAma 1933 I0 san, pRSTha 3, 8. 2. pro0 madhusUdana DhAMkI se vyaktigata carcA para AdhArita / 3. paTTAvalIsamuccaya, prathama bhAga, pRSTha 3. 4. devavAcaka kI tithi ke liye draSTavya ema0 e0 DhAMkI 'dattilAcArya ane bhadrAcArya' (gujarAtI) svAdhyAya, jilda XVIII, aMka 2, bar3odarA 1686 I0 san, pR0 161. 5. paTTAvalIsamuccaya, prathama bhAga, pR0 13-14. 6. vahI 7. M. A. Dhaky - "The Nagendra Gaccha" Dr. H. G. Shastri Felicitation Volume, Ed., P.C. Parikh & others, Ahmedabad, 1994, pp. 37-42. 8. paumacariu, saMpA0 muni puNyavijaya, prAkRta TeksTa sosAyaTI, granthAMka 12, ahamadAbAda 1668 I0 san, pR0 567 - 568.
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAgendragaccha kA itihAsa : 61 F. U. P. Shah, Akota Bronzes, Bombay 1956 A. D., p. 35. 10. Ibid 11. Ibid, p. 34. 97. Ibid 13. muni puNyavijaya, "jaina Agamadhara aura prAkRta vAGmaya", jJAnAJjali, bar3odarA 1666 I0 san, hindI khaNDa, pR0 30-32. 14. jambacariyaM, saMpA0 mani jinavijaya, siMghI jaina granthamAlA, graMthAMka 44, bambaI 1656 I0 sa0, hindI bhUmikA, pR0 5. 15. vahI, pR0 168-166, bhUmikA, pR0 3. 16. kuvalayamAlAkahA, saMpA0, AdinAtha neminAtha upAdhye, siMghI jaina granthamAlA, granthAMka 45, bambaI 1656 I0 sa0, pR0 282-283. 17. M. A. Dhaky - "Nagendra Gaccha", p. 38. 18. mohanalAla dalIcaMda desAI, jaina sAhityano saMkSipta itihAsa ( gujarAtI), bambaI, 1632 I0 san, pR0 162. 16. paM0 lAlacanda bhagavAnadAsa gA~dhI "zaka saM0 610no gujarAtanI manohara jinapratimA aitihAsikalekhasaMgraha, zrI sayAjI sAhityamAlA, granthAMka 335, bar3odarA 1663 I0 san, pR0 320-330. 20. vahI, pRSTha 324. 21. agaracanda bha~varalAla nAhaTA, saMpA0, bIkAnerajainalekhasaMgraha, vIra nirvANa saMvat / 2482 ( I0 sa0 1656), kalakattA, pR0 362, lekhAMka 2766. 22. S. R. Rao, "Jaina Bronzes from Lilvadeva", Journal of Indian Museums. Vol. XI, 1955 A. D., p. 33. and U. P. Shah, "Sum Bronzes from Lilvadeva ( Panch Mahals )", Bulletin of the Baroda Museum and Picture Gallery, Baroda, Vol. IX, 1952-53 A. D., pp. 43-51 and plates I-II. 23. muni vizAlavijaya, saMpA0, rAdhanapurapratimAlekhasaMgraha, bhAvanagara 1660 I0, pR0 3, lekhAMka 2 / mAlapurA se prApta pArzvanAtha kI dhAtu kI eka tithivihIna pratimA para bhI nAgendrakula kA ullekha milatA hai| pro0 ema0 e0 DhAMkI ne ise I0 san kI 10-11 vIM zatI kA batalAyA hai| 24. paM0 ambAlAla premacanda zAha, jaina tIrthasarvasaMgraha, jilda 1, bhAga 2, ahamadAbAda 1953 I0, pR0 174. 25. lakSmaNabhojaka, "jUnAgar3hanI ambikA devInI dhAtupratimAno lekha" jaina sAhitya ke AyAma, bhAga 2, paM0 becaradAsa dozI smRtigrantha, saMpA0, pro0 ema0 e0
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ 62 : zramaNa/julAI-sitambara/1995 DhAMkI aura pro0 sAgaramala jaina, vArANasI 1687 I0 sa0, gujarAtI vibhAga, pR0 176 / 26. paM0 lAlacanda bhagavAnadAsa gA~dhI, "siddharAja ane jaino" aitihAsika lekha saMgraha, pR0 76 / 27. bhogIlAla sANDesarA, mahAmAtya vastupAla kA sAhitya maNDala aura saMskRta sAhitya ko usakI dena, sanmati granthamAlA, granthAMka 15, vArANasI 1657 I0 san, pR0 36-38 / 28. dharmAbhyudayamahAkAvya saMpA0 muni puNyavijaya, siMghI jaina granthamAlA, granthAMka 4, vi0 saM0 2005. 26. vahI, prazasti, pR0 188-160 30. muni buddhisAgara, saMpA0 jainadhAtupratimAlekhasaMgraha, bhAga 1, lekhAMka 1426. 31. purAtanaprabandhasaMgraha, saMpA0, muni jinavijaya, siMghI jaina granthamAlA, granthAMka 1, zAntiniketana 1636 I0 san, pR0 136. 32. candraprabhacarita, saMpA0-saMzodhaka, vijayajinendrasUri, zrI harSa puSpAmRta jaina granthamAlA, lAkhAbAvala, zAntipurI, saurASTra vi0 saM0 2042, prazasti, pR0 365. 33. vAsupUjyacarita, jaina dharma pracAraka sabhA, bhAvanagara vi0 saM0 1682/I0 san 1626, prazasti , pR0 160-161. 34. zivanArAyaNa pANDeya ---, "zrI ajAharA pArzvanAtha jaina tIrthathI maNi AvelA amuka zilpo", svAdhyAya, pu0 17, aMka 1, pR 45-47. 35. madhusUdana DhAMkI --- "syAdvAdamaMjarIkRrtR malliSeNasUrinA guru udayaprabhasUri koNa" ? sAmIpya, apraila, 1688, sitambara, 1988, pRSTha 20-26. 36. draSTavya, sandarbha saMkhyA 33. 37. AcArya girajAzaMkara vallabhajI zAstrI, saMpA0, gujarAtanA aitihAsika lekho, bhAga 3, zrI phArbasa gujarAtI sabhA granthAvalI 15, zrI phArbasa gujarAtI sabhA, mumbaI 1642 I0 san, pR0 210. 38. DhAMkI, pUrvokta. 36. muni buddhisAgara, saMpA0, jainadhAtupratimAlekhasaMgraha, bhAga 1, bar3odarA 1624 I0 san, pR0 16, lekhAMka 34. 40. syAdvAdamaMjarI, saMpA0, AnandazaMkara bApUbhAI dhruva, bambaI 1632 I0 san, prazasti, pR0 176-180. 41. mohanalAla dalIcanda desAI - jaina sAhityano saMkSipta itihAsa, pR0 416, kaMDikA 601. AnandazaMkara bApUbhAI dhruva, pUrvokta, pRSTha Xlil. "aMgrejI prastAvanA" lAlacanda
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAgendragaccha kA itihAsa : 63 bhagavAnadAsa gA~dhI - aitihAsikalekhasaMgraha, pR0 2. tripuTI mahArAja, jaina paramparAno itihAsa, bhAga 2, zrI cAritra smAraka granthamAlA, granthAMka 54, ahamadAbAda 1660 I0 san, pR0 7. hIrAlAla rasikalAla kApar3iyA, jaina saMskRta sAhityano itihAsa, khaNDa 2, upakhaNDa 1, zrI mukti kamala jaina mohanamAlA, bar3odarA 1668, pR0 344. 42. DhAMkI, pUrvokta, pRSTha 20-24. 43. desAI, pUrvokta, kaNDikA 568. 44. prabandhacintAmaNi, saMpA0, muni jinavijaya, siMghI jaina granthamAlA, granthAMka 1, zAntiniketana 1633 I0 san. 45. vahI, prazasti , pR0 125. 46. mohanalAla dalIcanda desAI, jaina gurjara kavio, bhAga 1, navIna saMskaraNa, saMpA0, DaoN0 jayanta koThArI, mahAvIra jaina vidyAlaya, bambaI, I0 san 1986, pR0 66-68. 47. vahI, pR0 127-126. 48. vahI, pR0 136-142. 46. draSTavya, sandarbha saMkhyA 6. 50. draSTavya, sandarbha saMkhyA, 14 evaM 15. 51. gulAbacandra caudharI, jaina sAhitya kA bRhad itihAsa, bhAga 6, pArzvanAtha vidyAzrama granthamAlA, granthAMka 20, vArANasI 1673 I0, pRSTha 156-157. 52. muni jinavijaya, saMpA0, jambUcariya, prastAvanA, pR0 3. 53. vahI, pR0 3. 54. vahI, pR0 6. 55. desAI, pUrvokta, pR0 162. . 56. sI0 DI0 dalAla, saMpA0, prAcIna gurjara kAvya saMgraha, gAyakavAr3a prAcya granthamAlA, kramAMka 13, bar3odarA 1620 I0, pRSTha 1-7. 40. Muni Punyavijaya - Catalogue of Palm Leaf Mss in the Shantinatha Jain Bhandar, Cambay G. O. S. No. 149, Baroda 1966 A. D. __ "vivekamaMjarIprakaraNavRtti" kI prazasti, zloka 14, pR0 278 58. draSTavya - sandarbha kramAMka 27. 59. muni puNyavijaya, saMpA0, sukRtikIrtikallolinyAdivastupAlaprazastisaMgraha, siMghI jaina granthamAlA, granthAMka 5, bambaI 1661 I0, pR0 1-16. 60. muni puNyavijaya, saMpA0, dharmAbhyudayamahAkAvya, siMghI jaina granthamAlA, granthAMka 4, bambaI 1646 I0. 61. vahIM, prazasti, pR0 188-160.
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ 64 : zramaNa/julAI-sitambara/1995 62. Muni Punyavijaya-op. cit. p. 382 63-64. sANDesarA, pUrvokta, pR0 66. 65. desAI, pUrvokta, pR0 386. 66. sANDesarA, pUrvokta, pR0 16. 66. C. D. Dalal, A Descriptive Catalogue of Mss In the Jain Bhandars at Pattan, G. O. S. No. 76, Baroda 1937 A. D., p. 279. 67. draSTavya, saMdarbha kramAMka 32. 68-66. draSTavya, sandarbha kramAMka 33. 70. draSTavya, sandarbha kramAMka 40. 71. ambAlAla premacanda zAha, "bhASA ane sAhitya" rasikalAla choTAlAla parIkha aura hariprasAda zAstrI, saMpA0, gujarAtano rAjakIya ane sAMskRtika itihAsa, grantha 4, "solaMkIkAla" saMzodhana granthamAlA, granthAMka 66, bho0 je0 adhyayana saMzodhana vidyAbhavana, ahamadAbAda 1676 I0, pR0 328. 93. Mahanlal Bhagwan Das Jhavery - Comparative and Critical Study of Mantrashastra, Shree Jain Kala Sahitya Samsodhak Series No. 1, Ahmedabad 1944 A. D., pp. 300-301. 73. draSTavya, sandarbha kramAMka 40. 74. draSTavya, sandarbha kramAMka 41. 75. draSTavya, sandarbha kramAMka 35. 76. muni jinavijaya, saMpA0, prabandhacintAmaNi, prazasti, pR0 125. 77. vahI, maMgalAcaraNa, pR0 1. 78. A. K Majumdar, Chaulukyas of Gujarat, Bombay 1956 A. D. pp. 417-418. 76. desAI, pUrvokta, pR0 430-431. 80. Majumdar, Ibid, pp. 417-418. 81. G. C. Chaudhary Political History of Northern India From Jain Sources, Amritsar 1963 A. D. 82. tathA zrIvIramokSAt 1636 vikramAt 126 (0) 6 varSe: zrI vidhipakSamukhyAbhidhAnaM zrImadaMcalagacchaM zrI AryarakSitasUrayaH sthApayAmAsuH / merutuMgAcArya viracita vicAra zreNI, muni jinavijaya, saMpA0, jaina sAhitya saMzodhaka, varSa 2, aMka 3-4, pUnA, 1625.
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAgendragaccha kA itihAsa : 65 vicArazreNI kI eka mudrita prati pro0 ema0 e0 DhAMkI ke pAsa bhI hai, parantu usameM prakAzana sambandhI sUcanAoM kA abhAva hai| 83. desAI, pUrvokta, pR0 442. 58. P. Peterson, Sixth Report of Operation in Search of Sanskrit Mss in the Bombay Circle, April 1895 -March 1898A. D., pp. 43-46 evaM hajArI prasAda dvivedI, prabandhacintAmaNi ( hindI anuvAda ), siMghI jaina granthamAlA, granthAMka 3, zAntiniketana 1640 I0 san, prastAvanA, (lekhaka - munijinavijaya ) pR0 'Tha'. 85. P. Peterson, Ibid, pp. 43-46. saMketa sUcI jai0 le0 saM0 - jaina lekha saMgraha, bhAga 1-3, saMpA0, pUranacanda nAhara, kalakattA 1618, 1927, 1626 I0 san. prA0 0 le0 saM0 - prAcIna jaina lekha saMgraha, bhAga 2, saMpA0, muni jinavijaya, jaina AtmAnanda sabhA, bhAvanagara. jai0 dhA0 pra0 le0 saM0-- jaina dhAtu pratimA lekha saMgraha, bhAga 1-2, saMpA0, muni buddhisAgarasUri, adhyAtma jJAna prasAra maNDala, pAdarA 1624 I0 san. prA0 le0 saM0 - prAcIna lekha saMgraha, saMpA0, vijayadharmasUri, yazovijaya jaina granthamAlA, bhAvanagara 1626 I0 san. pra0 le0 saM0 - pratiSThA lekha saMgraha, saMpA0, vinayasAgara, sumati sadana, koTA 1653 I0 san. bI0 jai0 le0 saM0 - bIkAnera jaina lekha saMgraha, saMpA0, agaracanda nAhaTA evaM ____ bha~vara lAla nAhaTA, nAhaTA bradarsa, 4 jagamohana mallika lena, kalakattA 1656 - I0 san. zrI0 pra0 le0 saM0 - zrI pratimA lekha saMgraha, saMpA0, daulata siMha lor3hA, yatIndra sAhitya sadana, dhAmaNiyA, mevAr3a 1651 I0 san. rA0 pra0 le0 saM0 - rAdhanapura pratimA lekha saMgraha, saMpA0, muni vizAlavijaya, yazovijaya jaina granthamAlA, bhAvanagara 1660 I0 san. za0 vai0 - zatrujaya vaibhava, muni kAntisAgara, kuzala saMsthAna, puSpa 4, jayapura / 1660 I0 san. pravaktA pArzvanAtha vidyApITha vArANasI
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ ardhamAgadhI bhASA meM sambodhana kA eka vismRta zabda-prayoga 'Ausante' ke0 Ara0 candra AcArya zrI hemacandra apane prAkRta vyAkaraNa meM zaurasenI prAkRta ke antargata samajhAte haiM 'NaM nanyarthe', 8/4/283( nanu = NaM) - 'zeSaM zaurasenIvat' ke anusAra mAgadhI prAkRta ke lie bhI yahI niyama lAgU hotA hai (8/4/302 ) / ve punaH kahate haiM'ArSe vAkyAlaMkAre'pi dRzyate', udAharaNa- 'namotthu NaM' uttarAdhyayana ( 26-1105 Adi, Adi sUtroM meM bhI ) meM eka prayoga hai 'dhammasaddhAe NaM bhante' isa udAharaNa meM 'Na' aura 'bhante' donoM zabda dhyAna dene yogya haiN| AcArAMga, sUtrakRtAMga, uttarAdhyayana evaM dazavakAlika sUtra jaise prAcIna ardhamAgadhI prAkRta graMthoM meM sambodhana ke lie 'AyuSmat' zabda ke jo prAkRta milate haiM unameM 'Na' ko vibhakti pratyaya kA aMza mAnA jAya yA use eka avyaya ke rUpa meM liyA jAya, yahI isa lekha kI carcA evaM anveSaNa kA viSaya hai| graMthoM meM vAkyaracanA isa prakAra hai- ( ma0 jai0 vi0 saMskaraNa ) (i) 'suyaM me AusaMteNaM bhagavayA evamakkhAyaM' (AcA0 2/635, sUtrakR02/638/664/722/747) (ii) suyaM me AusaM teNaM bhagavayA eva makkhAya' (AcA0 1/1/1/1, uttarA0 2/46, 16/501, 26/1101, dazavai0 4/32, 6/4/507 ) yahA~ para dhyAna meM rakhane kA jo vizeSa muddA hai vaha yaha ki 'AusaM' ke sAtha 'teNaM' kA prayoga huA hai| kahIM-kahIM para 'AusaM' evaM 'teNaM' alaga-alaga haiM to kahIM-kahIM para donoM eka hI zabda ke rUpa meM prayukta haiN| ina donoM prakAra ke prayogoM ke artha kI carcA Age kI jaaegii|
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ ardhamAgadhI bhASA meM sambodhana kA eka vismRta zabda-prayoga : 67 vaise Agama granthoM meM 'AyuSman' zabda ke lie sambodhana ke tIna rUpa milate haiM- Auso, Ausanto aura aausN| 'AusaM' ke sAtha 'teNaM' kA prayoga milatA hai jabaki anya do rUpa akele hI prayukta hue haiN| Auso' aura 'Ausanto' zabda ekavacana yA bahuvacana (sammAnArthe bhI) donoM ke lie samAna rUpa meM prayukta hue haiM, cAhe vaha gRhapati, bhikSu, bha0 mahAvIra, anya tIrthika, gaNadhara, nirgrantha yA nirgranthI hoN| aise prayogoM ke udAharaNa jinameM 'Auso' yA 'Ausanto' meM vacana bheda nahIM kiyA gayA hai| (i) AcArAMga ke prayoga ( ma0 jai0 vi0 saMskaraNa ) 'Auso' bhikSu dvArA gRhapati ke lie yA kammakarI ke lie sUtra naM. 360, 368, 362 'AusaMto gAhAvatI' bhikSu dvArA gRhapati ke lie sUtra naM.445, 482, 486 'AusaMto samaNA' gRhapati dvArA bhikSu ke lie sUtra naM 204, 477-481 'AusaMto' eka bhikSu dvArA dUsare bhikSu ke lie sUtra naM0 366, 502 (ii) sUtrakRtAMga ke prayoga ( ma0 jai0 vi0 saMskaraNa ) 'Auso' sAmAnya vyakti dvArA sAmAnya vyakti ke lie, sUtra naM0 650 "samaNAuso' bhagavAna mahAvIra dvArA nirgrantha aura nirgranthiyoM ke lie sUtra naM0 644 nirgrantha aura nirgranthiyoM ke dvArA bhagavAna mahAvIra ke lie sUtra naM0 644 'Auso' gaNadhara gautama dvArA udaka peDhAla putra dvArA gaNadhara gautama ke lie sUtra naM0 845, 846 udaka peDhAlaputra dvArA gaNadhara gautama ke lie sUtra naM0 845, 846 'AusaMto' udaka peDhAlaputra dvArA gaNadhara gautama ke lie sUtra naM0 845-848 gaNadhara gautama dvArA udaka peDhAlaputra ke lie sUtra naM0 848, 852 bhagavAna mahAvIra dvArA udaka peDhAlaputra ke lie sUtra naM0 867, 866 bhagavAna mahAvIra dvArA nirgranthoM ke lie, sUtra naM0 855 pAlizabdakoza ke anusAra pAli bhASA meM bhI 'Avuso' (prAkRta - Auso) aura 'Ayusmanta' ke prayoga vacana-bhedarahita haiN| 'Ayusmanso' (prAkRta
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ 68 : zramaNa julAI-sitambara/1995 AusaMto) bahuvacana hai aura usI kA 'Avuso' saMkIrNa rUpa hai| ye sAmAnyataH bhikSuoM ke lie prayukta sambodhana ke zabda haiM ( vide - Pali-English Dictionery by T. W. Rhys Davids ) parantu ardhamAgadhI bhASA meM bhikSu yA gRhastha donoM ke lie ye zabda samAna rUpa meM prayukta haiN| aba hastapratoM meM mila rahe pAThoM ko usI zailI meM yahA~ uddhata karate haiM aura phira unakA zabda-viccheda karake samajhane kI koziza karate haiM ki ardhamAgadhI bhASA meM sambodhana ke lie kauna sA rUpa upayukta hogA, hastapratoM ke pATha - suyaM me AusaMteNaM bhagavayA evmkkhaayN| sutaM me AusaMteNaM bhagavatA evamakkhAtaM / suyaM, ( sutaM) zabda-viccheda :- suyaM sutaM me AusaMteNaM, ( AusaM teNaM, AusaMte NaM ), bhagavayA ( bhagavatA ) evaM akkhAyaM ( akkhAtaM ) / yadi 'AusaM teNaM' pATha rakhate haiM to 'teNaM' zabda bhagavAna kA vizeSaNa bana jAtA hai / artha hogA 'usa bhagavAna ke dvArA' | sudharmA svAmI to pratyakSa gaNadhara the aura unake dvArA pratyakSa guru ke lie aise vizeSaNa kA prayoga karanA yathArtha nahIM lagatA hai| . 'AusaMteNaM' eka sAtha lene para yaha zabda bhagavAna kA vizeSaNa banegA, yaha bhI upayukta nahIM lagatA hai| cUrNikAra evaM vRttikAra 'AusaMteNaM' kA artha 'AvasatA' karake use sudharmAsvAmI ke sAtha jor3akara 'mayA AvasatA' arthAt bhagavAna kI paryupAsanA meM rahate hue mere dvArA aisA sunA gayA thA, mere dvArA paryupAsanA karate hue aisA sunA gyaa| sudharmAsvAmI ko 'mayA AvasatA' aise zabda ke prayoga kI AvazyakatA huI ho yaha bhI upayukta nahIM ThaharatA hai| sArI paramparA sujJAta hai ki sudharmAsvAmI bhagavAna mahAvIra ke gaNadhara (ziSya) the aura unhoMne hI jambUsvAmI ko bhagavAna mahAvIra ke upadezoM kA pATha maukhika rUpa meM hastAntarita kiyA thaa| sudharmAsvAmI ne bhagavAna se jo kucha sunA hogA vaha unake pAsa rahate hue hI to sunA hogA anyathA kaise suna sake hoNge| ataH 'AusaMteNaM' = 'mayA AvasatA' kI bhI yathArthatA sAbita nahIM hotI hai| bhASika dRSTi se bhI 'Avasa' kA 'Ausa' rUpa yogya nahIM lagatA hai| aisA lagatA hai ki vismRta prayoga ko khIMcatAna karake samajhAne ke lie 'Ausa' kA 'Avasa kara diyA gayA hai| taba phira kyA zabda-viccheda isa prakAra nahIM kiyA jA sakatA ki 'AusaMte' aura 'NaM' dono hI alaga-alaga zabda haiM | 'NaM' vAkyAlaMkAra ke lie
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ ardhamAgadhI bhASA meM sambodhana kA eka vismRta zabda-prayoga : 69 aura 'Ausante' sambodhana ke lie| jaise 'Auso' aura 'Ausanto' zaurasenI aura mahArASTrI prAkRtoM ke prathamA ekavacana ke rUpa haiM usI prakAra 'Ausante' mAgadhI prAkRta kA prathamA ekavacana kA rUpa hai aura ye saba rUpa sambodhana ke lie bhI prayukta hue haiN| bhagavAna kI dezanA magadha deza meM huI thI ataH 'Ausante' zabda hI upayukta honA cAhie thaa| isa viSaya meM eka navIna pramANa sUtrakRtAMga kI cUrNi meM prApta ho rahA hai| sUtrakRtAMga kI cUrNi meM eka jagaha sambodhana ke lie 'Ause' zabda kA prayoga milatA hai jo prAkRta 'Auso' kA mAgadhI 'Ause' rUpa hai| sUtrakRtAMga kI mUla gAthA isa prakAra hai udAhaDaM taM tu samaM manIe ahAuso vippariyAsameva ( 2. 6. 51 ma0 jai0 vi0) parantu cUrNipATha isa prakAra hai - 'adhAuse vipariyAsameva' / cUrNikAra Age samajhAte haiM 'Ause' tti 'he AyuSmantaH' (sUtrakR0, pR0 232, pA0 Ti0 4) / bhASika dRSTi se 'adhAuse' pATha prAcIna hai jo kisI na kisI taraha cUrNi meM baca gayA hai| kAlAntara meM 'adha' kA 'aha' ho gayA aura 'Ause' kA 'Auso' kara diyA gayA jo uttaravartI kAla kI mahArASTrI prAkRta ke prabhAva ke kAraNa huA hai| at, vat aura mat anta vAle zabda prAkRta meM anta, vanta aura manta vAle bana jAte haiN| usI niyama se 'AyuSmat' kA 'AyuSmanta = Aussanta = Ausanta' huA aura sambodhana kA mAgadhI-ardhamAgadhI rUpa 'Ausante' banA aura usI kA saMkucita rUpa 'Ause' huA jaisA ki pAli bhASA meM 'Avuso' zabda 'Ayusmanto' kA saMkIrNa rUpa hai| isa anveSaNa ke AdhAra para AcArAMga kA upoddhAta kA vAkya isa prakAra hogaa| "sute me aausnte| nnN| bhagavatA evamakkhAtaM" aura anya Agama-granthoM meM bhI isI prakAra kA mAnA jAnA caahie| sambodhana ke lie jisa prakAra bhante' (bhadanta yA bhagavanta kA ) rUpa hai usI prakAra ( AyuSmanta kA mAgadhI-ardhamAgadhI rUpa) 'Ausante' rUpa bhI upayukta hai| * prAcIna ardhamAgadhI kI khoja nAmaka merI : pustaka meM 'AusanteNa' rUpa upayukta hai, aisA samajhAyA gayA hai parantu yaha navIna pramANa mila jAne se 'Ause' aura 'Ausante' prayoga hI bhASika dRSTi se ardhamAgadhI ke lie sarvathA upayukta haiM jinake kAraNa artha-sambandhI bAdhA nahIM rahatI hai aura na hI koI kalpanA karane kI AvazyakatA rahatI hai|
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ cAturmAsa : svarUpa aura paramparAe~ - kalAnAtha zAstrI rAjasthAna meM hI nahIM samUce deza meM vizeSakara uttara bhArata meM varSA Rtu ke cAra mahIne vibhinna dhArmika paramparAoM ke kendra bana jAte haiN| yahI vaha samaya hotA hai jaba sabhI dharmoM ke tapasvI sAdhu-saMnyAsI apanI nirantara yAtrAoM se virata hokara eka hI sthAna para cAra mAsa taka rahate haiM aura vahA~ ke zraddhAluoM ko dharmopadeza dete haiN| ise cAturmAsya karanA yA caumAsA karanA kahate haiN| ina cAra mAsoM meM isI kAraNa aneka dhArmika rIti-rivAja, AcAra-paramparAe~ aura utsava samAhita ho gaye haiN| isakA eka kAraNa to prAcIna bhArata kI isa sAmAjika sthiti meM talAzA jA sakatA hai ki varSA se rAste ruka jAne aura yAtrAoM ke pracura aura sazakta sAdhana upalabdha na hone ke kAraNa ina cAra mAsoM meM yAtrAe~ nahIM kI jAtI thiiN| yAyAvara sAdhu-saMnyAsI eka jagaha sthira ho jAte the| tIrthayAtrAe~ banda ho jAtI thIM tathA dUra jAkara guruoM se par3hane kI sthiti bhI nahIM banatI thii| isI paramparA meM vedakAla kA vaha varSAkAlIna svAdhyAya bhI AtA hai jise Aja bhI zrAvaNI yA upAkarma kahA jAtA hai| usa samaya zrAvaNI pUrNimA se veda ke punarnuzIlana kA krama calatA thaa| isI ke sAtha bhAdrapada mAsa meM vedakAlIna RSi apane tapovanoM meM apane ziSyoM ke sAtha aneka prakAra kI taiyAriyoM karate the, jinameM varSa bhara ke yajJa sambandhI kAryoM ke lie darbha tor3akara lAnA bhI sammilita thA kyoMki varSAkAla meM kuzoM aura vanaspatiyoM kI sahaja vRddhi hotI thii| rasma ke rUpa meM Aja bhI bhAdrapada kI amAvasyA ko yaha kArya kiyA jAtA hai jise kuzagrahaNI amAvasyA kahA jAtA hai| isa prakAra vaidika kAla se hI cAturmAsa zatAbdiyoM taka yajJa aura svAdhyAya kI paramparAoM se jur3A. rhaa| Aja bhI usa paramparA meM zaMkarAcArya Adi saMnyAsI dharmaguru ina dinoM eka sthAna para hI nivAsa karate haiM aura dharmopadeza karate haiN| ye caumAsA kaba zurU hotA hai isa bAre meM do paramparAe~ haiN| eka paramparA ASAr3ha zukla dvAdazI se kArtika zukla ekAdazI taka cAturmAsa mAnatI hai aura dUsarI paramparA ASAr3ha mAsa kI saMkrAnti se ( vaha kabhI bhI ho ) kArtika mAsa kI sUrya saMkrAnti taka cAturmAsa mAnatI hai| zvetAmbara paramparA meM zrAvaNa vadI pratipadA se kArtika pUrNimA taka cAturmAsa mAnA jAtA hai|
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ cAturmAsa : svarUpa aura paramparAe~ : 71 __ bhArata kI zramaNa saMskRti bhI bahuta prAcIna hai| isameM bhI varSa ke cAra mAhoM meM sAdhuoM aura muniyoM ke eka sthAna para raha kara dharmopadeza karane kI bahuta prAcIna paramparA hai| usI paramparA meM Aja bhI bhAdrapada mAha meM jo cAturmAsa kA madhya hai, jaina dharmAvalambI paryuSaNa parva manAte haiN| digambara AmnAya meM ise dazalakSaNa parva kahA jAtA hai| ye varSa bhara ke mahattvapUrNa dhArmika kRtya haiN| digambara jainoM meM isakI pUrti ke bAda kSamApanA parva bhI manAyA jAtA hai| varSAkAlIna ina mAsoM meM dharmAcaraNa para vizeSa bala dene kI paramparA uparyukta cAturmAsa kI paramparA kA hI aMga pratIta hotI hai| mahAvIra ne gautama gaNadhara ko prathama dharmadezanA ( upadeza ) zrAvaNa kRSNa pratipadA ko dI thii| jisa prakAra varSA ke bAdala jala barasA kara halke aura zubhra ho jAte haiM usI prakAra kaSAyoM ( kaluSa) aura viSayoM ( vAsanA ) kA tyAga kara dharmArthI ina dinoM nirmala hone kA prayatna karatA hai| vaiSNava paramparA ke lie bhI zrAvaNa aura bhAdrapada mAhoM kA dhArmika mahattva hai| Aja bhI vaiSNava mandiroM meM sAvana ke jhUle aura jhA~kiyA~ to bhaktikAlIna paramparA ke rUpa meM cale A rahe haiM kintu isase pUrva bhI jaba viSNu kI upAsanA ko vyApakatA dI jAne lagI thI, sanAtana dhArmika vaiSNava AcAroM ke pramukha kRtya zrAvaNa aura bhAdrapada mAha meM kiye jAte the| zrAvaNa se prArambha hokara aise utsava dIpAvalI ke bAda taka calate the| cAhe Aja isa avadhi ko "deva sone kI" ( devatAoM ke sote rahane kI ) avadhi batAkara mAMgalika kAryoM ke muhUrta nikAlane para pratibandha lagA diyA jAtA ho kintu dhArmika kAryoM kA isameM koI pratibandha nahIM hai balki unakI vipulatA hI hai| gaNeza caturthI aura janmASTamI ke alAvA bhAdrapada zukla paMcamI ko RSi paMcamI ke rUpa meM isI mAha meM manAyA jAtA hai jisameM vaidika RSiyoM kA smaraNa kiyA jAtA hai| isI paramparA kA abhinna aMga hai ananta caturdazI, jo vaiSNava sampradAya kA mahatvapUrNa parva hai| yaha parva mUlataH isa dhAraNA ke sAtha zurU huA hogA ki, viSNu hI mahAvibhUti (vizva kA pAlana karane vAlI sarvavyApaka zakti ) ananta haiM, antaryAmI haiM aura vyApaka haiN| ve nitya vibhUti haiM, rAma, kRSNa Adi unhIM kI lIlA rUpa haiN| AcAra kI maryAdA ko niyantrita karane vAle prAcIna vaiSNava sampradAya meM (jo vAsudeva sampradAya se alaga thA) viSNu ke isa ananta rUpa ko samasta vaiSNavoM ke lie vandanIya mAnA gyaa| vaiSNavoM kI yaha dhAraNA hai ki, ina cAra mAhoM meM viSNu kSIrasAgara meM zeSanAga kI zayyA para zayana karate haiM aura bhAdrapada zukla dvAdazI ko karavaTa lete haiM jisa dina viSNu parivartanotsava manAyA jAtA hai| sahasrazIrSA viSNu kI taraha sahasraphaNa hone ke kAraNa zeSanAga ko bhI ananta kahA jAne lagA thaa| ananta-zayana ( zeSazAyI) bhagavAna viSNu isa
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ 72 : zramaNa/ julAI-sitambara/1995 avadhi meM eka jagaha hI rahate haiM aura ArAma karate hue bhI bhaktoM ko saMsAra-bandhana se mukta karate rahate haiN| isI paramparA meM bhAdrapada zukla caturdazI ko ananta viSNu kI pUjA karake vaiSNava loga kacce sUta kA caudaha gA~ThoM vAlA ra~gA huA eka DorA apanI bAjU para bA~dhate haiM jo vyApaka vaiSNava paramparA ke anuyAyI hone kA pratIka hai| yaha bandhana saMsAra ke bandhanoM se mukti dilAtA hai| vaiSNava paramparA kA yaha utsava varSAkAlIna cAturmAsa kA pramukha vrata hai| vaiSNava sampradAyoM meM bhaktikAlIna dhArAoM ke Ane ke sAtha jaba viSNu ke gopAla aura vRndAvana-bihArI rUpa kI mAdhurya lakSaNA bhakti pracalita huI to vyApaka aura ananta viSNu kI maryAdAparaka pUjA utanI supracalita nahIM rahI jitanI madhyakAla meM thI, tathApi usake pratIka ke rUpa meM Aja bhI vaiSNavoM meM ananta kA vrata karane aura DorA bA~dhane kI yaha paramparA calI A rahI hai| jaisA pahale batAyA jA cukA hai jaina AmnAyoM meM bhAdrapada mAsa ke ina paryoM kA sarvAdhika mahattva hai| jaina dharma meM zArIrika vRttiyoM kA adhikAdhika saMyama, AcAra kA kaTTara anuzAsana aura sAMsArika bandhanoM se pUrNa virakti Adi ko pramukhatA dI gayI hai| isI kA aMga hai upavAsa ( kaSAya, viSaya aura AhAra kA tyAga ) jisakA siddhAnta hai zarIra kA moha tyAga kara usakI vRttiyoM ko niyantrita krnaa| upavAsa tathA anna-jala tyAga kI yaha dhAraNA jaina AcAra kA mahattvapUrNa aMga hai| anna-jala tyAgI sAdhuoM aura zrAvakoM ko sarvAdhika zraddhA kA pAtra isI dRSTi se mAnA jAtA hai| kucha vidvAnoM kA to yaha mAnanA hai ki, upavAsa kI avadhAraNA jo sanAtanI paramparAoM meM bhI vyApta ho gaI hai, zramaNa saMskRti kA prabhAva hai, anyathA vaidika saMskRti meM vrata to thA, upavAsa nhiiN| jo bhI ho upavAsa se sambandhita AcAroM kA pramukha kendra bhAdrapada mAsa hI jaina dharma ke donoM AmnAyoM ( zvetAmbara aura digambara ) meM mAnA jAtA hai| isa mAsa meM adhika se adhika AtmasaMyama kA pAlana tathA upavAsa rakha dhArmika AcAroM kA pAlana aura upadezoM kA zravaNa jaina dharmAvalambiyoM ke pramukha dhArmika kRtya haiN| digambara AmnAya meM ise dazalakSaNa parva kaha kara bhAdrapada zukla paMcamI se caturdazI taka manAyA jAtA hai| ina dasa dinoM meM dharma ke dasa prakAroM yA tattvoM ( uttama arthAt adhyAtmonmukha kSamA arthAt sahanazIlatA, uttama mArdava arthAt namratA, uttama Arjava arthAt saralatA va sahajatA, uttama satya arthAt saccAI, uttama zauca arthAt niHspRhatA, saMyama arthAt anuzAsana, tapa, tyAga, AkiMcanya arthAt aparigraha aura brahmacarya arthAt adhyayana ) kA pAlana aura upadeza-zravaNa kiyA jAtA hai| isake anantara Azvina kRSNa dvitIyA ko kSamApanA parva manAyA jAtA hai jaba samAja ke pratyeka vyakti se matabheda bhulAkara kisI bhI pratikUla vacana yA kArya ke lie sabase kSamA mA~gI jAtI hai|
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ cAturmAsa : svarUpa aura paramparAe~ : 73 zvetAmbara AmnAya meM ina upavAsoM aura AcAroM ko paryuSaNa kahA jAtA hai, jisakA zabdArtha hai upaasnaa| bhAdrapada kRSNa ekAdazI se zukla caturthI taka ye parva manAte haiM jisameM arhantoM, siddhoM, AcAryoM, upAdhyAyoM aura sarva sAdhuoM kA pUjana, namana tathA samyak darzana, samyaka jJAna aura samyaka cAritra ke siddhAntoM kA cintana va pAlana kiyA jAtA hai| isake anantara zukla paMcamI ko ( jise sanAtanI RSi paMcamI ke rUpa meM manAte haiM ) saMvatsarI ke rUpa meM manAyA jAtA hai jo paryuSaNa parva kI sampannatA ( saphala samApti ) kA pratIka hai| eka taraha se isa dina zrAvaka kA AdhyAtmika punarjanma yA nayA varSa zurU ho jAtA hai| isa prakAra jainoM ke donoM AmnAyoM meM bhAdrapada mAsa ke ina dhArmika paryoM ko varSa kA sarvAdhika mahattvapUrNa AcAra-parva mAnA gayA hai| rAjasthAna meM jaina dharma kA vipula pracAra hone ke kAraNa ina paryoM kI gUMja bhAdrapada mAsa ke dUsare pakhavAr3e bhara barAbara sunAI detI rahatI hai| isI prakAra braja kI kRSNa-bhakti paramparA kA pUrA prabhAva hone ke kAraNa zrAvaNa mAsa kI braja-parikramAoM, jhAMkiyoM aura bhAdrapada mAsa ke vrata kI paramparA bhI yahA~ varSoM se calI A rahI hai| yadyapi vaidika saMskRti ke svAdhyAyoM kI paramparA vilupta sI huI pratIta hotI hai kintu vaiSNava sampradAya kI ananta caturdazI Aja bhI isa bAta kI pratIka hai ki brahmA, viSNu aura maheza kI trimUrti ke samanvaya ko sanAtana bhAratIya paramparA kA paricAyaka mAnane vAlA dhArmika sanAtanI vaiSNava, zeSazAyI, pRthvIpAlaka viSNu ko Aja bhI apanI cetanA meM avibhAjya rUpa se vyApta mAnatA huA usa antaryAmI ananta kI pUjA karatA hai jo brahmANDa ke virATa svarUpa kA pratIka hai| 'nidezaka, bhASA vibhAga, rAjasthAna shaasn| nivAsa - maMjU nikuMja, sI-8, pRthvIrAja roDa jayapura ( rAjasthAna)
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAcaka zrIvallabharacita 'vidagdhamukhamaNDana' kI darpaNa TIkA kI pUrI prati anveSaNIya hai / sva0 agaracanda nAhaTA 17vIM zatAbdI meM kharataragaccha ke vAcaka zrIvallabha bahata bar3e pratibhAzAlI vidvAn evaM TIkAkAra hue haiM, jinhoMne tapAgaccha ke AcArya vijayadevasUri kI prazastirUpa meM 'vijayadevamAhAtmya' nAmaka mahAkAvya bnaayaa| usase kucha pahale tapAgacchIya upAdhyAya dharmAsAgara ne kharataragaccha aura tapAgaccha meM virodha aura phUTa kA bIja DAla diyA thaa| aise viSama vAtAvaraNa meM kharataragaccha kA eka vidvAn tapAgaccha ke eka AcArya ke sambandha meM mahAkAvya banAye, yaha bahuta hI udAratA aura mahAnatA kI bAta hai| maiMne vAcaka zrIvallabha ke kaI ajJAta granthoM kI khoja kI aura 30-40 varSa pahale eka lekha prakAzita karavAyA thaa| usake bAda unakI racita kaI aura bhI racanAyeM prApta huI aura kucha to prakAzita bhI ho cukI haiN| mahopAdhyAya vinayasAgara jI ne 'zrI lacchinAmamAlA' kI zrIvallabha TIkA ko sampAdita karake lAlabhAI dalapatabhAI bhAratIya saMskRti mandira, ahamadAbAda se prakAzita kI hai| usakI bhUmikA meM unhoMne zrIvallabha sambandhI vistRta prakAza DAlA hai| zrIvallabharacita saMghapati somajI-rUpajI sambandhI eka aitihAsika saMskRta kAvya kI eka apUrNa prati rAjasthAna prAcyavidyA pratiSThAna, jodhapura ke saMgraha meM aaii| use bhI sampAdita karake maho0 vinayasAgara jI ne usI saMsthA se prakAzita karavA diyA hai| jainetara racanAoM para jaina TIkAoM ke sambandha meM prakAza DAlate hue bauddhakavi dharmadAsaracita "vidagdhamukhamaNDana' kI kaI jaina TIkAoM kA maiMne vivaraNa diyA thA, usake bAda isa kRti kI, vAcaka zrIvallabharacita darpaNa nAmaka, TIkA kI apUrNa prati prApta huii| maiM isakI pUrI prati kI khoja meM rahA para abhI taka kahIM prApta nahIM huii| ataH isa lekha meM apUrNa prati kA saMkSipta vivaraNa prakAzita kara rahA huuN| jisa kisI sajjana ko isa darpaNa TIkA kI pUrI prati prApta ho jAya ve mujhe sUcita kreN| vidagdhamukhamaNDana TIkA kI prApta prati meM pahalA va tIsarA patra nahIM hai aura 26 patroM ke bAda ke antima patra bhI nahIM haiN| prati tripATha likhI huI hai|
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAcaka zrIvallabharacita 'vidagdhamukhamaNDana' kI darpaNa TIkA : 75 arthAt, bIca meM mUlapATha evaM usake Upara-nIce TIkA likhI huI hai| prati ke kucha patra jarjarita va TUTe hue hone se kahIM-kahIM pATha ke akSara kaTa gaye haiN| prati 16vIM zatAbdI ke uttarArddha kI likhI pratIta hotI hai| arthAt prastuta TIkA ke racayitA ke samaya yA usake thor3e bAda kI hai| patrAMka 24 meM mUlagrantha kA prathama pariccheda prApta huA hai aura usake Upara vAle bhAga meM prathama pariccheda kI TIkA bhI pUrI ho gaI hai| TIkA kI puSpikA meM likhA hai - "iti zrImad vRhat kharataragacchAdhIzvara yugapradhAna zrIjinacandasUri paTTAlaMkAre yugapradhAna zrIjinasiMhasUri ziSya paTTa sAmrAjJA mAna yugapradhAna zrI jinarAjasUri viracita nAma pratiSThitevA0 zrIvallabhagaNi viracite zrI vidagdhamukhamaNDana darpaNe prathama pariccheda" / / isase yaha siddha hotA hai ki yaha darpaNa TIkA unhoMne jinarAjasUri jI ke nAma se racI evaM pratiSThita kii| ataH TIkA kA racanAkAla saM0 1674 ke bAda kA hai| isI taraha se somajI sambandhI aitihAsika kAvya bhI saM0 1674 ke bAda hI racA gayA hai| ina donoM racanAoM kI pUrNa pratiyA~ anveSaNIya haiN| pArzvanAtha vidyApITha meM dharmadAsa dvArA racita vidagdhamukhamaNDana kI trilocanakRta TIkA hai| ise saMvat 1863 meM pauSa sudI 1 zukravAra ko amRtasara meM sthAnakavAsI paramparA ke zrI dayAlaRSi, pU0 dIpacanda RSi evaM gurudAsa RSi ke laghu bhrAtA ne lipibaddha kiyaa|
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ draupadI kathAnaka kA jaina aura hindU srotoM ke AdhAra para tulanAtmaka adhyayana ( zodha-prabandha sArAMza ) zrImatI zIlA siMha bhUmikA bhAratIya sAMskRtika paramparA atyanta samRddha rahI hai| vividhatA, udAratA, AdhyAtmikatA, samanvayazIlatA ( arthAt vibhinnatA meM ekatA kI parikalpanA ) bhAratIya saMskRti kI pramukha vizeSatA rahI hai| prAcIna kAla se hI yahA~ dArzanika cintana aura jIvana-zailI meM vividhatA rahI hai| sAmAjika, rAjanaitika, AdhyAtmika aura dArzanika kSetra meM jina aneka mArgoM aura siddhAntoM kA AvirbhAva huA, unakI vividhatAoM ko bhAratIya saMskRti ne sundara DhaMga se samAhita kiyA / bhArata kA koI bhI darzana, koI bhI dharma, koI bhI jAti, koI bhI varga yaha dAvA nahIM kara sakatA ki vaha dUsare darzanoM se prabhAvita nahIM huA athavA vaha apane mUla rUpa meM akSuNNa rhaa| vAstavikatA to yaha hai ki sabhI darzanoM, dharmoM, vargoM Adi meM paraspara AdAna-pradAna huA hai| eka kA prabhAva dUsare para par3A hai| vibhinna saMskRtiyoM ne paraspara vinimaya kiyaa| yaha AdAna-pradAna jIvana ke hara kSetra meM huaa| eka ne dUsare ke devamaNDala, mahApuruSoM, zalAkApuruSoM ko apanAyA, phira unheM apanA pariveza diyaa| sAhitya kA kSetra isa AdAna-pradAna se kaise achUtA raha sakatA thA ? udAharaNa ke lie vaidika paramparA ke sArvakAlika mahattva ke mahAna mahAkAvya rAmAyaNa evaM mahAbhArata ko jainaparamparA ne bhI grahaNa kiyaa| mahAbhArata ke kathAnakoM, pAtroM, ghaTanAoM ko AdhAra banAkara jaina sAhitya meM prAyaH hara vidhA meM arthAt mahAkAvya, khaNDakAvya, nATaka, campU Adi race gye| jaina paramparA meM bhI mahAbhArata ke kathAnaka yA pANDava carita se sambandhita racanAe~ nirmita huI haiN| mahAbhArata ke pramukha pAtroM ko bhI apanAkara jainoM ne apane DhaMga se prastuta kiyaa| kRSNa, draupadI, bhIma Adi ke kathAnaka isa dRSTi se mahattvapUrNa mAne jA sakate haiN| yahA~ svAbhAvika jijJAsA uThatI hai ki bhAratIya saMskRti kI nivRttimArgI zramaNa paramparA ke pratinidhi jaina dharma evaM darzana ne pravRttimArgI vaidika paramparA ke pAtroM ko kyA usI rUpa meM apanAyA yA usameM apanI mAnyatAoM ke anusAra
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ draupadI kathAnaka kA tulanAtmaka adhyayana : 77 parivartana tathA parivardhana kiyaa| isakA spaSTa samAdhAna yahI hai ki jainAcAryoM ne ina pAtroM ke jIvana ko apanI nivRttimArgI paramparA meM DhAlA hai| hama pAte haiM ki draupadI kA caritra mahAbhArata ke sabhI pAtroM meM atyanta anUThA evaM sazakta hai| usake caritra kI vividhatA evaM vilakSaNatA se sabhI abhibhUta haiM | mahAbhArata ke yuddha meM usakI pramukha bhUmikA nirNAyaka kahI jA sakatI hai, phira bhI vaha apanA sampUrNa jIvana eka pativratA gRhastha nArI ke rUpa meM hI jItI hai| kintu jaina paramparA meM use apane pUrvabhava meM evaM vartamAna meM eka saMnyAsinI ke rUpa meM citrita kiyA gayA hai| jaina paramparA meM apane pUrvabhava meM sAdhvI jIvana meM zithilAcAra sevana karane se aura muni ko viSailA AhAra dene se na kevala durgati kI pathika banatI hai, apitu usake usa jIvana para bhI kuprabhAva par3atA hai| apane pUrva janma ke saMkalpa ke kAraNa vaha pA~ca patiyoM kI patnI banatI hai aura aneka kaTu satyoM ko bhogatI hai| anta meM saMnyAsa grahaNa kara vaha sanmArga kI pathika bana jAtI hai| isa prakAra jaina paramparA meM usake jIvanavRtta para nivRttimArga kA prabhAva spaSTa dekhA jAtA hai| donoM paramparAoM meM draupadI-carita ke svarUpa meM kitanA sAmya tathA kitanA vaiSamya hai, isakA adhyayana hamane prastuta zodhaprabandha meM kiyA hai| ( ka ) vaidika paramparA meM draupadI kathA vaidika paramparA meM draupadI eka kSatrANI ke rUpa meM citrita hai, jisake andara svAbhimAna kA bhAva kUTa-kUTa kara bharA huA hai| use apamAnita honA kadApi sahya nahIM hai, isIlie vaha pratizodha hetu dRr3ha-saMkalpa karatI hai, jisake lie vaha pANDavoM ko nirantara prerita karatI rahatI hai| usakI pratijJA ke phalasvarUpa mahAbhArata kA yuddha hotA hai| pANDavoM ke sAre kriyA-kalApoM meM sahadharmiNI, unake sukha-duHkha kI sahagAminI draupadI unakI preraNAsrota hai tathA unakI zakti kA kendra vahI hai| draupadI pA~ca patiyoM kI patnI hote hue bhI, mahAsatI ke rUpa meM samAdRta hai| pA~ca patiyoM kI patnI honA, usake gaurava meM vRddhi hI karatA hai, na ki usake caritra kI durbalatA kA prakAzana / ( kha ) jaina paramparA meM draupadI kathA jaina sAhitya meM draupadI kI kathA, vaidika sAhitya se kucha bhinnatA liye hue hai| vahA~ draupadI pA~ca patiyoM kI patnI hote hue bhI solaha mahAsatiyoM meM se pramukha ginI jAtI hai| jaina sAhitya meM draupadI ke aneka pUrvajanmoM kI kathA varNita hai| una aneka pUrvajanmoM ke pazcAt hI vaha apane vartamAna jIvana ko prApta karatI hai| jaina-paramparA meM mokSa mArga kI sAdhanA meM striyoM ko argalA mAnA gayA hai evaM unheM heya dRSTi se dekhA gayA hai| draupadI ke pUrvabhavoM ko isI pariprekSya meM dekhA jA sakatA hai|
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ 78 : zramaNa/julAI-sitambara/1995 ( ga ) draupadI viSayaka sAhitya 1. vaidika sAhitya vaidika paramparA kA anusaraNa karane vAlI kRtiyoM meM draupadI kathA sarvaprathama mahAbhArata meM hI milatI hai aura usI ko AdhAra banAkara paravartI racanAkAroM ne draupadI kA citraNa bhI kiyA hai / bAda kI racanAoM meM kucha to pANDavoM kI sampUrNa kathA kA varNana karatI haiM aura kucha to ghaTanA vizeSa ko AdhAra banAkara hI likhI gayI haiN| aisI racanAoM meM draupadI kA ullekha prasaMgavaza huA hai| kucha pramukha grantha isa prakAra haiM- mahAbhArata, kirAtArjunIyam (bhAravi5vIM zatI kA madhyakAla ), veNIsaMhAra ( bhaTTanArAyaNa 750 I0 ), bAlabhArata ( rAjazekhara 880-120 I0 ), bhAratamaJjarI ( kSemendra 1025-1066 I0 ), yudhiSThiravijayam ( vAsudeva 12vIM zatAbdI ), bhAratacampU ( anantabhaTTa 15vIM zatAbdI ) Adi / 2. jaina sAhitya draupadIviSayaka jaina sAhitya ko hama nimna cAra vargoM meM vargIkRta kara sakate haiM 1. pahale varga meM ve kRtiyA~ haiM, jinameM draupadI ke pUrvabhavoM se pramukha bhava nAgazrI aura sukumAlikA ke vRttAnta kramazaH jIvavadha ke duSpariNAmoM aura zramaNI veza meM zithilAcaraNa ke duSpariNAmoM ke dRSTAnta rUpa meM varNita haiM / 2. dUsare varga meM, ve grantha haiM, jinameM 24 tIrthaMkaroM se sambaddha daza . AzcaryoM ke prasaMga meM paJcama Azcarya, jisameM pracalita mAnyatA ke viparIta eka sAtha do kSetroM ke vAsudeva eka kSetra meM upasthita hote haiM, ke prasaMga meM draupadI kA vRttAnta prApta hotA hai / 3. tIsare varga meM ve grantha haiM, jo sampUrNa pANDavacarita kA citraNa karate haiM aura jinameM prasaMgavaza draupadI kA vRttAnta prApta hotA hai / 4. cauthe varga meM mahAbhArata ke kisI ghaTanA vizeSa ko AdhAra banAkara racita grantha sammilita haiM. I draupadIviSayaka pramukha jaina kRtiyA~ isa prakAra haiM sthAnAGgasUtra, jJAtAdharmakathA, praznavyAkaraNa, kalpasUtra, harivaMzapurANa, dvisandhAnamahAkAvya, uttarapurANa, AkhyAnakamaNikoza, nibharyabhImavyAyoga, triSaSTizalAkApuruSacarita, pANDavacarita, bAlabhArata, draupadI svayaMvara, pANDavapurANa Adi / isake atirikta jJAtAdharmakathA, praznavyAkaraNa aura kalpasUtra kI TIkAoM meM draupadI vRttAnta prApta hotA hai / (ga) vaidika aura jaina paramparA meM draupadI kathA meM sAmya draupadI kathAnaka meM sAmya kI dRSTi se donoM paramparAoM meM varNita kucha
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ draupadI kathAnaka kA tulanAtmaka adhyayana : 79 binduoM ko isa prakAra iMgita kiyA jA sakatA hai --- pANDavoM kA gRhanagara hastinApura ( hastinAgapura ), draupadI ke pitA drupada, bhAI dhRSTadyumna evaM zikhaNDI ( apavAda rUpa meM kucha sthAnoM para kevala dhRSTadyumna evaM kahIM aneka bhAI ), svayaMvara vidhi se vivAha, arjuna dvArA lakSyavedha prAyaH svayaMvarAgata anya rAjAoM aura brAhmaNavezIya pANDavoM se yuddha, draupadI ke pA~ca pati ( kucha jaina granthoM meM ekamAtra arjuna ) donoM paramparAoM meM samAna rUpa se varNita haiN| dyUta-krIr3A, draupadI-apamAna, vanavAsa evaM ajJAtavAsa kI avadhi (apavAdasvarUpa eka jaina grantha meM 12 varSa kA guptavAsa), ajJAtavAsa ke sthala ke rUpa meM virATanagara, draupadI kA sairandhrI ke rUpa meM ajJAtavAsa vyatIta karanA, kIcaka vRttAnta aura yuddhabhUmi ke rUpa meM kurukSetra donoM paramparAoM meM samAna haiN| isake atirikta kucha anya ghaTanAe~ bhI donoM paramparAoM meM samAna haiM, jaise ... kirmIravadha, hiDimbavadha, bakavadha, jayadratha dvArA draupadIharaNa, bhIma dvArA saugandhika puSpa lAkara draupadI ko denA aadi| (Ga) vaiSamya donoM paramparAoM meM varNita bhinnatA ke adhyayanakrama meM hamane pahale mahAbhArata ke vRttAnta kA ullekha kara phira jaina paramparA meM usase bhinnatA darzAyI mahAbhArata meM draupadI janma kA prayojana kSatriyavaMza saMhAra varNita hai, kintu jaina-paramparA meM nAgazrI aura sukumAlikA ke rUpa meM kiye gaye karmoM kA phala bhoga hai| janma - draupadI ayonijA kanyA hai, jo drupada dvArA karAye jA rahe yajJa kI vedI se utpanna huI hai, jabaki jaina-granthoM meM mAtA kI kukSi se utpanna dikhalAI gaI hai| mahAbhArata meM draupadI kA jamnasthala pAJcAla deza hai, jabaki jainagranthoM meM 'kAmpilyapura' yA 'mAkandInagarI hai| mahAbhArata meM draupadI kI mAtA ke nAma kA koI ullekha nahIM milatA hai, jabaki jaina-paramparA meM culanI devI, bhogavatI aura dRr3ha rathA - ye tIna nAma vibhinna granthoM meM milate haiN| vaidika paramparA meM draupadI ke bhAI dhRSTadyumna evaM zikhaNDI haiM jabaki jaina-paramparA meM kahIM dhRSTadyumna evaM zikhaNDI, to kahIM akelA bhAI dhRSTadyumna, to kahIM dhRSTadyumna ke sAtha aneka bhAiyoM kA bhI ullekha milatA hai| vaidika paramparA meM bhagavAna ziva ke varadAna se draupadI ko pA~ca patiyoM kI prApti kA saMketa hai, kintu jaina paramparA meM pUrvabhava meM kiye gaye nidAna ke kAraNa draupadI ke pA~ca pati prApta hote haiN| svayaMvara zarta ke liye donoM paramparAoM meM lakSyavedha kI ghaTanA ullikhita hai| kintu jaina paramparA meM rAdhAvedha aura candrakavedha kI prakriyA atyanta jaTila hai|
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ 80 : zramaNa/julAI-sitambara/1995 mahAbhArata ke eka cakra ke sthAnapara isameM bAIsa cakroM ke ghUmane kA ullekha milatA hai| svayaMvara meM pANDava Agamana - vaidika paramparA meM lAkSAgRha se baca nikalakara pANDava, brAhmaNaveza meM upasthita hote haiM, kintu jainaparamparA meM kucha granthoM meM pANDu rAjA ke sAtha rAjakumAra ke rUpa meM, to kucha granthoM meM unake brAhmaNaveza meM hI Ane kA ullekha milatA hai| vaidika paramparA meM draupadI kevala arjuna kA varaNa karatI hai kintu bAda meM, kuntI ke Adeza para pA~coM pANDavoM se vivAha hotA hai, jabaki jainaparamparA meM arjuna ke gale meM pahanAyI gayI mAlA daivayoga se TUTakara pA~coM pANDavoM ke gale meM par3atI hai, to kahIM pA~coM pANDavoM ke gale meM vaha dikhalAI par3atI hai tathA kahIM pA~coM ko vaha pUrvabhava ke nidAna ke kAraNa veSTita karatI hai| drupada ke cintA kA nivAraNa - mahAbhArata meM anahonI ghaTanA ( mAtA kI AjJApAlana hetu pA~coM pANDavoM dvArA draupadI ko patnI rUpa meM svIkAra karane ke nirNaya ) se cintita drupada ko vyAsa muni sAntvanA dete haiM, kintu jainaparamparA meM cAraNa muni draupadI ke pUrvabhavoM kA vRttAnta sunAkara, unheM cintAmukta karate haiN| pati-sAnnidhya --- mahAbhArata meM pratyeka pati ke sAtha eka-eka varSa kA samaya niyata hai, kintu kucha jaina granthoM meM pratyeka ke sAtha eka-eka dina kA samaya aura kucha granthoM meM pratyeka ke lie eka-eka varSa kA samaya nizcita hai| putroM kI saMkhyA ke viSaya meM vaidika paramparA meM sAmAnya rUpa se evaM jaina paramparA ke kucha granthoM meM draupadI ko pratyeka pati se eka-eka putra hone kA nirdeza milatA hai| isa prakAra pA~ca putra hue aura bhinna-bhinna nAmoM ke hote hue bhI sabhI pAJcAla kahe gaye, jabaki jaina paramparA meM prAyaH ekamAtra putra 'pANDusena' hai| kucha jaina granthoM meM pAJcAloM kI mRtyu ke pazcAt punaH eka putrotpatti varNita hai| mahAbhArata evaM kucha jaina granthoM meM vanavAsa se sambaddha dvaivatana, kAmyakavana evaM gandhamAdana parvata kA ullekha huA hai, parantu nivAsa ke krama meM antara hai, to kucha jaina granthoM meM kAlAjalA vana, rAmagiri parvata, daNDaka vana, kAliMjara Adi vanoM ke nAma prApta hote haiN| mahAbhArata ke jaTAsura dvArA draupadI ke haraNa kA vRttAnta jaina paramparA meM anupalabdha hai| vaidika paramparA meM draupadI satyabhAmA saMvAda vanavAsa kI avadhi meM kAmyaka vana meM hotA hai, jabaki jaina-granthoM meM ajJAtavAsa ke pazcAt virATanagara se vApasa hote hue, dvArikAgamana ke samaya hai| mahAbhArata meM bhIma dvArA kIcaka vadha huA, jabaki kucha jaina granthoM meM use jIvanadAna dene kA vRttAnta varNita hai| upakIcakoM kI saMkhyA mahAbhArata meM 105 hai| kucha jaina granthoM meM bhI vaha 105 hI hai, kintu kucha meM 100 hai| mahAyuddha - vaidika paramparA ke anusAra ajJAtavAsa sahita vanavAsa kA samaya bIta jAne para duryodhana dvArA rAjya na diye jAne para pANDava yuddha kI bhUmikA banAte haiM, kintu jaina granthoM meM kahIM pANDavoM dvArA binA yuddha kiye hI hastinApura meM AdhA rAja prApta karanA aura punaH duryodhana
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ draupadI kathAnaka kA tulanAtmaka adhyayana : 81 dvArA sandhi meM doSa nikAlane para dvArikA jAnA, to kahIM virATanagara se hI unake dvArikA evaM kucha samaya pazcAt hone vAle kRSNa-jarAsandha yuddha meM zrIkRSNa ke pakSa meM ho, jarAsaMdha pakSa se Aye kauravoM se yuddha kA varNana hai| kucha jaina grantha mahAbhArata ke samAna hI kauravoM-pANDavoM ke madhya yuddha kA varNana karate haiN| vaidika paramparA meM yuddha meM pANDavoM kI vijaya aura hastinApura rAjya kI prApti kA varNana hai, kintu jaina granthoM meM zrIkRSNa kI vijaya ke pazcAt ve pANDavoM ko hastinApura kA rAjya pradAna karate haiM, to kacha granthoM meM pANDava mathurA ke svAmI banate haiN| (ca) isake atirikta draupadI vRttAnta se sambandhita kucha prasaMga kevala jaina granthoM meM hI prApta hote haiN| jaise -- nAgazrI aura sukumAlikA sahita usake aneka pUrvabhava, vaidika paramparA meM anupalabdha haiN| kucha jaina granthoM meM draupadI-pANDava vivAha ke pazcAt pANDu rAjA dvArA kiyA jAne vAlA hastinApura meM kalyANakaraka mahotsava aura yudhiSThira kA rAjyAbhiSeka, vanavAsa kI avadhi meM dharmadeva dvArA draupadI hrnn| isake sAtha hI draupadI ke mahala meM nArada-Agamana, draupadIkRta nArada kI avahelanA, amarakaMkA ke rAjA padmanAbha ko draupadI haraNa ke liye prerita karanA evaM isase sambandhita sabhI ghaTanAoM kA mahAbhArata meM abhAva hai| draupadI dvArA dIkSA-grahaNa evaM tapa karate hue mRtyu tathA bhAvI jIvana meM strIparyAya kA nAza kara deva banane kA ullekha milatA hai| (cha) draupadI kA vyaktitva ___ vaidika paramparA meM draupadI kA carita atyanta garimAmaya evaM prabhAvotpAdaka hai| vaha eka sazakta nArI ke rUpa meM hamAre sammukha AtI hai| yahA~ taka ki mahAbhArata yuddha meM ( jo dharma aura adharma kA pratIka mAnA jAtA hai ) draupadI ke apamAnajanita pratizodha kI bhAvanA sarvatra dhvanita hotI hai| vaidika paramparA ke granthoM meM citrita usake vyaktitva ke pramukha pakSoM ko isa prakAra iMgita kiyA jA sakatA hai --- .. __ svAbhimAna draupadI ke vyaktitva kA pramukha guNa hai| vaha putrI, bhaginI, bhAryA evaM jananI sabhI rUpoM meM svAbhimAninI parilakSita hotI hai| vaha eka atyanta viduSI mahilA hai, jo usakI uktiyoM, nItigata bAtoM, dyUtabhavana Adi aneka prasaMgoM para usakI vidvattApUrNa evaM tarkasaMgata bAtoM se spaSTa hotA hai| vaha sahI arthoM meM sahacAriNI hai evaM pativratA ke sabhI guNa se yukta hai| vaha atyanta sevA bhAvI hai, AtmIyajanoM kI sevA ko prathama sthAna detI hai| mahAbhArata meM vaha satyavAdinI evaM spaSTavaktA ke rUpa meM pratiSThita hai| vaha mahattvAkAMkSiNI mahilA hai| niyati se hArakara vaha kabhI cupa baiThane vAlI nArI nahIM hai| vaha sadA pANDavoM ko udyama ke liye prerita karatI rahatI hai| usakA hRdaya atyanta vizAla hai| vaha sapatnI subhadrA ko bhI bahana kI taraha sneha detI hai aura abhimanyu ko putravat
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ 82 : zramaNa julAI-sitambara/1995 mAnatI hai| draupadI meM sAmAnya strIsulabha capalatA, utkaNThA Adi guNa bhI dRSTigata hote haiM, vaha keza-sajjA, gRhakalA evaM lalitakalAoM meM nipuNa hai| (ja) jaina paramparA meM draupadI carita jaina paramparA meM draupadI ke carita kA parIkSaNa karane se yaha spaSTa hai ki vahA~ draupadI kA carita utanA udAtta rUpa meM varNita nahIM hai, jitanA ki vaidika paramparA meN| jaina paramparA meM draupadI kA jIvana usake pUrvabhavoM kA hI pariNAma hai, jisameM jaina-siddhAntoM evaM niyamoM ke pAlana kI dRr3hatA evaM usase bhraSTa hone vAle kI durdazA citrita hai| nAgazrI dvArA huI jIva hiMsA ke phalasvarUpa vaha nAnA yoniyoM meM bhaTakate hue vividha kaSToM ko jhelatI hai| bAra-bAra janma-mRtyu kA kaSTa bhogate hue punaH kaTusparza vAlI mAnuSI kA janma prApta karatI hai, kintu vahA~ bhI sAdhvI rUpa meM zithilAcaraNa ke phalasvarUpa agale janma meM (draupadI janma) pA~ca pati prApta karatI hai| isa prakAra vaidika paramparA kI mAnyatA ke viparIta yahA~ pA~ca patiyoM kI prApti usake pApa kA pariNAma hai| padmanAbha dvArA usakA haraNa bhI nArada kA satkAra na karane ke phalasvarUpa hI hotA hai aura parastrIharaNarUpI pApakarma karane vAle padmanAbha kI mRtyu hotI hai| isa prakAra mahAbhArata kI draupadI aura jaina-paramparA meM varNita draupadI kI kathA meM samatA ke sAtha-sAtha viSamatAe~ bhI vidyamAna haiN| ukta donoM paramparAoM meM varNita draupadI carita kA eka tulanAtmaka adhyayana - isa zodha prabandha ke mAdhyama se prastuta karanA merA uddezya hai, jo merI jAnakArI meM kahIM nahIM hai| prastuti kI suvidhA kI dRSTi se isa zodha grantha ko maiMne nimnalikhita adhyAyoM meM vibhakta kiyA hai - prathama pariccheda - "viSayapraveza" meM sarvaprathama bhUmikA tatpazcAt vaidika evaM jaina paramparAoM meM draupadI kathA ke udbhava evaM vikAsa kA ullekha hai| dvitIya pariccheda - "draupadI kathAviSayaka srota" ke antargata mahAbhArata evaM draupadIviSayaka anya kRtiyoM kA paricaya evaM unameM pratipAdita draupadI kathA tathA draupadI-viSayaka jaina kRtiyoM kA paricaya evaM unameM pratipAdita draupadI kathA kA varNana hai| .. tRtIya anuccheda --- "vaidika evaM jaina paramparAgata draupadI kathA kA sAmya evaM vaiSamya" dikhalAte hue tulanA kI gayI hai| isa adhyAya meM jaina sAhitya ke granthoM meM bhI paraspara kyA antara hai, isakA bhI ullekha kiyA gayA hai| caturtha pariccheda meM "vaidika paramparA evaM jaina paramparA meM draupadI carita kA mUlyAMkana aura antima pariccheda "upasaMhAra" ke rUpa meM varNita kiyA gayA hai| isake anantara sandarbha-granthoM kI sUcI saMlagna hai|
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ pustaka samIkSA Book -- Jina Vacana Compiled and Translated by --- Shri Ramanlal C. Shah Published by -- Bombay Jaina Yuvaka Sangha, Bombay First Edition -- 1995 Price -- Rs. 100.00 Jina Vacana is an unique book of its kind compiled and translated by Shri Ramanlal C. Shah. It contains some of the important verses extracted from five Jaina Agamas, i. e., Acaranga, Sutrakrtanga, Prasnavyakarana, Uattaradhyayana and Dasavaikalika. Mr. Shah has translated these verses in simple language with a view that a common reader too could grasp it easily and get acquainted with different aspects of Jaina Ethics, Religion and Philosophy. These verses exhibit the concept of Dharma, Adharma, five great vows ---- Truth, Non-violance, Non-stealing, Non-possession and Celibacy, means of Salvation - Sanyagjnana, Samyagdarsana and Samyagcaritra; nature of four types of Kasayas (passions) -- Anger, Pride, Deceite and Greed and their role in Karma bondage; importance of self-control and penance; transitoriness of worldly objects -- wealth, house, etc. futility of sensual pleasure, ideal relationship between teacher (Guru ) and disciple alongwith code of conduct for Jaina ascetics and lay devotees. We appreciate the efforts of Mr. Shah and hope that this book will be very useful for scholars as well as common readers. - Dr. S. P. Pandey pustaka - AcArya siddhasena divAkara sUri praNIta nyAyAvatArasUtra vivecaka - paM0 sukhalAlajI saMghavI prakAzaka - zAradAbena cimanabhAI ejukezanala risarca seNTara, ahamadAbAda HraPUT - Radio, 9684; 37701 - fris: -- 24.00 37441
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ 84 : zramaNa/julAI-sitambara/1995 nyAyAvatAra jaina nyAya kA prathama grantha hai / yaha AcArya siddhasena divAkara kI kRti mAnI jAtI hai| paM0 sukhalAla jI saMghavI dvArA isa graMtha kI gujarAtI vyAkhyA tathA isake prArambha meM unakI vistRta prastAvanA se yukta yaha kRti nizcita hI jaina pramANazAstra ke kSetra meM eka mahattvapUrNa avadAna hai| prastAvanA meM paM0 sukhalAla jI saMghavI dvArA jaina nyAya kI vikAsa-yAtrA kA jo citraNa hai vaha atyanta mUlyavAna hai tathA anusandhAtAoM ke lie upayogI hai| yaha grantha paryApta samaya se anupalabdha thaa| zAradAbena cimanabhAI ejukezanala risarca seNTara ke nidezaka, DaoN0 jitendra bI0 zAha ne isakA punaH prakAzana karake eka uttama kArya kiyA hai / unhoMne apane prakAzakIya meM yaha ullekha kiyA hai ki nyAyAvatAra ke kartRtva ke viSaya meM kucha navIna saMzodhana hue haiM vizeSa rUpa se pro0 madhusUdana DhAkI ne ise siddhasena divAkara ke sthAna para anya siddhasena kI kRti mAnA hai kintu pro0 DhAkI kA yaha niSkarSa bhI aneka dRSTiyoM se samucita pratIta nahIM hotA hai| kyoMki 'abhrAnta' pada kA upayoga dharmakIrti ke pUrva bhI bauddha nyAya meM thA yaha siddha ho cukA hai| ataH usake AdhAra para nyAyAvatAra ko anya siddhasena kI kRti mAnanA ucita nahIM hai| dUsare nyAyAvatAra meM smRti, pratyabhijJA aura tarka ke pramANoM kA anullekha aura akalaMka ke kAla se unakA ullekha yahI siddha karatA hai ki nyAyAvatAra siddhasena divAkara kI hI kRti hai / punaH isase paM0 sukhalAla jI ke mata kI puSTi bhI ho jAtI hai| yadi grantha ke pariziSTa meM ina mantavyoM ko bhI jor3a diyA jAtA to grantha kI mahattA bar3ha jAtI / mudraNa sundara aura nirdoSa hai isa hetu hama prakAzaka saMsthA ko aura usake nidezaka DaoN0 jitendra bI0 zAha ko dhanyavAda dete haiN| pustaka - svadharma aura kalpanAyoga lekhaka - sureza somapurA, hindI anuvAda triveNI prasAda zukla prakAzaka svadharma samidhA TrasTa, 14 yogAyoga, pI0 ema0 roDa, vilepArle (IsTa), bambaI - 400 057 1965 AkAra prathama AvRtti mUlya 35.00 rupayA -- - - - - gujarAtI sAhitya ke prasiddha sAhityakAra, vicAraka aura tattvaciMtaka sureza somapurA jI viracita svadharma aura kalpanAyoga nAmaka kRti kA hindI anuvAda zrI triveNI prasAda jI zukla ne bar3e hI sundara DhaMga se kiyA hai| isa pustaka meM svadharma, kalpanAyoga, dharma, mana, mAnasika zakti aura camatkAra, DimAI peparabaika
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ pustaka samIkSA : 85 vyAvahArika kalpanAyoga, AtmA, Astika, AtmazraddhA, karma, brahmacarya, prArthanA, strI puruSa aura mukti - isa prakAra caudaha zIrSakoM meM praznottara vidhi ke mAdhyama se manuSya ke jIvana ke jaTila praznoM ko saralavidhi se samajhAyA gayA hai| Aja taka manuSya ne manuSyatva-Izvaratva prApta karane ke lie kevala zarIra aura buddhi kA upayoga kiyA hai, mana aura mana kI zaktiyoM kI usane upekSA kI hai| isIliye vaha Izvaratva se dUra rahA hai| isa pustaka kA pratiprAdya yaha hai ki svadharma aura kalpanAyoga -- manuSyatva aura mana kI zakti dvArA Izvaratva prApta karane kA sarala upAya hai| yaha jana-sAmAnya ke lie atyanta lAbhakArI evaM upayogI hai jo jIvana jIne kI eka naI vidhA upasthita karatI hai| mudraNa sundara hai aura sAjasajjA AkarSaka hai| pustaka saMgrahaNIya evaM paThanIya hai| - zrI asIma kumAra mizra vidyASTakam - racayitA muni zrI niyamasAgara jI, padyAnuvAdakartA - ailaka zrI samyaktva sAgara jI sampAdaka - DaoN0 prabhAkara nArAyaNa kavaThekara, prakAzaka- pradIpa kaTapIsa, azoka nagara, ma0 pra0 prathama saMskaraNa - 1664 AkAra - krAuna AThapejI mUlya - 100.00 rupye| AcArya zrI vidyAsAgara jI mahArAja ke ziSya muni zrI niyama sAgara jI mahArAja dvArA racita vidyASTakam Adhunika yuga ke saMskRta sAhitya kI eka ananyatama kRti hai| isa kRti meM jahA~ eka ora racayitA kA vaiduSya jhalakatA hai vahIM dUsarI ora advitIya kalA-pradarzana aura cintana kI gaharAI mana ko jhakajhora detI hai| kAraNa yaha hai ki ukta kAvya eka citrakAvya hai aura citrakAvya kI vizeSatA yaha hotI hai ki usameM citra ke antargata hI kAvya pratiSThita hotA hai| saMskRta citrakAvya kI paramparA apanI kliSTatA aura durUhatA ke kAraNa lagabhaga samApta sI ho gayI thii| isa yuga meM lagabhaga eka zatAbdI pUrva sthAnakavAsI jaina munei pUjya triloka RSi jI mahArAja dvArA citrakAvya kI paramparA punarjIvita huii| isI krama meM samprati muni zrI niyamasAgara jI kI yaha racanA hai| yaha kAvya kevala ATha padyoM kA hai aura AThoM zloka ( anuSTupa) chanda meM haiN| isake pratyeka caraNa meM ATa akSara hote haiN| isa prakAra isa laghukAya kAvya meM muni zrI ne aisA camatkAra bharA hai jo Adhunika kaviyoM ke liye eka cunautI hai| isakA hindI padyAnuvAda ailaka zrI samyaktva sAgara jI ne kiyA hai| kAvya kA eka anya
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ 86 : zramaNa/julAI-sitambara/1995 AkarSaNa yaha bhI hai ki isake anta meM jainadharma-darzana se sambandhita pAribhASika zabdoM kI saMkSipta vyAkhyA evaM digambara muni ke AcAra ina do mahattvapUrNa viSayoM ko samAvezita kara pustaka kI zrIvRddhi kI gayI hai; jisase pustaka kI upayogitA aura bhI bar3ha gayI hai| pustaka saMgrahaNIya hai| isakI sAja-sajjA bar3e hI AkarSaka DhaMga se kI gayI hai| - DaoN0 jayakRSNa tripAThI pustaka - merI iTalI yAtrA kI kahAnI lekhaka --- hajArImala bA~ThiyA prakAzaka -- paJcAla zodha-saMsthAna, kAnapura prakAzana varSa - 1663 mUlya - rupaye 10.00 mAtra hajArImala jI bA~ThiyA peze se vyApArI hokara bhI bhAratIya sAhitya evaM saMskRti ke prati atyanta prema rakhate haiN| Apane hindI ke prasiddha vidvAna iTalI nivAsI DaoN0 ela0 pI0 TesITorI ke bIkAnera sthita kabra para bhavya samAdhi banavAyA tathA unake sammAna meM eka bRhad samAroha kA Ayojana karavAyA, jisake phalasvarUpa isa bhUle sAhityakAra ko, usake hindI ke prati kiye gaye kAryoM ko loga jAna ske| prastuta pustaka meM bA~ThiyA jI kI TesITerI janmazatI samAroha meM bhAga lene hetu kI gaI iTalI kI yAtrA kA rocaka varNana hai| sAtha hI isa bhUle-bisare sAhityakAra kI jIvana-gAthA bhii| kRti itihAsa premiyoM ke lie saMgrahaNIya hai| - zrI asIma kumAra mizra pustaka - samAjasevI, sAhityAnurAgI, udAramanA hajArImala bA~ThiyA lekhaka -- pro0 bhUpatirAma sAkariyA prastuta pustikA meM lekhaka ne hajArImala jI bA~tiyA ke gauravapUrNa jIvana kA ullekha kiyA gayA hai| bA~ThiyA jI vizvabandhutva kI bhAvanA se ota-prota, mAnavIya guNoM se pUrNa, bhAratIya saMskRti evaM sAhitya se prema rakhane vAle udAramanA vyaktitva ke dhanI haiN| pustikA meM prakAzita citra unake jIvana ke vividha pakSoM ko ujAgara karate haiN| -- zrI asIma kumAra mizra paJcAla - sampAdaka -- DaoN0 e0 ela0 zrIvAstava prakAzaka - paJcAla zodha saMsthAna, kAnapura
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ pustaka samIkSA : 87 aMka -- khaNDa 6. varSa --- 1663 mUlya - ( vyaktigata ) 50.00 rupaye, ( saMsthA ) -- 100.00 rupaye paJcAla kalA, itihAsa, purAtattva evaM saMskRti se sambandhita viSayoM kI zodha-patrikA hai| prAcIna bhAratIya vidyA se sambandhita zodha-patrikAoM meM isakA bhI eka mahattvapUrNa sthAna hai| isa patrikA ke sampAdaka prasiddha itihAsavid DaoN0 ArzIvAdI lAla zrIvAstava haiM, jinake sampAdana meM patrikA meM maulika evaM zodhaparaka lekha par3hane ko milate haiN| prastuta aMka ke prathama khaNDa meM prasiddha vidvAna pro0 kRSNa datta bAjapeyI kI smati se sambandhita vibhinna vidvAnoM ke saMsmaraNAtmaka lekha haiN| dUsare khaNDa meM zodhaparaka nibandha haiN| tIsare khaNDa meM saMsthAna ke kArya-kalApa, patrikA ke sambandha meM vidvAnoM kI sammatiyA~, pustaka-samIkSA Adi chapI haiN| patrikA zodhArthiyoM evaM itihAsa, purAtattva, kalA saMskRti Adi se prema rakhane vAle jijJAsuoM ke lie atyanta mahattvapUrNa hai| - zrI asIma kumAra mizra pustaka - dhyAnayoga vidhi aura vacana lekhaka - mahopAdhyAya lalitaprabhasAgara prakAzaka - zrI jitayazA phAuNDezana, kalakattA saMskaraNa -- prathama, 1665 mUlya - rupaye 20.00 isa pustaka meM pUjya lalitaprabhasAgara jI dvArA jodhapura meM Ayojita dhyAna-zivira meM diye gaye pravacanoM kA saMkalana hai| prastuta pustaka meM muni ke dhyAna vidhi sambandhI pravacanoM ke sAtha-sAtha zivira meM Aye sAdhakoM ke anubhavoM ke bhI kucha aMza sammilita haiM jisase vyAvahArika dRSTi se pustaka kI mahattA bar3ha gayI hai| yaha pustaka dhyAna sAdhanA ke mArga para calane vAle una sAdhakoM ke lie vizeSa rUpa se upayogI hai jo jIvana meM zAnti, satya aura Ananda kI talAza meM pustaka kI sAja-sajjA AkarSaka hai| mudraNa nirdoSa evaM bhASA sarala hai| kRti saMgrahaNIya hai| - zrI asIma kumAra mizra pustaka - samaya kI cetanA lekhaka -- zrI candraprabha sAgara
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ 88 : zramaNa/ julAI-sitambara/1995 prakAzaka - zrI jitayazA phAuNDezana, kalakattA saMskaraNa - prathama isa pustaka meM lekhaka zrI candraprabhasAgara jI ne samaya ke mahattva ko pratipAdita karate hue usa para maulika cintana prastuta kiyA hai| unhoMne samaya ke mahattva ko bhalI-bhA~ti samajhA hai unakI dRSTi meM manuSya ke jIvana meM sabase kImatI cIja samaya hai| isalie hara pala kA bharapUra upayoga karanA cAhiye kyoMki eka bAra bIta gayA samaya punaH lauTakara vApasa nahIM aataa| zrI candraprabha jI ke samaya aura usase sambaddha viSayoM para ye vicAra vAstava meM janasAmAnya meM cetanA lA sakate haiN| pustaka sabhI ke lie lAbhaprada evaM upayogI hai| ___- zrI asIma kumAra mizra
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina jagat pArzvanAtha vidyApITha meM jagadguru zaMkarAcArya zrI bhAratItIrtha jI mahArAja kA bhavya svAgata zrI zAradApITha zRMgerI ke jagadaguru zaMkarAcArya zrI bhAratItIrtha jI mahArAja kA di0 13-12-64 ko sAyaMkAla 5 baje vidyApITha meM zubhAgamana huaa| isa avasara para sampUrNAnanda saMskRta vizvavidyAlaya, vArANasI ke kulapati pro0 vI0 veMkaTAcalam; gorakhapura vizvavidyAlaya ke pUrva kulapati pro0 vI0 ema0 zukla; pro0 lakSmIkAnta tripAThI, vartamAna rekTara, kA0 hi0 vi0 vi0; DI0 re0 kA0, vArANasI ke mahAprabandhaka zrI rAjendra kumAra jaina tathA bar3I saMkhyA meM sthAnIya vidvAn zraddhAlujana tathA jaina samAja ke pramukha sadasya upasthita rhe| vidyApITha ke maMtrI AdaraNIya zrI bhUpendranAtha jI jaina evaM zrI mA~gerAma zarmA, adhyakSa akhila bhAratIya brAhmaNa mahAsabhA; kI isa suavasara para upasthiti vizeSa ullekhanIya ' rhii| zrI bhAratItIrtha jI mahArAja ne isa avasara para vidyApITha ke mukhya bhavana ke dvitIya tala para navanirmita vizAla sabhAgAra meM jaina sthApatya aura mUrtikalA para 220 500 A SPAN pro0 sAgaramala jaina jagadguru zrI zaMkarAcArya jI ko mAlyArpaNa karate hue
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ 90 : zramaNa/julAI/sitambara/1995 vizeSa rUpa se lagAyI gayI citra pradarzanI kA udghATana tathA vidyApITha dvArA prakAzita cAra navIna granthoM kA lokArpaNa kiyaa| vidyApITha ke variSTha pravaktA DaoN0 azoka kumAra siMha ne zrI bhAratItIrtha jI mahArAja ke sammAna meM prAkRta bhASA meM svaracita abhinandana-patra kA vAcana kiyaa| vidyApITha ke nidezaka pro0 sAgaramala jI jaina ne paramapUjya zrI bhAratItIrtha jI mahArAja kA abhinandana karate hue Agantuka vidvAnoM evaM zraddhAluoM kA hArdika svAgata kiyaa| isa avasara para vidyApITha ke prakAzanoM kA eka seTa bhI pro0 surendra varmA dvArA zrI bhAratItIrtha jI mahArAja ko bheMTa kiyA gyaa| mauna vrata ke kAraNa apane likhita AzIvarcana meM svAmIjI ne vidyApITha aura usakI zaikSaNika gatividhiyoM ko pratyakSa dekhakara sthAyI jaina citra pradarzanI atyanta prasannatA vyakta karate hue isake uttarottara vikAsa kI kAmanA kii| atyalpa sUcanA para Ayojita isa saphalatama kAryakrama kI sabhI ne sarAhanA karate hue ise cirasmaraNIya batAyA aura isake bhavya Ayojana ke liye samasta vidyApITha parivAra kI bhUri-bhUri prazaMsA kii| zrI sItArAma kezarI aura candrajIta yAdava vidyApITha meM rASTrIya mAnava saMskRti zodha saMsthAna, vArANasI dvArA pArzvanAtha vidyApITha ke prAMgaNa meM Ayojita tIna divasIya rASTrIya saMgoSThI ke udghATana ke avasara para dinAMka 5. 3. 65 ko kendrIya samAja kalyANa maMtrI zrI sItArAma kezarI aura pUrva kendrIya maMtrI evaM sAMsada zrI candrajIta yAdava kA vidyApITha ke nidezaka pro0 sAgaramala jaina tathA anya uccAdhikAriyoM ne bhavya svAgata karate hue unheM vidyApITha kI zodhapravRttiyoM evaM bhAvI vikAsa kI yojanAoM ke sambandha meM jAnakArI pradAna kii| zrI kezarI aura zrI yAdava donoM ne saMsthAna ke kriyAkalApoM
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina jagat : 91 SAISE / saMsthAna meM Ayojita seminAra ko sambodhita karate hue zrI sItArAma kesarI zodha pravRttiyoM kI sarAhanA karate hue isake ujjvala bhaviSya kI kAmanA kii| pro0 sAgaramala jaina 'ahiMsA iNTaranezanala DipTImala jaina' puraskAra se sammAnita naI dillI, ahiMsA iNTaranezanala dvArA Ayojita pazu-rakSA evaM paryAvaraNa para rASTrIya sammelana phikkI sabhAgAra meM 7 maI ko sampanna huaa| aneka rAjyoM se Aye prakhyAta kAryakartAoM ko sambodhita karate hue mukhya atithi zrI kRSNa caMdra paMta, adhyakSa, vitta Ayoga ne kahA ki 2500 varSa pazcAt bhI bhagavAna mahAvIra ke siddhAnta kI sArthakatA banI huI hai| mahAtmA gA~dhI ne ahiMsA ko jisa prakharatA se pratipAdita kiyA vaha apUrva hai aura use jIvana meM sakriyatA se apanAne kI Aja bahuta AvazyakatA hai| unhoMne kahA ki sahayoga kI bhAvanA ke sAtha hameM pratyeka jIva kA, hara prakAra ke pazu-pakSI kA mahattva samajhate hue sammAna karanA caahie| pazuoM kI jIvana meM upayogitA hai| aise sammelanoM dvArA pazu-rakSA ke prati paryApta jana-cetanA utpanna hotI hai evaM naI kArya vidhiyA~ prakAza meM AtI haiN| unhoMne sAhitya ke kSetra meM viziSTa yogadAna ke lie jaina darzana evaM sAhitya ke viziSTa vidvAna pro0 sAgaramala jaina, nidezaka, pArzvanAtha vidyApITha, vArANasI ko "ahiMsA iNTaranezanala DipTImala jaina puraskAra" se sammAnita kiyaa| isa avasara para zrI lakSmInArAyana modI, naI dillI; zrI kezarIcaMda mehatA, bhAlegA~va; zrI sukhalAla golecchA, sumana jaina, rAjanA~da gA~va ko tathA zrIpAla jaina "divA',
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ 92 : zramaNa/julAI/sitambara/1995 bhopAla ko unakI ahiMsA ke kSetra meM kI gaI sevAoM ke lie sammAnita kiyA gyaa| 8289649520848 ERU TIONAL - tahI 995 88883 8 88888888888 ja - zrI kRSNacanda panta pro0 sAgaramala jaina ko sammAna-pisna bheMTa karate hue || isa avasara para zrI caratIlAla goyala, zrI satIza jaina, pro0 vI0 pI0 bhugadala, zrI surendra bhAI mehatA, zrI viSNuhari DAlamiyA, zrI kezarIcaMda mehatA, pro0 sAgaramala jaina, zrI gumAnamala lor3hA, zrI lakSmI nArAyaNa modI, DaoN0 madhu guptA, zrI rAma nivAsa lakhauTiyA, zrI DAlacaMda jaina, zrI yazapAla jaina evaM zrI premacaMda jaina Adi ne apane vicAra vyakta kiye| satIza kumAra jaina mahAsaciva, ahiMsA iNTaranezanala 53, RSabha vihAra, dillI - 110 062 AcArya padmasAgara jI mahArAja vidyApITha meM zvetAmbara mUrtipUjaka sampradAya hI nahIM varan samasta jaina jagat ke atyanta prabhAvazAlI AcArya zrI padmasAgara jI mahArAja kA unake kalakattA cAturmAsa hetu vihAra ke krama meM vArANasI meM zubhAgamana huaa| apane pravAsa meM AcAryazrI vArANasI ke jaina tIrthasthAnoM kI yAtrA ke krama meM vidyApITha ke nidezaka pro0 sAgaramala jaina ke snehapUrNa nimantraNa para dinAMka 3. 5. 65 ko yahA~ pdhaare| isa avasara para bar3I saMkhyA meM sthAnIya vidvAnoM evaM jaina samAja ke logoM kI upasthiti ullekhanIya rhii| pro0 sAgaramala jaina tathA vidyApITha ke anya
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina jagat : 93 uccAdhikAriyoM ne AcAryazrI kA hArdika abhinandana karate hue yahA~ kI zodhapravRttiyoM evaM isake bhAvI vikAsa kI yojanAoM para vistRta prakAza ddaalaa| AcAryazrI ne apane AzIrvacana meM jaina vidyA ke pracAra-prasAra aura zodha ke kSetra SEE RE 40 gu08 AcArya padmasAgara jI saMsthAna meM Ayojita eka sabhA ko sambodhita karate hue meM atulanIya yogadAna ke lie pro0 sAgaramala jaina tathA unake adhIna kAryarata suyogya evaM karmaTha yuvA adhikAriyoM ko dhanyavAda dete hue isake uttarottara pragati kI kAmanA kii|
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ 94 zramaNa/julAI/sitambara/1995 paM0 campAlAla jI zrI jJAnasAgara smRti puraskAra se sammAnita AcArya zrI jJAnasAgarajI mahArAja ke bAIsaveM samAdhi divasa para di0 26/5/65 ko unhIM ke samAdhi sthala nasIrAbAda meM paM0 campAlAla jaina ko sakala di0 jaina samAja, nasIrAbAda dvArA 51,000.00 rupaye nakada evaM prazastipatra Adi se sammAnita kiyA gayA / mahAmahima rAjyapAla u0 pra0 evaM mahAmahima rAjyapAla pAMDicerI kA vidyApITha prAMgaNa meM Agamana rASTrIya mAnava saMskRti zodha saMsthAna, vArANasI ke tatvAvadhAna meM Ayojita vaidyarAja paM0 yadunandana upAdhyAya sammAna samAroha ke mukhya atithi ke rUpa meM uttara pradeza ke rAjyapAla, mahAmahima zrI motIlAla vorA evaM pAMDicerI kI rAjyapAla mahAmahima zrImatI rAjendra kumArI bAjapeyI dinAMka 30. 5.65 ko dagada sabhAgA vaidyarAja paM0 yadunandana upAdhyAya ke sammAna samAroha meM apane vicAra vyakta karate hue pro0 sAgaramala jaina vidyApITha ke prAMgaNa meM pdhaare| isa avasara para mahAmahima rAjyapAla dvaya ne paM0 yadunandana upAdhyAya kA svAgata karate hue Ayurveda kI samRddha virAsata ko akSuNNa rakhane evaM usake saMrakSaNa tathA saMvardhana kI bAta khii| vidyApITha ke nidezaka pro0 sAgaramala jaina ne Ayurveda ke kSetra meM vaidyarAja paM0 yadunandana upAdhyAya ke avadAna kI carcA karate hue kahA ki upAdhyAyajI usa pIr3hI ke pratinidhi haiM jisakI dRSTi meM cikitsA aura zikSA vyavasAya nahIM, sevA the| Aja hamArA durbhAgya hai ki hamane cikitsA aura zikSA ko vyavasAya banA diyA hai|
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina jagat : 95 mukhya atithiyoM evaM anya AgantukoM kA svAgata karate hue unhoMne unheM vidyApITha kI pragati se bhI avagata kraayaa| rAjyapAla dvaya ne vidyApITha meM ho rahe zaikSaNika evaM utkRSTa prakAzana kAryoM kI sarAhanA karate hue usake ujjvala bhaviSya kI kAmanA kii| vidyApITha ke prAMgaNa meM pArzvanAtha vidyApITha ke prabandha maNDala kI di0 25/6/65 ko AhUta baiThaka meM bhAga lene hetu vidyApITha ke adhyakSa zrI neminAtha jI, upAdhyakSa zrI nRparAja jI, maMtrI zrI bhUpendra nAtha jI aura sahamaMtrI zrI indrabhUti barAra vidyApITha ke prAMgaNa meM pdhaare| isa avasara para saMsthAna ke bhAvI vikAsa ke kAryakrama kI rUparekhA banAne ke lie sthAnIya vidvAnoM evaM samAja ke gaNyamAnya logoM kI eka vicAra goSThI kA Ayojana kiyA gyaa| isameM kendrIya tibbatI vidyA ucca adhyayana saMsthAna ke kulapati pro0 rimpoche, pro0 lakSmIkAnta tripAThI, pro0 mAhezvarI prasAda, pro0 ema0 e0 DhA~kI, pro0 gokulacanda jaina, DaoN0 sudarzanalAla jaina, DaoN0 phUlacanda jaina, DaoN0 kamaleza kumAra jaina, gA~dhI vicAra saMsthAna ke pUrva nidezaka DaoN. nAgezvara prasAda siMha Adi vidvAnoM tathA samAja kI ora se sarvazrI milApacanda gA~dhI, zrI rAjendra kumAra gA~dhI, zrI pArasamala bhaNDArI, zrI sureza koThArI Adi ne bhAga liyA aura apane vicAra vyakta kiye| vicAra-vimarza ke krama meM sabhI ne pArzvanAtha vidyApITha ko mAnya vizvavidyAlaya banAne hetu kiye gaye prayatnoM para saMtoSa vyakta karate hue kahA ki vArANasI jaise vidyAnagarI meM tIna-tIna vizvavidyAlayoM ke hote hue bhI prAkRta bhASA, jaina vidyA aura ahiMsA ke uccastarIya adhyayana-adhyApana kI suvidhA kA abhAva thA usakI pUrti isa mAnya vizvavidyAlaya kI sthApanA se ho jaayegii| vaktAoM ne bhaviSya meM Ane vAlI samasyAoM ke prati bhI vidyApITha ke adhikAriyoM ko saceSTa kiyaa| prabandha maNDala kI ora se bolate hue zrI neminAtha jI, bhUpendranAtha jI jaina tathA nRparAjajI jaina ne kahA ki saMsthAna ne pro0 sAgaramala jaina ke nirdezana meM jisa DhaMga se pragati kI hai, use dekhate hue vizvAsa hai ki nikaTa bhaviSya meM yaha saMsthA mAnya vizvavidyAlaya kA rUpa grahaNa kara legii| sAtha hI Apane yaha bhI kahA ki zAsana kI ora se mAnya vizvavidyAlaya kI sthApanA ke liye tIna karor3a rupaye kI sthAyI nidhi kI AvazyakatA batalAyI gayI hai, use samAja ke sahayoga se hI pUrA kiyA jA sakatA hai| ataH pArzvanAtha vidyApITha ko vizvavidyAlaya kA svarUpa dilAne ke lie samAja kA use adhikAdhika Arthika sahayoga denA Avazyaka hai| unhoMne yaha bhI batalAyA ki vidyApITha ko diyA gayA dAna zata-pratizata Ayakara se mukta hai|
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ 96 : zramaNa/julAI/sitambara/1995 AcArya zrI devendra munijI kA patra adhyakSa ke nAma dinAMka 25/5/65 zrIyuta dharmapremI suzrAvaka lAlA neminAtha jI jaina ! adhyakSa, zrI pArzvanAtha zodha saMsthAna mahAmahima svargIya AcArya samrATa AtmArAmajI ma0 ke dIkSA zatAbdI varSa ko manAne kA saubhAgya hameM samprApta huaa| AcArya samrATa yugapuruSa the| unakA samagra jIvana janacetanA ke abhyutthAna ke liye vyatIta huaa| ve zramaNa saMgha ke sArvabhauma sattAprApta AcArya the| para sattA kI lipsA unake antarmana ko chU na skii| ve eka mahakate hue gulAba kI taraha the| jo unmukta bhAva se jJAna, darzana aura cAritra kI surabhi bA~Tate rahe, ve eka jyotirmaya prakAzapuMja the, unakA Alokamaya jIvana samAja ke liye varadAna rUpa thaa| yahI kAraNa hai ki sAdar3I santa sammelana meM samasta saMgha ne Apa ko zramaNa saMgha ke AcArya pada para nirvAcita kiyaa| jIvana kI sAndhya belA taka zramaNa saMgha ke niSThA, bhakti aura zraddhA ke kendra bane rahe, yaha Apa kI lokapriyatA kA prabala pramANa hai| Apa zrI kA adhyayana bahuta hI gambhIra evaM vizAla thaa| prakhara pratibhA aura apratihata medhA ke bala para Apane jo pANDitya adhigata kiyA vaha hama sabhI ke liye gaurava kI vastu hai| ApakI zruta sevA aura saMgha sevA sabhI ke liye preraNAsrota rahI, hajAroM-hajAra logoM ne, Apake sAhitya aura jIvana se preraNA evaM sphUrti prApta kI thii| ve jJAna ke sAgara aura zAnti ke agradUta the| ve prajJApuruSa the| unakI lekhanI meM jJAna kI gambhIratA ke sAtha anubhava kI sahajatA thI aura thI viSaya kI vizadatA aura bhASA kI sahaja subodhtaa| usa sthitaprajJa prajJApradIpa mahAguru kI dIkSA zatAbdI varSa manAne kA hameM suavasara prApta huaa| zramaNa saMgha ne isa zatAbdI varSa kA zubhArambha AcArya samrATa kI pAvana puNyabhUmi ludhiyAnA meM kiyaa| usa samaya mere antarmAnasa meM eka vicAra taraMgita ho rahA thA ki AcArya pravara kI pAvana puNyadharA paMjAba meM bUcar3akhAnA sadA ke lie banda ho jAya to lAkhoM-karor3oM jIvoM ko abhayadAna milegaa| AcArya samrATa kI asIma kRpA se paMjAba ke mukhyamaMtrI saradAra beanta siMha jI ne apane sahayogiyoM ke parAmarza se isa kArya ko sadA-sadA ke lie banda kara, usa mahAguru ke prati apanI ananta zraddhA samarpita kii| samAja sadA-sadA ke liye unakA AbhArI hai| dUsarI merI yaha hArdika bhavya bhAvanA thI ki AcArya samrATa jJAnayogI the| unakA sampUrNa jIvana jJAnamaya thA, jo sadA hI ajJAna ke andhakAra ko dUra karatA rahA, isaliye jJAna kI akhaNDa-jyoti ko prajvalita karane ke liye "jaina vizvavidyAlaya kI sthApanA ho jAya to kitanA zreyaskara ho| usa mahAguru ne
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina jagat : 97 hamAre antarhRdaya kI AvAja ko sunI aura varSAvAsa ke upasaMhAra kAla meM pUjya sohanalAla smAraka pArzvanAtha zodhapITha ke mantrI zrI bhUpendranAtha jI tathA mahAmanISI DaoN0 sAgaramala jI upasthita hue aura unhoMne yaha harSa ke samAcAra pradAna kiye, ki pArzvanAtha zodhapITha ko vizvavidyAlaya banAne ke liye zAsana kI ora se svIkRti prApta ho rahI hai| AvazyakatA hai samAja ke mAtra Arthika sahayoga kI / maiM jisakI kalpanA bhI nahIM kara sakatA thA ki usa mahAguru kI asIma kRpA se yaha kArya bhArata sarakAra kI ora se sampanna ho gayA hai| aisA samAjaratna suzrAvaka hIrAlAlajI jaina ke dvArA jJAta huA / pArzvanAtha zodhapITha kA nirmANa mahAguru AcArya samrAT pUjya zrI sohanalAla jI ma0 kI smRti meM mahAmahima AcArya zrI kAzIrAma jI ma0 kI preraNA se unake parama bhakta suzrAvaka lAlA harajasarAyajI, lAlA ratanacaMda jI jaina Adi ne kiyA thaa| yaha saMsthA sthAnakavAsI jaina samAja kI gauravapUrNa saMsthA hai| jahA~ se saikar3oM zodhArthiyoM ne jaina dharma, jaina darzana, sAhitya aura saMskRti para mahattvapUrNa zodha-prabandha likhakara, pIeca0 DI0 upAdhi se samalaMkRta hue haiM, usI saMsthA ko vizvavidyAlaya banane kA saubhAgya prApta huA hai| ataH samAja kA yaha dAyitva hai ki prastuta saMsthA ko sabhI prakAra se sahayoga kareM, jisase ki yaha vizvavidyAlaya jaina zAsana kI prabhAvanA karane meM apanA apUrva yogadAna de sake / zramaNa aura zramaNiyA~ bhI vahA~ rahakara yA unake netRttva meM Agama aura darzana sambandhI zodhakArya sahaja rUpa se kara sakate haiN| AtmadIkSA zatAbdI varSa kI yaha mahAna upalabdhi hamAre saMgha ke samutkarSa hetu varadAna rUpa rahegI, yahI merI maMgala kAmanA hai| jina-jina mahAmanISiyoM ne isa kArya ko sampanna karAne meM sahayoga diyA hai, ve sabhI sAdhuvAda ke pAtra haiN| maiM mahAguru AcArya samrAT ke caraNoM meM ananta AsthA se vandana karatA huA yahI prArthanA karatA hU~ ki dIkSA zatAbdI kI pAvana belA meM vizvavidyAlaya kA AkAra grahaNa kara rahI yaha saMsthA aharniza pragati karatI rahe / ApakA AcArya devendra muni jaina ekatA sammAna samAroha sampanna akhila bhAratIya samagra jaina cAturmAsa sUcI prakAzana samiti dvArA bambaI meM zrI dIpacanda jI gArDI kI adhyakSatA meM jaina ekatA sammelana samAroha-65 kA Ayojana saphalatApUrvaka sampanna huaa| isa samAroha meM jaina samAja kI "cAra jaina patrikAoM jaina bhAratI, Atmarazmi vijayAnanda aura kundakundavANI ko 'jaina ekatA sAhitya puraskAra 1663 evaM zrI neminAtha jaina, indaura ko jainaratna tathA zrI bharatabhAI zAha, zrI kAntilAla jaina evaM zrI sukhalAla jI koThArI ko
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ 98 : zramaNa/julAI/sitambara/1995 samAja ratna kI upAdhi se sammAnita kiyA gyaa| isa avasara para zrI azoka kumAra jaina, zrI abhaya kumAra chajalAnI, zrI jainendra kumAra jaina Adi kaI rASTrIya patrakAra bhI sammAnita kiye gye| DerAvAsI kA katlakhAnA sadaiva ke lie banda . mAnava mUlataH zAkAhArI hai, na ki mAMsAhArI kintu yaha sarvathA anucita hai ki mAnava jAti apane mUla AhAra zAkAhAra ko chor3akara mAMsAhAra meM drutagati se pravRtta ho rahA hai jabaki pazujagat meM eka bhI aisA pazu nahIM hai jo zAkAhArI hokara mAMsAhArI ho gayA ho| mAMsAhAra kA pracalana hone se mAMsa kI prApti hetu bar3I saMkhyA meM bUcar3akhAne sthApita kiye gye| isI krama meM paMjAba prAnta ke DerAvAsI nAmaka grAma meM bhI pichale dinoM eka bUcar3akhAnA yA katlaghara kA nirmANa huaa| paMjAba ke ahiMsA premiyoM ne apane-apane stara se isakA virodha prArambha kiyA, jinameM zrI hIrAlAla jI jaina kA prayAsa stutya hai| jaina dharma divAkara AcArya zrI devendramuni jI kI preraNA evaM zrI hIrAlAla jI ke sadaprayAsoM ke pariNAmasvarUpa paMjAba ke mukhyamaMtrI zrI beanta siMha jI ne ukta katlakhAne ko sadaiva ke liye banda karA diyaa| . AcArya zrI vijayavallabha sUrIzvara janma zatAbdI zikSaNanidhi dvArA pravartita RNa chAtravRtti yojanA zrI mahAvIra jaina vidyAlaya, bambaI ke tattvAvadhAna meM sthApita ukta zikSaNa-nidhi dvArA pichale varSoM kI bhA~ti isa varSa bhI zvetAmbara jaina mUrtipUjaka samAja ke una sabhI jarUratamanda chAtra-chAtrAoM se, jo cikitsA, praudyogikI, sthApatya kalA, citrakalA, vANijya tathA lekhAparIkSaka evaM jaina dharma kI ucca zikSA prApta karanA cAhate haiM, 30 julAI 1665 taka Avedana Amantrita karatI hai| Avedana patra tIna rUpaye kA manIArDara yA DAka TikaTa AcArya zrI vijayavallabha sUrIzvara janma zatAbdI zikSaNa nidhi C/o zrI mahAvIra jaina vidyAlaya, agasta krAnti mArga, bambaI ke pate para bhejakara prApta kiyA jA sakatA hai| sumera kumAra jaina kA sammAna rAjasthAna ke pramukha vyavasAyI tathA jainasamAja kI vibhinna sAmAjika aura dhArmika saMsthAoM ke sAtha-sAtha pichale tIna dazakoM se roTarI klaba, jayapura se sambaddha aura apanI viziSTa sevAoM ke liye vibhinna avasaroM para sammAnita zrI sumera kumAra jaina roTarI antarrASTrIya jilA 3050 ke varSa 1665-1666 ke navanirvAcita prAntapAda kA pada bhAra 1 julAI 1665 ko grahaNa kiyaa| pichale pharavarI meM roTarI antarrASTrIya esembalI meM prazikSaNa hetu Apane sapatnIka amerikA evaM anya kaI yUropIya dezoM kA bhI bhramaNa kiyaa|
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ pArzvanAtha vidyApITha ( vizvavidyAlaya anudAna Ayoga dvArA mAnya vizvavidyAlaya hetu vicArAdhIna ) AI0 TI0 AI0 mArga, karauMdI, vArANasI-5 pArzvanAtha vidyApITha apane vikAsakrama meM mAnya vizvavidyAlaya kA rUpa lene jA rahA hai| nikaTa bhaviSya meM vidyApITha ko vizvavidyAlaya anudAna Ayoga dvArA mAnyatA milane kI pUrI sambhAvanA hai| vidyApITha agasta, 1965 se cAra naye vibhAgoM meM zikSaNa kArya prArambha karane jA rahA hai, jo anumAnataH agasta ke prathama saptAhAMta se prArambha ho jaayegaa| __ pAThyakrama ke sambandha meM anya vivaraNa nimna haiMpraveza sUcanA nimnalikhita dvivarSIya pUrNakAlika snAtakottara ema0 e0 kakSAoM meM praveza hetu Avedana patra Amantrita kiye jAte haiN| Avedaka eka hI Avedana patra / para vibhinna viSayoM hetu apanA varIyatA krama dekara Avedana kara sakate haiN| (1) ema0 e0 : prAkRta bhASA evaM sAhitya (Prakrit Language & Literature) yogyatA -saMskRta/prAkRta,/pAlI/hindI ( apabhraMza )/darzana/bhAratIya dharma darzana/prAcIna bhAratIya itihAsa, saMskRti evaM purAtatva/bhASA vijJAna meM snAtaka yA snAtakottara upAdhi / (2) ema0 e0 : jaina vidyA ( Jainology ) (jaina darzana, dharma, itihAsa, saMskRti, kalA evaM sthApatya) yogyatA saMskRta/prAkRta/pAlI/hindI ( apabhraMza )/darzana/bhAratIya dharma darzana/prAcIna bhAratIya itihAsa, saMskRti evaM purAtatva/meM snAtaka yA snAtakottara upaadhi| (3) ema0 e0/ema0 esasI0 : tanAva-saMtulana, naidAnika manovijJAna, svAsthya aura yoga (Stress Management, Clinical Psychology and Yoga) yogyatA- manovijJAna/jIva vijJAna/darzana/bhA0 dha0 da0/pra0 bha0 i0 saMskRti evaM purAtatva/cikitsA vijJAna meM snAtaka yA snAtakottara upAdhi /
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ 100 : zramaNa julAI/sitambara/1995 (4) ema0 e0 : ahiMsA, zAnti aura mUlya-zikSA ( Non-Violence, Peace and Value Education) yogyatA - samAjazAstra/rAjanIti zAstra/zikSAzAstra/darzana/bhA0 dha0 da0/ prA0 bhA0 i0 saMskRti evaM purAtatva evaM gA~dhIvicAra darzana meM snAtaka yA snAtakottara upAdhi / sabhI viSayoM meM Avedana karane ke lie snAtaka stara para nyUnatama prAptAMka 50% (a0 jA0/a0 ja0 jA0 hetu 45% ) anivArya hai| AvAsa : chAtroM/chAtrAoM hetu alaga-alaga chAtrAvAsoM meM sImita sthAna upalabdha hai| isI prakAra sAdhu-sAdhviyoM ke lie bhI AvAsa evaM bhojanAlaya kI suvidhA upalabdha hai| chAtravRtti : pratyekaviSaya meM 10 mAha hetu 400rU0 prati mAha kI dasa-dasa chAtravRttiyoM kI vyavasthA hai| chAtravRtti prApta hetu (ka) niyamita rUpa se 75% upasthiti evaM (kha) mAsika parIkSA meM nyUnatama 50% aMkoM se uttIrNa honA anivArya hai| niyamAvalI evaM Avedana patra kulasaciva, pArzvanAtha vidyApITha se 50rU0 nagada athavA dhanAdeza (manIArDara ) bhejakara prApta kiye jA sakate haiN| Avedana patra prApta karane kI antima tithi 25 julAI, 1665 hai| praveza hetu likhita evaM maukhika parIkSA 31 julAI, 1665 ko pUrvAhna 10 baje, vidyApITha ke prAMgaNa meM hogii| likhita parIkSA evaM sAkSAtkAra hetu alaga se koI sUcanA nahIM dI jaaegii| cayana parIkSA hetu Avedaka ko kisI prakAra kA mArga vyaya athavA anya koI bhattA deya nahIM hogaa| kulasaciva
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ NO PLY, NO BOARD, NO WOOD. ONLY NUWUD INTERNATIONALLY ACCLAIMED Nuwud MDF is fast replacing ply, board and wood in offices, bomes & industry. As ceilinos DESIGN PLEXIBILITY flooring, furniture, mouldings, panelling, doors windows... an almost infinite variety of Arms Communications VALUE FOR MONEY woodwork. So, if you have woodwork in mind, just think NUWUD MDF NUCHEM LIMITED! NUWUD E-46/12, Okhla Industrial Area, Phase II, Now Delhi-110 020 Phones : 632737, 633234 6827185, 8849679 Tix: 031-78102 NUWD IN Telefax: 91-11-6848748 Ke one wood for all yout wooder MARKETING OFFICES: * AHMEDABAD: 440672, 469242 * BANGALORE: 2219219 * BHOPAL: 552760 * BOMBAY: 8734433, 4937522, 4952648 * CALCUTTA: 270549 CHANDIGARH: 603771, 604463 * DELHI: 632737 633234, 6827185, 6849679 HYDERABAD: 226607 * JAIPUR: 312636 * JALANDHAR: 52610, 221087 KATHMANDU: 225504 224904 * MADRAS: 8257589.8275121