Jain Shwetambar Conference Herald 1912 09 Pustak 09 Ank 09

Author(s): Mohanlal Dalichand Desai
Publisher: Jain Shwetambar Conference
Catalog link: https://jainqq.org/explore/536605/1

Page #1

श्री जैन श्वेताम्बर कोन्फरन्स हेरल्ड.
RST
66yhEL)
N
खामे मि सव्वे जीवा, सव्वे जीवा खमंतु मे, मित्ति मे सव्वन्नूएसु, वेर मजं न केणई.
७vvvvvvvvvvvvvvvvvvvvvvvvvvvvv
પુસ્તક ૯ અંક ૯
વીર સંવત ૨૪૭૮
स
५२. १८१२.
*४४४४४४४४५०००.१.
wwwwwwwwwwww
• GIVE US MEN 1 GOD give us men! A time like this demands Strong minds, great hearts, true faith and ready hands; Men whom the lust of lucre does not kill; Men whom the spoils of office cannot buy; Men who possess opinions and a will; Men who have honour; men who will not lie; Men who can stand before a damagogue And damn his treacherous flatteries without winking; Tall meu, suu-crowned, who live above the fog, In public duty, and in private thinking : For while the rabble with their thumb-worn creeds, Their large professions, and their little deeds, Mingle in selfish strife, Lol freedom weeps; Wrong rules tbe land, and waiting Justice sleeps.
-Oliver Wendell Holmes.

Page #2

262]
.
Jain Couicrepce Herald
[September
NAYA KARANIKA
(A PRIMER OF. JAIN LOGIC ) Naya-karnika means Naya and its Karnika. Naya means a standpoint or an aspect of viewing a thing from, that standpoint or aspect. Karnika means a pericarp, or the central point of a flower. A thing which is to be viewed with different aspects is the pericarp or the central point and the various standpoints, from which it is viewed, from varidus petals surrounding the pericarp. Thus the title · Naya Karnika' is fully borne out by what is said in the work; the title is not irrelevant. Taken as a whole Naya-Kanika means a flowek which has for its pericarp or ce point the thing to be viewed; and for its petals the various standpoints from which it ( the thing is viewed.
BENEDICTION AND SUBJECT वर्धमानं स्तुमः सर्वनयनद्यर्णवागमम् ।
संक्षेपतस्ततदुन्नीतनयभेदानुवादतः ॥ १॥' We revere ? Vardhmàna, whose gospel is an ocean for all aspects of things in the form of rivers to flow ii to, by transcribing in brief the various aspects, culled from it (the ocean-like gospel), 1.
NAMES OF THE NAVAS:- : नैगमः संग्रहश्चैव व्यवहार सूत्रको ।
शब्दः समभिरूडैवंभूतो चेति नयाः स्मृताः ॥ २ ॥ (Seven) Stand-points are spoken of viz, 'the non-distinguished (Naigama), the collective-generic (Sangraha), the practical (Vyava. hara), the straight-expression (riju-sutra); the verbal (Shabda), the subtle (Sambhirudha), and the such-like (Evambhuta) standpoint, 2.
1 The verses 1 to 21 are in Anushtup metre: 2. Mahavira, the last of the 24 Tirthankaras (Prophets ).

Page #3

nennen
AAAAAAAAAAAAAA
1912) Naya Karnika
[263 maana . GENERAL AND SPECIFIC PROPERTIES OF THINGS.
अर्थाः सर्वेऽनि च सामान्यविशेषोभयात्मकाः ।
4,41 ga tau aftast fa #1: 113 11 Among other properties, all objects have these two properties also, viz (1) ART-Samanya or the generalizing (general ) properties and(2) Pre-Vishes hi or the differentiating (specific) properties; the general expressing the genus (Jati) etc, the specific expressing the -species-differences-distinctions. 3. DISTINCTION BETWEEN GENERAL AND SPECIFIC PROPERTIES,
OR ILLUSTRATIONS OF SAMANYA AND VISHESHA.
ऐक्यबुध्धि र्घटश ते भवेत्सामान्यधर्मतः ।
विशेषाश्च निजं निजं लक्षयन्ति घ. जनाः ॥४॥ By means of general properties, in each of hundred (only for the sake of specification, a number of hundred is here placed. Truly it means all .) jars, one idea (of jar-ness) is recognized; while by means of specific properties, people distinguish each in-, dividual-particular jar as their own. 4.
EXPLANATION-Suppose there are lying here many jars; if we lcuk to them from the standpoint of their general property, we shall realize jar-ness or the quality of their being a 'jar'common in all of them: but if we view them from the aspect of their differentiating property, we shall feel their qualities different, some jars being large, some small, some jars of red colour, some of black, some belonging to A, some to B, and so on. 4 THE CHARACTERISTICS OF THE NON-DISTINGUISHED OR NAIGAMA
NAVA-STAND-POINT. नैगमो मन्यने वस्तु तदेतदुभयात्मकं ।
निर्विशेषं न सामान्यं विशेषोऽपि न तद्विना ॥ ५ ॥ The non-distinguished (naigama), regards an object as possessing both the aforesaid (general and specific) properties; (because) there is no general property unaccompanied with the specific property

Page #4

264)
Jain Conference Herald
(Septeinber
nor even the specific property is unaccompanied with it ( general property ). 5
Naigama (TA=a + a + The Three AA. T = not, - one, TH = aspect, view, standpoint ) means that which does not consider (only) one aspect, that is, which regards both Sàmânya and Vishesha, This aspect of Naigama is true because Samanya is not irrelative of Vishesha and vice versa. In the third verse we saw that all objects are possessed of both general and specific properties, 5 THE CHARACTERISTICS OF THE COLLECTIVE (SANGRAHA) NAYA
--STANDPOINT. संग्रहो मन्यते वस्तु सामान्यात्मकमेवाहि ।
सामान्यव्यतिरिक्तोऽस्ति न विशेषः खपुष्पवत ॥ ६ ॥ T'he collective ( Sangraha) considers an object as possessing, only the general properties. This view of Sangraha is also right, because there exists no Vishesha apart from Samanya i. e, both Vishesha and Samanya are co-existing, coincident, like flower and space i. e. where there is flower, there is space, where there is space, there is flower. But Samanya devoid of Vishesha 'is khapushpavat (like sky-flower), quite nonentity-'no where '. 6 SANGRAHA ILLUSTRATED, OR INSTANCES OF THE COLLECTIVE
STANDPOINT. विना वनस्पति कोऽपि निम्बाम्रादिर्न दृश्यते । ।
हस्ताद्यन्त विन्यो हि नाङ्गुलाद्यास्ततः पृथक् ॥ ७ ॥ Not a single nimb, mango or any other tree is conceived apart from (its general property) • Vegecable-ness'.( This mango tree and this nimb cres and this oak trze and all other trees and plants give us the common idea of their being 'Vegetables'. As trees and plants they are different, but they are all alike. Veger tables', the common property of végetableness is running alike through all of them.) In the same way fingers etc. which are included in the idea of hands etc. cannot be corceived of sefarately from the hands etc. 7.

Page #5

1912
Naya Karnika
265
THE CHARACTERISTICS OF THE PRACTICAL -VYAVAHARA
STANDPOINT. विशेषात्मकमेवार्थ व्यवहारश्च मन्यते ।।
विशेषभिन्न सामान्यमसत् खरविषाणवत् ॥ ८॥ The practical (vyavahara) takes into consideration an object as possessing the specific properties only (as, or this view of vyavahara naya is also right because,) the general property as separate from the specific property is a nonentity as donkey's horns. 8. INSTANCES OF THE PRACTICAL STANDPOINT.
वनस्पतिं गृहाणेति प्रोक्ते गृहणाति कोऽपि किम् ।
विना विशेषान्नाम्रादीस्तनिरर्थकमेव तत् ॥ ९ ॥ . (You want the special vegetable of the mango-fruit. You ask your man in general terms, 'bring me a vegetable;' You do not specialize the mango-vegetable. What will your miau bring? He may bring any vegetable other than the mange, which is of no use to you. Similarly the practical view of things (Vyavahara naya) has regard to specific properties of things only, irrespective of their general ones. General conceptions have no utility in practice.) If you ask a man to take a tree, what will be take but some specific tree as mango-tree etc; hence the same (general property) is of no use. 9.
ANOTHER ILLUSTRATION व्रणपिण्डीपादलेपादिके लोकप्रयोजने ।
उपयोगो बिशेषैः स्यात्सामान्ये न हि कहिचित् ॥ १० ॥ When people apply poultice to a wound and ointment to feet, the use of specific properties is made, and never of the general properties. 10
EXPLANATION-A wound or a bruise or a mere scratch on the foot or leg or ankle or any other part of the body, would require ointment for their healing, but the wound will require its special ointment, and so the bruise and the scratch. As genus,

Page #6

266
Jain Cocference Herald
[September
they will all be ointments, bui as species to heal the wound their properties must be different and specific. 10. THE CHARACTERISTICS OF THE STRAIGHT EXPRESSION
(Rijusutra) STAND-POINT : ऋजुसूत्रनयो वस्तु नातीतं नाप्यनागतम् । ।
मन्यते केवलं किन्तु वर्तमानं तथा निनम् ॥ ११ ॥ The straight expression (Riju-sutra) considers nothing past nor even future; but (it) only considers (1) a thing as it exists at present, and (2) recognizes the natural state of the thing i. e. its real natural state only. (It does not recognise the attributed siáte, as Vyava hara Naya does). . . ARGUMENT AS TO THE CHARACTERISTICS OF THE STRAIGHT
EXPRESSION STANDPOINT. अतीतेनानागतेन परस्कायेन वस्तुना ।
ARISTùaTha Titaqa77 112 il (The Riju sutra point of view is also right, because (It is to no good to think of the past or the future or the unreal attributed (conventional) qualities. (The past, the future and the unreal, attributed qualities are 'nonentities', like flower in the sky) i. e.' a thing living in the present and that in its real natural state is only true. 12
(A question is likely to arise as to the real natural and uvreal attributed state of things. The author touches upon the point in the next verse.) NIKSHEPAS OR MODES OF RECOGNIZING THINGS AND THEIR BEARING WITH THE RIJUSUTRA AND THE SUCCEEDING NAYAS.
नामादि चतुर्वेषु भावमेव च मन्यते ।
न नामस्थापनाद्रव्याण्येवमग्रेतना अपि ॥ १३ ॥ [There are four modes of recognising a thing. They are technically termed 'Nikshepa's' They form the unreal attributed and the real natural state of the thing. The first three are unreal

Page #7

1912]
Nava Karnika
[267
attribute t, the fourth and the last one is real natural. A thing is recognised by (1) its name (Nama Nikshepa,) (2) by its shape or image (Sthapana Nikshepa,)(3) by the unfailing causes surely to bring out or evolve its real natural state (Dravya Nikshepa) and (4) (the final effectual) real natural state (Bhava Nikshepa). From this we can see that neither the name, nor the shape or image, nor the unfailing causes surely bring out the real natural state of the things-constitute its real natural state. They are all its unreai attributed qualities. The only natural state (Bhava Nikshepas) of the things really constitutes tne thing. ]
[ After this introduction into Nrkshepas we can follow the author in the 13th verse. ]
( 'The Rijusutra naya) recognises only the real natural state of a thing out of four ( nama, sthāpanā, dravya, bhāvanikshepas-impositions) beginning with the name (nama); And in the same way the succeeding standpoints.
Riju sootra and its succeeding nayas viz. Shabada, Samabhırovdha and Evambhoot take cognizance of the fourth Bhava Nikshep only. They look upon things in real natural state. They give no weight to the unreal attributed state, viz. the name, or shapeimage, or causes calculated to evolve the natural state. (Nigama Sangraha, and Vyavahara recognize all the aforesaid four modes, of Nikshepas). 13 THE CHARACTERISTICS AND INSTANCES OF THE VERBAL-SHABDA
STANDPOINT. अर्थ शब्दनयोऽनेकैः पर्यायैरेकमेव च ।
मन्यते कुंभकलशधटाखेकार्थवाचकाः ॥ १४ ॥ There are different words expressing one object; Shabada naya does not take into consideration the difference of the terms. It cousi. ders such words as equivalents, for example, in Sanskrita a jar is
called) Kumbha, Kalasa, Ghata etc. which are expressive of one cd'le senc chiect (viz. a jar). 14.

Page #8

268)
Jain Conference Herald
September
THE CHARACTERISTICS AND INSTANCES OF THE SUBTLE (SAMABHIRUDHA) STANDPOINT.
ब्रूते समभिरूढोऽर्थ भिन्न पर्यायभेदतः । भिन्नार्थाः कुंभकलशघटा घटपटादिवत् ॥ १५ ॥
Whereas, the Samabhiroodh Naya does consider the difference of words expressing the same object. It holds that with the difference of the words expressing the object, the expression of the object also differs. Samabhiroodha considers such words as synonyms, and not as equivalents like Shabda.
For instance just as a jar() and a cloth (2) are different, so a jar, a pitcher, and a pot [Kumbha, Kalasa and Ghata though synonyms,] are different things-objects [according to their deriva. tive meanings: for instance Ghata is that which makes a noise like Ghata, Ghata, and so on.] 15
ARGUMENT AS TO THE CHARACTERISTICS OF THE SUBTLE (SAMBHIRUDHA) STAND POINT.
यदि पर्यायभेदेऽपि न भेदो वस्तुनो भवेत् ।
भिन्नपर्यायो र्न स्यात् स कुंभपटयोरपि ॥ १६ ॥
(For] if different synonyms (Paryayas) of a thing do not distinguish that thing, there can be no such (distinction) between a jar and a cloth, which have (also) different words (Paryayas) for them. 16.
THE CHARACTERISTICS OF THE SUCH-LIKE STANDPOINT
एकपर्यायाभिधेयमपि वस्तु च मन्यते ।
कार्य स्वकीयं कुर्वाणमेवंभूतनयो ध्रुवम् ॥ १७ ॥
An object may be denoted by only one term, but it is fulfill ing (is in the state of fulfilling), at the very moment when it is denoted by the said term, its own natural function as expressed by the term, then Evambuta recognizes it. According to Evambuta the expression of the object, and the fulfilling of the function of the object as expressed by the term must be simultaneous.17

Page #9

1912]
Naya Karnika
ARGUMENT AS TO THE CHARACTERISTICS OF THE SUBTLE STAND POINT.
यदि कार्यमकुवाणोऽपीष्यत तत्तया स चेत् ।
तदा पटेsपि न घटव्यपदेशः किमिष्यते ॥ १८ ॥
(For) If a thing be recognized, even when it does not fulfil its function, then why can the cloth not be called a jar ?
Explanation-For if a thing is not in the state of fulfilling the function, as expressed by the term at the very moment that the expression is made, and still it be recognized as that thing, then why even a jar can be called a cloth, though it is not in the state of fulfilling the function of a cloth. Etymologically Evambhoota means True in its entirety to the word and the sense,' all the qualities denoted by the word being prominent. Samabhiroodha is also true to the word and the sense, but not entirely, some of the qualities being in the back-ground, or not yet realized. Shabda is also true to the word and the sense, but not so true as samabhirudha, more qualities being in the back-ground here. Thus shabda, samabhiroodha and evambhoota are more or less one and the same sort of nayas and so Shree Umaswati Vachaka groups them all in one Samprata, but separately each succeeding naya is purer and of greater importance than the preceding one. 18
INTER-RELATION BETWEEN THE SAID STAND POINTS, THEIR IMPORTANCE AND THEIR DIVISIONS.
[269
यथोत्तरं विशुद्धाः स्युर्नया सप्ताप्यमी तथा । एकैकः स्याच्छतं भेदास्ततः सप्तशताप्यमी ॥ १९ ॥
These seven stand-points -nayas are as we go down purer (i. e. each succeeding stand-point is purer than the preceding one.) Each one may be subdivided into hundred ones, hence there would be, in all, seven hundred sub-divisions. 19.
अथैवंभूतसमभिरूढयोः शब्द एव चेत् ।
szamlacagı da agizgaîikę: || 30 ||

Page #10

270]
Jain Conference Herald
[September
But if we include the subtle (samabhıroodha) and such-like (evambhoota ) in the verbal? ( Shabda) stand-point, then there would be five stand-points, and the same can be divided into five hundred. 20
द्रव्यास्तिकपर्यायास्तिकयोरन्तर्भवन्त्यमी।' आदावादिचतुष्टयमन्त्ये चान्त्याऽस्त्रयस्ततः ॥ २१ ॥
These ( seven aspects ) can be included into-grouped under [two i. e. ] (1) *dravyastika noya which considers the common attributes to all the dravyas and recognises the real as well as the attributed state of things; and (2) *paryayastika-naya, which considers the specific attributes of each object and recognises only the real natural state of the object. The former includes the first four and the latter the last three (according to some ñchāryas the former includes the first three and the latter the last four.) 21. 1 Compare the bhāsya on Umāswätz in 1-35 observes :यथार्थाभिधानं शब्दः । नामादि प्रसिद्धपूर्वाच्छब्दार्द अथ प्रत्ययः साम्प्रतः ॥ . सत्सु अर्थेषु असंक्रमः समभिसूढ । व्यजनार्थयोरेवम्भूत इति ॥ .
TatvarthadhigamaSutra-p. 32. 2 HTH inĘ STEMTETTEET #T: |–38 !|
Tatvarthadhigama Sutra-p, 32. Note-From both of the above quotations it will appear that Umaswati makes a mention of five nayas including the suble and such-like ( samabhiroodha and evambhoota ) stand-points into the verbal (Shabda ) and while doiug so he gives a different name viz;-the suitable (Samprata ) to what we know hereby the name 'Verbal' (shabda )
* More commonly called dravyarthika and paryāyarthika nayos,

Page #11

1912]
Naya Karnika
HOW ARE ALL THESE ASPECTS EMBODIED IN THE JAIN PHILOSOPHY ?
सर्वे नया अपि विराधभृतो मिथस्ते,
सम्भूय साधुम्रमयं भगवन् भजन्ते । भूपा इव प्रतिभटा भुवि सार्वभौमपदाम्बुजं प्रधनयुक्तिपराजिता द्राक् ॥ २२॥+
M
Oh Lord! although all stand-points differ from themselves earth inter se, they collectively serve your gospel, just as on kings though hostile to each other, after having been defeated in military warfare serve at the lotus-like feet of-pay homage to-the Sovereign-Emperor. 22.
CONCLUSION
इत्थं नयार्थकवचः कुसुमैर्जिनेन्दुः वीरोऽर्चितः सविनयं विनयाभिधेन । श्री द्वीपबंदरवरे विजयादिदेव
सूरीशितु विजयसिंहगुरोश्च तुष्ट्यै ॥ २३ ॥
was
Thus the Lord Mahaveera-the moon among the linas-Kevalins with modesty worshipped by means of flowers in the form. of words explaining the significance of naya-stand-points by me named Vinaya [-vijaya ],in order to satisfy the Guru Vijayasinha - a disciple of Vijayadeva suri, in the beautiful seaport of shree Dveepa. 23.
[271
10
A Synopsis of the theory of Karma.
AS EXPLAINED BY JAINISM.
The word Karma () is derived from the Sanskrit root Kri () to do. It therefore ordinarily means "whatever is done thrBut in ough the instrumentality of mind, speech or action."
+ The verses 22 & 23 are in Vasatn-tilaka metre.
The
present Diva in Kathiawar.

Page #12

272]
'The Theory of Karma.
[September
wwwuuuuuuwwwwwwwvvvvvvvvvvv
the Jain technicality the word karma conveys a deeper significance than is commonly attached to it by non-Jains. Its meaning as understood by Jainism may be roughly defined thus.
"The groups of material substance attracted by the soul and impregnated by the power of its will bhava so as to fructify, in various ways. ”
This definition is as imperfect as it is comprehensive and a crude attempt at putting in the smallest possible compass what has been discussed thread-bare and elaborately systemetised by the propounders of Jainism. The material particles have no influence over the soul unless and until they have been gathered by the will of the soul and imbued with its power. The whole position therefore resolves itself into the simple proposition that the soul is governed by its own will (bhava) which draws to itself such karmic particles as bear affinity to the nature of the will attracting it. The will determines the nature of Karma to be attracted. karma is thus the governing factor of all the actions of the individual soul and predominates over it on account of its bulk and gravitation. Contrary is the case when the soul asserts its spiritual power and disperses the karmic influences. There is thus raging a constant mute battle between these two entities over the battle-field of the soul, one sinking into submission when the other is in the asceudent, and Vice Versa.
These karmas are at the root of every movement of the soul. Whatever the soul does, it does at the bidding of the karma. The soul is guided through its infinite round of transmigrations in the orbit of Sansar (HART*) by it. It cannot breathe nay even stir of its own accord independent of the control of the kârma, though of course it can diminish and sometimes eradicate its power by its superior subjective strength, which the soul can develop when karmic forces are less inexorable. The question of pre-destination and free-will (Prarabdka and Purushartha) naturally steps in

Page #13

1912]
Jain Conference Herald
[273
at this stage of the enquiry-a subject too vast in itself to be adequately handled here. Both govern more or less the conduct of the soul. Jainism postulates five categories (samavayas) as governing the actions of the soul, of which the karma or predestination, and free-will or the liberty of action unhampered by the stress of the karma, are two. They seem opposed to each other-each the negation of other-but that is not the case. Out of the five categories, only one is predominant at a given time, the rest pying subordinate position and hence less powerful but never totally inoperative.
occu
The union of the soul with Karma dates from the beginning of Time. Did Time, in its absolute sense ever start running? No. Then the Samyoga-union of both may best be described as Anadi or beginningless. The chain of cause and effect may be lengthened back into the hidden Past without ever stopping. None can fathom this profound mystery except the Supreme Being, the Kevalin.
It may be doubted "The very word 'Union' is in itself a sufficient argument that there must be a point of time when they may have been united. To use the word Samyoga and not to assign a time when it occurred is a contradiction in terms." The answer which the Jainism vouchsafes is that the human language is quite an inadequate medium for conveying the right sense. What really is proposed to be conveyed is that at no time were they united. None, Kevalin not excepted, can point to any time when the union may be said to have taken place. The soul was never free from Karma at any time in the past. This negative mode of expression is more favourite with Jainism than the positive one, as the latter fails to convey the proper sense. The word 'union' is employed only to signify that though united, their respective attributes are never affected in the least nor absorbed one by the other into itself beyond reclamation. The simile employed by Jainism to typify this, is the union of water with milk. When mixed up they present to all intents and purposes, an ap

Page #14

274]
The Theory of Karma.
[September
pearance of one homogenious substance but they can be differentiated by placing the pot containing them on fire which eveporates the water and retains only the milk, the process showing that both are different in substance as well as in essence though they looked as one in essence in a combined form. Likewise, the Spirit and Karma look ostensibly as one substance, but really they are different in essence, both having attributes of their own having nothing in common with one another. Pure spirit plus the karma is termed soul.
Karma by its very nature is inert. It is Pudgal as the term goes among the Jains. This Pudgal pervades the whole space (Akash) in a variety of forms and combinations and is drawn or repelled by the soul by the sympathy or antipathy of its will. The Fudgal drawn by the soul goes to swell the volume of the previously accumulated Karmas, of which three are 8 principal kinds classified according to the ways in which they obscure the innate nature of the soul. The soul is free when it shakes off this brood of Karmas which binds it to earth and goads it relentlessly on, in its unceasing migrating course. These Pudgal or karma are composed of the primeaval atoms which is the pure ultimate state of Pudgal indivisible and invisible to the human eye. When two such atoms combine, the formation is termed binary groupdwanuka skanhha. The aggregation of three atoms is called tertiary group (tryanuka skandha), the aggregation of innumerable atoms is known as (asankhyâta-skandha) and so on ad infinitum.
The principal groups of karmas are called Mula Prakritis which, as mentioned above, are 8 in number. These are further subdivided into 158 Uttara Prakritis They are constantly at work to suppress or uplift the soul according as they are good cr evil. The principal groups may be thus defined.
I. Jnanavarniya Karma:- The accumulation of Karmic groups (Karma Vargana) which shrouds the intellectual nature of the seul and obstructs the knowledge of all sorts. The intellectual

Page #15

1915 ]
Jain Conference Herald
[275
reasoning and all other mental faculties are rendered inoperative, sluggish or lethargic by the approximation of these Skandhas. The individual in whom these karmas preponderate, is ordinarily known as thick-brained. 'He is incapable of arriving at any conclusion from given premises. There are infinite grades of this karm which stamp man as more or less intelligent or a dullard.
II. Darsknavarniya Karma :- The accumulation of Skandhas which overshadows the vital power of the scul. This Karma may be likened to a bandage of the eye obstructing the sight and disallowing perception of things. Darshan is a simple exercise of the visual faculty, without involving any conscious mentis tion which is a function belonging to Inana. When Darshanavarnia Karma gives way, a clear perception supervenes. :: III. Vedaniya Karma :- Accumulation of Skandhâs governing the physical nature of the soul. This Karma creates in the individual a sense of comfort or discomfort, suffering or enjoyment, lealth or disease and all other feelings pertaining to;the physical system.
IV. Mohiniya Karma :- Accumulation of Skandhas which
n the affectional, passional and emotional nature of the soul, and furnish motive for love or hatred, like or dislike, attraction or repulsion, and overwhelm more or less the moral element. Karma hinders the right understanding of Truth and betrays the soul into the meshes of endless confusion. One cannot discriminate right from wrong, truth from falsehood, when the bulk of this Karma is overpowering. Brightness of intelleet or fineness of mental calibre are belpless and upavailing when Mohiniya karma' rules with a heavy hand. Of all the Karmas Mahiniya is the most potent and lasts the longest. It is described as the mother of the rest of the Karmas supplying nourishment to them all. To conquer this mighty host,is to destroy the rest of the brood which are powerless but for the help of Mohiniya.
V. AyuKarma—The accumulation of Skanadhas which set a

Page #16

276]
The Theory of Karma.
[September
limit to the duration of individual existence and fix the age upto which one would persist in the body. The duration here below is not measured by the days, months or years but by breaths. And when the number of breaths allotted to the separate individual existence have expired, the soul flies form this tenament and animates a fresh body.
VI. Nama Karma- Accumulation of Skandhas which determine the colour, beauty, organization, symmetry etc. of the physical system.
VII. Gotra Karma-Accumulation of Skandhas which furnish basis for high or low birth as well as for the family, race, lineage, caste, posision, occupation, etc., in which the individual soul is born. The birth, in the absolute sense, is neither high nor low, nor has it anything to do with the spiritual unfoldment, since these institutions have been arbitrarily created by the human ingenuity, and not a dispensation of nature. This Karma affects the soul only in so far as it affords better opportunities for its evolut ionin high birth where uplifting hereditary tendencies are congenial to the growth of Spirit and the environmental pressure less suppressing than in the low birth,
VIII. Antaraya karma-Accumulatiou of Skandhas which in terfere with the success and prosperity in all undertakings. This karma also handicaps the freedom in action, governing as it does the physical and partly moral nature of the individual.
These are only the rough outlines of the principal groups of karma, the sub-divisions of which have been so very minutely discussed and subtleties so nicely discriminated and explained in the Jain literature, as to turn the btightest intellect of this age perfectly giddy.
When the soul frees itself of these karmas, the perfect enlightenment is the reward, and thus emancipated and disembodied, it rests in Absolute Bliss for ever more. SUSHIL.

Page #17

1912]
Jain Conference Herald
[277
Karmas.
As the wind blowing on a man is quite different from the man, so are such feelings as fear, anger, etc., had by a man different from the man. The wind is known as an external thing and is felt by the skin or the sense of touch; the feeling of the force of the wind is the man's, and the feeling of anger is the man's; the cause of the feeling in the case of the wind is known to be different from the man; the cause of the feeling in the case of anger is, they say, equally different from the individual feeling it.
He who feels the wind, is also he who feels the anger; and he is different in each case from the cause of the feeling.
The cause of the feeling of anger is said to be a real invisible substance composed of atoms of matter in combination with the individual, who is the knower of and different from the cause of the feeling.
It is in certain circumstances, of course, that the feeling of anger rises. He may feel that wind, as cold, or warm, or strong, and at the sanre time not feel any anger. Or again he may when the wind is blowing feel angry because it of. The wind is not the cause of his feeling of anger, because it may blow without being accompanied by this feeling of anger. Neither can the anger be a quality of him who feels it, because a quality is always present, and anger is not always present.
People do things driven by forces which are not themselves at all; and others blame the persons, as if the persons had done the thing intentionally and knowingly.':
. Of course, the person is responsible for the action, because he has the power of not doing it, but the force which is going on is not entirely of the person's own self. It is like a man in a wind who is walking along with wind and consequently much faster than he would or could otherwise walkj and so he is accused

Page #18

278]
Karmas
[September
of fast walking. It is really the wind that is operating,- of course the man lets it control him, but still it is the wind and not the man. In the same sense, people do things under the influence of forces that are as different from themselves as is the wind different from the man. The things that a man may do under the influence of these external-internal forces are killing, lying, stealing, lust, acquiring too much property, etc., etu. And the forces in question are such forces as faer, anger, deceitfulness, passion, greed, pride, etc. These forces are as different from us as the wind is; the wind is felt only on the surface of the body while these forces of anger, fear, etc. are felt inwardly, and may be supposed falsely to be our own factors. They become the causes of our actions, like the wind is the cause of the ship moving along; we do these unnatural things like lying when these external-internal forces like fear are blowing (so to speak, they are the means;) when they are operative, we lie, when the wind is blowing, the boat moves.
But there is an important difference between the examples used and the analogue of the wind;, in the latter case there is one wind which everybody in it feels, whereas in the case of arger, fear and such forces, which are urging us on to action, no one is operated on except the one person who feels them and this is because he is combined with them or has generated them so that they are in combination with him like soot sunk into oil, or mud stirred up in water. He is the water and these forces are the mud obscuring the natural qualities of the water.
Your question in one of your recent letters as to by what 'light' (or means) I am conscious of darkness is a very good question; it certainly is not by means of any artificial light; it is truly my own faculty or nature that makes me aware of darkness.
1 sometimes take the view that feelings of any unpleasant character, like sorrow, fear,etc. are to be regarded as the same

Page #19

1912]
Jain Conference Herald
[279
sort of thing internally as winds blowing upon one are regarded
externally; one feels the wind blowing all around him, but of course understands it to be the wind, which will die down in due course. And in the same way such feelings as reluctance when contemplating some disliked activity, or any feelings of the mohaniya group, may be looked upon as winds blowing over one, perhaps even hurricanes; that is, as some external force flying around one, to one's discomfort. I suppose the karmas, at least the mohaniya karmas, can be known inwardly by being felt, as one feels hunger etc felt as forces or tendencies urging us to some action which perhaps we do not wish to do, and which sometimes, as Mr. Bligh said somewhere in one of his books, are too quick for you, as they operate and you say or do some thing before you have time to stop them. I suppose these forces that one feels may be regarded as Karmas by him, and not-self. And I suppose they have real substance if one could only see it,-pudgala welling up within one.
or
EACH SELF IS ONE NOT MANY.
It is most important to get a true understanding, and words are used as the only means of conveying to another person any piece of knowledge, and you cannot by speaking impart your knowledge or thought to another man, and in speaking you express not the whole but only part of the whole truth. This is where the question of points of views comes in, and it is very important, because vexation is often brought about by looseness of expression,-due possibly to looseness of thought, and even possibly to false views. Anyhow, it is most important to understand that in speaking of my objective self, my subjective self, my supreme and all such similar expressions; my higher self and my lower self, the self in question is not more than one, I myself am one; and these different descriptions of it are simply names of distinct modes in which I live. I am not different from myself whether spoken of as higher self or lower self; whether as objective self, supreme self; it is quite true,-no, that is quite wrong

Page #20

280]
Karmas.
[September
It is quite obvious that this is true, because if the higher self were different from the lower self, then the one would be not-self, whereas I cannot possibly be not-myself. I am I, and that which is called sélf, whether higher or lower, cannot be not-self; it must still be self, and only one self, myself. My lower 'self is not a second being, it is niyself; there can be no fight between the higher and the lower self in the same sense as there can be a fight between two men. If I believe the body to be inyselt, then I am living as the objective self, and not as the body, as I do not live as the body, the body lives a different life which is not my life; but in believing the body to be myself I live as what is called the objective self,-holding this belief is called living as or being the objective self; being the objective self does not mean being the body for we never are the body. Fighting the lower self simply means resisting forces which are not, but which were believed to be, us: The same is true with regard to such expressions as inflow of the divine. The divine does not flow into us, it has always been in us, unless by 'us' we mean that which is not us at all-viz. the body. The inflow of the divine into man means truly the inflow of us into our bodies, the control by us of our bodies, so that the movements of our bodies are brought about by us, which is frequently not the case. If we have a thought to do good, but we do not make our body do it, the divine does not flow into the body. If we do it, then the divine coes flow into the body,-or the man, if by man we mean that which is not us, or the body. .
A SEEKER.

Page #21

૧૯૧૨ ]
શિખરિણી
ખમાવું છું, ક્ષમા કરો ! ક્ષમાપના,
ખમાવુ છુ, ક્ષમા કરજો.!
ગઝલ.
ગુરૂ શિરછત્ર બધુ મિત્ર! પિતામાતા કે વ્હેની આપ થયા અવિનય ત્રણે યાગે, ખમાવુ આત્મ ભાવેથી.
દિવાને હું બનીને, ક્રૂરજ મારી બજાવી ના થયા દારૂણ કપરી તા, ઉરે તે શલ્ય ના ધરો. દિલેથી જો દીધી ડાઘી, વિચારે ચિ ંતવ્યુ. મુરૂ વચન વસમા ઉયામાં જો, ખમાવું છું ક્ષમા કરજો. અમે તે આપ નહિ જુદા, હૃદય ખાટુ જુદાઇ જ્યાં હૃદય જ આપતું માફી, હ્રદયમાં દેવતાઇ છે. જીગર મારૂં બળે દોષ, જીગર તાડી બતાવું છું જુએ ત્યાં છે લખાયેલા, “ ખમાવું” શબ્દ કાયમને.
ક્ષમ પુના.
કદિ તુથી એલ્પા, ક્રુધિતવદને, માફ કરજે ! કટુ ભાવે કાર્ત્તિ, જરીય વાં, માક્ કરજે ! થઇ છે ના પૂરી, મુજ જ હારા તરફની; ક્ષમા દેજે, વ્હાલા! કરૂણ નજરે, તે હૃદયથી, વિચિત્રા સૃષ્ટિમાં, વિધવિધ પ્રસંગેા મળી રહે, અનિચ્છા હૈયાની, તદપિ દિલ કૈાથી લડી પડે; છતાં હૈડાં ભેળાં, મુખ થિક હિંદુ ો લડીમાઁ, ક્ષમા યાચું વ્હાલા, કર કર ક્ષમા વિસ્મરી સહુ. -2 સહુ રાત્રિ ગાળી, સ્મરણુ બળ કાર્યે મચ્છુ સહુ, દેષાની, સજળ નયને ઝાંખીય કરી;
કરેલાં
થએલી યાદીથી, હૃદય કુમળુ દીન બની ગયું; નમે ભીખે તુથી, દીન હૃદયને માફ કરજે! પરંતુ, વ્હાલા! શુ?, પ્રણયી દિલને ઋષ્ટ સહુ આ, ક્ષમા લેવી દેવી, કપટનીતિ એ વિશ્વ જનની, પ્રભુ તું વ્હાલાને, જગ વિષથકી મુક્ત કરશે, પ્ર...પ્રચી વાયુ ના, તુજ દિલ સમીપે ફરકશે.
--
—૧
-3
=૪
૧
૪
૫
“ મૃત
,,
ર૮૧

Page #22

૨૮૨]
જન કેન્ફરન્સ હેરડ.
[સપ્ટેમ્બર
શ્રી વીતરાગ પરમાત્મને નમઃ
શ્રી પર્યુષણ પૂર્ણાહૂતિ. खामेमि सव्वेजीवा, सव्वे जविा खमंतु में,
मित्ति मे सव्व भूएसु, वेर मझ्ज्ञ न केणई.। . અથ:–સર્વ જીવોને ખમાવું છું, સર્વે જીવો મને ક્ષમા આપ સર્વ ભૂત (જીવ) સાથે મારે મૈત્રીભાવ છે; કઈ પ્રતિ મારે વૈરભાવ નથી.
અહ, વીર પરમાત્માની ભાવદયા ! અહો એની પ્રાણી માત્રપ્રતિ નિષ્કારણ કરૂણ ! અહે, એઓશ્રીને પરમ શાંત, પવિત્ર, કલ્યાણકારી બોધ ! અહા એઓશ્રીની જગત જીવ પ્રતિ વત્સલતા! કોઈ પણ પ્રકારે જીવો જન્મ મરણનાં દુખથી મુકાય, કોઈ પણ પ્રકારે એ વૈરાગ્ય ભણી વળે, કોઈ પણ પ્રકારે એઓને સન્મુખ લક્ષ થાય, કોઈ પણ પ્રકારે દેહ, ધન, કુટુંબ, ઘર, યવન આદિ પૌલિક વસ્તુઓનું અમહમ્ય સમજાઈ તેમાં આરોપિત સુખને એઓનો ભ્રમ ટળે, કઈ પણ પ્રકારે એઓ દાન, શીલ, તપ, અને ભાવરૂપ ધર્મ આરાધે, કોઈ પણ પ્રકારે આધિ, વ્યાધિ, ઉપાધિથી ગ્રસ્ત સાંસારિક પ્રપંચજાળથી, વરસમાં બે-પાંચ દિવસ નિવત્ત ઉપશાંત વૃત્તિ ગ્રહી, તત્વ વિચાર કરી એઓ સસુખને રસ અનુભવ, આ વગેરે એ નિષ્કારણ કરૂણુળુ ભગવાનની અહોનિશ ચિંતવના હતી.
સંસારી છને મહેટામાં મહેણું દુઃખ ફરી ફરી જન્મ–જરા–મરણ પામવાનું છે, આ ” એઓએ જાણ્યું; એ જાણું પિતે ધર્મ આરાધી પ્રબળ પુરૂષાર્થ વડે એ દુઃખથી મુક્ત થયા; અને પરમ નિષ્કારણે કરૂણાથી આર્દ થઈ જવો પ્રતિ કહેતા હવા -
હે છે, આ સંસાર (જન્મ-મરણરૂપ ભ્રમણ) અનંત ખેદમય છે; અનંત દુઃખમય છે; તમને હેટામાં મોટું એજ દુઃખ છે; એનું તમને ભાન કેમ નથી આવતું ? અહો, એથી છુટવા તમે પ્રબળ સત્ય પુરૂષાર્થ કરે, પુરૂષાર્થ કરે.
આ પ્રકારે એઓશ્રી ફરી ફરી ને ઠોકી ઠોકીને ઉપદેશ કરતા હતા. ઘણા હલુકમી નિકટ ભવ્ય ભાવિક આત્માઓ એ સદુપદેશથી નિર્વેદ પામી, સર્વ સંગ પરિત્યાગ કરી, પ્રબળ પુરૂષાર્થવડે કર્મ ક્ષીણ કરી આત્મસાધન કરતા હવા..
જેઓ સર્વસંગપરિયાગરૂપ યતિ ધર્મ ગ્રહી ન શક્તા, તેઓને સર્વ જીવ પ્રતિ સમદર્શી શ્રી વીરભગવાન એ પ્રકારે બેધતા કે –
હે ભવ્ય ! તમે વિશેષ ન કરી શકે, તે ગૃહસ્થપણે રહી તમારે ગૃહસ્થ ધર્મ શુદ્ધ વ્યવહારવડે ઉજ્જવળ કરે; જીવિતપર્યત સર્વ વિરતિરૂપ શ્રમણ્ય ધર્મ ન આદરી શકે, તે ગૃહસ્થને યોગ્ય દેશવિરતિ ગ્રહણ કરે; પ્રતિ દિવસ ગૃહસ્થને ગ્ય આવશ્યકાદિ અવશ્ય ધર્મ

Page #23

૧૯૧૨]
શ્રી પર્યુષણ પૂર્ણાહૂતિ
[૨૮૩
કૃત્ય આચરે; દાન, શીલ, તપ, અને ભાવરૂપ ધર્મ સેવ; હમેશ ન બને તે પંચમી, અષ્ટમી, ચતુર્દશી આદિ પર્વ તિથિએ પવિત્ર ધર્મ આદરે; તેમ પણ ન બને તે વરસમાં આવતાં છ મુખ્ય અષ્ટાબ્લિકમાં, (અઠવાડિયામાં કાર્તિક સુદ, ફાલ્ગણ સુદ, ચૈત્ર સુદ, આષાડ સુદ અને અશ્વિન સુદના દરેકના બીજા અઠવાડિયાં એમ એ પાંચ અઠવાડિયાં અને છઠું પર્યુષણનું અઠવાડિયું.) તો ધર્મ વિશેષે કરી આરાધે; અને તેમ પણ ન બને તે છેવટ પર્યુષણ પર્વ તે અવશ્ય આરાધો; એ પર્યપણું પર્વદિવસો પરમ કલ્યાણકારી છે, હે ભવ્ય ! જે જીવ જેટલું સુકૃત્ય જેવા ભાવથી કરે, તે જીવને તેટલું ફળ તે ભાવ અનુસાર પ્રાપ્ત થશે. આમ વિચારી મહદ્ ફળ પામવા તમે સત્વર સભાવપૂર્વક પ્રબળ પુરૂષાર્થ કરે.
હે ભવ્યો ! વરસના ૩૬૫ દિવસ સંસારની માયિક પ્રપંચ જાળમાં તમે રાચા-માચા રહો છે, તે આડે તમને સસુખનું ભાન નથી; તે સસુખને રસ અનુભવવા કંઈ નહિતો પર્યુષણના આઠ દિવસ તે તમે એ જંજાળથી નિવૃત્તિ લે. એ આઠ દિવસમાં ઈકિયેના નિગ્રહપૂર્વક સશાસ્ત્રના શ્રવણ, મનન, નિદિધ્યાસન કરે; સ્વાધ્યાય કરે; યથાશક્તિ પણ ચઢતા અને ઉજવળ ભાવવડે તપ-વ્રત આદરો; સીલ સે, રાગ દ્વેષ મંદ કરે; પરમાત્મા પુરૂષોનાં ચરિત્ર • શ્રવણ કરો; તેઓનાં ગુણગાન કરે; પુરૂષોની સેવા–ભક્તિ કરે; જ્ઞાન-જ્ઞાનિયાનાં ભક્તિ–બહ
માન કરો; પરમકલ્યાણકારી વીતરાગમુદ્રાની પૂજા-ભક્તિ કરે; વીતરાગ શાસનના પ્રભાવ અર્થે વિવેક અને સર્ભાવપૂર્વક મહોત્સવ કરો; સ્વધર્મવાત્સલ્ય કરે; અને અભયદાન આપી અભયપદ પામ; દુઃખી ઉપર અનુકંપા અણ; યથાશક્તિ પણ નિરાશી ભાવે દાન કરે; વરસ દિવસ પર્યત થએલા દેશનું પ્રતિક્રમણ કરે; એ દેષોને પાછા વળી જેઈ જાઓ; પશ્ચાત્તાપ પૂર્વક તેની ક્ષમા ચાહ; ફરી તે દે ન થાય એવી સપ્રેમ પ્રાર્થના કરે; છવમાત્ર પ્રતિને વૈરવિધિ સરળભાવે, નિષ્કપટપણે, શુદ્ધ અંતઃકરણપૂર્વક, નમ્રપણે ક્ષમાવો; જીવમાત્ર પ્રતિ મૈત્રીભાવ ચિંત, આથી હે ભવ્ય ! તમારાં અનેક આવરણો, અંતરાયો ટળશે, ઓછાં થશે, નિર્જરશે, તમને સસુખનું ભાન થશે. માટે તમે જે તમારા આત્માનું શ્રેય ઈચ્છતા હો, તમે જન્મમરણરૂપ સંસારનાં દુઃખથી છુટવાના કામી છે, તે તમે આ પર્વના આઠ દિવસ તે નિવૃત્તિ લઈ પૂર્વોક્ત રીતે સમ્યક પ્રકારે આરાધે.”
આવા પ્રકારે સર્વ જીવને સમદષ્ટિથી જેનારા નિષ્કારણ કરૂણાવાન દેવાધિદેવ શ્રી મહાવીર ભગવાન ભવ્ય જીવોનાં હિત અર્થે શ્રી પર્યુષણ પર્વની આરાધનાનો ઉપદેશ કરતા હવા.
ચાલુ વરસમાં એ માંગલિક પર્વ વિશેષ પૂર્ણ થવા આવ્યાં છે. આ પૂર્ણાહુતિ એ નિમિત્તે દેવાય છે. ભવ્ય છે વિવેકપૂર્વક સમ્યક પ્રકારે એ પર્વ આરાધી પરમ કલ્યાણ પામે છે.
જેઓના વરસના બધા દિવસે અવતપણે, વિષય કષાવમાં, હિંસાદિ પ્રવૃત્તિમાં, અને મન, વચન, કાયાના માઠા યુગમાં વ્યતીત થતા હશે તેના કરતાં જૈનેએ પિતાને આવા વિષયકષાયની મંદતા રૂપ, વૈરાગ્યહેતુક મનોનિગ્રહકારક, ધર્મ સાધનના કલ્યાણકારી પર્વ દિવસે

Page #24

૨૮૪]
જન કેન્ફરન્સ હેરલ્ડ.
[સપ્ટેમ્બર
પ્રાપ્ત થવા માટે પિતાને પુણ્યશાળી ગણવા ઘટે છે. આવાં પવિત્ર મંગલ પર્વે પિતાને પ્રાપ્ત થવાનું પ્રશસ્ત ગૈરવ આણવું ઘટે છે.
પણ એ નૈરવ કયારે કર્યું છાજે અને એ નૈરવ જ્યારે સાર્થક ગણાય, કે જ્યારે શ્રી વીતરાગ પરમાત્માએ કરેલ ઉપદેશ-આજ્ઞા પ્રમાણે એ પ આરાધવામાં આવે.
જેની વર્તમાન સ્થિતિ અને આચરણ પર દષ્ટિ નાંખતાં ખેદ થાય છે, કે વિવેકની ઓછાશને લઈને કર્મની વિરાધનાને બદલે કર્મની આરાધના થાય છે.
જે પર્વ દિવસોમાં આરંભ–સમારંભનો સર્વથા ત્યાગ કરવો ઘટે છે, તે દિવસોમાં ધર્મના નામે આરંભ-સમારંભ થાય છે. જે પવિત્ર દિવસમાં માન-લોભાદિ કવાયની નિવૃત્તિને લક્ષ રાખવો ઘટે છે, તે દિવસોમાં માન આદિ કષાય તે મોઢા આગળ હિંડે છે. જે દિવસોમાં રાગ ઠેષ ક્ષીણ નહિં તે મંદ કરવા ઘટે છે, તે દિવસમાં તે ધર્મના (?) નામે વિશેષ પ્રકારે ઉદ્ભવે છે. આ કેવળ મેહનું સામ્રાજ્ય વર્તે છે.
આ પવિત્ર દિવસમાં જીવોએ અનશન આદિ બાહ્ય આત્યંતર તપ યથાશકિત આદરવાં ઘટે છે, આ દિવસમાં જમણવાર આદિના આરંભ-સમારંભ ન ઘટે. સ્વામીવલ (વધર્મ વાત્સલ્ય) એકલા જમણ આપવાથી થાય છે, એમ કાંઈ નથી; તેમ તે જમણું પર્યષણના દિવસોમાં જ થઈ શકે એમ પણ નથી. પર્યુષણમાં સ્વધર્મવાત્સય અવશ્ય કર્તવ્ય છે. પણ સ્વધર્મવાત્સલ્યના અનેક પ્રકાર છે, અને તે પ્રસંગને યોગ્ય, દ્રવ્ય, દેશ, કાળ, ભાવને યોગ્ય થઈ શકે. વર્તમાન શ-કાળ જોતાં સ્વધર્મ અને સ્વધર્મી યોગ્ય વાત્સલ્ય તો તેમની માઠી સ્થિતિ સુધારવા, તેઓને વ્યાવહારિક-પારમાર્થિક જ્ઞા–દાન આપવારૂપે થવું ઘટે છે.
" જ્ઞાનીઓ કહે છે, કે વિવેક છે, ત્યાં ધર્મ છે. વિવેક વિના ધર્મ થઈ શકતો નથી. માટે સાર–અસાર, ગ્ય–અયોગ્ય, હિત–અહિત, ઉચિત-અનુચિત, જરૂર–બીનજરૂર વિચારી પ્રવૃત્તિ કરવી ઘટે છે. પર્યુષણ આરાધનામાં સ્વધર્મવાત્સલ્ય આદિ પ્રકારે વિવેકની ખામી બહુ જણાય છે.
વિવેકની ખામી અને કષાયની વૃદ્ધિ પ્રત્યક્ષ છે. આ વાત સર્વદેશીય નથી; એકાંતિક નથી. સામાન્યપણે છે, ઘણું આરાધકો વંદનીય છે. બાકી અત્યારે તે જમણ આપવામાં પષણ આરાઘના સમાઈ ગઈ છે ! પર્યુષણ પુરાં થયે શ્રાવકે સાધુ સમીપે વંદન અર્થે જાય, ત્યારે સાધુ પુછે. “કયું શ્રાવકજી, પર્ય પણ આરાધના અચ્છી હુઈ ?” શ્રાવકજી પ્રત્યુત્તર આપે “હાં, સાહેબ, શેરે શેર ઘી પાયાથી.” પર્યુષણ પર્વની આરાધનાની આવી સમજ તે વિવેકની ખામી નહિં તે બીજું શું ? વળી એ જમણ અર્થે કેટલાં માન–લોભ સેવવાં પડે છે ? પર્યુષણ પર્વનું આરાધન સફળ ઈચ્છનારાઓએ આ બાબત ધ્યાનમાં લઈ વિવેકથી વર્તવું ઘટે છે.
સમ્યકત્વના ભૂષણરૂપ સ્વધર્મવાત્સલ્યની નોકારસી (નવકારશી)ના જમણમાં અને શાસન પ્રભાવનાની પતાસાં, બદામ કે સાકર શ્રીફળ વહેંચવાપ–ભાવનામાં સીમાં આવી ગઈ છે

Page #25

૧૯૧૨]
શ્રી પર્યુષણ પૂર્ણાહુતિ.
[ ૨૮૫ -
એથી પણ એ વાત્સલ્ય અને પ્રભાવધર્મ જળવાતો હોય, જૈનીઓની સાર સંભાળ સમજ અને વિવેકપૂર્વક લેવાતી હોય; વીતરાગ માગને પ્રભાવ-દેખી જીવો એ ભણું આકર્ષાતા હોય, વળતા હોય, તો સારું છે. માનઈ–દેખાદેખી એ વાત્સલ્ય તથા પ્રભાવરૂપ ભૂષણને દૂષણ આપે છે, એ સંભાળવું જોઈએ છે.
શ્રી વીર ભગવાનના જન્મચરિત્ર શ્રવણ વખતે શ્રીફળ ફેડવાની પ્રથા ક્યાંથી પડી હશે ? શ્રી વીર ભગવાનનાં નામે પાલણું બંધાય છે, અને જેને પુત્ર ન હોય એવા જૈને પુત્રપ્રાપ્તિ માટે શ્રી વીર ભગવાનનાં જન્મચરિત્ર વાંચનના દિવસે પાલણે બાંધવાની માનતા રાખી, પુત્ર થયે પાલણું બાંધે છે,-આ પ્રથા ક્યાંથી પડી હશે? આવી આવી પ્રવૃત્તિઓ સમકિતનાં દૂષણરૂપ ખરી કે નહિં, એ બધું પર્યુષણના આરાધનારાઓએ બહુ બહુ વિચારવાનું છે.
તપશ્ચર્યા થાય છે; એ બહુ સારું છે. સામાયિક, પ્રતિક્રમણ, વિધ, દેવ–સેવા, ગુરૂભક્તિ, સ્વધર્મવાત્સલ્ય, પ્રભાવના, શ્રી વીરચરિત્રશ્રવણ, યથાશક્તિ દાન, તથા દયાનાં કામે એ વગેરે ધર્મ-કરણીઓ થાય છે, એ બહુ સારું છે. તે બધું સમજપૂર્વક સમજવાની ઈચ્છીઅભ્યાસ–પ્રયાસપૂર્વક, વિવેકપૂર્વક કરવાથી પરમ કલ્યાણકારી છે. પરમાર્થ જાણવું પરમ આવશ્યક છે.
સંવત્સરી પ્રતિક્રમણું કરી જૈનો અન્ય તથા બધા જીવોને ક્ષમા ચાહે છે, ક્ષમા આપે છે, આગલાં પાપોનું પ્રતિક્રમણ કરે છે, વૈર–વિધ ટાળે છે. આ બધાં બહુ બહુ સારાં કલ્યાણ કારી કાર્યો છે. તે બધાં સમજપૂર્વક, વિવેકપૂર્વક, આમળો રાખ્યા વિના કરવાથી વિશેષ વિશેષ કલ્યાણકારી થાય છે.
શ્રી વીરપ્રભુને ઉપદેશ કેવળ જીવોનાં કલ્યાણ અર્થે છે. તે તેઓશ્રીએ શ્રી પર્યુષણ આરાધના અર્થે જે જે અગાઉ કહેલા પ્રકારે પ્રકાશ્યા છે, તે પ્રમાણે વિવેક અને સદ્દભાવથી વર્તતાં અનંતકોટિ કલ્યાણ છે.
આવાં પવિત્ર પર્યુષણ પામવા માટે જૈનોએ પ્રશસ્ત ગૈરવ આણવું ઘટે છે; પુણ્ય માનવું ઘટે છે.
ખેદની વાત છે, કે મહાવીરશાસનમાં બે ફાંટા પડી ગયા છે;-દિગંબરી અને તાંબરી વેતાંબર પર્યુષણ ભાદરવા સુદ ૪-૫ ના પૂર્ણ થાય છે. દિગમ્બર પયષણ ત્યાર પછી શરૂ થઈ પૂર્ણિમાએ પૂર્ણ થાય છે. વેતાંબરોમાં પણ જેન-પ્રતિમા માનનારા અને પ્રતિમા નહિ માનનારા બે વિભાગ પડી ગયા છે. પ્રતિમા માનનારામાં પણ કોઈ ચોથની સંવત્સરી માને છે; કઈ પાંચમના પર્યુષણ પૂર્ણ માને છે. પ્રતિમા નહિં માનનારા તે પાંચમજ માને છે. આ ચેથ–પાંચમના અંગે અનેક ઝગડા ચાલે છે. સહૃદય સુજ્ઞ જીવોને રાગ-દ્વેષથી મુકાવાનાં સાધન રૂપ આ પવિત્ર પર્વમાં રાગ દ્વેષનાં કારણ વધવા રૂપ ઝગડાથી ત્રાસ છુટે છે; તેઓનાં હૃદય રડે છે; કવે છે. શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર આ ભિન્ન ભિન્ન પયૂષણની પ્રથા સંબંધી કહ્યું છે કે –

Page #26

૨૮૬]
જૈન કેન્ફરન્સ હેરલ્ડ
[સપ્ટેમ્બર
મતાંતરથી બેવડો લાભ થાય છે એવું આ પર્યુષ સમદ્દષ્ટથી જોતાં જણાયું; એ વાત રૂચી; તથાપિ કલ્યાણઅર્થે એ દૃષ્ટિ ઉપયોગી છે. સમુદાયના કલ્યાણઅર્થે જતાં બે ખૂષણ દુઃખદાયક છે. પ્રત્યેક મતાંતર સમુદાયમાં વધવાં ન જોઈએ; ઘટવાં જોઈએ.”
આત્મહિતનાં કારણરૂપ પર્વ દિવસોમાં કે તેને ઉદ્દેશી કોઈ પણ જીવ પ્રતિ રાગ-દ્વેષ કે વૈર-વિરોધ ન ઘટે; તે વેર-વિરોધાદિની તે હાનિજ ઘટે. પર્વ દિવસોને હેતુ તે કેવળ ધર્મ આરાધનને, આત્મ-સાધનનોજ હોય. છતાં જીવો અજ્ઞાનમાં ખેંચાઈ જઈ, કદાગ્રહમાં તણાઈ જઈ માનમાં લેવાઈ જઈ મતમતાંતર વધારે, ઝગડાની જાળ પાથરે, રાગ-દ્વેષ વધારે, અને એમ કરી ધર્મ–માર્ગને અંતરાય આણે, એ સમ્યગ્દષ્ટિ જીવોને તે ધર્મકૃત્ય વિશેષના વધારે દિવસો મળતાં આલ્હાદ ઉપજે છે, પણ શુદ્ધ સનાતન વીતરાગ માર્ગમાં રાગ-દ્રવ વૃદ્ધરપ ઝઘડા દેખી તેઓ કંપે છે. સુજ્ઞ આત્માથી મુનિવરોએ, સદગૃહસ્થોએ, શાસનનો સત્ય અર્થે વિજય ઇચ્છનારાઓએ આ બાબત ધ્યાનમાં લઇ જીવોને માધ્યસ્થ ભાવે સદુપદેશ આપી રાગ ને દેશથી કદાગ્રહથી, મતમતાંતરથી, બચાવવા ઘટે છે; ઝઘડાથી વારવા ઘટે છે.
શ્રાવણ અને ભાદરવા માસમાં પર્યુષણ પર્વ નિયત કરવામાં પરમજ્ઞાનિયેની એક ખુબી જણાય છે. વર્ષારતુમાં પ્રાય: સાધુ, મુનિવરો, સંત–સમુદાય વિહાર બંધ કરી એક સ્થળે રહે છે. વળી વર્ષારતમાં જીવો વધારે નિવૃત્તિવાળા હોય છે. તેમ વરસાદને લઈ વન-ઉપવને ફાલી-yલી, દશ્ય કુદરતને રળીયામણી બનાવે છે; જે દેખી આંખ અને મન બંને ઠરે છે; પ્રફુલ્લિત થાય છે. વળી વરસાદ, કે જેના ઉપર જેનાં આજીવિકા આદિ વ્યવહારને આધાર છે, તે યથેચ્છ થયે જીવોનાં મન વિશેષ પ્રકૃલિત અને નિરાકુળ થાય છે. તેમ શ્રાવણ-ભાદપદમાં વર્ષરતુ પ્રાય: ખુલી જાય છે. આવાં બધાં ને ધર્મકરણીમાં અનુકળ કારણે જોઈ પરમ જ્ઞાનીઓએ પર્યુષણ અર્થે આ ભાદ્રપદ તથા શ્રાવણના દિવસો--આ રૂતુ નક્કી કરી લાગે છે.
નિષ્કારણ કરૂણળુ ભગવાનનો આ પરમ ઉપકાર છે.
શ્રી પર્યુષણની પૂર્ણાહુતિ અંગે યચિત કહેવાયું. આવા પવિત્ર પર્વ દિવસે, ધર્મ આરાધન અર્થે આપણને સદૈવ પ્રાપ્ત થાઓ, આપણે બધાં પાપકર્મથી મુકાઇએ, આપણે બધાં જીવ માત્રને ક્ષમી-ક્ષમાવી વૈર-વિરોધ ટાળી મૈત્રીભાવ ધરિએ, એજ પ્રાર્થના છે. ના પવિત્ર પર્યુષણ સમજીને આરાધવાથી આપણું પરમ કલ્યાણ છે. ભાવિની અનુકૂળતા વાગે આ સંબંધમાં હવે પછીના પર્યષણ પર્વે વિશેષ કાંઈ કહેવા યોગ્ય છે. છેવટે, સંવત્સરી ક્ષમાપના નીચેના શ્રીમદ રાજચંદ્રના શબ્દોમાં યાચી, આ લેખ પૂર્ણ કરીએ છીએ:
સંસારકાળથી તે અત્રક્ષણ સુધીમાં તમપ્રત્યે કોઈ પણ પ્રકારનો અવિનય, અભક્તિ, અસત્કાર કે તેવા બીજા અન્ય પ્રકાર સંબંધી કેઇ પણ અપરાધ મન, વચન, કાયાના પરિણામથી થયા હોય, તે સર્વ અત્યંત નમ્રપણે, તે સર્વ અપરાધના અત્યંત લય પરિણામરૂપ આત્મસ્થિતિએ કરી, હું સર્વ પ્રકારે કરી ક્ષમાવું છું; અને તે ક્ષમાવવાને યોગ્ય છું. તમને કઈ પણ પ્રકારે તે અપરાધાદિને અનુપગ હોય તે પણ અત્યંતપણે અમારી તેવી પૂર્વકાળ સંબંધીની કોઈ પ્રકારે પણ સંભાવના જાણી અત્યંતપણે ક્ષમા--આપવા મોગ્ય આત્મસ્થિતિ કરવા અત્રક્ષણ લઘુતાથી વિનંતિ છે.” છે શાંતિઃ
મનઃસુખલાલ કિરતચંદ મહેતા.

Page #27

૧૯૧૨]
પર્યુષણ પર્વ અને આપણું કર્તવ્ય.
શિ૮૭.
પર્યુષણ પર્વ અને આપણું કર્તવ્ય.
(લેખક-રા. રા. ન્યાલચંદ લક્ષ્મીચંદ શેની બી. એ, એલએલ્ બી.)
હેર૭ ના વિદ્વાન તંત્રીનાં આમંત્રણને માન આપી પ્રસ્તુત વિષય હાથ ધરવા પહેલાં, પર્યુષણ પર્વ નિમિત્તનો ખાસ અંક કાઢવાની તેમની યોજના દરેક રીતે ફતેહ પામે અને પિપિતાના ધંધા રોજગારથી નિવૃત્તિ મેળવી. કેટલાએક યુવાન જાબંધુએ આ પર્વના દિવસોમાં પાના રમવામાં સેગઠા બાજી ટીચવામાં-રમત ગમતમાં–મોજમજાત ઉડાવવામાં અગર તેથી પણ અધમ ધુતક્રીડામાં-હારજીતની રમતમાં પિતાનો વખત નિરર્થક ગુમાવવા ઉપરાંત નહિ સેવવા યોગ્ય પાપકર્મ સેવી મહા મહેનતે ઉપાર્જન કરેલા દ્રવ્યને ભોગ આપે છે તેના બદલે, દેવપૂજા-સાધુ સેવા તથા શાસ્ત્રવ્યવણદિ ધર્મ ક્રિયા કરવા ઉપરાંત વધારે વખત મળે તેમાં ધર્મના ઉત્તમ પુસ્તક વાંચવામાં તેમજ પુસ્તકમાં આવા ખાસ અંકે વાંચવામાં પવિત્ર પર્વના શુભદિવસે પસાર કરે અને પિતાનું વતન સુધારવાનાં ઉત્તમ કાર્ય માં કંઈક અંશે આગળ વધે એવી ઈચ્છા રાખવી એ અયોગ્ય કહી શકાશે નહિ.
. સામાન્ય દિવસે કરતાં તેહેવારના–પર્વના દિવસે લેકો વધારે આનંદ અને ઉત્સાહથી ઉજવે છે. પ્રવિની સપાટી ઉપર વસતી દરેક સુધરેલી પ્રજામાં અમુક અમુક દિવસો જુદાં જુદાં અનેક કારણોને લઈને તેહેવારના દિવસ તરીકે નિર્માણ થયેલા હોય છે. ભાગ્યેજ એવી કઈ પ્રજા મળી આવશે કે જે આખા વરસ દરમિયાન એક પણ દિવસન તહેવાર તરીકે ઉજવતી નહિ હોય. વધારે ઓછા દિવસો પર્વના દિવસ તરીકે નક્કી થવાને આધાર પ્રજાની ધાર્મિક અને આર્થિક સ્થિતિ ઉપર રહેલો છે. પ્રવૃત્તિપરાયણ અનાર્ય પ્રજા કરતાં નિવૃતિપ્રધાન આર્ય પ્રજાનાં તહેવારે સંખ્યામાં વધારે હોવા ઉપરાંત તે ઉજવવાની રીતિમાં પણ ઘણો ફરક દૃષ્ટિગત થાય છે. આ પ્રજાજને પિતાના પવિત્ર પર્વના દિવસે અન્ય વ્યાપારાદિ કાર્યથી નિવૃત્ત થઈ ધર્મસ્થાનોમાં ધાર્મિક ક્રિયાઓ કરવામાં શાન્તિથી પસાર કરે છે ત્યારે અનાર્ય પ્રજા ખાસ કરીને પર્વના દિવસોમાં જીવહિંસાદિ કાર્યોને વધારે પુષ્ટિ મળે તેવી ક્રિયાઓમાં નિમમ રહે છે. પરમાર્થથી ખરો ધર્મ શું છે ? A દ્રષ્ટિએ આત્મ સાધના મિત્તે કઈ ક્રિયા વધારે ઉપકારક છે ? સર્વ પ્રાણી કે માત્ર કેવળ સુખનીજ ઈચ્છા રાખે છે. તે ખરૂં સુખ કેવી રીતે પ્રાપ્ત થઈ શકે ? તત્સંબંધી પ્રશ્નોના નિરાકરણમાં ઘણેજ મતભેદ હોવાને લીધે આ રીતે પવિત્ર પર્વના દિવસે ઉજવવાની રીતિમાં ફરક પડતે જોવામાં આવે છે. આ પ્રકારના ફરકને લીધે જ મુસલમાન પ્રજાના મહેરમના તહેવારના પ્રસંગે તેમજ બકરી ઈદના દિવસે ખાસ કરીને અશિક્ષિત મુસલમાન ભાઈઓ અંદર અંદર તેમજ અન્ય કેમના મનુષ્ય સાથે શાન્તિથી વર્તવાને બદલે મહા કલેશકારી દુખદાયી પ્રસંગોને જન્મ આપે છે અને આ પ્રગતિના જમાનામાં દેશનતિના મહાન કાર્યને ઘણું જ નુકસાન થાય, તેવી

Page #28

૨૮ ]
જેન કોન્ફરન્સ હેરડ,
(સપ્ટેમ્બર
એકબીજી કોમ વચ્ચે અનિષ્ટ વિરોધની તીવ્ર લાગણીને સ્થાન મળે છે. હેળી જેવા તેહેવાર તરીકે ગણાતા દિવસોમાં અજ્ઞાન હીંદુ ભાઈઓ પણ ઉન્મત્તની માફક અશ્લીલ વચનેના મારથી તેમજ તેફાન મસ્તીથી શાન્તિ-પ્રિય મનુષ્યને અસહ્ય ત્રાસ આપે છે અને કેવળ જંગલી પ્રજાની માફક દયા અને તિરસ્કારને પાત્ર થાય છે.
વખતના વહેવા સાથે ધર્મ સંસ્થાપકે એ જે ઉમદા હેતુથી તેહેવારના દિવસે નિર્માણ કરેલા હોય છે તે હેતુઓ ખ્યાલ બહાર જતા રહે છે અને પરિણામે લેકો અજ્ઞાનવશાત્ તહેવારો ઉજવવાની રીતિમાં અસાધારણ ફેરફાર કરી નાંખે છે. જેને પ્રજા આવા પ્રકારના તહેવાર માન્ય રાખતા નથી એટલું જ નહિ પણ દેખાદેખીથી અગર જૈનેતર ધર્માવલંબી મનુષ્યોના વધારે પરિચયથી તેમના તેહેવારના દિવસે તેમનું અનુકરણ કરતા જૈન ભાઈઓ તરફ તેમને સમ્યકત્વ માટે સંશયની લાગણીથી જુએ છે. મુનિ મહારાજાઓના ઉપદેશથી બેનસીબ રહેતા ગામડાના જેને વહેમવશાત્ અન્ય ધમઓના તહેવારો વધારે મોટા પ્રમાણમાં પાળતા જોવામાં આવે છે. અને તે તાકીદે બંધ કરવાની જરૂર જણાયાથી આપણી કેન્ફ રસ્તે હાનિકારક રીતરિવાજો નાબુદ કરવા મતલબના ઠરાવમાં તે બાબતને પણ સ્થાન આપેલું છે.
ધર્મસંસ્થાપકે પિતાના ધર્મને અનુસરતી પ્રજા માટે મહાન વીર પુરૂષના જન્મદિવસેને ને તહેવારના દિવસ તરીકે ઉજવવા ઉપદેશે છે અને પ્રજાના આગેવાને હજારો મનુષ્યનાં પ્રાણ લેનાર મહાન યુદ્ઘમાં અન્ય પ્રજા ઉપરના વિજયના દિવસને ભવિષ્યની પ્રજાને, તહેવાર તરીકે ઉજવવા ફરમાવી ગયેલા હોય છે.
'વિશિષ્ટ હેતુથી નિર્માણ થયેલ તહેવારના દિવસે વધારે ફળદાયી થાય છે. બીજી રીતે કહીએ તો સામા ય દિવસે કરવામાં આવતી તેની તેજ ધર્મક્રિયા પર્વના દિવસે વધારે લાભ આપે છે. શિર વંઘ મહાત્મા પુરૂષોના-પરોપકારી ધર્માનાયકના જન્મદિવસેના જ્ઞાન-વૈરાગ્ય વિષયમાં ઉચ્ચ સ્થિતિ પ્રાપ્ત કર્યાના દિવસે-નિર્વાણના દિવસોને જૈન શાસ્ત્રકારોએ પવિત્ર પર્વના દિવસ તરીકે સ્વિકારેલા છે. આ દિવસમાં આરંભ-સમારંભના પાપ કાર્યથી નિવૃત્તિ થઈ, તપશ્ચયો, જ્ઞાન, ધ્યાન, દેવ પૂજન, ગુરૂસેવા, સંતસંગમ, સુપાત્રદાન આદિ ઉત્તમ કાર્યો કરવા માટે કેવળ નિઃસ્વાર્થવૃત્તિથી શાસ્ત્રકારો ઉપદેશ આપે છે. ઉત્તરોત્તર પિતાના વંશમાં થનાર બ્રાહ્મણને પૃથ્વીદાન, સુવર્ણ દાન, ગૌદાન વગેરેને ઉપદેશ આપનારા બ્રાહુણ શાસ્ત્રકારની સ્વાર્થવૃત્તિ જૈનશાસ્ત્રકારોમાં દ્રષ્ટિગત નથી, અને તેથી જ તેમની આપ્તતા સાબીત કરવાને એક સબળ કારણ મળે છે.
મહાન પુરુષોના જીવન ચરિત્રનો મનનપૂર્વક અભ્યાસ કરી, તે અભ્યાસને સાર્થક કરવા માટે પરમ આદરભાવથી તેમનું અનુકરણ કરી તેમણે પ્રકટ કરેલા ગુણે આપણામાં પણ ઉદ્દભૂત થાય તે માટે અવિચ્છિન્ન પ્રયાસ કરવા જૈન સિદ્ધાંતો ઉપદેશ આપે છે. ઉપરોકત પવિત્ર
*
* *
*
*
* *

Page #29

૧૯૧૨)
પર્યુષણ પર્વ અને આપણું કર્તવ્ય.
(૨૮૯
પર્વના દિવસોમાં પણ પર્વના દિવસને સૌથી શ્રેષ્ઠ ગણવામાં આવતા હોવાથી પર્યુષણ પર્વને સર્વથી ઉત્કૃષ્ટ પર્વ ગણેલ છે.
અહિંસા પરમો ધર્મ “ના સર્વ માન્ય સિદ્ધાંતને અગ્રસ્થાન આપતી જૈન પ્રજાના આ પર્યુષણ પર્વના તહેવારોના દિવસોમાં જૈન વસ્તિવાળા પ્રત્યેક શહેરમાં બની શકે તેટલા વધારે મોટા પ્રમાણમાં જીવદયાના કાર્યને ઉત્તેજન આપવામાં આવે છે. મુસલમાનો રાજ્યઅમલમાં પણ પૂજ્યપાદ આચાર્ય શ્રી હીરવિજય સૂરિના સદુપદેશથી મહાન શહેનશાહ અકબર બાદશાહે પર્વના દિવસોમાં હિંસાનિષેધક ફરમાન કાઢવાથી આ દિવસોમાં જીવહિંસા થતી નહિ ઉક્ત ફરમાનેના પ્રતાપે અદ્યાપિ સુધી કહેવાતી ધર્મવેલી ગુજરાતનાં ઘણા ખરા શહેરમાં છ વદયાનો પ્રચાર પર્વના દિવસે જોવામાં આવે છે. આ પર્વના દિવસોમાં ધાર્મિક જૈન ભાઈઓ વ્યાપારાદિ કાર્ય માંથી બને તેટલી વધારે નિવૃતિ મેળવી ધાર્મિક કાર્યમાં આનંદ અને ઉત્સાહથી વખત પસાર કરે છે. સાધુ મુનિને યોગ મેળવી શકતા મુખ્ય શહેરોમાં આ પર્વ વધારે ધામધુમથી ઉજવાય છે. પર્યુષણ પર્વના છેલ્લા પાંચ દિવસોમાં . ચૌદ પૂર્વધર યુગપ્રધાન શ્રી ભદ્રબાહુ સ્વામિ વિરચિત “કલ્પ સૂત્ર’ વાંચવામાં આવે છે.
આ કલ્પસત્ર સાક્ષાત કઃપવૃક્ષ સમાન છે. તેમાં કહેલું શ્રી વીરપ્રશ્નનું ચરિત્ર તેનું બીજ છે. શ્રી પાર્શ્વનાથનું ચરિત્ર અંકુર છે. શ્રી નેમિચરિત્ર સ્કંધ (થડી આવે છે. શ્રી રૂષભ ચરિત્ર શાખાઓને સમૂદ્ધ છે. સ્થવિરાવલિ રૂપ પુ પો છે. સામાચારીનું જ્ઞાન તે સુગંધ છે અને મોક્ષ પ્રાપ્તિ એ કલ્પસૂત્રરૂપી કલ્પવૃક્ષનું ફળ છે. વાંચવાથી, તેમાં સહાય કરવાથી અને સર્વ અક્ષરો શ્રવણ કરવાથી વિધિપૂર્વક આરાધેલું આ કલ્પવૃક્ષ આઠ ભવની અંદર મોક્ષદ યક થાય છે. જેમાં શ્રી જિનશાસનપ્રભાવના અને પૂજામાં પરાયણ થઈ એકાય ચિત્તથી આ કલ્પસૂત્રને એકવીશ વાર સાંભળે છે તે આ સંસાર સાગરને તરી જાય છે.
આ કલ્પસૂત્રમાં ચરમ તીર્થકર તરીકે નજીકપણાથી ભાવિજીવોને શ્રી વિરપ્રભુનું જીવન વધારે ઉપગારી હોવાથી પ્રથમ તેમના ચરિત્રનું વર્ણન વધારે વિસ્તારથી કરવામાં આવેલ છેઆ પર્વના દિવસોમાં કલ્પસૂત્રના શ્રાવણ ઉપરાંત નીચેનાં પાંચ કાર્યો અવશ્ય કરવા ગ્ય બતાવેલાં છે (૧) ચે ય પરિપાટી એટલે પ્રત્યેક ચૈત્ય વંદના અર્થે ફરવું (૨) સર્વ સાધુઓને વંદના કરવી; (૩) સંવત્સરી પ્રતિક્રમણ કરવું (૪) પરસ્પર સ્વધર્મી ભાઈઓ ને ખમાવવું; (૫) અષ્ટમ તપ કરવું. આષ્ટમ તપ ત્રણ ઉપવાસથી બને છે ને મહાફળનું કારણ જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર રૂ૫ રાણ રત્નને આપનાર, રાણ શલ્યનું ઉમૂલન કરનાર, રાણ જન્મને પવિત્ર કરનાર, મન, વચન અને કાયાના દેવને શોષણ કરનાર અને રાણુ જગતમાં શ્રેષ્ઠ પદને પમાડનાર છે. તેથી મેલપદના અભિલાષી એવા ભવિ પ્રાણીઓએ તે અષ્ટમ તપ અવશ્ય કરવા એગ્ય છે. તે ઉપર નાગકેતુનું દ્રષ્ટાંત મનન કરવા યોગ્ય છે.
ઉપર જણાવ્યા મુજબની ધાર્મિક ક્રિયાઓ કરવામાં ભાવિક જન બંધુઓએ પણ પવને ઘણો ખરો સમય વ્યતીત કરવા જોઈએ. જિનપૂજા-સ્તવન-કીર્તનાદિ ક્રિયા કર

Page #30

૨૯૦ ]
જન કેાન્ફરન્સ હેરલ્ડ.
[સપ્ટેમ્બર
વામાં દેરાસરમાં જેટલા વખત જાય છે તેના કરતાં વધારે વખત આ પર્વના દિવસેામાં
ઉપાશ્રયમાં જાય છે.
આવા પવિત્ર તહેવારોમાં સર્વેષણીય ચિત્તશાન્તિ મેળવી . આત્મિક ઉન્નતિ કરવા તરફ્ જેટલુ લા અપાય છે તેના કરતાં વધારે લક્ષ્ય બાહ્ય દેખાવ કરવામાં મોટા આડંબર થી ધામધુમા કરવામાં અપાય છે. જે હેતુથી ખર્ચાળ યાજના હાથ ધરી મેરી મેટી ધામમા કરવામાં આવે છે. તે હેતુ પરમાર્થ ી જળવાય છે કે કેમ તે બાબતને ભાગ્યેજ વિચાર કરવામાં આવે છે, કહેવાતી શાસને:ન્નતિકારક ક્રિયાએ! વાસ્તવીક રીતે શાસનતી ઉન્નતિ કરે છે કે કેમ? અર્વાચીન સમયને અનુસરી, જૈન ભાઈખેતી કામની સાથેની સરખામણીથી આર્થિક સ્થિતિને વિચાર કરીએછા ખર્ચે વધારે ઉન્નતિકારક કા કર્યા–કઇ દિશામાં પ્રયાસ કરવાથી ધર્માંના પ્રચાર વધારે મેાટા વિસ્તારમાં સગીન રીતે કરી શકાય તેને વિચાર કરવામાં આવતા નથી.
આ પર્વના દિવસેામાં દેરાસરાની તેમજ અન્ય ધાર્મિક સસ્થાઓતી ઉપજ વધારવા માટે ઘણુ સારૂ` લક્ષ્ય આપવામાં આવે છે. પરંતુ કવચિત્ તેને માટે તે ઉપાયેા કામે લગાડવા આવે છે તેના સંબંધમાં એ શબ્દો લખવાની જરૂર જણાય છે. ધાર્મિક ક્રિયાઓ કરવા બદલ ઘી અગર રૂપૈયાની ઉછાહણી ખેલવામાં આવે છે તે પ્રસંગે કેટલાએક કેવળ વાહવાહ કહેવરાવવા ખાતર, પેાતાની સ્થિતિને વિચાર કર્યાં સિવાય આગળ પડે છે અને જયારે આખરે પુરેપુરા હિસાબ ચુકવી શક્તા નથી ત્યારે દેવદ્રવ્યના દેવાદાર બની કફોડી સ્થિતિમાં આવી પડે છે. વચત્ કપટભાવથી ખીજાતે ફસાવવાની યુક્તિ રચવામાં આવે છે. વ્યહારકુશળ જૈન ભા તરફથી વ્યાપારાદિ કાર્યમાં યુકિત-પ્રયુકિતથી લાભ મેળવવાની બાજી રમવામાં આવે છે તેમ ધાર્મિક કાર્યોમાં તેવા પામેા કામે લગાડવામાં આવે તે ઋષ્ટ નથી, ધીતા રૂપૈયાના લાભ ખાતર અન્ય ભાવિક પુરૂષોના ભાવની વૃધ્ધિમાં સ્ખલના થાય, પ્રતિક્રમણ આદિ ક્રિયામાં અશુધ્ધ સૂત્રપઠનથી ચલાવી લેવા પ્રસંગ આવે તે યોગ્ય ગણાય નહિ. ધાર્મિક ક્રિયાનું શુદ્ધ સ્વરૂપ જળવાઇ રહે—ધર્મ ભાવના વ્રુધ્ધિ પામતી રડે તે તરફ ખાસ લક્ષ્ય આપવાની જરૂર છે,
વ્યાખ્યાનાદિ પ્રસ ંગે શાન્તિથી—એકચિત્તથી વ્યાખ્યાન સાંભળવાને બદલે પ્રમાદ સેવવામાં આવે અગર વિકથા કરવામાં આવે અથવા જ્ઞાતિની કૅ સધની તકરારી બાબતેની ચર્ચા કરવામાં આવે તે પર્વના દિવસેાના ધણેજ કીમતી વખત નિરર્થંક ગુમાવવા જેવુ થાય છે. આ પ્રસંગે જ્ઞાતિના અગર સંધના ઝગડાઓની ભાંજગડમાં વધારે વખત જાય છે એટલે વ્યાખ્યાન માટે જોઈએ તેટલે સમય રહેતા નથી અને પરિણામે ઉતાવળથી આટોપી લેવાની જરૂર પડે છે. આવા કલેષકારી ઝધડાઓથી ચિત્ વૈર-વિરોધના ઉચ્છેદ્ર થવાને બદલે વૃદ્ધિ થાય છે અને તેથી આવા ઝધડાઓની ચર્ચા બીજા કાઈ પ્રસંગેજ હાથ ધરવી એ વધારે સારૂં જણાય છે.

Page #31

૧૯૧૨]
પર્યુષણ પર્વ અને આપણું કર્તવ્ય
[૨૯૧
આ પર્વને અંગે આખા વરસ દરમીયાન સંવત્સરી પ્રતિક્રમણ વખતે સકળ જતુઓ સાથે ખમવા-ખમાવવાનો રીવાજ ઘણો પ્રશંસાપાત્ર છે અને દિવ્ય દ્રષ્ટિના પ્રભાવથી વસ્તુનું યથાર્થ સ્વરૂપ જાણનારા શાસ્ત્રકારોએ ધણજ ઉંચા આશયથી આ “ક્ષમાપના” ની
જના કરી હોય એમ જણાય છે. સમસ્ત જીવરાશિ સાથે પ્રતિદિન ખમવા ખમાવવા માટેના પ્રતિક્રમણ સૂત્રના મુખ્ય ગણાતા વદિત્તાસૂત્રની આ સંબંધમાં નીચેની ગાથા ઘણું જ સારું અજવાળું પાડે છે. .
“ખામેમિ સવ્ય જીવે, સવ્વ જીવા ખમંતુ મે,
મિત્તી એ સવ્વભાએ સુ વેરે મજઝ ન કેણઈ” અર્થ - સર્વ જીવને હું ખમાવું છું. સર્વ જીવ મારા અપરાધ પ્રત્યે ખમે, સર્વ જીવને વિષે મારે મૈત્રીભાવ છે. મારે કોઈ સાથે વૈર-ભાવ નથી.
ગાથાના અર્થને અક્ષરશઃ વિચાર કરી, તે મુજબ યથાર્થ વર્તન કરનારા ઘણા વિરલા પુરૂષેજ દ્રષ્ટિગત થાય છે. જ્ઞાનવિષયક માત્ર મેટી મટી વાત કરનારા આજકાલના ક્રિયા વિમુખ શુષ્ક જ્ઞાનવાદીઓની વાત એક બાજુ ઉપર રાખીએ તો પણ હમેશ પ્રતિક્રમાદિ ધાર્મિક ક્રિયાઓ કરનારા પુરૂષોમાંથી પણ ખરા જીગરથી ઉપરની ગાથા મુજબનું વર્ત કરી દેખાડનારા ગણ્યા ગાંઠયા મનુષ્યજ નીકળી આવશે. પ્રતિદિન ઉપાશ્રયના ચોરસાએ ઘસી નાંખનારાઓનું વર્તન ઘણુંજ ઉચ્ચ હેવું જોઈએ. તેમનું જીવન અન્યને આદર્શ ૨૫ ગણી શકાય તેવું હોવું જોઈએ. તેમના શિથિલ વર્તનથી અન્યને આક્ષેપ લેવાનું કારણ મળે એ ઓછું શોચનીય ગણાય નહિ. કહેવાતા ભક્તજનોના હૃદયપ્રદેશમાં પ્રવેશ કરી તેમની ખરી સ્થિતિનું અવલોકન કરવામાં આવે તેજ જાણી શકાય કે તેઓ બાહ્યના સુંદર દેખાવથી મુગ્ધ જનેને કેવી રીતે પિતાના વર્તન માટેનો અભિપ્રાય બાંધવાની બાબતમાં આડે માર્ગે દોરી જઈ છેતરે છે.
હૃદયની શુદ્ધતા પારખવાનું કામ એટલું બધું મુશ્કેલ છે કે તેમાં ભલભલા વિચક્ષણ પુરૂષે પણ ઘણી વખત ઠગાય છે. આ સંબંધમાં નીચેની અંગ્રેજી કહેવત સારો પ્રકાશ પાડે છે. : Outward apperances are always deceptive.
–બાહ્ય દેખાવે હમેશાં ઠગનારા હેય છે. All that glitters is not gold.
–ચળકાટ મારે એટલું-પીવું એટલું સોનું હેતું નથી. ઉજળું એટલું દુધ ગણાતું નથી. આથી કરીને ઉત્તમ વતન જ હદયની શુદ્ધતા સંબંધમાં અન્યના ઉપર સારી છાપ પાડી શકે છે.
હમેશ સવાર સાંજ પ્રતિક્રમણ વખતે અંત:કરણથી વૈર વિરોધ ખમવા-ખમાવવાની તક જેઓ ગટની જવાદે છે તેઓ ક્રોધ-માન-માયા-લોભ-ઈર્ષ્યાદિ તામસ વૃત્તિને વશ વર્તા

Page #32

૨૯૨]
જેન કોન્ફરન્સ હેર
સપ્ટેમ્બર
જીવો માટે પાક્ષિક અને ચાતુર્માસિક પ્રતિક્રમણ વખતે સમસ્ત જીવો સાથે ખમવા નમાવવાને ઉપદેશ છે. છેવટ સાંવત્સરિક પ્રતિક્રમણ વખતે ખમવા-ખમાવવાનો ઉપદેશ નીચી કોટિના જીવો માટે જ હોવો જોઈએ એવો વિચાર કરવામાં આવે તે પ્રતિદિન કિંમતી તક ગની ગુમાવી સમસ્ત જીવરાશ સાથેના કિંચિત પણ વૈર–વિરાધને આખા વરસ પર્યત જવલંત રહેવા દેવામાં આવે (ડ
મિચ્છામિ દુક્કડ, મિચ્છામિ દુક્કડ' મિથ્યા મે તુd' તેવા અનેક વખતના માત્ર વચને ચારથી-ગટન વાગવાપારથી યથાર્થ “ક્ષમાપના” કરેલી કહી શકાય નહિ, હૃદયમાં કાતીલ વેરવૃત્તિ પ્રવર્તતી હોય, અંત:કરણમાં અન્યના નજીવા અવિનય-અપરાધ કે દોષ માટે તેને તેમજ તેના કુટુમ્બી જનોને માનસિક, શારીરિક તેમજ આર્થિક બની શકે તેટલી હાનિ કરવા માટે–અસહ્ય દુઃખ ઉપજાવવા માટે, પિતાના જન્મસ્થાન તેમજ અન્યને ભસ્મસાનું કરી મુકનાર પ્રચંડ ક્રોધની લાગણી ઉદભવેલી હોય અને તેને પરિણામે ચહેરાને બાહ્ય દેખાવ અંતરંગને છેતરવા જેવો કરી માત્ર વચનથી જ ખમવા ખમાવવાનું કાર્ય કેવી રીતે આર્થિક કહી શકાય તેનો ખ્યાલ કરવાની જરૂર છે. હદય ત્યાં સુધી ચોખું થયું નથી, મનને મેલ ધોવા નથી દીલને ડાઘ ભુસા નથી ત્યાં સુધી જીવ ગુણશ્રેણીમાં ઉંચ સ્થાન પ્રાપ્ત કરી શકતા નથી. મલીન હૃદયવાળા મનુષ્યની ધર્મકાર્યમાં પ્રવૃત્તિ થાય તે અલ્પ
ફળદાયી જ થાય છે. એક કવિ કહી ગયેલ છે કે “ જીને આપ જોયા નહિ, મન મેલ - ધાયા નહિ, દીલ ડાઘ ખેયા નહિ, કાશી ગયા કયા ભયા. '
- જે પવિત્ર સ્થળે જે સમયે ખમવા-ખમાવવા માટે હઝારે સ્ત્રી પુરૂષ એકઠા થયેલા હોય છે તે સ્થળેજ તે વખતે પોતાની દબાવેલી જગ્યા ઉપર અન્ય કોઈ આવી જતાં અગર અન્ય કંઈ મિષથી અનેક વખત તકરાર અને મારામારી થતી જોવામાં આવે છે. પર્વના દિવસોમાં તપશ્ચર્યાદિ ક્રિયાને લીધે અન્ય દિવસો કરતાં ખાસ કરીને ચિત્તવૃત્તિ વધારે શાંત રહેવી જોઈએ તેને બદલે ઉલટા તપસ્વીજને સહજમાં આવેશમાં આવી જાય છે. કઠીન તપથી શરીરને કૃશ કરી નાખેલું હોય છે તેવા તપસ્વી જ શમ-દમ-ચિત્તવૃતિનિરોધાદિ કિયામાં આગળ વધવાને બદલે પાછળ હઠતા જોવામાં આવે છે. પર્યુષણ પર્વમાં વાંચવામાં આવતું ખાસ મનન કરવા યોગ્ય ચરમ તીર્થકર શ્રી મહાવીર સ્વામનું જીવનચરિત્ર વરસેનાં વસે થયા સાંભળવામાં આવે છે છતાં પણ ચંડકોશીક સર્પ પ્રત્યે શ્રીમદ્ વીર પ્રભુએ લેશમાત્ર ક્રોધ નહિ કરતાં ઉત્કૃષ્ટ ભાવદયાથી અપકારના બદલામાં ઉપકાર કર્યાનું વૃત્તાંત આપણા નિર્બળ મન ઉપર કંઈ અસર કરી શકતું નથી તે કેવળ આપણી જ નિર્બળતા-અધમ સ્થિતિ સૂચ છે. પાપકાર્યમાં જેવી શુરવીરતા દાખવવામાં આવે છે તેવી શુરવીરતા ધર્મ કાર્યમાં, ચપળ મનને વશ કરવામાં, દિના વિષયને જીતવામાં દાખવવામાં આવે તે હેજે આત્મકલ્યાણ કરી શકાય. શાસ્ત્રકારો યથાશક્તિ તપ-જપ યમ-નિયમાદિ ધર્મકાર્યમાં પ્રવૃત્તિ કરવા ઉપદેશ આપે છે તે ઉપરથી “યથાશક્તિ' શબ્દ આગળ ધરી ગળીયા બળદની માફક સુસ્ત બની

Page #33

પષણ પર્વ અને આપણું કર્તવ્ય.
એસી રહેવુ' અને શકિત છતાં પણ ધર્મકાર્યમાં પ્રવર્તવુ નહિ એ ફેગટ ગુમાવવા જેવું થાય છે. કેિત ઉપરાંત ગજા બહાર કંઈપણ કાર્ય જેમ ડહાપણ ભરેતુ નથી તેમ છતી શકિતએ-શકિત ગોપીને ધર્મકાર્યમાં એ કવેળ મૂર્ખાઇ ભરેલુ છે.
૧૯૧૨]
૨૯૩
આ મનુષ્યજન્મ
આર ંભવુ એ વિમુખ રહેવુ
ધ સાધનને માટે વધારે અનુકુળ પર્વના દિવસેામાં પણ આરંભ સમાર ંભના કા થી નિવૃત્તિ નહિ મેળવી શકનાર મનુષ્યની સ્થિતિ જેટલી યાજનક છે તેના કરતાં પણ ધર્મસાધનમાં પ્રવૃત્ત થયેલા પુરૂષા ઉચ્ચદશાથી પતિત થઇ કુસંપજનક કલેશ ઉત્પન્ન કરનાર વધાર્કનાર કેજીઆદલાલાના ધંધા લઇ બેસનારાઓની સ્થિતિ વધારે દયાજનક છે.
સમસ્ત જીવરાશિના પ્રત્યેક જીન સાથે ત્રિવિધ ત્રિવિધ ખમવા-ખમાવવાના રીવાજ અન્ય મતાવલંબી કાઈ પણ પ્રજામાં દષ્ટિગત થતા નથી, આવી ઊંંચ ભાવના રાખવા માટેના જૈન શાસ્ત્રકારને કવળ પરોપકારવૃત્તિ પ્રધાન ઉપદેશ સહસ્રમુખે પ્રશંસા કરવા યાગ્ય છે, આ ઉપદેશ અનુસાર ખરા જીગરથી વર્તન કરનાર મનુષ્ય અ૫કાળમાં પોતાના આત્માન ઉચ્ચ દશા પ્રાપ્ત કરી શકે છે. અન્યના અપરાધ ઉદારભાવથી માફ કર્યા સિવાય આપણા અપરાધોની માફીની આશા સખવી તદ્દન અસ્થાને છે.
સર્વત્ર આ સ ંબંધમાં આધુનિક પ્રવૃત્તિ એટલી બધી મંદ થઇ ગયેલી જોવામાં આવે છે કે તેથી સમસ્ત કામની સ્થિતિ સ ંબંધમાં દીષ્ટિથી ઉહાપોહ કરનાર મનુષ્યના હૃદય માં ખેદ થાય છે. જુદાં જુદાં અનેક કારણેાને લીધે ધણાખરા શહેરના જૈન સમુદાયમાં અંદર અંદરજ વિરોધની લાગણી વરસાના વરસે થયાં ઉદ્ભવેલી જોવામાં આવે છે અને કલહપ્રિય જતા બળતામાં ધી હેામવાની માફક પોતાના અવિચારી કૃત્યોથી આ વિરોધની લાગણીના અખાતના વિસ્તાર વધારતા રહે છે. સમસ્ત જૈન પ્રજાગણની હરેક પ્રકારે ઉન્નતિ કરવાના હેતુથી જુદી જુદી અનેક દિશામાં કાર્ય કરતી મહાન્ કાન્ફરન્સના છેલ્લા આઠે-દશ વરસના મહાભારત પ્રયાસને સખ્ત ટકા માર્યાં જેવી સ્થિતિ થઇ પડી છે.
ધર્મ વિરૂદ્ધ (?) આચાર-વિચાર તરફ તિરસ્કાર બતાવ" જતાં અસાવધતાથી સુકા સાથે લીલાને પણ બાળી મુકવાની મા આ પ્રગતિના જમાનામાં મહા પ્રયાસે ઉછરેલ વિચાર સ્વાતંત્ર્યના કુમળા છેોડને જડમૂળથી ઉખેડી નાંખવામાં આવે છે. આવા આવા અનેક અ નિષ્ટ પરિણામે ઉપજાવતાં કલહો સર્વત્ર શાન્ત થાય અને આ પવિત્ર દિવસેામાં સર્વત્ર શાન્તિ પથરાય, પ્રાચીન અને અર્વાચીન-નવીન વિચારના મનુષ્યે યુદ્ધક્ષેત્રમાંથી પાછા હઠી, એક ખીમ સાથે હાથમાં હાથ મેળાવી જૈને ન્નતિના કાર્યક્ષેત્રમાં મચ્યા રહે, એક બીજા વિચારભિન્નતા માટે પુરતી સહિષ્ણુતા બતાવે અને સર્વ સામાન્ય કાર્ય સાધ્ય કરવામાં આગળ વધે એમ સા કાષ્ઠ સહૃદય મનુષ્યની ભાવના રહેવી જોઇએ.

Page #34

જન કેન્ફરન્સ હેરલ્ડ.
સિપ્ટેમ્બર
વ્યાપારી વર્ગ દિવાળીના તહેવારોમાં જેવી રીતે આખા વરસના નફાટાનું સરવૈયું કાઢી હીસાબ તૈયાર કરે છે તેવી રીતે આખા વરસ દરમિયાન ધર્મકરણીમાં કેટલા આગળ વધ્યા-અશુભ વૃતિઓ ઉપર જય મેળવી શુભ વૃત્તિમાં કેટલો વધારો કર્યો-જ્ઞાન-ધ્યાન-તપ જપાદિ ક્રિયાઓમાં પરમાર્થથી કેટલા આગળ વધ્યા -આચારશુદ્ધિમાં વસ્તુતઃ કેટલે વધારો કર્યો, તેને કંઈ વિચાર કરતું કઈ ભાગ્યેજ જોવામાં આવે છે. વખતના બહેવા સાથે વાવૃદ્ધ થતા જઈએ તેમ મનબળ વધતું જાય છે કે કેમ-વિષયવાસના ઓછી થતી જાય છે કે કેમ-આચાર-વિચારમાં વાસ્તવિક રીતે સુધારો થાય છે કે પાછળ હઠતા જઈએ છીએ તે સંબ. ધમાં ભાગ્યેજ ઉહાપોહ થતી જોવામાં આવે છે. સામાન્ય રીતે “ખમત ખામણ’ ની કંકોત્રીઓ છાપેલી તૈયાર આવે છે તેમાં નામઠામ તીથિ વગેરે લખી મોકલી આપવામાં આવે છે અને તે ધારાએ ઘણે અંશે દેખાવરૂણેજ “ખમતખામણ’ કરવા ઉપરાંત લખી જણાવવામાં આવે છે કે “અત્રે મહામંગળકારી પર્યુષણ પર્વ રૂડી રીતે ઉજવવામાં આવેલ છે. તપ તથા પ્રભાવના ઘણું સારી થઈ છે. જૈન ધર્મને ઉદ્યત અધિક વરતાણે છે;” પરંતુ લખનારે પોતે આવા ઉત્તમ કાર્યમાં કેટલો ફાળો આપે તેને કંઇ ઉલ્લેખ કરવામાં આવતું નથી. તત્સંબંધી કંઇ વિચાર પણ કરવામાં આવતો નથી. “ગતાનગતિકે લોકઃ' એ નિયમાનુસાર માત્ર છાપેલી કંકોત્રી લખી મોકલી પિસ્ટની ટીકીટને ખર્ચ કરી મારા વ્યવહાર જાળવવાથી શું સાર્થક તે સમજવું મુશ્કેલ છે.
પર્વના દિવસોએ કરવામાં આવતી ધર્મક્રિયા સ્થિર ચિત્તથી-મનની એકાગ્રતાથી થવી જોઈએ. ચંચળ ચિત્તવાળા પુરૂષનું મન ભાગ્યેજ સ્થિર રહી શકે છે. ધર્મક્રિયા કરતી વખતે ઉત્તમ ભાવનાથી હૃદયમાં તે ઉ૯લાસભાવ પ્રવર્ત જોઈએ, પ્રમોદની રેલછેલ થવી જોઈએ, આત્મિક આનંદનો અનુભવ થવા જોઈએ, તેને બદલે મનની વ્યગ્રતાને લીધે શરીરવ્યાપાર અગર વચનક્રિયા ધર્મકરણીમાં ઉપયુક્ત હોય છતાં પણ મન અન્યત્ર રખડતું હોય છે. મનની સાથે ઘણી વખત ચક્ષુઆદિ ઈકિયે પણ પર્વના દિવસે હોવાથી સારા સારા વસ્ત્રભુષણથી અલંકૃત થયેલી લાવણ્યવતી લલનાઓ ધર્મસ્થાનમાં આવેલી હોય છે તેમના તરફ સેકાયેલી રહે છે. આથી કરીને ફળપ્રાપ્તિ દુર્લભ થઈ પડે છે. શ્રી અજિતનાથ સ્વામિ ના સ્તવનમાં મોહનવિજયજી કહી ગયા છે કે “મનવંછિત ફલ્યા રે જિન આલંબને” એમ બનવાનો પ્રસંગ દૂર જતો જાય છે.
અન્ય દિવસે કરતાં પર્વના દિવસોમાં મોટા શહેરોમાં ધર્મસ્થાનમાં સ્ત્રી-પુરૂષે વધારે મોટી સંખ્યામાં આવતા હોવાથી વધારે ભીડ થાય છે તે પ્રસંગે ભવભીરૂ સ્ત્રી-પુરુષોએ અજાણતાં પણ એક બીજાના સંસર્ગથી વધારે સાવચેત રહેવાની જરૂર જણાય છે.
अन्यद्वारे कृतं पापं देवद्वारे विनश्यति देवद्वारे कृतं पापं वनले भविष्यति ॥

Page #35

૧૯૧૨]
શ્રીમન્ વીરપ્રભુ સ્તુતિ.
ક્ષેાંકા- અન્ય સ્થળે કરેલું પાપ દેવારે નાશ પામે છે, પરંતુ દેવદારે કરેલ પપતા બંધ વજ્રલેપ સમાન થાય છે.—ઉપરની હકીકત બરાબર લક્ષ્યમાં રાખી શુદ્ધ આત્મદશા પ્રગટ કરવાની ચ્છા રાખનાર મુમુક્ષુ જનેએ ધર્મસ્થાનામાં મન, વચન અને શરીર–એ ત્રણેને કેવળ ધર્મક્રિયામાંજ પ્રવર્તાવવાની જરૂર છે. ધર્મકરણીમાં બની શકે તેટલા વધારે વખત પસાર કરવા વિચાર રાખવામાં આવે અને તેટલે વખતજ સાક થયેલે માનવામાં આવે તાજ આત્મસિદ્ધિ કંઇક સુતર છે.
પવિત્ર પના દિવસેાનાં કિ ંમતી વખતના પણ જેઓ સદુપયોગ કરી શકતા નથી તેએ આ દુઃપ્રાપ્ય મનુષ્ય ભવ હારી જાય છે, અને ભવભ્રમણમાંજ અટવાયા કરે છે. અન્ય મતાવલંબીના પર્વના દિવસાએ દેખ દેખીથી તેમનું અનુકરણ કરનારા જૈન બએ હજી પણ ચેતે અને આપણા પવિત્ર પર્વના દિવસેા ધર્માંકરણીમાં પસાર કરી પોતાની ઉન્નતિ સાથે જૈન શાસનની પ્રગતિના કાર્યમાં પણ કઇંક આગળ વધે અને મસ્ત જૈન પ્રજાગશુ યથાક્ત રીતિએ શુદ્ધ આચારવિચારમાં આગળ વધી ઉત્ક્રુતિના પગથીઆં ક્રમશ: એળગે એમ ઇચ્છી વિરમું છું. શન્તિ
શ્રીમન્ વીરપ્રભુ સ્તુતિ. (રા. રા. પ્રાણજીવન મારારજી શાહ.)
(૨૯૫
કલ્યાણની લયમાં,
વીર !વંદના સ્વિકારી, કરીએ વિનયથી ડરી, સુભાવથી સુભિકતથી, મન ધરા મુનિવર.............
નિવિકારી નિર્વિકલ્પ, નિર્વિનાી દુ:ખ ન સ્વલ્પ, અજર્ અમેર્ અનુષ રૂપ, નમન છે નિર ંજના ’......૨ સૂર્ય ચંદ્રથી વિશેષ, આપની પ્રભા હંમેશ, જ્ઞાનના પ્રકાશ શેષ, બક્ષસેા કૃપાધના !............. દેહ ક્ષણિક સુખ અનિત્ય, વૈભવે વ્યથા તથા દિન દિને યામણી, શ્રમ દશા દયાધના !............૪ હસતું રહે જે ઘડિક તન, ખળતું રહે ડિક મન અમ અહિં એ અજ્ઞતા, તે કર્મની વિચિત્રતા.........૫ જગત ાળ છે કરાળ, અતિ અગમ્ય વિષમ વ્યાળ, જાણીએ નિહાળીએ, તદપિ ખાઇએ સત્તા.............. મનુષ્ય જન્મ જૈન ધર્મ, ઉંચ કુળ યાગ સ, છે અનાથનાથ પરમ, સુમતિ થા જિનેશ્વરા?.. ......
ટેક
વીર
વીર
વીર
વીર
વીર
વીર

Page #36

જેન કેન્ફરન્સ હેરલ્ડ.
(સપ્ટેમ્બર
વીર
વીર
વિના દયા રાય ના, વિના કૃપા છતાય ના વિના કૃપા વિના દયા, વિરામ ના વરાનના !.૮ જગતવંઘ જૈન ધર્મ, પરમ પુનિત શ્રમણ કર્મ, વંદના ઉપાસના, કરાવ કષ્ટભંજના !...........: ૯ ધરિયે તું પર ભકિતભાવ, કરિયે જ્ઞાનને જમાવ, ફરિયે કરતા જનનિભાવ, અરજ એ અનામય! ...૧૦. રંક પ્રાણજીવનદાસ, આપને થવાને ખાસ, કરે સ્તુતિ ધએ હુલાસ, મતિ યથા મહેશ્વરા.......૧૧
વીર
વીર
વીર પ્રભુ જન્મોત્સવ. (પ્રીતિની વાંસલડી વાગી –એ રાગ.) અહોહો ! દિવ્ય દિવસ આજે, કરે છે મોરલિયો ટહુકાર. અહે! ૧ શિતળ સમિરે, તરૂવર ડેલે, પુષ્પ તણો ધરી સાજ; મંદ સુવાસ, પ્રસારી દીધી, એ સે શાને કાજ ?!! અહાહા ૨ અવનિએ ધરિ નવલી સાડી, પર્જને વણી લી; મક્તિકણાં વર્ષો બિંદુડા, વેલડિઓ રહી મહાલી, ? અહોહો ! ૩ દેવ દુભિ, કયાં ગજે છે, દિકુમારી ક્યાં જાય ? દેવ, દેવિઓ ઇદ્રાદિ સ, કેમ અતિ હરખાયે ? !! અહોહો ! ૪ મંગળ વાજા, કયાં વાજે છે, વજા પતાકા ફરકે ! ધવળ મંગળ, ગાગરડીએ, તોરણ ઘરઘર લળકે ? !! અહાહ ! ૫ દિવ્ય પ્રકાશ થયે નારકિએ, પશુ પંખી સુખ મહાલે!
અવનિતાલમાં, આજ અહોહો! કોઈ દુખાંશ ન ભાળે ? !! અહોહો ! ૬ શ્રેષ્ઠી જનો લઈ ભટણ આવે, આંગણે છે ભીડ ભારે; શુકસારિકા બંદિજન સમ, ગાય મધુરા નાદે. અહહે ! ૭ હા ! હા ! એ સો સદ્ધ રથ રાય ગૃહે વરતાય. ! ત્રિશલાનંદન વીર પ્રભુને, જન્મ મહોત્સવ થાય!!! અહોહો ! ૮
પાદરા-તા-૨૦-૭-૧૨ ?
વીરમણ

Page #37

શ્રી મહાવીર જયન્તિ.
શ્રીમહાવીર જયન્તિ.
બહેનેા ! સા કાઇ પોતાના પિતાની, ભાની, પતિ વિગેરેની એમ ણી જયન્તઓને દહાડે આનંદથી સગાંસહાયીને નેાતરીતે નવીન જાતની રસેઇ અને પકવાને કરીને જમી અને જમાડીને ઉત્સવ કરેછે. તદુપરાંત રામનવમી-રામની જયંતિ, જન્માષ્ટમી-કૃષ્ણ જયંતિ, વગેરે જયંતિએને દહાડે આપણાં બાળબચ્ચાંને પર્વના દિવસ ગણીને સારાં સારાં વસ્ત્રાલ કાર ધારણ કરાવીને તેમજ આપણે ધારણ કરીને આંટા મારીએ, રમીએ, જમીએ વગેરે આન ંદનાં કાર્યો કરીએ, વૈષ્ણુલોકા તે દહાડે ઘણાજ ઉમાંગથી ઉત્સવ કરે છે, પ્રભુનૅ શણગારે છે. નાચ, ગાન અને તાલ સહિત મંદિરમાં ઉત્સવની ધમાલા મચાવે છે. સ્ત્રી, પુરૂષો બાળક અને વૃધ્ધા તમામ ષિત વને મદિરે દર્શનાથે જાયછે. દાન પુન્ય કરે છે. દિવસમાં બે ચાર વખત ઉપદા ઉમદા પુષ્ટિકારક પદાર્થાનું કળાહારાર્થે ભક્ષણ કરીને કહેશે કે ઉપવાસ કરૈલા છે. ઉમંગમાં દિવસ અને રાત્રિ પસાર કરીને જન્મવખત પછી પારણું કરે છે. આપણામાંની ઘણી બહેને પણ જમાષ્ટમી, રામનવમી, ભીમ અગીયારસ, હાળી, શીતળા સાતમ વગેરેના ઉપવાસ કરતાં હશે, પણ આપણા પરમ પવિત્ર પિતાના જન્મ દિવસને ષ્ણુતાં કે ઓળખતાં પણ નહેિ હાય, શું તે થાડી ખેદકારક વાતછે ? જૈન નામ ધરાવનાર મહાવીરના પુત્ર પુત્રીએ તે અવશ્ય તે દિવસને તે ઓળખવાજ જોઇએ. અને તે દિવસજ ઉમંગહિત ઉત્સવ કરીને ઉજવવા જોઇએજ. જે પવિત્ર દિવસે સિદ્ધાર્થ રાજાનાં રાજ્યમંદિરમાં, ત્રિશલાદેવી રાણીના આનંદગૃહમાં ત્રિલેાકનાથ પ્રભુને વાસ થયા તે દિવસે આપણા હૃદયમાંદિરને પ્રભુના વાસાથે નીતિ-ધર્મ વડે દુર્ગુણુરૂપ મળ-કચરા કાઢીને નિર્મળ બનાવવાની તે સદ્ગુરૂપ સુગન્ધી પાણી છાંટીને સ્વચ્છ કરવાની પૂર્ણ આવશ્યકતા છે. જો આપણું હૃદય શુ- પવિત્ર નિર્મળ હશે તેાજ પ્રભુના વાસ ત્યાં થશે,
૧૯૧૨ ]
[૨૯૭
બહેન ! બહુ દિવસ ઉંધમાં ગયા, હવે જાગૃત થાએ અને આપણા મહાન પિતાની જયંતિને આળખીને ઉજવા, એક રીતે નહિ પણ અનેક રીતે ઉજવા, તપશ્ચર્યા કરીને ઉજવે, પરોપકાર કરીતે ઉજવા, દાન દઇને ઉજવા, અભયદાન દતે ઉજવા, દુ:ખી અને દીનજનાને સહાય–મદદ કરીને ઉજવેા, રાગ દ્વેષ વગેરે અદ્વૈતા—મમતાને ત્યાગ કરીને ઉજવે, સર્વ પ્રાણી પ્રત્યે વૈરભાવ ત્યજી સમભાવ કરીને ઉજવેા, ધર્મશાસ્ત્રનું શ્રવણ કરી ઉજવે, તન, મન અને વચન એ ત્રિકરણની શુદ્ધતા--એકતા કરીને ઉજવે, જગદાધાર પ્રભુના ગુણનું કીર્તન કરીને ઉજવા, પ્રભાવશાળી પિતાના બાળકા—આપણા દુઃખી ભાન્ડુએનાં દુઃખ ઉપર હૃદયમાં દયા લાવી પવિત્ર પિતાની જય ંતિને દહાડે તેઓને સ ંતોષીને ઉજવા,
+ ભાષણુ ગ. સ્વ નિર્મળા બહેને ક્રાઠિયાવાડના એક શહેરમાં શ્રાવિકાઓના મેળાબસે રૂપિયાની રકમ પશુરક્ષાર્થે કુલવણીને દિપાવનારી શ્રાવિકા
વડા સમક્ષ આપ્યું હતુ અને તેની અસરથી આશરે એકઠી થઈ હતી. આવાં ધકા માટે શ્રમ લઇ, લીધેલી બહેને મેશક ધન્યવાદને પાત્ર છે. તત્ર.

Page #38

૨૮]
જૈન કન્ફરન્સ હેરલ્ડ
સપ્ટેમ્બર
દુ:ખીઓનાં ઉષ્ણ અશ્રુ લુછીને ઉજવા, આજના માંગલિક દિવસમાં દુ:ખી કે દીન જતાનાં એક પણ (નિ:શ્વાસ સહિત ) અશ્રુ પડવા નદ્ધિ દઇને ઉજવે, આમ એક નહિ પણ અનેક રીતે મહાન પ્રભુની જયંતી સેત્સાહુ ઉજવેા ! ઉજવેા ને ઉજવે ! આજના શુભ દિવસે આનંદ મ ંગળના ધવળેા ગાઓ, આંનદ કરી આજે મગળમય દહાડે પારકી કુથલી નહિ કરતાં પ્રભુનુજ ધ્યાન ધરો, તેઓશ્રીના ગુણનું શ્રવણ અને મનન કરો. ધધ્યાનમાં દિવસ નિર્ગમન કરે, વૈર વિરોધને દૂર કરા, હૃદયભૂમિને સ્વચ્છ રાખો, દુઃખીની દાઝ દિલે લાવા, કાષ્ઠની સાથે કલેશ કંકાશ કરો નહિ ધાદિક શત્રુને ` નાશ કરે, સમભાવથી હળી મળીને આનંદમાં ગરકાવ થાએ, આમ અનેક રીતે આજને પવિત્ર દિવસ ઉત્સાહથી મંગળકારી કાર્યોમાં પસાર કરીને. જયંતિ ઉજવે !
છ
પ્રિય બહેન ! મહાન પ્રભુના જન્મ વખતે મહા અધેર પાપકારી નરકવાસી · જીવાને પણ સુખ ઉપજે છે. અંધકારના નાશ યને ઉજ્જવળ તેજ પ્રકાશે છે તે આજે તેજ જન્મના દિવસે આપણા ભાન્ડુ દુઃખી થાય તે આપા જૈન નામને રોોભાસ્પદ નથી, માત્ર માંઢાના મલાવા કે—વાહવાહ કરીને —કે લુખા લાડથી પ્રભુની જયંતિ ઉજવવાની નથી. પણ આજે આપણા સ્વાર્થને ચેડો ભોગ આપીને યથાશક્તિ તન, મનયા ધનની સહાય—મડે દુ:ખી જનાને સંતોષીને તેએનાં ભુખેદુઃખે નીકલતા ઉષ્ણુ નિશ્વાસ રોકીને જયંતિ ઉજવવાની છે. માટે ધર્મીષ્ટ બહેને ! આજે નાશવ ંત--ક્ષુદ્ર ધન ઉપરથી થોડા મેહુ આ કરીને આપણા દુઃખી અને દીન ભાન્ડુને સહાય કરવામાં, સ ંતોષવામાં તે ધનની મદદ અવશ્ય કરશેા કે જેડે આજે જયંતિને દહાડે કેટલાક દુ:ખી આત્માએ સતાષાશે. બહેનેા ! હમેશાં યાદ રાખજોકે પુન્યાથે વપરાયેલુ દ્રવ્ય નૃથા જતુ નથી કે તેમાં ઘટ આવતી નથી, પણ તેમાં વૃધ્ધિ થાય છે. હમેશાં કુદરતી નિયમ છે કે જો વીરડામાં ખાડામાં પાણી ઉલેચ્યા વિના પડયુ રહે તે તે દુર્ગંધ મારીને અંતે સુકાઇ જાય છે પણ જો તેને ઉલેચવામાં આવે તેાજ સ્વચ્છ રહે છે તે નવીન વહેણ પણ આવેછે, માટે જો લક્ષ્મીને—ધનના ઉપયાગ સારાં કાર્યોમાં નહિ કરવામાં આવે તે ખાડાનાં પાણીની માર્ક તેની પણ અવશ્ય નારી ગતિ-સ્થિતિ થવાની છે તે તેજુરી રૂપ ખાડામાં દ્રવ્યને સુપાત્રે વાવર્યાં વિના રાખવામાં આવશે તે તે રહેશે નહિ; કારણકે લક્ષ્મિ અચળ નથી પણ ચળ છે, કહ્યું છે કેઃ—
'
-
" दानं भोगो नाशस्तिस्त्रो गतयो भवन्ति वित्तस्य
જો ન વાતિ ન મુદ્દે, તય તૃતીયા તિ સ્મૃત્તિ ૫”
હમેશાં યાદ રાખવું કે પૈસાનો વ્યય ત્રણ પ્રકારે થાય છે. દાન–ભેગ, અને નાશ–તેમાં જે દાન દેતા નથી કે ભાગ ભગવતા નથી તેનું ધન સામળ કવિનાં કહેવાપ્રમાણે ‘તસ્કર અગ્નિકે ક્રોઇ હાકેમ લુટશે' મતલબ કે મહામેહનતે મેળવેલા તે વહાલામાં વ્હાલા પૈસાના નાશ થાય છે માટે તેને સદુપયેાગ સારાં કાર્યાંમાં કરી લેવા. તેજ તેની સાર્થકતા છે અને તેજ સુરતાનું લક્ષણુ છે, માટે સર્વકાઈ યથા શક્તિ પૈસા ભરવા કૃપાવત થશે એવી આશા રાખું છું. ચૈત્રસુદી ત્રયોદશી
—નિર્મળા

Page #39

૧૯૧૨)
એતિહાસિક પુરૂષને ઉત્સવ શા માટે કરે જોઈએ?
(ર૯
ઐતિહાસિક પુરૂષને ઉત્સવ શા માટે કરવું જોઈએ? - આ વિશ્વ એ એક મહાન કુટુંબ છે આ કુટુંબમાં સમાયેલ અસંખ્ય કુટુંબનું યોગક્ષેમ - સારી રીતે ચાલે, તે માટે તેમાંની સર્વ કૃતિઓનું બારિક રીતિથી નિરીક્ષણ કરી તેમાં જે જે સત્ય હોય તેને અને તેના કરનારાને ઉત્તેજન આપવું ઘટે છે, અને જે જે દુક્યો હોય છે તે તે ફરીવાર ન થાય તેવી વ્યવસ્થા કરવી ઘટે છે. આ સર્વે એક બીજા પ્રત્યે નીતિનું ઉલ્લંઘન ન કરી પ્રેમથી વૃધ્ધિ પામે અને આ કુટુંબ ન્યાય, પુણ્ય અને આનંદથી ભરપુર બને તેમ થવું જોઈએ છે. પોતાના અસંખ્ય કૈટુંબિકોમાં સ્વભાવનું સરખાપણું હોય તે તે તેને અનુકૂળ જુદા જુદા વર્ગ થાય છે, અને તે પ્રત્યેક વર્ગને તેની ભિન્ન ભિન્ન રૂચિનું સદશ્ય થયે તે તે વર્તનને અનુરૂપ ઉત્તમ નિયમે બંધાય છે. જે રીતે આ નિયમોનું વર્ગીકરણ થાય છે તે જ પ્રમાણે આ નિયમને અને જે વર્ગે તે નિયમ કર્યા હોય છે તે વર્ગને અનુકૂળ એવી એક સ્વતંત્ર ઓરડીનું નિર્માણ આપણું વિશ્વરૂપી વિસ્તીર્ણ ગૃહમાં થાય છે. આપણાં સામાન્ય ઓરડામાં પાણીના નળ જેમ લાવવામાં આવે છે તે પ્રમાણે તે ઓરડામાં મોટી મોટી નદીઓ આવેલ હોય છે અને તે પાણીની સરસમાં સરસ સોઈ કરી આપે છે. સામાન્ય ઓરડામાં આહાર માટે અન્નના કે ઠાર આપણે કરીએ છીએ, તે પ્રમાણે ઉક્ત વિશ્વ માંના ઓરડામાં જમીન રૂપી ધાન્યને મહાન ભંડાર કરવામાં આવેલ હોય છે. આપણું વિશ્વના ઓરડામાં બીજા આવી હરકત ન કરે, અને હદ સંબંધી ગોટાળો થાય નહિ તેટલા માટે પર્વતે આડા આવી રહેલા છે. આવી રીતે આ જુદી જુદી વિશ્વમાંની એરડીને વ્યાવ.' હારિક ભાષામાં દેશ” એવી સંજ્ઞા આપેલ છે. આ કુદરતથી થયેલ ઓરડામાં જેટલી જેનીજના થઈ હોય તેને તેટલું સુખસમાધાન ત્યાંથી જ મળે છે. અલબત સર્વનું કલ્યાણ સરખીજ રીતે થાય એમ સર્વ ઇચ્છે, તેથી ઉપર કહેલ નિર્મિત જગ્યા માટે કોઇને પક્ષપાત ન હોવું જોઈએ, છતાં કેટલાક અદૂરદશ મૂર્ખ લેકને “મહત્વાકાંક્ષા’ એ નામને બહાને પિતે તૃપ્ત ન થઈ બીજાના ઓરડા પચાવી લેવાની અપકારબુદ્ધિ ઉત્પન્ન થાય છે, અને તે ઉપરાંત તે દુષ્ટબુદ્ધિ સ્વજાતિય ઉપર હલે કરી તેને પિતાના કબજામાં લે છે. આથી એ થાય છે કે પોતાને વર્તનનિયમજ સર્વોત્કૃષ્ટ છે એમ ભૂલથી સમજી લેઈ જેટલા લે ને પોતે પાળે છે તેટલી સંખ્યાના બીજ લકે પર જુલમ કરે છે. આવી રીતે માનવ જાતિના કલ્યાણથી વિરૂદ્ધ જ્યારે જ્યારે કોઈ પણ પ્રકારને ઘોટાળા થાય છે અને વિશ્વકુટુંબની વ્યવસ્થા ડગમગે છે, ત્યારે
ત્યારે સત્યને વિજય, અને નાશ’ એ પ્રબલપણે પ્રગટ થાય છે, અને તે પ્રગટ કરનારા કે કોઈ દેવી મહાત્મા પુરૂષે મળી આવે છે અને તેનાં મહત જ નવીન ઈતિહાસ ઉત્પન્ન કરે છે. પા પુરૂષોને કોઈ ઐતિહાસિક પુરૂષ કહે છે.
આવા સત્યપુરૂષનું આયુષ્ય પોતાના વાતે નથી હોતું. તેઓને તે “જગતનું કલ્યાણ એજ સંતની વિભૂતિ છે' એમ પ્રત્યક્ષ થયેલું હોય છે. તેઓને આત્મા પરમાત્મા બનવા ઉચ્ચ પ્રયાસ કરતે હોવાથી તેમાં સામાન્ય જનેના કરતાં ઘણી ઉંચ જાતનું ખમીર રહેલું

Page #40

(૩૦૦
જૈન કોન્ફરન્સ હેરલ્ડ.
(રસપ્ટેબર
હેય છે. પિતાનું ઉદરજ ભરવું એ લક્ષ્ય ન હતાં અન્યાયને દેશવટો આપી અપાવી ન્યાયનું પ્રતિપાલન મન, વચન અને કાયાથી કરવાનું સાધ્ય હોય છે તેમની દૃષ્ટિ સ્વહિત જોવા તરફ નહિ પણ સર્વ જનોના કલ્યાણ તરફ સદેદિત રહે છે. સ કરતાં વિશેષ તે એ છે કે આ દિ સાવવુથાર તારા એવું તેઓનું કાર્ય સૂત્રજ હોવાથી તેનો પ્રતાપ સામાન્ય મતના લેક એકદમ ગ્રહણ કરી શકતા નથી. તેઓનું પરાક્રમ અશકય ભાસે છે, અને તેઓનાં કૃત્યોનું વર્ણન કપિત નવલકથા જેવું લાગે છે. તે સ્પષ્ટ છે કે એકાદ કૂપમંડકને જે “અગાધજલસંચારી' –ઉંડા જલમાં જઈ શકનાર એવા મગરમચ્છનું વર્ણન કહેવામાં આવ્યું હોય તે તેને એ શક્ય છે એ કેમજ પ્રતીત થાય ? જેણે ગામનો ઓરડે જ જો હોય તેને સમુદ્રની કલ્પના પણ કેવી રીતે આવે, અને જે તેને પ્રત્યક્ષ સમુદ્ર પર લઈ જઈને ત્યાં ઉભો કર્યો હોય તે પિતાની જ દષ્ટિ પર પૂર્ણ વિશ્વાસ રાખી પિતે જે જુએ છે તે ખરૂં છે એવી ખાત્રી થાય. તેવી રીતે સ્વાર્થપરાયણ, મહાવાકાંક્ષી અને નીચ હેતુવાળા એવા આપણું સામાન્ય જનેને તે પરાર્થ સાધુ, નિરપેક્ષ અને ઉચ્ચ હેતુ વાળી ઇશ્વરી વિભૂતિના મહત્વનું એકદમ માપન કરવું એ તદન અસંભવનીય છે.
પરંતુ આવી વિભૂતિના મહત્વનું માપ ન કરવું એ કે અશકય થયું હોય તે પણ તેનાથી થયેલાં કૃત્યોનું મહત્વમાપન કરવું સામાન્ય જનોને શકય છે. શ્રી રામચંદ્રનું પરાક્રમ જેકે પ્રત્યક્ષ કરી શકાય તેમ નથી, છતાં તેમણે કરેલા રાક્ષસેના નાશથી પૃથ્વીને ભારઓછો થયો એ સર્વને કહેવામાં આવે છે, અને આદિ કવિ વાલ્મીકી સરલા છેપારા સુકન્યા સૂવર્ણમયમૂર્સિ.' એવી વાણી જેકે પ્રત્યક્ષ સાધધ હેવી અશકય થઇ છે તે પણ તે વાણીથી વિરચિત થયેલ એક રામાયણે જગત પર કેટલો ઉપકાર કરેલ છે તે સર્વે સમજી શકે છે. આ પરથી સારાંશ એક મહાન પુરૂષોનાં ક કરવાને સામાન્યજન અસમર્થ છે
પણ તે કૃત્યને અને તેનાં સુપરિણામોને સારી રીતે આદર આપે છે અને તેથી તે લેક તે ઈશ્વરી તિથી પ્રાપ્ત થયેલ વિભૂતિ પર મહાન પ્રેમ રાખે છે.
જેઓના પર આપણો પ્રેમ હોય છે તે પ્રત્યે સ્વાભાવિક રીતે આપણું મનમાં એક પ્રકારનાં પૂજ્યભાવ ઉત્પન્ન થાય છે. જેટલા પ્રમાણુમાં તે પ્રેમ વધારે હોય છે તેટલા પ્રમાણમાં તે પૂજ્યભાવ પણ વધુ હોય છે. મહાત્મા પુરૂષનાં ક વિશ્વકલ્યાણને માટેજ હોવી થી તેના પર જગતને વિશેષ પ્રમ હોય છે અને તે એકસરખી રીતે વૃદ્ધિગત થાય છે. પ્રથમ તે તે પુરૂષને દેવાંશી ગણે છે અને પછી તે તેને પરમેશ્વર તુદા માને છે. તેઓએ જે પ્રમાણમાં જે ભૂમિને ઉપકત કરેલ હોય છે તે પ્રમાણમાં તે ભૂમિપર સામાન્ય જના સમૂહ પ્રેમ અર્થાત પૂજ્યભાવ રાખે છે. તે સત્પનાં પરોપકારી કૃત્યોથી તેઓનાં અંતઃકરણે આદ્ધ થાય છે. આમાંનાં કેટલાંક કૃત્ય જે સ્થાનને ભેડા ઘણાં લાભ જનક થયેલ હોય છે તે સ્થાનમાં પૂજ્યભાવથી તેઓનાં નામનું સ્મરણ થાય છે. જે જે સ્થાને અને જે જે રીતે તે સત્પષે ગયેલા હોય છે તે સ્થળે પવિત્ર ક્ષેત્ર તરીકે લેખાય છે,

Page #41

ઐતિહાસિક પુરૂષોના ઉત્સવ શા માટે કરવે જોઇએ ?
જે જે નદીનું તેમણે પાણી પીધુ હાય છૅ તે નદીને પવિત્ર માનવામાં આવેછે અને જે દિવસે તેઓના જન્મ યા દેહાત્સર્ગ થયો હાયછે તે દિવસે તેમણે કરેલાં ઉપકારી કૃત્યોનુ સ્મરણ થવા ઉપરાંત જનસમૂહનાં હૃદય પ્રેમરસથી ભરપૂર થાયછે ! આ અમર્યાદિત ઉપકારા વાણીથી વર્ણવી શકે ત નથી, તે પણ ઘેાડાઘણા ઉદ્ગારરૂપે વર્ણવાય છે; તે ઉપરાંત તેઓનુ પૂજન થાયછે, તેએાનાં ભજન ગવાય છે, તેના જય જયકાર વર્તે છે, અને તેમનાં પરમ પવિત્ર મૃત્યુનાં ગુણ્વ ને ગાંતાં ગાતાં સકળ જનસમૂ↓ તે વખતે તલ્લીન બની રહેછે !! આવા ઐતિહાસિક સત્પુરૂષોને ઉત્સવ થાજ જોઇએ એમ હવે કાણુ નહિ કહે ?
૧૯૧૨ )
(૩૦૧
ઐતિહાસિક ઉત્સવનુ મહત્વ ધ્યાનમાં લઇને તે કેમ કરવે એ પૂર્ણપણે જાણીને તે ઉત્સવની ઉત્પત્તિ લક્ષમાં લેવી ધરે છે. આપણા ઉપર કાઇએ જે ઉપકાર કર્યાં હાયછે તેનેા બદલે। યથાશક્તિ આપી કિવા તે નહિતો તેએાના ઉપકર માટે તેએના અખડી આભારી છીએ એમ હૃદપૂર્વક લાગવુ એ મનુષ્ય જાતિને નિસર્ગજન્ય ધર્મ છે; ઉપકાર કરનાર પ્રત્યે કૃતઘ્ન ન થતાં કૃતજ્ઞ રહેવું એ નીતિશાસ્ત્રને સાર છે. આ માનવ ધર્મને અનુસરી, આ નીતિ શાસ્ત્ર પ્રમાણે થેડા સત્પુરૂષના ઉત્સવ કરવાની પ્રથા પાડવામાં આવી છે. બલકે સત્ય શબ્દોમાં યાગ્ય રીતે કહીએ તેા પડી છે કારણકે જે મનુષ્ય જાતિના ધર્મજ છે તે કઇ બલાત્કાર કરેજ નહિ, પરંતુકુદરતીજ સ્વત: એની મેળે થતા આવે. જારથી લે કે સદ્દગુણેની કિંમત કરવા લાગ્યા ત્યારથી આવા ઉત્સવનો પ્રારભ થયે! છે; તેવીજ રીતે જ્યાં સુધી સદ્ગુણાની કિંમત મનુષ્યજાત ભૂલી જનાર નથી, ત્યાં સુધી આવા ઉત્સવ અબાધિત અને અંખડ ચાલ્યા રહેશે, ટુંકામાં કહીએ તે જગા અનાદિત્વથી આવા ઉત્સવની ઉત્પત્તિ છે, અને જગના અન તત્વસુધી તે અનંત રહેશે.
સારાંશ કે ઐતિહાસિક ઉત્સવ અનાદિ કાલથી ચાલ્યા આવેલ છે તેથી તેની ઉત્પાત્તજ માનવી સ્વભાવને અનુસરનારી છે અને કૃતજ્ઞતા બુધ્ધિ તેમાંથી ઉત્પન્ન થઇ છે. માનવી સ્વભાવ સળે સરખી જાતને છે, માટે કૃતજ્ઞતા મુાધ્ધમાંથી ઉત્પન્ન થયેલ આ ઐતિહાસિક ઉત્સવ કરવાની પ્રથા આ જગતટ ઉપર ઘેાડે કે બહુ અ શે પ્રચલિત થયેલ છે. આવા ઉત્સવ કરવાની પધ્ધતિમાં દ્રવ્ય ક્ષેત્ર કાલ અને ભાવને લઇને તે અનુસાર ભેદ હશે યા હોય છે, પરંતુ મૂળ તત્ત્વમાં કયાંહી પણ ભેદ નથી. શ્રી રામચંદ્રે દુષ્ટ રાક્ષસાને સદ્ઘાર કરી લેાકનાં શુભ કાર્યાનાં નિર્વિઘ્નતાં, ઋષિજનેને અભયતા, અને સર્વે પૃથ્વીને નિર્ભયતા આપી તેથી કૃતજ્ઞ થઈ હિંદુઓ રામજ્યતિના ઉત્સવ કરે છે. અને પ્રત્યક્ષ શૂળી પર ચડીને પણ તારવામાં સમર્થ એવા ઉપદેસ ક્રાઇસ્ટે આપ્ય. થી કૃતજ્ઞ થઇ ખ્રિસ્તી કાકે ખ્રિસ્તી યંતિને ઉત્સવ કરે છે, તે પ્રમાણે જૈન શ્વેાકેા શ્રી મહાવીર, પાતાને ખરો ધર્મ આપી શુધ્ધ આત્માનું ખરૂ સ્વરૂપ સમાવી તીર્થંકર પદ કૃતાર્થ કરી મુક્તિ પદ પામ્યા તેથી મહાવીરજ્યતિ કરે છે. પરતંત્રતાના ધનમાં પડેલી આ ભૂમિ સુલ્તાની ધાર ઉપર અને સુલતાનના
તરવારના

Page #42

જેન કેન્સ હેરલ્ડ.
(સપ્ટેબર
અહંકારીપણા નીચે નાચતી હતી, અને ક્ષણેક્ષણે પોતાના પગ દેવાને માર્ગ ભૂલી જઇ જોરથી નીચે પડી પોતાના સુરમ્ય શરીરનાં ટુકડે ટુકડા થઇ જશે કે શુ એવી બીક લાગતી હતી ત્યારે આપણા મહારાષ્ટ્ર દેશના ભાલાં તથા તરવારા અચુક ઉડતાં, એવીરીતે છત્રપતિ શિવાજીના અનન્ય ઉપકારથી કૃતજ્ઞ થઈ મરાઠાઓ તેના ઉત્સવ કરે છે. રેખ બ્રુસને ઉત્સવ ફૅટલેંડના લેાક કૃતજ્ઞતાની બુદ્ધિપૂર્ણાંક કરે છે ! ! મુસલમાન લેાક પેગમ્બરને ઉત્સવ કરે છે, ગ્રીસના લેક લિએનિડાસને કરે છે, અમેરિકના વાશીગ્ટનનેા કરે છે અને ઈટાલીના લેક ગેરિબાલ્ડાના કરે છે. પહેલાં આપણુને ધર્મદાત દેનાર—તીર્થંકરા, સતા, આચાર્યાં વગેરે, ખીન્ન આપણા ખાતર પ્રાણ દેનાર એટલે આપણી પરતંત્રતાના બંધનથી મુક્ત કરનાર પ્રત્યે કૃતજ્ઞ થઇ આપણે ઉત્સવ કરીએ છીએ. આપણે આવા ઉત્સવમાં કથા-ધર્મ મંદીરો માં કરીએ છીએ, તા અ ંગ્રેજ લાક વ્યાખ્યાન-ભાષણા આપે છે, તે મુસલમાન લેાક ભપકાદાર પેાષાક અને દેખાવડી રેશની કરીને ઉત્સવ પાળે છે. પરંતુ આ સર્વ ઉત્સાહની જનની–ઉત્પાદક તે। કૃતજ્ઞતા છે! રૂપ જુદાં જુદાં દેખાય છે, પરંતુ હેતુ માત્ર એકજ છે.
૩૦૨)
આવા ઉત્સવે કરવાનાં રૂપ જુદાં જુદાં છે. કાક્ષસ્થિતિ અને પરિસ્થિતિ પ્રમાણે રૂપ બદલતાં જાય છે. લેાકેાની અભિરૂચિજ જેટલી પલટાય છે. તેટલે તેટલે અંશે જુદી જુદી દશામાં ઉત્સવ પાળવાનુ` રૂપ બદલાય છે. કાઇ ધર્મ છે વારના ઉત્સવ ધ મદિરમાં જઇ તેની પાસે હિ તમને કુદે છે, ઝાંઝર પહેરી નાચે અને આનદાવેશમાં તે વીરનુ બાહ્ય તેમજ આંતરિક ગુણવર્ણન કરે છે. આપણે દેવમંદિરમાં આવું ઘણી વખત જોયું છેઅને તેમાં જુદાં જુદાં ગાત થતાં સાંભળ્યાં છે, તેમાંનુ એક લઈએ .:જન્માત્સવ.
'
મા તેરે આંગન ભજત બંધાઇ, ચંદ્ર કુમર સુત જાઈ ———
ધન્ય લક્ષ્મણુાદે ભાગ્ય તિહારા, તું જગમાત કહાઈ,— માઇ છપન દિશકુમરી સબ મિલકે, ભૂષણુ વચન સજાઇ પ્રભૃગુણ ગાવત નાચત આવત, ૧૫ મપ તાલ બાઇ— માઇ ઇંદ્રાદિક સબ સુમિત કર લઇ, મેરૂ શિખર પર જાઇ, વિધિપૂર્વક મીલી ન્હવણુ કરાવત, મેહન ગેાદ બિઠાઇ— માઇ ચંદ્રપુરીમે જન્મમહે'ત્સવ, ધર ધર મગળ હા, જય જયકાર કરતા નરનારી, મહેસેન નૃપ ધર આઇ— માડ઼ ચંદ્ર સરસ દ્યુતિ કુમર છીં નિરખત, દિગ પંકજ બિકસાઇ, અચલ રહેા જગનાયક ! મેરે, પલપલ જ્યાત સવા—માઇ
કેટલીક વખત એવું પે.તાના વીર ' તે ખુશી
રૂપ બદલે છે કે જે જોઇ આપણને ખેદ ઉપજે છે. કાઈ પ્રભુને કરવા ક ંઇ ઉન્માદી, કામે દીપક, ભીષણ ક્રિયા કરે છે, તે

Page #43

૧૯૧૨)
પ્રભુ શરણે.
[૩૦૩
કઇ રીતે યોગ્ય નથી. તેમજ કેટલીક વખત રૂપ એવું કરી ગયુ` હેય છે કે તે પતિ ના તર્જુન ત્યાગ તેમજ ર્ટૂન સ્વીકાર કરવા જેવું નથી ન ચ તુ મોતું પિ છે.મ ફાતુન-એવી દુષ્યન્તની સ્થિતિ જેવું હોય છે. તે ઉત્સવ પાખવાના પૂર્ણ રૂર છે તેની સાથે તે પાળવા કિયાપણુ શુદ્ધ અને ભાવપ્રેત્સાહક થવાની-કરવાની જરૂર છે.
આવા ઉત્સવાને માટે ખીજા ગમે તે કહે છતાં આપણે કદિપણ છેડવાના નથશે. તેનુ જેમ જેમ વધુ પરિપાલન થતું જશે તેમ તેમ આપણા ગુણામાં વધારા થતાં આપણે ઉન્નત ગામી થતાં જઈશું અગ્રેજ કવિ મિલ્ટનના શબ્દોમાં
'Not harsh and crabbed as dull fools suppose But musical as is Apollo's lute; And a perpetual feast of nectured sweet, Where no crude surfeit_reigns !!!'
પ્રભુ શરણુ !
(ગઝલ)
રહે દિલમાં સદા સેવા, કરા મીઠી નજર દેવા, કર્યું કુરઆન તન મન આ, અચળ એક અંતરે રહેજો, જગતની જાડી આ બાજી, લગાડે। આપની માયા, વિવિધ વ્યાપારમાં વૃત્તિ, હવે નિજ લક્ષમાં દોરા, કરી પરવા હજારોની, હવે તે આશરે માગું, વિષયમાં લેાટતી રહેતી, તમારા તાનમાં રહેતી,
થયું શું તે થવાનું શું? ચરણમાંહિ ગતિ માગું,
૨૨-૭–૧૨.
બધા સંસારને બલે; હમારા પ્યારને બદલે. તમારા નામ પર પ્યારા. બધા આધારને બદલે રહે મન મૂર્ખ ત્યાં રાજી, જગના પ્યારને બદલે. મુંઝાતી મેહમાં સૂતી, બીજા વ્યાપારને બક્ષે. નથી ગણુના વિચારાની, શ્રીજી દરકારને ખલે. હમારી રાંકડી બુદ્ધિ, મમતના તારને બદલે, ન કઇએ અને જાણું છું, બધાં હેાનારને બદલે.
વસન્ત.

Page #44

૩૦૪]
જૈન કોન્ફરન્સ હેરલ્ડ.
[સટેબર
یه که یه تی سیمی
ی ی
ی ی ی
ی ی ی
ی ی
ی ی
અનુષ્ટ્ર
શાલિભદ્રને ગૃહત્યાગ ધરાને સૂર્યરાજાના, દર્શન લભ્ય હતાં હજી, સમૃદ્ધિ શાળીની જવા, સ્વારી નૃપની નીકળી. શાળાનાં બાગનાં પુષ્પ, મહાલતા રવિ અસ્તથી, લીલુડાં એ રૂતુરાજે, ડોલતાં મદમસ્ત છે.
શિખરિશ પ્રિયાનું સંધ્યાનું દિનકર ધસે દર્શ કરવા
ગતિ જેતે શાળી, સદન તળમાં સુંદરસિહ. પ્રહથી ઘેરાયે, નભ મહીં શશિ જેમ ખીલ, રહે યામા મળે, મૃદુ મૃદુ દિસે શાળી હતો.
અનુ.
શાળીનાં વૈભવવિત્ત, ભૂલો કે ઈંદ્રની રિધી અને તેને હતી તેમાં, બત્રિસ વૈભવભાગિની. એકદા શાળાના ગેહે, વ્યાપારી એક ઉતર્યો વેચવાની હતી તેને, સેળ રત્નની કામળો. સાસુએ લેઈ સૈાએ, આપી અ દરેકને, લૂછી દેહ દિધી ફેંકી, એવી લાડકી સૈ હતી.
મદા
જેને હાલા રવભર ધસે, સૂર્ય સંધ્યા પ્રતિ આ, ને હાવાએ ઘડિભર મહી, ભેટશે વહાલી વામા; ને કેવાં એ લદબદ થશે, સૈખ્યમાં પત્નિ સ્વામી, જેવા અહીંઆ તમ સહુ અમે, પામીએ સૈન્ય શાંતિ. સુખભર રહી વ્હાલા, સખ્ય અર્યા કરે * પ્રણયપતિ અમારા, પ્રેમ વર્ષા કરોને શશિરવિવત વહાલા, વિશ્વને તેજ ઘોને; સ્વર પંથ સુર સ્વામી, સાધજે સાથમાં લઈ.
માલિની
અનુ૦
વિદે એક પછી એક, પ્રેમદા વેણુ કાળુડાં, સહુને શાળી ભેટે છે, ચાંપી સ્નેહ ભર્યા હદે. એટલે દ્વારને ખોલી, આપે સંદેશ સેવક ઉભા છે હારના દ્વારે, માતુશ્રી મળવા, પ્રભુ !

Page #45

૧૯૧૨)
શાર્દૂલ
મા
અનુ.
સાંભળતાં સંદેશ વેગ ધરીને, શાળી સાળા ઉઠી પૂછી દેહસ્થિતિ પડી પગ કહ્યું, ‘આજ્ઞા કરો ભગવતી;’ બાપુ ! શ્રેણિક રાજના ધણી અહીં, આવ્યે ગૃહે આપણે એની છાયમાંહે છીએ પ્રિય તનુ ! ચાલેા, નમા એમને.
66
""
શાલિભદ્રના ગૃહત્યાગ.
<<
માતુશ્રી ! એ કાણુ શ્રેણિક? કહે ! માલીક આપણુ તણા, છે શુ વિશ્વ મહિ અરે ! મુજપરે, સ્વામી વિભુ વિષ્ણુ ખીજે? માતુશ્રી ! સંસારમાં હજી બીજા સ્વામી રહ્યા શું શિરે ? ” “બેટા! કેમ ભૂલે ? કષાય રિપુ, સંસારીના સ્વામી છે. હું તું તે સંસારના જન રહ્યા, લાગી ઘણી વાસના, ને પ્રત્યેક એ વાસના થકી રહ્યા દાસત્વબધા ઉડા. એતા ત્યાગી પુરૂષ માત્ર જગમાં જેને નહીં વાસનાં જેને મેહ રહ્યા નહીં જગતમાં, સ્વામી બન્યા વૃત્તિના,
એવા સાધુ પુરૂષ વિશ્વ જનના, સ્વામી સદુગ્ધારા; આપણને વિષયેા હજારજ તણા થાવુ પડે સેવકા. “ માતુશ્રી તેા કયસ નવ કરૂ વિશ્વને ત્યાગ હુએ ? શાને હુંએ નવ બનુ કહે। ? સ્વામીના સ્વામી મેળે. સ્મૃદ્ધિ આ સા વિભવને રમીને, ધીમે ધીમે છોડી દઈ ને ધારીને અડગ બળ કાં, મેાક્ષગામી થઉં ના ? માતુશ્રી તેા તનય લઘુને આપો આપ માફી, મ્હારા માર્ગો સરળ કરીને પામતે આપ શાંતિ.
હુતા મ્હારે પથ જઈશ ત્યાં કાઈ રોકી ન શકશે સ્વીકારો આ નમન મુજ મા! પુત્રનું છેક છેલ્લુ
...
...
નમ્યા શાળી ગયા સ્વામી, સર્વે છેોડયુ શાળીએ, અન્યા ત્યાગ↑ ગયા મેાક્ષે, રહી છે વાત માત્ર એ.
...
બનવાનુ બન્યા પહેલાં, ધડાકા
થતા નથી
પડવાનું પડે પળમાં, આભ કે સુરવાસથી.
ધરમપુર. તા. ૨૯-૬-૧૧.
..
,
અમૃત.
(૩૦૫

Page #46

૩૦૬)
જેન કેન્ફરન્સ હેરલ્ડ.
(સપ્ટેમ્બર
શાલિભદ્ર. (એક ટુંકી ધર્મકથા. ) यद्गोभद्रः सुरपरिदृढो भूषणाद्यं ददौ यजातं जायापदपरिचितं कंबलिरत्नजातम् । पण्यं यच्चाजनि नरपतिर्यच्च सर्वार्थसिद्धिः
तदानस्याद्भुतफलमिदं शालिभद्रस्य सर्वम् ॥ અર્થ- દેવતાઓમાં શ્રેષ્ઠ એવા ગોભદ્ર જેને ભૂષણદિ આપ્યાં, રત્નકંબલ જેની સ્ત્રીએના પગની સાથે પરિચયવાળાં થયાં જેની સ્ત્રીઓએ રત્નકંબલ તે પગ લુછવામાં વાપર્યા, જેને રાજા શ્રેણિક) કરિયાણારૂપ બને, અને જેણે પ્રાંતે સવાર્થસિદ્ધ વિમાન પ્રાપ્ત કર્યું–આ પ્રમાણે શાલિભદ્રને દાનનું સર્વ પ્રકારનું અદ્ભુત ફલ પ્રાપ્ત થયું.
૧. પૂર્વજન્મ. (સુપાત્રદાન.) દાન શાલિભ કયારે કર્યું કે તેથી તેને ઉપરનું ફળ પ્રાપ્ત થયું ?-પૂર્વજન્મમાં કેવું. તે કર્યું? તે તે નીચે જણાવીએ છીએ.
પૂર્વભવમાં શાલિગ્રામ નામના ગામમાં ઘન્યા નામની એક વિધવા દરિદ્ર સ્થિતિમાં રહેતી હતી. તે પોતાના સંગમ નામના પુત્રને લઈ રાજગૃહ નગરમાં ઉદર ભરવા માટે આવી, અને ત્યાં પારકું કામકાજ કરવા લાગી. સંગમ પણ ગામનાં વાછરડાં ચારવા લાગ્યા. એક દિવસે કોઈ પર્વ આવવાથી ઘેરઘેર ક્ષીર (ખીર) થતી જોઈ ખાવાની ઇચ્છા થતાં સંગ માતા પાસે હઠ કરી ક્ષીરજન માગ્યું. માએ પાડોશણ પાસે માગતાં એકે દૂધ, બીજીએ ચોખા, રીજીએ સાકર, તે ચોથીએ ધી-એમ ખીર માટે સામાન આપો. માએ ખીર બનાવી ઉની ઉની સંગમની થાળીમાં પીરસી અને પિત પડે અને ત્યાં ગઈ. સંગમ ખીરને કુકે છે તેવામાં માસક્ષપણુના પારણે કોઈ સાધુ ત્યાં પહેરવા માટે પધાર્યા, તેમને જોઈ સંગમને બહુ આનંદ થશે અને ભાવપૂર્વક બધી ક્ષીર તે મુનિને વહેરાવી દીધી, અને પિતાને ધન્ય માનવા લાગ્યો. કારણકે ચિત્ત, વિત્ત અને પાત્ર એ ગણેને વેગ બહુ દુર્લભ છે. આ પ્રમાણે સુપાત્રદાન દેવાથી પિતાને બહુ હર્ષ થયા. કહ્યું છે કે –
आनंदाश्रूणि रोमांचो बहुमान प्रियंवचः ।।
किं चानुमोदना पात्रदानभूषणपंचकम् ॥ . (૧) આનંદથી નેત્રમાં આંસુ આવવાં, (૨) રોમરાય વિકસ્વર થવા, (૩) બહુમાન સહિત આપવું, (૪) પ્રિય વચન બેલી આપવું, અને (૫) તેની અનુમોદના કરવી- આ પાંચ સુપાત્રદાનનાં ભૂષણ છે.

Page #47

[૩૭
આ દુષ્કર દાનથી સ ંગમે ધણું પુણ્ય ઉપાર્જન કર્યું. આ દાન દુષ્કર શામાટે? તે તેને માટે શાસ્ત્રકારે કહ્યું છે કેઃ-(૧) દરિદ્રી છતાં દાન આપવું, (ર) સામર્થ્ય છતાં ક્ષમા રાખવી, (૩) સુખને ઉદય છતાં ઇચ્છાનો રાધ કરવા, અને (૪) તરૂણાવસ્થામાં ઈંદ્રિયાના નિગ્રહ કરવા આ ચાર વસ્તુ અતિ દુષ્કર છે. આથી ઘણું પુણ્ય કેમ ઉપાર્જન થાય? તે તેને માટે શાસ્ત્રકારે કહ્યું છે કેઃ- ધનનુ વ્યાજ લેવાથી તે બમણું થાય છે, વ્યવસાય-વ્યાપારાદિથી ચારગણું થાય છે, ક્ષેત્રમાં સાગથ્થુ થાય છે, અને પાત્રે આપવાથી અનંતગણું ( પાત્રડનંતનુાં અવેલ) થાય છે.
૧૯૧૨ ]
શાલિભદ્ર.
આ પછી સંગમ મૃત્યુ પામી ઉપરોક્ત પુણ્યબળથી ગાભદ્ર શ્રેષ્ઠીને ત્યાં પુત્રપણે ઉપજ્યું. ૨. શ્રેષ્ઠી પુત્ર. (દાન મહિમા )
તેજ રાજગૃહ નગરમાં ગાભદ્ર શેઠ રહેતા હતા, તેને ભદ્રા નામની શિયળવતી સ્ત્રી હતી, તેનાથી સંગમને જીવ શાલિ ( ડાંગર )થી ભરપુર ક્ષેત્રના સ્વપ્નથી સૂચિત પુત્રપણ ઉત્પન્ન થયા, તેથી તેનુ નામ શાલિભદ્ર પાડવામાં આવ્યુ. વિદ્યાભ્યાસ કરી યાવન આવતાં તેને પિતાએ બત્રીશ કન્યા પરણાવી. પછી ગાભદ્ર શેઠ ચારિત્ર ગ્રહણ કરી સયમપાળી છેવટે અનશન આદરી સાધમ દેવલેાકમાં દેવતા થયા. પછી અવિધજ્ઞાનથી પોતાના પુત્રને જોઇને અતિ સ્નેહાતુર ખની ત્યાં આવી તેને દર્શન આપ્યું અને ભદ્રાને કહ્યું કે શાલિભદ્રને સર્વ પ્રકારની ભાગ સામગ્રી હું પૂરી પાડીશ.” આટલું કહીને તે ગયા; અને કુમારને મનવાંછિત પૂરવા લાગ્યા. બત્રીશી અને પોતે શાલિભદ્ર એમ તેત્રીશને માટે દરરોજ ૭૩ પેટી વસ્ત્રાની, ૩૩ પેટી આભૂષણાની અને ૩૩ પેટી ભાજનાદિ પદાર્થાની- ૯૯ પેટી મેકલવા લાગ્યા.
૩. રત્નકાળ.
એકદા એક વિણક રાજગૃહમા નૃપતિ શ્રેણિક પાસે સવાલક્ષની કિ ંમતના રત્નક બળ લઇને વેચવા આવ્યા. રાજાએ એક રત્નકબળ માટે આટલું બધું ધન આપવું એ અનુચિત જાણ્યું એટલે ણિક ચાલ્વા ગયા. આ વાતની રાણી ચિલ્લણાને ખબર પડતાં તેણે તે રત્નક બળ લેવાની ઉત્કટ ઇચ્છા જણાવી, આથી રાજાએ ફરીથી વિણકને મેલાવ્યા અને એક રત્નકબળ આપવાનું કહેતાં વિણકે કહ્યું` કે “ મારી પાસે સેાળ હતી તે બધી ભદ્રા શેઠાણીને એક એક લક્ષ લઈ વેચી નાંખી છે. ''આથી રાજાએ ભદ્રા શેઠાણીને ત્યાંથી એક મંગાવી લેવ્સ અનુચરને માકલ્યા. ભદ્રાએ અનુચર પાસે કહેવરાવ્યું ‘મે તે સેળ બળના ખત્રીશ કટકા કરીને મારા શાળિભદ્રની ખત્રીશે સ્ત્રીઓને વહેંચી આપ્યાછે. તે સ કડકા (ખંડ) તે વહુઓએ પણ હાથ પગ ધાઇને તેવડે પગ લુછીને નાંખી દીધાછે, માટે જો રાણીને જરૂર હોય તેા એ ખડ પડયા, લઇ જાઓ.' રાજારાણી શાળિભદ્રની આવી સાહેબી સાંભળી અજાયબ થઇ ગય; તેથી રાજાએ તેને પોતાની પાસે લાવવા માણુસ મેકલ્યાં. ભદ્રા શેડ ણીએ કહ્યું કે મારા પુત્ર કયાંય પણ બહાર જતા નથી, માટે હે રાજન્! આજે આપ મારે ત્યાં આવીને માં ગૃહ (ધર) પવિત્ર કરો. '' રાજાએ તુરતજ શાલિભદ્રને ઘેર જવાને નિશ્ચય કર્યાં.

Page #48

જેન કેન્ફરન્સ હેરલ્ડ.
૪. રાજાનુ આવવું.
રાજા પોતાની સ્વારી લઇ પૂરા ઝાડમાંથી ભદ્રાને ત્યાં આવ્યા, એટલે સ્વાગત કરી તેમને ચોથા માળ પર સિંહાસન પર બેસાર્યાં. અને ભદ્રા પોત!ના પુત્રને લઇ આવવા સાતમે માળે ગઇ, અને કહેવા લાગી ‘હે પુત્ર, તને જોવાને શ્રેણિક આવ્યા છે.' તે સાંભળી તેણે કહ્યું ‘ હે માતા તેની પાસે જે વેચવાનું હોય તે ખરીદ કરો.' માતાએ કહ્યું હે પુત્ર ! તે કાઇ કરીયાણુાંને વેચનાર નથી. એતા મગધદેશને અધિપતિ અને આપણા રાજા શ્રેણિક મહારાજા છે, તે તને મળવાને આવેલ છે.'
૩૦૮)
(સપ્ટે.ખર
શાલિભદ્ર તે આવા પ્રકારની માતાની વાણી સાંભળીને ચિત્તમાં દુઃખ પામ્યું. · અહા ! મારા જીવનને ધિક્કાર છે કે મારે માથે પણ ધણી છે! હવે હું કાયાના આ જે ભાગવિલાસ છે તે નહીં ભાગવું. હવે હું શ્રી વીરપ્રભુ પાસે જઇને દીક્ષા લઇશ” પછી પોતે માતાના આગ્રહથી રાજા પાસે આવ્યા, અને તેને પ્રણામ કર્યાં. રાજાએ તેને આલિંગન ને ખેાળામાં એસા એટલે તે અગ્નિના અડકવાથી જેમ માખણ એગળે, તેમ શાલિભદ્રનુ શરીર ઓગળવા લાગ્યું. અર્થાત્ રાજાના સ્પર્શીથી તેને પરસેવે વળ્યા. રાએ આનું કારણ પુછતાં ભદ્રાએ જણાવ્યુ ‘હે રાજન્! એના પિતા સંયમ ગ્રહણ કરી મૃત્યુ પામીને દેવલાક ગયા છે ત્યાંથી તે તેના પુત્ર ઉપર સ્નેહને લઇને મનવાંછિત વસ્તુ માકલે છે, તેથી હમણાં તે મનુષ્યના ગ ંધને લીધે અત્યંત દુઃખ પામે છે, માટે એને તમે છોડી દો, ' રાજાએ તેને મૂકી દીધા, એટલે કથી મૂકાયેલા જીવ જેમ મુકિતએ જાય, તેમ તે સાતમી ભૂમિકાએ ગયા.
પછી ભદ્રાએ રાજાની ભક્તિ અર્થે તેને દિવ્યજળથી નવરાવ્યા. એવામાં રાજાની વીંટી પડી ગઇ તેની તેને ખબર રહી નહિ, એટલે ગાભરા બની ભટ્ટાની દાસીને પૂછ્યું, એટલે દાસીએ કુવામાં પડેલી તેની વીટી બતાવી. આ વીંટી સાથે ખીજી બહુ વીટી પડી હતી, તેથી દાસીએ બધી લાવી પોતાની જે વીટી હોય તે લઇ લેવા રાજાને કહ્યું. રાજાએ જોયુ તે પેાતાની મુદ્રિકામાં અને બીજી બધી હતી તેમાં અગારા અને રત્નના જેવું, સરસવ અને સૂવર્ણ - મેરૂ જેવુ અંતર જોયુ. આથી દારૂને તેણે પૂછ્યુ આ મુદ્રા વગેરે આભૂષણે કેાનાં છે ? ' ત્યારે દાસીએ કહ્યું ‘એ આભૂષણા શાલિભદ્રનાં અને તેની સ્ત્રીઓનાં છે. એ એકવાર પહેરી પહેરીનેઉતારી નાખ્યાં પછી તેને આ કુવામાં નાંખી દઇએ છીએ, અને ગેાભદ્રદેવ નિત્ય પાછા નવાં નવાં મેકલે છે, તે તેએ પહેરે છે.”—આથી રાજા બહુ વિચારમાં પડી ગયા. ભદ્રા શેઠાણીએ રાજાને પરિવાર સહિત દિવ્યભાજન જમાડયાં અને સાને આભૂષણ આપ્યાં. આથી શ્રેણિક ‘ કયાં મારૂં સુખ અને કયાં આનું સુખ '—એમ વિચારની ગડમથલમાં આ પ્રમાણે મનમાં ગેાવતા હતા કે:--
स्नुही महातरुर्वन्हि बृहद् भानुर्यथोच्यते । सारतेजो वियोगेऽपि नरदेवास्तथा वयम् ॥

Page #49

૧૯૧૨) :
શાલિભદ્ર.
૩િ૦૯
–જેમ ખુહી નામનું ઝાડ બહુ નાનું હોય છે છતાં મહાતરૂ કહેવાય છે, અને અગ્નિ જરા જેટલું હોય છતાં પણ બહદ ભાનુ-મોટો સૂર્ય કહેવાય છે, તેવી જ રીતે અમે સારભૂત તેજ-વગરના છતાં પણ નરદેવ કહેવાઈએ છીએ.
पादाभोजरजः प्रमार्जनमपि मापाललीलावतीदुःप्राप्याद्भुतरत्नकंबलदलै र्यद्वल्लभानामभूत्। निर्माल्यं नवहेममंडनमपि क्लेशाय बस्यावनी
पालालिंगनमप्यसौ विजयते दानात् सुभद्रांगजः ॥ -જેની સ્ત્રીઓનાં ચરણમલ ઉપર લાગેલી રજનું પ્રમાર્જને રાજાની રાણી લીલાવતીને પણ દુપ્રાપ્ય એવા રત્નકંબલના કકડા વડે થયું, જેને નવીન સુવર્ણનાં ઘરેણાંઓ પણ દરેક દિવસે નિર્માલ્યરૂપ થયાં, અને જેને ભૂપતિનું આલિંગન પણ કલેશને માટે થશે એવો સુભદ્રાનાં પુત્ર (શાલિભદ્ર) પૂર્વે કરેલા દાનથી વિજય પામે છે.
. વૈરાગ્યબીજ. શાલિભદ્ર શ્રેણિકરાજાને પોતાના સ્વામી જાણીને વિચાર્યું હતું કે “આ મારી પરાધીન લક્ષ્મીને ધિક્કાર છે !” એટલે વૈરાગ્ય ઉત્પન્ન થયો હતો, તેવામાં શ્રી ધશેષ આચાર્ય નગરમાં પધાર્યા, શાલિભદ્રે તેમની પાસે જઈ વિનયપૂર્વક વંદના કરી. ગુરૂએ ઉપદેશ આપ્યો
ઘરને ઊંદરોએ જર્જરિત કરી નાખ્યું છે, તો જુઓના ભંડારરૂપ થયાં છે, શઓ પણ માકણથી ભરપૂર છે, શરીરને વિષે રોગ ઘર કરીને બેઠા છે. ભોજન પણ લૂમાં મળે છે, ધધો ભાર વહીવહીને પેટ ભરવાને છે, ઘેર કડવાં વચન કહેનારી કાણીને કુપ સ્ત્રી છે. આવાં આવાં જે પુરૂષને દુઃખ છે તે પણ ઘરનો સંગ છોડતો નથી ! અહે! એવા મૂઢને ધિકકાર છે !! મૂઢ પુરૂષે વિચાર કરે છે કે અર્થ સંપત્તિ આજ, કાલ, પહેર, અથવા પરાર મળશે, પણ તે હથેલીમાં રહેલા પિતાના ગળતા આયુષ્યને નથી દેખતા! માટે જે પુરૂષ આદર સહિત શુદ્ધ સંયમ લઈને પાળે છે, તેને સ્વર્ગ અને મોક્ષ તો હાથમાં છે.'
સૂરિનાં આવાં વચન સાંભળીને શાલિભદે કહ્યું “હું મારી માતાની આજ્ઞા લઈને આપની પાસે ચારિત્ર લઇશ” એમ કહી માતા પાસે જઈ કહેવા લાગ્યો. “હે માતા ! હું ધર્મશેષ સુરિ પાસે ધર્મ સાંભળીને આવ્યો છું તેથી મારે દીક્ષા લેવી છે; માટે મને આજ્ઞા આપે.' માતાએ કહ્યું “હે પુત્ર! તારું શરીર સુકોમળ છે, તેથી તારાથી ચારિત્રનાં દુઃખ નહિ સહન થાય.” ત્યારે શાલિભદ્ર કહ્યું “સુખના લાલચુ એવા જે પુરૂષ વ્રતનું કષ્ટ સહન કરતા નથી તેને કાયર જાણવા. બાળક અંગુઠો ચૂસતાં પણ જાણે છે કે હું માતાના સ્તનને ધાવું છે, - એ જેમ ભ્રાંતિ છે તેમ આ સંસારમાં માણસોને સુખની તે ભ્રાંતિ છે; ખરી રીતે જોતાં એ સર્વ દુઃખમય છે.” માતાને એમ સમજાવીને તેણે નિત્ય એકેક સ્ત્રીને પ્રબંધ પમાડી તેને ત્યાગ કરવા માંડે, અને સાતક્ષેત્રમાં ધનને વ્યય કરવા માંડે.

Page #50

૩૧૦]
જેન કોન્ફરન્સ હેરલ્ડ
[સપ્ટેમ્બર
૬. વૈરાગ્યનું તાત્કાલિક નિમિત્ત–ધન્યશેઠ શાલિભદ્રની નાની બહેન ધન્ય શેઠની સાથે તેજ નગરમાં પરણાવી હતી. તે પતિના માથામાં તેલ નાંખતી હશે તે વખતે તેની આંખમાંથી આંસુનું ટીપું ધન્યશેઠના ખભા પર પડયું. એટલે શેઠે રૂદનનું કારણ પૂછયું. તેણે ઉત્તર આપે “મારો ભાઈ શાલિભદ્ર દીક્ષા લેવાનો છે, તેથી નિત્ય એકેક સ્ત્રીનો ત્યાગ કરે છે, તેથી મને આંખમાં આંસુ આવ્યા ધન્યશેઠે કહ્યું “તારો ભા સત્વરહિત છે.” સ્ત્રીએ ઉપહાસમાં કહ્યું “જે આપનામાં શકિત હોયતો આપ કેમ આપની સ્ત્રીઓનો ત્યાગ નથી કરતા ? ” સ્ત્રીનું આ વચન સાંભળી ધન્ય શેઠે તરત જ કહ્યું “હવેથી તારા સંગમને મને ત્યાગ છે.” આ જોઈ બીજી સાત સ્ત્રીઓ કહેવા લાગી “એ સ્ત્રીને મૂર્ખ છે. એનું કહેવું સાંભળીને આપને સાહસ કરવું ન ઘટે.” પછી શાલિભદ્રની બહેને પણ કહ્યું “હે સ્વામી! મેં આપને મારી મૂર્ખાઇમાં કહ્યું છે તે તે આપ ક્ષમા કરો. હવે પછી આપને એ અપરાધ નહિ કરું. અમારા પર કૃપા કરો. આપ જેવા ઉત્તમ પુરૂષોએ એમ કરવું ન ઘટે; છતાં જે આપ સંયમ ગ્રહણ કરશો તો અમે પણ આપની સાથે જ આવીશું; કારણ કે સ્ત્રીઓ પોતાના પતિને કેમે કરી ત્યજી શકતી નથી. આ સાંભળીને ધન્યશેઠે સ્ત્રીઓને ધન્યવાદ આપે.
ત્યાર પછી તે ત્યાંથી શાલિભદ્રને ઘેર ગયો અને કહેવા લાગ્યો “હે શાલિભદ્ર ! તમે કેમ આવા કાયર છો?—કે એકેક સ્ત્રીને તજો છો ? મેં તે એક જ વખતે સઘળીને ત્યાગ કર્યો! માટે ચાલે, આપણે બંને સાથે પ્રવજ્યા લઇએ.”
૭ દીક્ષા ગ્રહણ, એવામાં ત્યાં આગળ વૈભારગિરિ પર શ્રી વીરભગવાન સમવસર્યા. શાલિભદ્ર તો હજુ સર્વ સ્ત્રીઓને તજે છે, પણ ધન્યશેઠે દાન દઈને રાજગૃહનગરથી પ્રભુ પાસે જઈને ચારિત્ર ગ્રહણ કર્યું. આ સાંભળી શાલિભદ્ર પણ પ્રભુ પાસે આવીને સંયમ લીધે. આ પછી બંને મહાવીર ભગવાન સાથે નિત્ય વિહાર કરતા જ્ઞાન મેળવીને બહુ શ્રત થયાં. વળી એક, બે, ત્રણ, ચાર માસના ઉપવાસ પ્રમુખ કરીને કાયાને શેપવા લાગ્યા.
અન્યત્ર વિહાર કરીને પાછા ફરતા ફરતા તે બંને મુનિ, વીર પ્રભુની સાથે જ રાજગૃહી નગરીને વિષે આવ્યા. ત્યાં ભવસમુદ્રનો પાર પામવાને ઇચ્છતુર એવા બહુ લાકે તેમને વંદન કરવા આવ્યા. પ્રભુએ તેમને આ પ્રમાણે દેશના દીધી મનુષ્ય ક્ષેત્ર, ઉત્તમ જાતિ, કુળ, આ ય, મોટું આયુષ્ય, બુદ્ધિ, ધર્મશ્રવણ, શ્રદ્ધા, અને સંયમ આ સર્વ આ લેકમાં દુર્લભ છે.”—અન્યદા માસક્ષપણને પારણે ધન્ય શેઠ અને શાલિભદ્ર બંને ભક્ષાને અર્થે જતાં પ્રભુને વંદન કરીને પૂછવા લાગ્યા, “હે પ્રભો ! આજે અમારું પારણું કોના હાથે થશે ?' પ્રભુએ કહ્યું “હે શાલિભદ્ર ! આજે તને અને ધન્યને તારી માતાને હાથે પારણું થશે.” આ સાંભળી અલિભદ્ર “ઈચ્છામિ ' એમ કહીને પ્રભુને વંદન કરીને ધન્યને સાથે લઈને ભિાને અર્થે

Page #51

૧૯૧૨)
શાલિભદ્ર.
[૩૧૧
નગરમાં ચાલવા માંડયું તેઓ બંને શાલિભદ્રને ઘેર આવ્યા, પણ તેમને ભદ્રાએ મુનિવેશમાં અગાઉ કદી જોયા ન હોય તેમ તે ભદ્રાને ખબર પડી નહિ. તે બિચારી પિતાનાજ ધ્યાનમાં હતી કે “હું આજે શાલિભદ્રને વંદન કરવા જઈશ.”—આથી તેમના તરફ ભદ્રાનું ધ્યાન ન ગયું, તે જોઈને તે બંને સાધુ ઘરથી બહાર નીકળ્યા. નગરના દરવાજા સુધી ગયા ત્યાં તેમને એક વૃદ્ધ સ્ત્રી દહીં લઈને ગામમાં આવતી હતી તે સામી મળી. શાલિભદ્રને જોઇને તેના સ્તનમાંથી દુધ ઝરવા લાગ્યું, તેથી તે તેમના ઉપર પ્રતિવાળી થઈને તેમને દહીં વહોરાવ્યું. તે લઈને તેઓ બંને પ્રભુ પાસે આવ્યા, ત્યાં આવીને શાલિભદ્ર મુનિએ કહ્યું “હે સ્વામિન, આપ કહેતા હતા કે તારી માતાને હાથે પારણું થશે, પણ એમ ન થયું તેનું શું કારણ?” પ્રભુએ કહ્યું “મેં સત્યજ કહ્યું છે !” એમ કહી તેને પૂર્વભવ (કે જે મુખમાંજ આપણે કહેલ છે તે) સંભળાવી જે વૃદ્ધ સ્ત્રીએ વહેરાવ્યું તે તારા પૂર્વભવની માતા (ધન્યા) જ હતી એમ પ્રતીત કરાવ્યું.
આ સાંભળીને પછી પારણું કરીને સર્વ વસ્તુ અસાર માનતા તે બંને (ધન્યશેઠ અને શાલિભદ) વીર પ્રભુની આજ્ઞા લઈ વૈભારગિરિ ઉપર જઇને શુદ્ધ ભૂમિ ઉપર અનશન લઈ ઉભા રહ્યા.
૮. પુત્રરત્નમાતાને ધન્ય છે ! આ પછી ભદ્રા આવીને વીર ભગવાનને વંદન કરી પૂછવા લાગી. “હે પ્રભો ! આજે મારે ઘેર ધન્ય અને શાલિભદ્ર કેમ ભિક્ષાને અર્થે ન આવ્યા?” તે સાંભળીને પ્રભુએ બનેલી હકીકત કહી.
આથી તે માતા દુઃખી થઈને વૈભારગિરિ ઉપર ગઈ એમ કહેવા લાગી. હે પુત્ર! હું ખરે મંદભાગ્યવાળી કરી કે તને મેં આવ્યો ન જાણે ! એકવાર તારૂં મુખ તે બતાવ, એમ કહીને તે બહુ રૂદન કરવા લાગી. શ્રેણિક રાજા પણ ત્યાં આવ્યો હતો, તે તેણીનું રૂદન સાંભળીને કહેવા લાગ્યો “હે શાલિભદ્ર! એકવાર તો આપ માતાને મુખ બતાવો, કારણકે માતા જેવું એક ઉત્તમ તીર્થ નથી.” પછી શ્રેણિક રાજા ભદ્રાને કહેવા લાગે “હે ભદ્રા ! તને ધન્ય છે કે આવો તને પુત્રરત્ન સાંપડયો ! ” એમ કહી તેને પ્રબોધ પમાડી એટલે તે પિતાની વહુઓ સહિત ઘેર આવી. શ્રેણિક રાજા પણ પિતાને સ્થાને ગયો.
૨ ઉપસંહાર. શાલિભદ્ર બાર વર્ષ પર્યત દીક્ષા પર્યાયપાળી પ્રાંતે એક માસની સલેખના કરી સર્વાર્થ સિદ્ધ વિમાનમાં તેત્રીશ સાગરોપમ આયુષ્યવાળા અહમિન્દ્ર (જેને સ્વામી તરીકે ઇન્દ્ર હતા નથી, તેઓ પોતે જ વિમાનના સ્વામિ હોવાથી અહસિંદ્ર” કહેવાય છે) દેવપણે ઉત્પન્ન થયા. ધન્યશેઠ પણ શુદ્ધ ધ્યાને ચડી મૃત્યુ પામી સર્વાર્થસિદ્ધ વિમાને ગયા. ભદ્રા પણ અનુક્રમે વૈરાગ્ય પામી, વીર પ્રભુ પાસે ચારિત્ર લઈ તપશ્ચર્યા કરી મૃત્યુ પામી સ્વર્ગ ગઈ. ત્યાંથી આવીને

Page #52

૩૧૨]
જૈન કેન્ફરન્સ હેરલ્ડ.
[સપ્ટેમ્બર
મુક્તિ પામશે. આ રીતે શાલિભદ્ર મુનિને ધન્ય છે કે તેમણે સઘળું અનુત્તર (સર્વથી ઉત્તમ પ્રાપ્ત કર્યું.
अनुत्तरं दानमनुत्तरं तपो ह्यनुत्तरं मानमनुत्तरं यशः ।
श्रीशा लभद्रस्य गुणा अनुतरा अनुत्तरं धैर्यमनुत्तरं पदम् ॥ –શ્રી શાલિભદ્રનાં ધન, તપ, માન, યશ, ગુણ, ધૈર્ય, અને પદ-(સ્થાન-અનુત્તર વિમાન)–એ સર્વ અનુત્તર (જેનાથી અન્ય શ્રેષ્ઠ નથી એવા ) છે.
સદ્દગત શ્રીગોવિન્દજીને .... હાંજલિ ! વીર પિપાસિત જૈન કોમનો વીર થયે એક ઓછા, અંધારે નિજ જ્યોત ધીર તારક એક, હા! ખૂટયો. શુભ્ર હૃદયી, દિવ્ય તારલા ? ચંદ્ર તો નથી ઉગે, અંધારે અડવડતી કોમનો પ્રકાશ કાં સંકેલ્યો ? જૈન કોમ તણા ઇતિહાસે યુગ નો છે , યુગસ્થાપનમાં વીર્ય વેરતો તારક તું કયાં ઉો ? તુજ સેવાના અમોલપણની આજે થાતી ઝાંખી, અમે નગુણાની સેવામાં કાયા પાડી નાં બી. પરમાર્થવૃત્તિ કાર્યદશિતા. અખંડ ઉત્સાહ હારે એ સઘળું મેળવતાં, દશક થાશે પૂરો. દેવાંશી દિલડાવાળાઓ! સાધુવ્રત્તિના બંધુ ! હારી ખોટ કહે કેમ સહાશે? અંતર તૂટી જાતું. હારૂ નામસ્મરણ કે થાતાં અંતર હર્ષ ઉભરાતા આજે નામસ્મરણ એ થાતાં નેહી તુજ શોષાતો. જરૂર જેવી આ જગમાં એ અનિવાર્ય અન્ય દેશે; બેઠે બેઠે ઉચ્ચ સ્થાનમાં આંદોલન કે દેજે. સાધુ આમ! તુજ આત્માની નિત્ય નિત્ય પ્રગતિ હે! જ્યાં છે ત્યાં આ રક હૃદયની અંજલિ નેહની લેજે
અમૃત

Page #53

સદ્ગત શ્રીદ્યુત્ ગોવિન્દજી મૂળજી મ્હેપાણી બી.એ., એક્ એલ. બી.
જન્મ-સ'. ૧૯૪૦
દેહાત્સર્ગ-સ’, ૧૯૬૮

Page #54


Page #55

૧૯૧૨]
જિનસ્તવન.
૩૧૩
સાધારણ જિનસ્તવન. (કુમારપાળ ભૂપાળ વિચત)
(ભાષાંતરકાર, સન્મિત્ર સુનિકી કરવિજ્યજી. [ આ સ્તવન શ્રી કુમારપાળ રાજાએ સંસ્કૃતમાં બનાવેલા છે, અને તે મૂળ “જૈન તેંત્ર સંગ્રહ” (કાશીમાં પ્રસિદ્ધ થયેલ) નામના ગ્રંથમાં પ્રસિદ્ધ થયેલ છે. અહીં તેનું ભાષાંતર (સામાન્ય વ્યાખ્યા) કરી આપેલ છે. ] - ૧, નમી પડેલા સમસ્ત ઇંદ્રના મુકુટ સંબંધી રત્નની પ્રભારાશિ જેમના ચરણ પીઠ ઉપર પ્રતિબિંબિત થયેલી છે, અને જેમણે જગતના કષ્ટ સમૂહને દૂર કરી નાંખે છે એવા હે ત્રિલોકી બંધુ ! જિનેશ્વર મહારાજ ! આપ જયવંતા વર્તે !
૨, રાગ દ્વેષાદિક મળથી સર્વથા મુક્ત હોવાથી કૃતાર્થ થયેલા આપને જે હું વિનવું છું-સ્તવું છું તે મારી મુગ્ધતા માત્ર છે. કેમકે સ્વામીના યથાર્થ સ્વરૂપને નિરૂપણ કરવાને અથ વર્ગ સમર્થ થઈ શકતજ નથી. . ૩, હે સ્વામી ! આપ મુકિત પદને પામ્યા છતાં મારા વિશુદ્ધ ચિત્તમાં ગુણધિરોપ વડે સાક્ષાત વર્તે છે. અતિ દૂર રહેલો પણ સૂર્ય સુંદર આરસીમાં પ્રતિબિંબિત થઈને ઘરની અંદર ઉઘાત કરતા નથી શું?
૪. આપની સ્તવના કરવા વડે પ્રાણીઓના અનેક જન્મમાં ઉપાર્જિત કરેલાં પાપકર્મ ક્ષય પામી જાય છે. અથવા પ્રચંડ સૂર્યની પ્રભારાશિ પ્રસરતાં, અંધકાર ક્યાં સુધી ટકી શકે ? અપિતુ નજ ટકી શકે.
૫, હે શરણ લાયક ! કરૂણું કરવા સદાય કુશળ એવા આપ સ્વાશ્રિત અન્ય જનના મેહ–જવરને મૂળથી દૂર કરી નાંખી છે તેમ છતાં શીર્ષ ઉપર આપની આજ્ઞાને અચુક વહન કરનાર જે હું તેને આ મેહજવર શા કારણથી ઉપશાન્ત થતો નથી? (તે હું કળી શકતો નથી.)
૬, હે સ્વામી ! મુક્તિપુરી જવા અભિલાષાવાળે હું આ સંસાર અટવીને પાર પમાડવા સમર્થ સાર્થવાહ એવા આપને જ શરણે આવેલો છું તે પછી કવાયરવડે લુંટાઈ જતાં મારા દર્શન જ્ઞાન અને ચારિત્રરૂપ ત્રણ રત્નની આપ કેમ ઉપેક્ષા કરી રહ્યા છે ?
૭, ભવસમુદ્રમાં અનેકશ: ભ્રમણ કરતા મને મહામુશીબતે આપ મહાત્મા મળ્યા છે તે પણ હે નાથ ! પાપરાશિ એવા મેં, આપને ભક્તિભાવથી નમસ્કાર, પૂજા કે સ્તુતિ કશું કર્યું જ નથી.
૮ હે સ્વામી ! આ અતિ દુષ્ટ કર્મ કુલાલ (કુંભાર) મને સંસારચક્ર ઉપર કુબેધ રૂપી દંડ વડે જમાડતા મહાદુઃખનું ભાજન કરે છે તેવી કદર્થના થકી હે શરણ લાયક પ્રભુ ! આપ મારું રક્ષણ કરે!
૯ હે નાથ ! આપની આજ્ઞાને યથાર્થ અનુસરવાવડે તત્ત્વ-સ્વરૂપને પામેલે હું ભવભ્રમણને વધારનારા મમત્વાદિક વિકારને તજી કેવળ આત્મનિષ્ઠ કશી દરકાર વગરને પૂર્ણ વિરક્ત અને મોક્ષપદમાં ઈચ્છા વગરને ક્યારે બનીશ?

Page #56

૩૧૪]
જૈન કોન્ફરન્સ હેરઠ.
જૈન કેન્ફરન્સ હેરલડ.
[સપ્ટેમ્બર
[સપ્ટેમ્બર
૧ ચંદ્રની કાંતિ જેવા સમજવળ આપના ગુણવડે મારા મન મર્કટને નિયમમાં રાખી, આપના પવિત્ર વચનામૃતનું પાન કરવા અત્યંત આસક્ત થઈ હે સ્વામી ! હું કયારે સ્વરૂપ રમણું બનીશ ?
૧૧ હે નાથ ! આપના ચરણકમળના પ્રસાદથી હું આટલી ઊંચી ભૂમિ સુધી પહોંચ્યો છું તે પણ દુષ્ટ કામાદિક વિકારે મને બલાત્કારે કાર્ય કરવા પ્રેરણું કરે છે એ ભારે ખેદને
વિષય છે.
૧૨ હે પ્રભો ! વિશ્વનાયક એવા આપ નાથ છતે મને શું શું હિત ન સંભવે ? અપિતુ સર્વ હિત સંભવે. પરંતુ જે કે શુભ ભાવનાઓ વડે કામાદિક વિકાર દૂર કરવા બનતું કરું છું તે પણ તે દુષ્ટ વિકાર મારી પુઠ મૂકતા નથી–મારો પરાભવ કરવા મારી પછાડી લાગ્યા રહે છે.
૧૩ હે પ્રભુ! પૂર્વે ભવસમુદ્રમાં ભમતા એવા મને આપ કદાપિ દષ્ટિગોચર થયા જણીતા , નથી નહિંત સાતમી નરક વિગેરેનાં ઉત્કૃષ્ટ દુ:ખ મારે શામાટે ભોગવવા પડે ? અપિતુ કદાપિ ન જ ભોગવવાં પડે.
૧૪ હે નાથ ! ચક્ર, ખગ, ધનુષ, અંકુશ તથા વજી પ્રમુખ ઉત્તમ લક્ષણો વડે લક્ષિત (અંકિત) એવાં આપનાં ચરણયુગલનુંજ શરણ હવે દુર્જય મહાદિક શત્રુથી ભય પામેલા મેં ગ્રહણ કર્યું છે.
૧૫ હે વિશ્વનાથ! અગાધ કરૂણા (દયા) વડે શરણ કરવા લાયક, પવિત્ર, અને સર્વજ્ઞ વીતરાગ એવા આપ, એક દીન, હતાશ (નિરાશ થયેલા) અને આપને શરણે આવેલા મને દુષ્ટ કામ-કદર્થનામાંથી બચાવો બચા.
૧૬ હે નાથ ! આપ વગર બીજે કોઈ પણ મારાં સઘળાં દુષ્કતને છેદવા સમર્થ નથી. અથવા તે શત્રુઓના પ્રતિચક્રને સામા સમર્થ ચક્રવગર ઇદવા કઈ પણ સમર્થ થઈ શકતા નથી.
૧૭ હે સ્વામિન્ ! આપ દેવના પણ દેવ છે, મહેશ્વર છે, બુદ્ધ છે, અને ત્રણ જગતના નાયક છે તેથી જ અંતરંગ શત્રુવર્ગવડે પરાભવ પામેલા હું આપની આગળ અત્યંત ખેદ સહિત રૂદન કરૂં છું.
૧૮ હે પ્રભો ! અધર્મ-યસનને તજી દઈ જેવો હું મનને સમાધિમાં સ્થાપું તેવામાં કામાદિક અંતરંગ શત્રુઓ જાણે ક્રોધાતુર થઇને મને અતિ મેહાન્ડ કરી મૂકે છેમારી શુદ્ધબુધ ઠેકાણે રહેવા દેતા નથી.
૧૯ હે સ્વામિન ! આપના આગમ (વચન) થી હું જાણું છું કે આ મહાદિક મારા સદાયના શત્રુઓજ છે તથાપિ પર–શત્રુઓમાં વિશ્વાસ સ્થાપવાથી મૂઢ બની ગયેલ હું તેમની પાસે રહી સર્વ કંઈ અકૃત્ય કરું છું એ ખેદની વાત છે. એટલે તેમની પાસે મારું લગારે જેર ચાલતું નથી.

Page #57

૧૯૧૨ ]
૩૧૫ ]
૨૦ હું પ્રભા ! રાક્ષસા કરતાં પણ અતિ નિર્દય આ મહાદિક મ્લેચ્છેએ મારી બહુ વખત વિડંબના ક્રરી છે. અને હવે તે ત્રણ ભુવનમાં એક વીર એવા આપના શરણે આવ્યા હ્યુ તેથી આપ આપના ચરણે વળગી રહેàા એવા હું તેને બચાવ કરો ! આપ સમર્થ વગર કેાઈ મને દાદ દઈ શકે એમ નથી.
જિનસ્તવન.
૨૧ હે પ્રભા ! સ્વદેહમાં પણ મમત્વભુદ્ધિ તજી દઈને, વાળા હું પરસ ંગથી નિરાળેા રહી, સહુ શત્રુ મિત્ર ઉપર્ સંયમ પામીશ ?
શ્રહાવડે પવિત્ર થયેલા દિવેકસમભાવ રાખીને યારે દૃઢપણે
૨૨ હે સ્વામિન્ ! આપ વીતરાગજ મારા ઈષ્ટ દેવ છે, અને આપે દર્શાવેલા ધર્મજ ખરો ધર્મ છે એવું સ્વરૂપ સારી રીતે હું સમજ્યા ğ તેથી આ આપના સેવકની આપ ઉપેક્ષા નહિ કરશે.
૨૩ હે નાથ ! જેમણે સમસ્ત સુરાસુરોને જીતી લીધાછે એવા આ કામાદિક અંતરંગ શત્રુઓને આપે અત્યંત વશ કરી લીધાછે તેથી આપને આંચ પણ અડાડવા અશક્ત એવા તે જાણે રાષવડે જ હોય તેમ આ આપના સેવકને નિર્દયપણે હણી નાંખે છે.
૨૪ હે સ્વામિન્ ! સમસ્ત જતાને દાયક ! આપના ચરણે વળગી રહેલા આ
મેક્ષપદ પમાડવાને આપ સમ છે તા હે શરણએક પાંગળા દીન સેવકની કેમ રક્ષા કરતા નથી ? ૨૫ હૈ જિતેન્દ્ર ! આપનાં ચરણ કમળ જે ભવ્યાત્માના હૃદય કમળમાં સદાય સ્ફુર્યા કરેછે તેના આશ્રય લેવાને ત્રિભુવનની લક્ષ્મી પણ જાણે સહચારણી–દાસી હોય એમ નિશ્ચે આવી રહે છે. મતલબકે જે ભાગ્યવંત ભવ્ય જને આપનાં ચરણ કમળનુ એક નિષ્ઠાથી ધ્યાન ધરેછે તેમને ત્રણ ભુવનની લક્ષ્મી પણ દાસરૂપ થઈ રહે છે.
૨૬ હે પ્રભા ! હું અત્યંત નિર્ગુણી, ક્રૂર, દુષ્ટ, નિર્દય અને પાપી છું. કેમકે આપના મને આલખન આલંબન વગરનો હું પ્રચુર દુઃખવાળાં સંસારસાગરમાં ડુબેલા છું. ( હવે કેવળ આપનુજ છે )
૨૭ હે નાથ ! આજ આપ મને દૃષ્ટિગેાચર થયા તેથી હું અમૃત~~સાગરમાં નિમગ્ન થયાછું, જેમના હસ્ત કમળમાં ચિંતામણિ રત્ન આવી રહ્યું છે તેમને કાપણુ અર્થ અસાધ્ય
નથી એટલે તેમના સકળ કાની સહેજે સિદ્ધિ થઈ શકે છે.
૨૮ હે પ્રભુ ! સંસાર સમુદ્રમાં ડુબતા એવા મને આપજ એક ઝ્હાજ સમાન છે. અને શિવરમણી સાથેના શાશ્વત સંબંધ વડે અભિરામ એવા આપજ મારા શ્રેષ્ઠ સુખના વિશ્રામસ્થાન છે.
૨૯ હે સ્વામિન ! જે ભવ્ય જનેએ આપને ભક્તિવડે સદાય નમસ્કાર કર્યાં છે, સ્નેાત્ર સ્તવના વડે સ્તવ્યાછે અને પુષ્પમાળાએ વડે પૂજ્યા છે તેમના હાથમાં ચિંતામણિ આવેલ છે અને તેમના આંગણે કલ્પવૃક્ષ ઉગ્યા છે, એમ હું માનુધું; કેમકે તેમનાં સકળ વાંછિત કા સહેજે સિદ્ધ થાયછે.

Page #58

૩૧૬]
જૈન કોન્ફરન્સ હેરલ્ડ.
[સટેબર
- ૩૦ હે નાથ! બંને નેત્રો મીંચીને અને મનને સ્થિર કરીને જ્યારે જ્યારે હું ચિંતવું છું ત્યારે ત્યારે મને સમસ્ત કર્મને ક્ષય કરવાના હેતુપ આપ શિવાય બીજા કોઈ દેવ પ્રતીત થતા નથી. અમારાં સઘળાં કર્મને ક્ષય કરવાના હેતુરૂપ કેવળ આપજ પ્રતીત થાઓ છે.
૩૧ હે જિનેન્દ્ર ! ગમે તેટલી ઉત્કૃષ્ટ ભક્તિવડે સ્તવ્યા છતાં અન્ય દેવો કઈ રીતે બીજાઓને મુક્તિપદ આપી શકતા નથી કેમકે અમૃતના કુંભવડે પણ સિંચવામાં આવેલા લીમડાનાં વ કદાપિ પણ આમ્રફળ આપી શકે ખરા !
૩૨ હે નાથ ! ભવસાગરથી મારે નિસ્તાર કરીને નિર્ગુણ છતાં મને આપે મોક્ષવાસી કરવો જોઈએ. કેમકે નિરૂપમ કરૂણાવડે આદ્ર બનેલા મહાપુરૂષો સ્વાશ્રિત–સેવક વર્ગના ગુણદોષને સર્વથા ચિંતવતા નથી. એઓ તે સ્વસેવકેને સ્વાત્માતુલ્ય લેખીને આપ સરખાજ કરે છે–કરવા માગે છે.
૩૩ હે નાથ ! બહુ પુન્ય જોગે આપ ત્રણ જગતના ચૂડામણિ દેવ મને પ્રાપ્ત થયા છે, તેમજ વળી મોક્ષના જામીન રૂપ આ શ્રી હેમચંદ્ર સૂરી ગુરૂ મળ્યા છે તેથી એ ઉપરાંત બીજી કોઈ શ્રેષ્ઠ વસ્તુ હું જાણતો કે માનતા નથી કે જેની પ્રાપ્તિ માટે હું આપની પાસે પ્રાર્થના કરું. પરંતુ આપના વચન ઉપર મને ભવભવ અધિકાધિક આદર થતો જાય એટલુંજ હું આપની પાસે પ્રાર્થ છું. તથાસ્તુ ઈતિશમ
મિ. હર્બર્ટ વૅરનનાં પ્રશ્નના ઉત્તરટીકા- (૧) અને એવાં છે કે જેને યથાર્થ ઉત્તર જેને સંપૂર્ણ જ્ઞાન પ્રાપ્ત થયું હોય એવા કેવલી અથવા જેને મોક્ષનો અનુભવ હોય એવા મુક્ત આત્મા આપી શકે. અત્રે તે યુક્તિ, તર્ક અને આગમ અનુસાર કહી શકાય. તે તેવા પ્રકારે યથાશક્તિ કહેવાની કાશીશ કરી છે.
(૨) સામાન્યપણે આવા પ્રશ્નને mute (મૂક-મુંગા, અનુભવથી જ જાણ્યાં જાય એવાં) કહી શકાય. રૂબરૂ ચર્ચા જે ખુલાસો પત્રવ્યવહારથી ન થઈ શકે.
પ્ર અને ઉત્તર. પ્રશ્ન-૧ મેક્ષમાં આત્મા કાળ કેવા પ્રકારે ગાળે છે? ઉત્તર ૧ ભક્ત આત્મા અથવા મોક્ષમાં અ ત્મા પિતાની સમૃદ્ધિને ભોગ-ઉપભોગ કરવામાં
કાળ ગાળે છે. મોક્ષ એટલે શું ? મુકાવું તે, શાનાથી મુકાવું? કર્માદિથી. (રાગ-દ્વેષાદિથી).કર્માદિ એટલે શું ? કર્માદિ એટલે કર્મ અને તેના અનુયાયી શરીર, જન્મ, મરણ, જરા, રેગ, દુઃખ, પીડા, હર્ષ, શેક, માન, અપમાન આદિ. મુક્તઆત્મા આ બધાંથી
* આ લેખ હેરલ્ડ'ના ગયા જુન માસના અંકમાં આવેલ અંગ્રેજી લેખના સમુચ્ચાયાઈ રૂ૫ છે–તંત્રી.

Page #59

૧૯૧૨)
મિ. હર્બર્ટ વૈરનનાં પ્રજનનાં ઉત્તર
[૩૧૭
સર્વથા મુક્ત છે. એ કેવળ સચ્ચિદાનંદ છે, અથાત્ સત (અવિનાશી) એવાં જે ચિત (જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર, વીર્ય, સુખ, આદિ) તે રૂ૫ જે પિતાના ગુણ, કે પિતાની આદિ કે પોતાની શક્તિ, કે પિતાના સ્વભાવ તેના ભેગ-વિભોગથી ઉપજતા સુખ (આનંદ) રૂ૫ છે.
મુક્ત અત્મા બે પ્રકારના છે –(૧) શરીરધારી છતાં મુક્ત અર્થાત જીવન મુક્ત અરિહંત; અને (૨) અશરીરી એવા સર્વથા મુક્ત સિદ્ધ-જીવન્મુક્ત શરીરધારી છતાં મુક્તરૂપજ છે. સિદ્ધની જેમજ તેઓનાં સ્વાભાવિક જ્ઞાનાદિ આવીભવ પામ્યાં છે. સિદ્ધની પેકેજ સર્વજ્ઞ-સર્વદશી છતાં આયુકર્મ (જીવે દેહમાં અમુક વખત રહેવું જ જોઈએ એવી પૂર્વ બધિ કાળની સ્થિતિ) ક્ષય થતાં સુધી તેઓનાથી દેહ ત્યજી શકાતે. નથી. આયુની સ્થિતિ પરિપકવ થયે, તેઓ દેહને સર્ષક ચુકીવતુ હમેશને માટે ત્યજી દે છે, અને સંસારી જીવની પેઠે જન્મ, મરણરૂપ બીજો દેહ તેઓને ધાવો પડતો નથી; પછી તે સિદ્ધ અથવા સર્વથા મુકત થાય છે. જીવન્મુક્તજ આપણી વચ્ચે રહી ઉપદેશ આપે છે; સન્માર્ગ, મોક્ષમાર્ગ બતાવે છે ત્યારે સર્વથા કર્મરહિત એવા અશરીરી સિધ્ધ તે કદી ચીમડાય નહિ એવાઝ અને સંપૂર્ણ ખીલેલા એવા જે પોતાના જ્ઞાનાદિ ગુણ, તેના ભેગ-ઉપભેગમાંજ નિરંતર નિમગ્ન છે. વસ્તુતઃ સિધ્ધ પોતે સુખરૂ પજ છે. જીવન્મુકત પણ પિતાના આવર્ભાવ પામેલા જ્ઞાનાદિ ગુણોના ભોગ-ઉપભોગમાં નિમગ્ન છે; પણ એ ઉપરાંત તેમને પોતાનાં કેટલાંક પૂર્વોપાર્જિત અઘાતિકર્મોનું હિલકાં, જ્ઞાન-દર્શનાદિને ન આવરી શકે એવાં કર્મોનું કરજ ચૂકવવાનું છે. પ્રાંતે કહેવાનું કે મુક્ત આત્મા અથવા મેક્ષમાં આત્મા પિતાની જ્ઞાનાદિ સમૃદ્ધિ કે શક્તિઓના નિરંતર
ભગ- ઉપભોગમાં કાળ ગાળે છે. પ્રશ્ન-૨. મેક્ષમાં વિયનું સ્વરૂપ કેવા પ્રકારનું છે? ઉત્તર-૨. (૧)વસ્તુતઃ આત્મા પોતેજ વીર્ય છે. ઉપર જણાવ્યું છે, કે આત્મા પોતેજ સુખ . (આનંદ) છે તેમ આત્મા પોતે જ જ્ઞાન છે; આત્મા પોતેજ દર્શન છે, આત્મા પોતેજ ચારિત્ર
છે, ઇત્યાદિ, એટલે વીર્ય, સુખ, જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્રાદિ આત્માથી ભિન્ન નથી, આત્મા અને તેઓ અભેદ છે, અથવા
(૨) વીર્ય એટલે શકિત; હવે Major premiss (૧) જ્ઞાન એ શકિત છે, દર્શન એ શકિત છે, ચારિત્ર એ શકિત છે. Minor premiss (૨) આત્મા જ્ઞાન છે; આત્મા દર્શન છે; આત્મા ચારિત્ર છે. માટે Conclusion (૩) આત્મા શક્તિ (વીર્ય) છે; અથવા
(૩) સમજવાની ખાતર– + ઘાતી કર્મ અથવા ભારે કર્મ કે જે જ્ઞાનાદિ ગુણના આવર્ભાવ ને અંતરાય-આવરણ
રૂપ થાય તે.

Page #60

૩૧૮) જેન કોન્ફરન્સ હેરડ.
(સપ્ટેમ્બર v vvvvvvvvvvvvvvvvvv જ્ઞાનાદિ જે આત્માના ગુણો, તેના બેગ-ઉપભોગમાં આત્માને પ્રવર્તાવનારી જે શકિત
તે વીર્યનું સ્વરૂપ છે. પ્રશ્ન- ૩. એ વાર્ય કેવી રીતે આવીર્ભાવ પામે છે? પ્રકટે છે? ઉત્તર-૩. ઉપર જણાવ્યું છે, કે વીર્ય આત્માથી ભિન્ન નથી; જ્યાં આત્મા છે, ત્યાં વીર્ય છે;
એટલે જેટલા અંશે આત્મા આવર્ભાવ પામે છે, તેટલા અંશે તેનું વીર્ય પણ આવીભવ પામે છે. આત્મા સંપૂર્ણ પ્રગટ થતાં તેનું વીર્ય પણ સંપૂર્ણ પ્રગટ થાય છે; અહીં આત્મા અને તેનું વીર્ય એમ બે ભિન્ન વસ્તુઓ કહી છે; વાસ્તવિક રીતે તે ભિન્ન નથી; વ્યવહારથી સમજવા માટે એ ભેદ કલ્પેલ છે. વીર્ય એ ગુણ છે; આત્મા એ ગુણ છે. ગુણ અને ગુણી વાસ્તવિક રીતે એક બીજાથી ભિન્ન નથી; વ્યવહારથી સમજવા માટે ભિન્ન કપાયેલા છે. આત્મા જાણે છે, માટે એ શક્તિને જ્ઞાન એવું નામ આપ્યું; પણ . એ શકિત આત્માથી ભિન્ન નથી. આત્મા દેખે છે, માટે એ ગુણને દર્શન એવું નામ આપ્યું, પણ એ ગુણ આત્માથી ભિન્ન નથી. આત્મા સ્વસ્વભાવમાં ચર્ચા કર્યા કરે છે, સ્વસ્વભાવથી યુત કદી થતી નથી, માટે એ સમૃદ્ધિને ચારિત્ર એવું નામ આપ્યું, પણ તે આત્માથી ભિન્ન નથી. જ્ઞાન-દર્શનાદિને પિત પિતાની ક્રિયામાં આત્મા પ્રવર્તાવે છે, માટે એ શકિતને વીર્ય એવું નામ આપ્યું, પણ તે આત્માથી ભિન્ન નથી. આમ આત્મા અને તેના ગુણ વ્યવહારથી સમજવા માટે ભિન્ન દાખવેલ છતાં વસ્તુતઃ બિન નથી. એકજ માણસ પોતાના પિતાની અપેક્ષાએ પુત્ર, ભાઈની અપેક્ષાએ ભાઇ, પુત્રની અપેક્ષાએ પિતા, સ્ત્રીની અપેક્ષાએ પતિ ઈત્યાદિ, જુદા જુદા સંબંધ ધરાવે છે; પિતે એકને એક છતાં જુદાં જુદાં રૂપે પિતા આદિ કપાયલે છે, તેમજ આત્મા પણ એકનો એક છતાં જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર આદિ કલ્પાયેલો છે. આ આત્માનું જ્ઞાન” “આત્માનું વીર્ય ” ઇત્યાદિમાં છઠ્ઠી વિભક્તિના પ્રયોગથી આત્મા અને તેના જ્ઞાન–વીર્યાદિ અરપરસ જુદા હોવાને ભાસ થાય છે, પણ તેમ નથી; એમ જુદા દાખવવાપણું સમજવા માટે કરેલ છે, એટલે આત્મા સંપૂર્ણ પ્રગટ થયે, તેનું વીર્ય પણ સંપૂર્ણ પ્રગટ થાય છે. જીવન્મુક્ત રૂપે કે સિદ્ધરૂપે જ્યારે આત્મા મુક્ત થાય છે, ત્યારે તેનું વીર્ય પણ આવ
રણ-અંતરાયથી મુકત થઈ સંપૂર્ણ પ્રગટ થાય છે. પ્રશ્ન- ૪. મુક્તઆત્મા દાન આપે છે લાભ પામે છે, આહારાદિ ભોગવે છે, તેમજ
જે ઈચ્છા ઉપજે તે પ્રમાણે વરતે છે? જવાબ હકારમાં જોઇએ. “ના આમ નથી
કરતે” ઇત્યાદિ ન જોઈએ.) ઉત્તર-૪. મુક્ત આત્મા દાન દે છે, લાભ પામે છે, ભોગ-ઉપભોગ કરે છે, અને પિતાની શકિત
ઓને પ્રવર્તાવે છે. શાનું દાન દે છે ? જ્ઞાન-દર્શનાદિને પોતપોતાની ક્રિયામાં સહાય આપવા વીર્યનું. શાને લાભ પામે છે ? પિતાના આવર્ભાવ પામેલા જ્ઞાનાદિ ગુણે, તેનાં ફળો જાણવા-દેખવા અનુભવવાનો. શાને ભેગ-ઉપભોગ કરે છે? પિતાના જ્ઞાનાદિ ગુણોને, તેના જાણવા-દેખવા આદિ ફળ-આહાર, સુખાસન, કપડાં, મહેલ, આગ

Page #61

પત્ર પ્રાસાદ.
૧૯૧૨)
[૩૧૯
ગાડી, સ્ટીમર, મટર, બલૂન, આદિને નહિ,-એ બધા સાંસારિક શરીરના ભાગ ઉપગના પદાર્થો છે, શરીરની ઉપાધિઓ છે; અને શરીરની પેઠેજ વિનાશશીલ છે. અગાઉ જણાવ્યું છે, તેમ મુક્તાત્મા કેવળ સચ્ચિદાનંદ છે; તેના ભોગ-ઉપભોગના પદાર્થો સત્ (અવિનાશી) છે. અને તે પદાર્થો તે ચિત્ (તેના સંપૂર્ણ આવર્ભાવ પામેલાં જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર, સુખ વીર્યાદિ) છે.
વળી આત્માને ઈચછા હોવાનું કંઈ કારણ નથી, એને ઇષ્ટ–અનિષ્ટ કંઇ નથી. ઇચ્છા કયારે ઉપજે કે જ્યારે ઈચ્છિતને વિયોગ હોય, ઈચ્છિત ભોગરૂપ ન હય, આત્મા નિરંતર પિતાના ઈષ્ટ સાથે છે, પિતાના ઇષ્ટને ભોગવી રહ્યો છે.
આમ મુકતઆત્મા દાન દે છે, લાભ પામે છે, ભેગ-ઉપભોગ કરે છે. અને પિતાના દષ્ટ રીતે પ્રવર્તે છે. આટલે સુધી સિદ્ધ તેમજ જીવન્મુકત બંનેની વાત થઈ. જીવન્મુકત વધારામાં શરીરધારી હોવાથી આપણને જ્ઞાનદાન દે છે, આપણું તરફથી પિંડસ્થ (શારીરિક સન્માન-પૂજન પામે છે, આહાર * સુખાસનાદિ ભોગવે છે, તેમજ કેટલાંક બાકી રહેલાં અઘાતી કર્મને લઇ ઉપજતી ઈચ્છાઓ ( રાગદ્વેષ વિનાની ઇચ્છાઓ,
કેમકે રાગદ્વેષરૂપ ઘાતી કર્મતે દૂર થયાં છે) પ્રમાણે વર્તે છે. તા. કહું ખાસ એ જાણવા માગું છું કે આઠમ ગુણ, નહિ કે પહેલો આત્માને
મોક્ષમાં કેવી રીતે પ્રવર્તાવે છે? ઉત્તર-દાનાદિના અંતરાય દૂર થવા રૂપ આઠમો ગુણ છે; અને હું ધારું છું કે તે જ સાચવેલ
છે. આને ખુલાસે ઉપલા જવાબોમાં થઈ ગયો છે. તા. ક-એક બાબત ધ્યાન રાખવાની છે, કે આત્મા જ્ઞાન છે; આત્મા દર્શન છે; આત્મા ચારિત્ર
છે; આત્મા વાર્ય છે. ઈત્યાદિ તે ખરું. પણ એમ ન કહી શકાય કે જ્ઞાન આત્મા આ છે; ચારિત્ર આત્મા છે વી આત્મા છે, ઈત્યાદિ. જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર, વિર્ય, સુખ, આદિ બીજા બધા ગુણને સમૂહ તે આત્મા. આ શાંતિઃ મોરબી-કાઠીઆવાડ
મનસુખલાલ વિ. કિરતચંદ મહેતા.. તા-૨૩-૧-૧૨ મંગળ
પત્ર પ્રાસાદ,
ॐ तत्सत्
ર૭-૫-૧૧
| ગઈ કાલનો લખેલે પત્ર લહાધાટ પિસ્ટ ઓફીસમાં મહને મલ્યો, મહારો એકવીસમીનો . લખેલો પત્ર ન્હને કાલે કે આજે મલ્યા હશે અને કદાચિત તું આજ વખતે મહને પત્ર લખતી હઇશ. કાલે પોસ્ટ ઓફીસમાંથીજ મહે એક પત્ર લખ્યો છે તે ૩૧મીએ કે ૧ લીએ મળશે.
+ જીવન્મુકતને દિગંબજ જૈનો આહારને નિષેધ કહે છે.

Page #62

૩૨૦)
જૈન કેન્ફરન્સ હેરલ્ડ.
(સપ્ટેમ્બર
હું અહી એટલે બધે આનંદમાં રહું છું કે તેનું પ્રમાણ માપવું મારી અત્યારની શકિતની બહાર છે. અહીને દરેક પર્વત-દરેક પુલ-દરેક ઝરણું કંઈક પવિત્રતામાં–પ્રભુમયતામાં હદયને ડુબાવી દે છે. લાંબા લાંબા અલંકાર અને વિશેષણે લગાડેલા અતિશકિતભર્યા વાલખવા કે, વર્ણન કરવા એ એક પ્રકારનું જુઠાણું છે અને તેવું લખવાને મહને તિરસ્કાર છે પરતુ હું અહીંઆ જે પ્રત્યક્ષ અનુભવું છું તે લખું છું, જે કે ડારૂં લખાણ અને અહીં આ જે આનંદ અનુભવાય છે તેને હજાર અંશ પણ બતાવી શકવાનો સંતોષ આપી શકતું નથી.
- હું અહીંઆ શું અનુભવું છું? કેવળ પ્રભુમયતા-કેવળ પ્રેમ-પવિત્રતા–આનંદ આ પવિત્રતા અને આ આનંદ મહારી તરફ કંઈક એટલા બધા પ્રમાણમાં વરસતો દેખાય છે કે એનું સર્વસ્વ હું પણ પામી શકતા નથી, અર્થાત કંઈ ભાન રહેતું નથી. આ આનંદમાં હું ડુબી જાઉં છું-હારી જાત વીસરી જાઉં છું-અને હું નથી નથીજ એમ કંઇક થઈ આવતું જણાય છે. કોઈક અત્યંત જુની ઓળખાણવાળી વસ્તુ કિવા પૂર્વજન્મનો કોઈ અત્યંત નિકટને સ્નેહી કે સંબંધી આ જન્મમાં બને મળતાં વાર જ જેમ બીજાને કઇક અદશ્ય રીતે આકર્ષે છે ખેંચે છે અને એમ ખેંચાઈ જતા ખેંચનાર મનુષ્ય જેમ આશ્ચર્યમાં બે છે (કે આ માણસ કિંવા આ વસ્તુ તરફ હું એકદમ આટલે બધે વિચિત્ર રીતે કેમ ખેંચાઈ જાઉં છું) તેમ અંહીને દરેક પથ્થર-દરેક ઝરણ–દરેક બરફથી ઢંકાયેલું શિખર–અને કેવી પ્રભુતા-ઈશ્વરમયતા-પવિત્રતા–પ્રેમને અનુભવ કરાવે છે તે વિષે હું જ વિચારમાં પડી જાઉ છું. અને પ્રભુની અનંતતાના વિચારમાં નમ્ર બની જઈ ગળી જાઉં છું. આ ક્ષુદ્ર અહં-મમત્વ કોઈક અંધારા ખુણામાં છુપાવાની જગ્યા શોધવા મંડી જઈ તેમાં નિરાશ થવાથી આખરે . પાણીના પરપોટાની પેઠે ફુટી જઇ આ અનંતતામાં ભળી જાય છે.
કલાપિના સંવાદમાં ૧લા સંવાદમાં વાંચજે. તળલ કહે છે કે ખોવાઈ ગયેલા એક મેદાને પિતાનું આખુ ટોળુ છોડી દઈને જેમ ભરવાડ શોધે છે તેમ અજ્ઞાનમાં ડૂબી જઈ “અહં' ના કુવાના દેડકા જેટલા કુવામાં આત્માની (એટલે પરમાત્માની) અનંતતા ભૂદ્ધી ગયેલા અજ્ઞાનીઓને–પાપીઓને પ્રભુને પ્રેમ-પ્રભુની કૃપા શેધે છે. આ કૃપા નિમિત્ત તરીકે ગમે તે સાધનઠારા ઈશ્વર હમારા પર ઢોળે! હિમાલય દેવભૂમિ–કિંવા પુણ્યભૂમિ એટલાજ માટે કહેવાય છે કે અંહી પ્રભુના એ પ્રેમનું જ સામ્રાજ્ય પ્રત્યેક સ્થળે–સર્વત્ર વ્યાપી રહ્યું છે. અંહીનું એક પણ ઝાડ એવું નહિ હોય કે જે પિતાના પાંદડા દ્વારા પ્રભુની અગાધતા પ્રત્યક્ષ કરાવી હમને કંઈક દેવી વાતો ન શીખવે. અંહી આવીને હું સર્વ “સત્ય” ખોઈ બેઠે છું, મલીનતા-સ્વાર્થકલહ-નીચતા-હલકાઈ અને એ સર્વને પરિણામે પવિત્ર સંસ્કારવાળા કિંવા પવિત્રતાને પાશ લાગેલા આત્માને ઉત્પન્ન થતી ભયંકર અસ્વસ્થતા એમાંના કશાની આ શાંતિ અને પવિત્રતાના પ્રદેશ ઉપર પગલું ભરવાની હિમ્મત નથી. બહુ દિવસથી ખાઈ ગયેલા પુત્રને જોઈને માતા આનંદના અશ્રુ વર્ષાવે, હેતા ઘરડા હાથ એના શરીર ઉપર ફેરવે અને માથું સુધી બચ્ચીઓ કરે તે વખતે પેલા પુત્રનું હૃદય તપાસનાર એમાં ઉભ

Page #63

૧૯૧૨]
રાતા આનંદને માપી શકશે ? કેઇ થરમામીટર એ હૃદયના તે વખતના સ ંતેષનું માપ લઇ શકશે ? અહીની કુદરત-પ્રભુને પ્રેમ–અહીની પવિત્રતા હમને એટલાજ સ્નેહથી હાતી સાથે ચાંપે છે, આંહીની પવિત્રતાના ખેાળામાં આવતાંજ શાંતિ અને આનંદમાં ડૂબી જવાય છે, અહી દરેક શિલા હૃદયપૂર્વક હમારા સત્કાર કરે છે. ખરે બપારે પણ ઝાડીમાંથી કાન ફાડી નાંખે એવા સ્વર કરી કુદરતનું અવ્યાહત સંગીત ગાનારા તમારા હમારાં યશોગાન કરતાં માલુમ પડે છે. કારણકે એક આત્માના ઉધ્ધાર થતાંજ આખુ બ્રહ્માંડ આનંદથી ગાજી ઉઠે છે. એક આત્મા અજ્ઞાનના અધારા પ્રદેશમાં પ્રકાશમાં-આવતાંજ આખું બ્રહ્માંડ-પ્રત્યેકનાની પ્રભુતાને-પવિત્રતાને સર્વ પ્રદેશ-તે દિવસને અત્યંત આન ંદદાયક ગણી ઉત્સવ પાળે છેતે દિવસને તહેવાર માને છે.
પુત્ર પ્રાસાદ.
(૩૨૧
આ પ્રભુને ખાળે હું આવ્યો. એજ પ્રભુની કૃપાથી શું અહીં માયાનેા લેશ પણ હાઈ શકે ? અહીં એક વખત આવનાર—અહીંની પ્રભુતા અનુભવનાર મનુષ્ય એમજ કહેશે કે અહીં આ દુઃખ કે ષાપના અસ્તિત્વની કલ્પના કરવી એ પ્રભુનું અપમાન કર્યાં ખરેખર છે—નાતિકતા છે. પ્રભુ એટલે માત. એ વ્યાખ્યા જીતી છે. હુ પણ જાણતા હતા પરંતુ અહીં આવ્યા પછી એ વિશેષગુજ જ્યાં સુધી પ્રભુને પ્રત્યક્ષ ન ઓળખી શકાય એટલે કે તેની અનંતતા પ્રત્યક્ષ અનુભવી ન શકાય ત્યાં સુધી સૈાથી વધારે ચેાગ્ય છે એવા નિશ્ચયપર હું આવ્યો છુ, માતાનુ અંતઃકરણ જેટલુ દયાળુ, જેટલું ક્ષમાવાન, જેટલું વિશાળ હેાય છે, પેાતાના સંતાનેાના હજારો દોષ પી જવામાં, સેંકડા અપરાધ ગળી જવામાં-પાતાના સાગર જેવા હૃદયમાં સમાી દેવામાંમાળા જેમ પેતે તેમના પર કંઈ ઉપકાર કરી નાંખતી હોય તેમ માનતી નથી. હૈમનાપર પ્રેમ-અમીદ્રષ્ટિજ રાખે છે તેમ હમારા હજારે અપરાધ-કરડા અને અધમ લેાકેાના અણિત અપરાધ પણ પોતાની અંનતતાના વિશાળ પેટામાં સમાવી દઇ પ્રભુ સદા અનંત અપરાધને પણ આલિંગન આપવા-હૃદય સાથે ચાંપી પેતાના સ્વરૂપ બનાવી દેવા તૈયાર છે. સામાન્યસંસારી-માનુષી માતા પાંચ સાત્ સતાનેની માતા છે, પ્રભુ અગણિત સતાનેાની અસખ્ય બ્રહ્માંડાની માતા છે. સંસારી માતાના હૃદયની વિશાળતા યા અને ઉદારતાના કરતાં એ માતાની. એ અંનત બ્રમ્હાંડાની માતાની (પ્રભુની) ઉદારતા યા અને હૃદયની વિશાળતા કરતાં અસંખ્ય ગણી વધારે છે. પરંતુ અશ્રધાળુ પુત્રો તે જોઇ શકતા નથી. અજ્ઞાની લોકો ધરે છે કે પ્રભુ આપણાજ જેવા સ્તુતિ કરનાર, પર કૃપા કરનારા અને નિન્દા કરનારપર ગુસ્સે થનારા છે. અને તેથીજ કહે છે કે, પાપીને ઉધારજ ન થઈ શકે !'
અહા ! હજુતા અહીંયાજ પ્રભુને દ્વારે આવતાંજ ારામાં કેટલા ક્રક પડી ગયેા છે! વ્હેન? હું ખીલકુલ બદલાઇ ગયા દેખાઉલ્લુ, મ્હારા હૃદયમાં રાત્ર દિવસ કાંઇક એવુ ઉભરાયાં કરે કેતે કહી કે લખી શકાયાં નહિ. હમણાં હમણાં છેલ્લા ત્રણ ચાર દિવસથી તે એ સ્થિતિમાં પણ કઇંક અલૈકિક ફરક પડતા જાય છે. હવે હું આશ્રમની આસપાસની ઝાડીઓમાં નીચેની ખીણામાં, ઝરણા ઉપર ઝૂકી રહેલી શિલાઓ ઉપર હાંરે જાતના ઝુલા વીણવામાં અને હેના ઢગલાના ઢગલા એકાદ શિાપર પાથરી દઇ એવી ‘કુસુમ શયા' આનંદથી સુઈ જવામાં અને

Page #64

૩૨૨]
જેન કોન્ફરન્સ હેરલ્ડ
સપ્ટેમ્બર
એમ અંહીના સંદર્યને સેબતી બનવામાં મારો બધો વખત ગાળું છું, આશ્રમમાં તે માત્ર જમવા જેટલો વખત રહું છું, પુસ્તકો વાંચવાનું તે છોડી દીધું છે.-હમણું છોડી દેવું છે. રહેવાય નહિ તેજ પુસ્તકને હાથ લગાડ એ નિશ્ચય કરી શકો છું, અહીનું પ્રત્યક જ્ઞાન એક દિવસમાં, એક કલાકમાં, અરે એકજ દેખાવ, એક જ દ્રષ્ટિમાં નિમિષ માત્રમાં જે કંઈ શીખવી દેઈ, જેટલું જ્ઞાન આપે છે, જેટલી દૈવી વાતે કાનમાં ગણગણી જાય છે, તેનો સહસ્ત્રાંશ તે શું પણ લક્ષાંશ એવી કુદરતના પ્રત્યક્ષ જ્ઞાન ઉપરથી મગજમાં ભરીને એ મગજના સ્મરણ ઉપર આધાર રાખી હાથ, શાઈ, કાગળ અને લેટાના ખીલાથી એવા જડ સમૂહના સાધનોથી મનુષ્યના હસ્તથી અનેક કૃત્રિમ આકૃતિઓ પામેલાં સાધને (ટાઇપ-પ્રેસ સંચા વગેરેના સંતા રૂપ પુસ્તકોમાંથી હું મેળવી શકે નથી. એ અનેક રૂપાંતર પામેલું અનેક રીતથી વિકૃત થએલું હિડંબા જ્ઞાન છે. અને અહીંનું પ્રત્યક્ષ સંદર્ય નજરે નિહાળતાંજ હેની શુદ્ધતા સમજાઈ જાય છે.
તું કલ્પના કરી શકે છે મહારામાં કેટલો ફરક પડી ગથે છે? જેને માટે મુંબઈમાં હું અનેક પ્રયત્નો કરત-કલાકના કલાકમાં થોડીક મિનિટ માંડમાંડ જે સ્થિતિ હું અનુભવી શકતિ (અને તેથી ઊલટી નિરાશાજ વધતી ) તે વિના બોલાવ્ય-આપોઆપ-એની મેળે જ આવીને મને અંહી ભેટી પડે છેકુદરતનું સાંદર્ય નિહાળવામાં-અંહીની શુચિતા અનુભવ વામાં ઘડી ઘડી હું મને ભૂલી જાઉં છું અને છેલ્લા ત્રણ ચાર દિવસથી ( જ્યારથી હું
હારો ઘણો ખરે સમય આમ નીચે ફરવામાં ગાળું છું ) તે કંઇક જુદે જ બની ગયો છું. ...ના ધ્યાનમાં હારી જે સ્થિતિને માટે હારા ઉપર હું આશીર્વાદના વાદળાં વર્ષાવતશુચિતા અને અશુચિતાની એક ક્ષુદ્ર બાબતને લીધે તું હારા ઉપર ગુસ્સે થઈ હતી-કિંવા - હને ખોટું લાગ્યું હતું અને એ સ્થિતિ બહુજ નીચેની પાયરીના–છેક પ્રથમ પગથિ આના–મુમુક્ષુએ સ્વીકારવી યોગ્ય છે. તુ એ સ્થિતિથી ઉપર છે એમ સમજાવી અશુભ અકસ્માત શુભ પરિણામ લાવવાનેજ બની આવે છે એ “અશ્રુના ઝરણમાં સ્થળ જ્ઞાનનું છે? એ કલાપિના મૃત્યુની લીટી દ્વારા હું સમજાવતો હતો તે વખતે હારી જે સ્થિતિ હતી એ સ્થિતિ પ્રભુના આ ખોળામાં ઘડી ઘડી અનુભવાય છે. કાલનીજ-ગઈ કાલની જ વાત કહું છું. લોહાઘાટ ચારથી વાગે હું આશ્રમમાં પાછો આવ્યો અને થોડીવાર રહી પણ પાંચ કે પાંચને શુમારે બીજી તરફ એક ઉંડી ખીણમાં ગયો. ત્યાં ઝાડી છે. છેક અંધારા જેવું રહે. માથા ઉપર આકાશ, થોડુંક-હાની છત્રી જેટલું દેખાય. તરફ જવાના રસ્તો એ તરફ થઈને જાય છે અને આશ્રમના સ્વામીઓ તેને જઈ આવી શકાય એ રાખવાની સંભાળ રાખે છે. હું ફરતે ફરતે છ વાગે અંહી આવી પહોંચ્યો હતો. આસ પાસના ઉંચા ઉચા પર્વતની પાછળ ચાલ્યો જવાથી સૂર્ય કયારનો ડુબી ગયો જણાતો હતો અંધારૂ થઈ ગયું હતું,
તાથી થોડેક દૂરથી એક પાંચેક ફીટ ઉંચાઈથી પડતો ૫ણુનો હાને સરખો ધોધ છે અને એ ઝરણું ત્યાંથી આગળ ચાલી રસ્તા તરફ જાય છે તેથી રવાસીઓને હેના ઉપર હાને સરખે લોકડાંને સાત આઠ ફીટનો પુલ બાંધવો પડયો છે.

Page #65

૧૯૧૨ ]
[૩૩
એ ધેાધની ડાબી બાજુએ એક મેટી શિલા છે અને એ ધેાધ અને ત્યાંથી આગળ ચાલતા ઝરણને દેખાવ એટલા બધા સુંદર હતા કે હું આનંદમાં ડુબી ગયા. આસપાસથી દસ બાર્જ મિનિટમાં હે ધેાતીઆને ખેાળા ભરાય એટલાં પુલ વીણી કહાડયાં અને એ ધોધને મથાળે જઇ ખોબા ભરી ભરીને અર્પણ કરી દીધાં. ધોધનું પાણી પડી પડીને નાચે પાણીની એક કુંડી જેવુ બની ગયું. છે, એ કુંડીમાં એ સા પુલ ગયાં અને ત્યાંથી બખે ચચ્ચાર આગળ નીકળ ઝરણમાં સાથે સાથે આગળ વહેવા લાગ્યાં જાણે રાસ રમાતાહોય ! આ સૈા હું કંઇક એટલાં બધાં આનંદથી પેલી શિલાયર એસી જઇને જોતા હતા કેપછી શુ થયુ તે મ્હને ક ંઇ માલમ નથી. એ આનંદમાં હું સ કંઇ ભૂલી ગયા, મ્હને ટાઢ વાવા લાગી અને તે મ્હારાં કપડાંની અંદર થઈને અસહ્ય થવા લાગી ત્યારે હું જાગ્યા. આંખ ઉઘાડીને ચેામેર ગાઢ અંધકાર 1 ઉ ંચું જોયું તે જરીક જેટલા દેખાતા અકાશમાં ગુરૂબૃહસ્પતી-( જે આ દહાડામાં દશવાગે માથાઉપર આવે છે) ચમકતા હતા! રાત્રિના દશ વાગ્યા હતા. આસપાસની ઝાડીએમાં-આશ્રમનાં બે ત્રણ માસે હુને શોધવા નિકલ્યાં હતાં અને મોટેથી બૂમો પાડતા હતા. મ્હે પણ બૂમ પાડી અને અને તેએ ને. આવા મળ્યાં. તેમણે મ્હને કહ્યું કે અમે એક કલાકથી આ ઝાડીમાં બૂમા પાડીએ છીએ અને અત્યાર સુધી હમે જવાબ કેમ આપતા ન હતા ? મ્હેં કહ્યું કે હું ઝરણુ ઉપરની એક શિલાઉપર - ધી ગયા હતા ! આશ્રમમાં આવી મ્હે સ્વામીને કહ્યું કે મ્હારી બીલકુલ ચિન્તા ન કરવી. હું ભૂલેા પણ નહિ પડું, તેમ ઝાડીઓમાં મ્હને વાઘ વરૂ પણ નહિ ખાઇ ાય. માટે હુને શોધવા માણસે ન મેકલતા ( આ તરફની ઝાડીમાં કવચિતજ વાઘ વરૂ હાય છે.)
'
પત્ર પ્રાસાદ.
આવી સ્થિતિ મ્હેં કદી અનુભવી ન હતી. આવા આનંદ, આવી પવિત્રતા આટલે દરજ્જે મનુષ્ય અનુભવી શકે એમ હું કદિ માની શકયા ન હતા. એ શ્રદ્ધા હૈં શીખવી. તું એમ માનજે કે ‘હું પ્રભુનું નિમિત્ત હતી' પરન્તુ પરમાત્માનું એવું પવિત્ર પ્રતિનિધિત્વ જગમાં બહુજ થાડાનાં ભાગ્યમાં લખાએલુ હાવાનું જગના તિહાસ આજસુધી કહતા આવ્યા છે. પરમાત્માની પ્રત્યક્ષ કૃપા ન અનુભવાય ત્યાંસુધી પરમાત્માના એ પ્રતિનિધિને પૂજનીય ન માનવું? માટેજ હને દેવી કહું છું અને માટેજ હને સદ્ગુરૂ કિવા ઉદ્ધારક તરીકે પૂજું છું. આવી પૂજાને અયાગ્ય કહેનારા કે માનનારા–પ્રભુકૃપાનું ધ્યેય સાધ્ય કરવાના માર્ગમાં–સદ્ગુરૂની આવશ્યકતા પ્રતિપાદન કરનારા આ આવશ્યક પથિઆનું ખંડન કરનારાએ કૃપાને-આધ્યાત્મિક આત્માન્નતિને—માટે અપાત્ર-નાલાયક છે.
હને એમ લાગશે કે હું આમને આમ લખવામાં રખડવામાં કે ગાંડા કહાડવામાં વહ્યા જાઉğ, પરન્તુ આત્માની ઉંડાઇ શેાધવાને-હેની અગાધતા માપવાના એજ મા છે, એજ તપશ્ચર્યાં છે. એક જગ્યાએ શરીરને કિવા શરીરના અમુક અવયવને બળાત્કારે સ્થિર રાખી ઝાડ કે પથ્થર જેવુ જડ મનાવી દેવામાંજ અાત્માની પ્રતિ ની. એવા. ખળાક.ર જડતા વધાર

Page #66

૩૨૪]
જન કેન્ફરન્સ હેરલ્ડ.
[સપ્ટેમ્બર
હમને પૂલની મર્યાદાથી આગળ લઈ જઈ શકશે નહિ મહારે એ સ્થલત્વનું અસ્તિત્વજ ભૂલી જવું છે. હું સ્કૂલ છું- મનુષ્ય છું-આટલેજ (સાડા ત્રણ હાથને) છું એ ભૂલી જવું છે.
મહારી તબીયત એટલી બધી સારી રહે છે, મારૂં મગજ એટલું બધું ખીલેલું રહે છે કે જાણે હું આનંદની હવામાં એરોપ્લેન (વિમાન) માં બેસ્રી ઉડયાં કરે છે. એકાદ ગંભીર કિંવા આધ્યાત્મિક વિષય ઉપર પત્ર લખવાને માટે મુંબઈમાં પંદર પંદર દિવસ જે સ્કૃતિની મહારે રાહ જોવી પડતી તે સ્મૃતિ રાત્ર દિવસ મહારા મગજમાં એટલી બધી ઉભરાયાં કરે છે કે રાત્રદિવસ સૈાને પત્ર લખ્યાં કરું અને નોટપેપરના નોટપેપર ભરી એ ફુર્તિના ઉભરા કાઢયાં કરું ! ઘડી ઘડીમાં એટલા બધા નોટપેપર લખાઈ જાય છે કે વાંચનારને કંટાળો આવશે એવી કલ્પના મેડી મોડી પણ આવીને પ્રભુ કૃપાએ પત્ર હું પુરો કરી નાંખી બીડી શકુ છું. અત્યારની આ—તારા પત્રની જ વાત કરૂછું, પહેલા નેટપેપર પર પ્રથમ પેરેગ્રાફ લખ્યો ત્યારે એમ થયું હતું કે શું લખવાનું છે ? જવાબ તે કાલેજ લખી નાંખે. હવે કંઈ બાકી રહેતું નથી અને એમ લાગ્યું હતું કે આ એક નોટપેપર ભાગ્યેજ પૂર્ણ થઈ શકશે. પરંતુ આ પાંચમું પાનું લખું છું મહારા સ્વમામાં એ ન હતું કે આજે હું હને આટલો લાંબો પત્ર લખવાનો છું. કિવા અમુક અમુક બાબતે લખવાને એવા કંઈ વિચાર પણ કરી રાખ્યા ન હતા !
પર લાંબે અને લાંબો થતો જશે તે(માફી માગતો જાય છે અને હનુમાનના પૂછડાની પેઠે લખવાનું લંબાવતો જાય છે.) એમ હુને લાગશે માટે હવે પૂર્ણ કરી નાંખીશ. વળી લખીશ. હજુ એક બે પત્ર લખીશ અને પછી લાંબા વખત સુધી ત્યારે માટે એવી વાતનો સંગ્રહ કરી પટારા ભરી રાખીશ ને પાછો આવીશ તે વર્ષોના વર્ષો સુધીનું સાંભળ્યા કરીશ તે પણ ખૂટશે નહિ.
હું અહીંથી છઠી તારીખે જઈશ. હારડ આગળ દૂરદૂર-બહુજ દૂર ! અહીંથી ૪૨ માઇલ ઉપર એક અમુક દિશામાં એક અત્યંત રમણીય–ઉત્તમ સ્થાન-શોધી કહાડયું છે. નજરે જોયું નથી પણ સાંભળીને નક્કી કર્યું છે ત્યાં કોઈ નથી-કઈ વસ્તી નથી. એક મોટી નદીનું મૂળ છે. ત્યાંથી એ નદીનાં ઝરણું–હાના ન્હાના ધેધ નિકળે છે. એક અત્યંત ઉંચા પહાડની તળેટી જેવી એક ખીણમાં-એ ઝણના મૂળ આગળ-રહીશ-ધ્યાન કરીશભટકીશ-કલાકના કલાક બરફમાં અને પર્વતમાં શિખર ઉપર અને નીચેની ખીણમાં ફરીશ. ભાન ભૂલાઈ જશે ત્યાં બેસી જઇ એ આનંદ સમાધીમાં લીન થઈ જઈશ. કઈ દિશામાં અને જ્યાં તે કહીશ નહિ કારણકે તેમ કરવામાં છે પરંતુ અંહી થી ૪૨ માઈલ અંદર આગળ-હિમાલયની મધ્યમાં-બરાબરી ચાર ચાર છ છ ફીટ બરફ વર્ષમાં આઠ માસ સુધી પડે-આપણે ના પાડીએ તો પણ પડે-આપણા કહ્યામાં ન રહે ! ત્યાં રહીશ, બેસીશ, ઈચ્છા થશે તે વાંચીશ-લખીશ (એક પેન્સીલ અને એક શીશીમાં શાઈ ભરીને લઈ જવાને છું વધારે નહિ. એટલું ખવાઈ જાય, ફૂટી જાય કે ઢળી જાય તે મને લખવા દેવાની ઈશ્વરની

Page #67

૧૯૧૨)
શિયળ વિનાની નારી.
(૩૨૫
ઈરછા નથી એમ માની બંધ કરવું ) જંગલોમાં અને જેમાં ઈચ્છા થાય ત્યાં જંગલના પક્ષી કિંવા પવન જેટલો સ્વતંત્ર રહીને વિચરીશ. એ પ્રભુ-અંતરાત્મા–બાલશે. અંદરથી
ધ્વનિ કરશે-કાનમાં ભણકારા મોકલશે કે બસ હવે જાઓ અને કર્તવ્ય કરે ! મેળવ્યું તે આપો અને વિશ્વની ચરણસેવાને લાયક થયા છે એમ ભલે જગતુ જાણે” ત્યારે પાછો આવીશ અને મહારા આનંદના, મહારા અનુભવનાં-પુ વડે સને પૂછશ અને હેની દૈવી સુંગધદ્વારા સંસારી સ્વાર્થની-સુત્વની દુર્ગધ દેવાને કહાડવાને પ્રયત્ન કરીશ.
તું મને સ્વાર્થી કહેતી ના. આ આનંદ મેળવવા પૂર્ણતાને માર્ગે કુચ કરવાની તૈયારીને માટે અંહી મહારે આવવું પડ્યું. તું તે ત્યાંજ રહીને કરી શકે છે. હું અંહીજ રહેવાને નથી. મારા આનંદને મારીજ પાસે અંહી રાખી તેમાં ડુબી જઈ સ્વાર્થી ગણવાને નથી. તું પ્રભુની પ્રતિનિધિ થઈ, હું પણ તે પદ પ્રાપ્ત કરવાનો પ્રયત્ન કરીશ. હું હને પૂજું છું કે ગુરૂ માનું છું છતાં મારી જાતને ભાઈ ગણું બહેનને કંઇ કંઈ શીખવવાને સમજાવવાનો ગુરૂ હેવાને ડેળ કરે છું. નહિ? આપણે સ્નેહ, આપણે સંબંધ સંસારીઓથી જુદો કંઈક વિચિત્ર પ્રકારને નથી લાગતો ?
બની ઉસ્તાદ આવો તો થશે આંહી તમે ચેલા
મગર ખુરશીદ બનશે તે હમે ચેલા થનારાઓ. એજ કંઇક ઉલટો સુલટો સંબંધ.
હારે
ભાઈ તા.ક.માફ કરજે ! હનુમાનનું પૂછડું હજુ આગળ ચાલ્યું. પાંચમાં નોટપેપરને છેડે લખેલી કલાપિની લીટીઓને અર્થ એ છે કે હમે ગમે તેવા ઉસ્તાદ એટલે હુંશિયાર બનીને આવશે તે પણ અમારી આગળ તે તમારે ચેલાજ બનવું પડશે. પરંતુ અમારા એવા બનવા ખુશી હશે તે અમે પણ હમારા ચેલા બની જઈશું. અર્થાત્ હમે અમારા ગુરૂ, અમે તમારા ગુરૂ .
શિયળ વિનાની નારી. લેખક: રા. રા. પ્રાણજીવન મોરારજી શાહ ( “આવોને દીન દયાળ રમવા આવેને રે”—એ રાસડાની રાહ) નારી ન એ અંગાર, શિયળ નિર્મળ નહીં, નારકી છે તૈયાર, ભલે જગ ઠતી અહીં; એ ટેક શિયળ નારીનું નામ નાણું, શિયળ સદ્ગુણ સુંદર આણું, પણ કામનું શું કરીયાણુ, શિયળ નિર્મળ નહિતો –

Page #68

૩૨૮]
જેન કેન્ફરન્સ હેરડ.
[સપ્ટેમ્બર
જૈન પારિભાષિક શબ્દો અને ગુજરાતી ભાષાના શબ્દકેશે.
પૂર્વ કાળમાં પ્રચલિત ભાષાનું શબ્દસાહિત્ય વધારવામાં જૈન ધર્મો અને જૈન ધમઓએ અગત્યનો ભાગ લીધેલ હતો અને તેના સંસ્કારે અત્યારે ગુજરાતી ભાષામાં રહ્યા હોવાનું સ્પષ્ટ જણાઈ આવે છે. આમ છતાં મધ્ય કાળમાં જૈન ધર્મ સામે થએલા હુમલાઓને લીધે અને જેના નિરીશ્વરવાદથી અભડાઈ જતા વેદ ધમીઓને લીધે જૈન ધર્મ તરફ લક્ષ આપનારા પરધમ વિદ્વાન બહુ જ થેડા હતા. વળી જૈન ધર્મીઓએ આધુનિક સર્વ ભાષામાં જે કાંઈ સાહિત્ય ઉમેર્યું છે તે સાહિત્યમાં ધર્મ વિષયને પ્રાધાન્ય આપવામાં આવેલું હોવાથી પ્રાકૃત લોકસમાજમાં જૈન પરિભાષાને પ્રસાર અતિ ન્યૂન પ્રમાણમાં થવા પામ્યો હતો. એ અસર અત્યાર સુધી હજુ નાબુદ થઈ જણાતી નથી. જૈન વિષયોમાં ઉંડા ઉતરેલા અન્ય ધર્મીઓ કરતાં અન્ય ધર્મમાં ઉંડા ઉતરેલા જૈન ધર્મીઓ આપણે વિશેષ પ્રમાણમાં જોઈ શકીએ છીએ, તેવી જ રીતે વેદાન્ત ઇત્યાદિને લગતા ધાર્મિક અને પારિભાષિક શબ્દ જેટલા પ્રમાણમાં જૈને જાણતા હશે તેટલા પ્રમાણમાં જૈન પારિભાષિક શબ્દો વેદાન્તીએના જાણવામાં ભાગ્યે જ હશે. પરંતુ દિન પ્રતિદિન સાહિત્ય તરફ જે અભિરૂચિ વધતી જાય છે અને મુખ્યત્વે કરીને પ્રાચીન સાહિત્યના ઉદ્ધાર તરફ લકસંઘ જાગૃત થતા જાય છે. તે જોતાં જૈન પારિભાષિક શબ્દોની વપરાશ વધતી જવાનો સંભવ રહે છે. જેનોએ મુખ્યત્વે કરીને ધર્મસાહિત્ય જ પેદા કર્યું છે, છતાં તે ધર્મ સાહિત્ય ભાષા વિષયમાં મૂલ્યવાન હોવાનું અન્ય ધમી એ પણ સમજવા લાગ્યા છે અને એ રીતે તે તરફ સમસ્ત જનસમાજની રૂચિ વધારે પ્રમાણમાં વળવાની આશા રહી શકે છે.
જેન પારિભ્રષિક શબ્દની વપરાશ વધુ થવા લાગે તેમ કરવાનો એક માર્ગ ગુજરાતી ભાષામાં જુદી જુદી વ્યક્તિઓ અને સંસ્થાઓ તરફથી બહાર પડતા “શબ્દકોશો' છે. જૈન પારિભાષિક શબ્દો ભાષામાં કે પુસ્તકમાં વપરાવા લાગે, પણ તેની સમજુતી આપનારા અર્થો જે બહાર પડેલા શબકેશોમાં સમજાવવામાં આવેલા ન હોય તે તે શબ્દોને વાપરી આગળ વધી શકતો નથી–બલકે ધીમે ધીમે મરણ પામે છે. આથી ગુજરાતી શબ્દસંગ્રહના બહાર પડેલા ગ્રંથોમાં જૈન પારિભાષિક શબ્દ દાખલ કરવા પ્રયત્ન સૈાથી પહેલાં કરવામાં આવો જોઈએ. ગુજરાતી ભાષામાં સાથી પહેલાં કવિ નર્મદાશંકરે “નર્મકોશ' નામે શબ્દસંગ્રહ બહાર પાડે. આ શબ્દસંગ્રહમાં જૈન પારિભાષિક શબ્દોની સંખ્યા બહુ જ નાની છે અને તેવા શબ્દો મેળવવાનો ખાસ પ્રયત્ન બહુ જ થોડે અથવા તે નહિ કરવામાં આવ્યા હોય તેમ લાગે છે, ત્યાર પછી નડિયાદનિવાસી એક ગૃહસ્થ તરફથી કેશ બહાર પાડવામાં આવ્યું હતું, તે કેશમાં નર્મકોશ કરતાં વધુ પ્રમાણમાં જૈન પારિભાષિક શબ્દો આપવામાં આવેલા જણાય છે, પરંતુ તેના અર્થો એવા બેટા, ભુલાવે ખવાડનારા અને મૂર્ખતાભર્યા આપેલા છે કે આપણને તે શબ્દ તરફ જરા પણ માનની"દ્રષ્ટિથી જોવાનું મન થતું નથી. હાલમાં અમદાવાદની ગુજરાત વર્નાકયુલર સાઈટી તેવો એક મોટો શબ્દ કોશ તૈયાર કરાવે

Page #69

૧૯૧૨)
જન પારિભાષિક શબ્દો અને ગુજરાતી ભાષાના શબ્દકેશે. (૩૨૯
છે જેને વિભાગ બહાર પાડવામાં આવ્યું છે. આમાં જે જૈન પારિભાષિક શબ્દો અપાએલા છે, તે બીજા કે કરતાં કાંઈક વિશેષ બુદ્ધિપુર:સર સમજાવવામાં આવેલા જણાય છે, પરંતુ જૈન દ્રષ્ટિએ જોતાં તે શબ્દોને પુરતો ન્યાય આપવામાં આવેલ લેખી શકાય નહિ. વળી તે શબ્દકે છેલ્લામાં છેલ્લો હોવા છતાં અને તે માટે સોસાઈટીએ ઘણે લાંબો સમય ગાળ્યો હોવા છતાં જૈન શબ્દોને સંગ્રહ તેણે ઘણું જ થોડો કર્યો હોય અથવા તે મૂળથી જ તે તરફ તેણે બહુ ઓછું લક્ષ આપ્યું હોય તેમ જણાય છે. જૂદા જૂવા કેનાં થોડાં ઉદહરણે આપીને હું તે અપૂર્ણતા અને અન્યાયનું કાંઈ દર્શન કરાવીશ.
જૈન-આ શબ્દને અર્થ “નર્મકોશ'માં “એ નામને વેદ ધર્મથી ઉલટો એક ધર્મ; બુદ્ધ ધર્મને એક ભેદ; શ્રાવકને ધર્મ. ” એ પ્રમાણે આપવામાં આવેલો છે, અને નડીયાદવાળા કેશમાં પણ તેજ અર્થને અક્ષરશ: ઉતારે કરવામાં આવેલ છે. સોસાયટીના કોશનો વ્યંજન વિભાગ હજી બહાર પડયો નથી એટલે તેણે કરેલા અર્થ જાણવાનું આપણી પાસે કોઈ જ સાધન નથી. માત્ર થોડાજ વર્ષો પહેલાં જૈન ધર્મ જૈધ ધર્મનો એક ભેદ હોવાનું જૈન સિવાયના અન્ય ધમાં માનતા હતા. જૈન ધર્મનાં અને બૈદ્ધ ધર્મના કેટલાક ઉપલક સિદ્ધાંતમાં તેમજ ગૌતમબુદ્ધ અને મહાવીર સ્વામીના સમયમાં કેટલાંક પાત્રોનાં નામમાં જૈન તેમજ બદ્ધ ગ્રંથોમાં કેટલુંક સામ્ય જોવામાં આવતું હોવાથી કેટલાંક વર્ષો પૂર્વે અંગ્રેજ ઇતિહાસલેખકોનું એવું મન્તવ્ય હતું કે જૈન ધર્મ બૌદ્ધ ધર્મને એક ભેદ છે. કવિ નર્મદા શંકરે નર્મકાશ ઇ. સ. ૧૮૭૩ માં પ્રકટ કર્યો તેને આજ લગભગ ૪૦ વર્ષ વીતી ગયા છે, એટલે એ સમયે ફેલાએલી માનીનતાને અંગે તેમણે “જૈનશબ્દને ઉપર પ્રમાણે અર્થ કર્યો હોય તે ક્ષતવ્ય છે, પરંતુ એ ભૂલ ભરેલી માનીનતા અત્યારે દૂર થઈ છે. ઈતિહાસ લેખકે એ વધુ સ ધનથી અને ખાસ બૌદ્ધ ધર્મના ગ્રંથ ઉપરથી જ સિદ્ધ કર્યું છે કે જન ધર્મ દ્ધ ધર્મ અસ્તિત્વમાં આવ્યા પહેલાં વિદ્યમાન હતા અને તેથી તે બૌદ્ધ ધર્મને ભેદ હેવાનું કથન અસત્ય ઠરે છે નડિયાદવાળા કોશના લેખકે કવિ નર્મદાશંકરની ભૂલની જ આવૃત્તિ કરી છે અને જે સત્ય જગન્માન્ય થઈ પડ્યું છે તે તરફ દ્રષ્ટિ પણ કરી નથી તે એક શબ્દકેશના પ્રયોજકને માટે હલકો મત બાંધવા સરખું થઈ પડે.
- મુહપત્તી-આ શબ્દ નર્મકોશમાં નથી પણ નડીયાદવાળા કેશમાં મુમતી' એવી વિચિત્ર જોડણી સાથે આપેલ છે. જેની વ્યુત્પત્તિ ગુણ + સૂતિ ( ઢાંકવું) એ પ્રમાણે કરી કેશકારે પિતાનું વ્યુત્પત્તિ સંબંધી અપૂર્ણ જ્ઞાન પ્રદર્શિત કર્યું છે વસ્તુતઃ તે શબ્દ “મુહપત્તિ હોવો જોઇએ. પાકૃતમાં સંસ્કૃત ગુણ શબ્દને સુ શબ્દ થાય છે અને સ્ત્રીનો થાય છે અને તેથી સંસ્કૃત ગુણપત્રીને પ્રાકૃત (અથવા માગધી) સુહાનતો શબ્દ છે જેઇએ વળી તે શબ્દનો અર્થ એવો આવે છે કે “જૈન સાધુઓ જે કકડ મેપર બાંધી રાખે છે તે. આ અર્થ વાંચનાર જે કોઈ જૈનોના સદંતર પરિચય વિનાનો હોય તે તે બિચારે એમજ સમજે કે જૈન સાધુઓ પર લાકડાને, લોઢાને, સેનાને કે પથરાને કકડે બાંધતા કે રાખતા હશે !

Page #70

૩૩૨)
જેન કેન્ફરન્સ હેરલ્ડ.
સપ્ટેમ્બર
વહાલધેલાની દેવપૂજા.
જન્મે તેને દિલ દુધડિયાં પાય છે આશ-ઘેલાં જીવે તેને સ્મિત ફુલડિયાં છાય છે લાડ-ઘેલાં જાતાં તેને નીર નયનનાં સિંચતાં હાલઘેલાં સંભારીને સુરસમ પૂજે ભાવથી ભક્તિ ઘેલાં!
આવી પૂજ અજબ રીતની માનવી માનવીની, દેશે દેશે ઘડી ઘડી થતી રંકને રાજવીની આવી પૂજા સ્વરૂપ જૂજવે દેશ ભકિત પુરાવે! અતિ એ તે પ્રકટ કરવી દેવની ભાવનાને !
,
દેવાંશી આ ક્ષણિક દિસતે દેહ તો આપણે છેઃ સંસારે આ ક્ષણિક દિસ સ્વર્ગ આપણે છે: એ સંસારે સુરજનતણું વાસને વાટિકા છેઃ એમાં આવી નિશદિન ની શું દેવપૂજા ઘટે કે?
જન્મે ત્યાંથી પરહિત કરે સ્વાશ્રયે શીખી રહેવા જીવ્યા સુધી પરમય રહી વાર્પણે હાય સેવા જેવાં તેવાં રહી જીવિતને આમ ઉજાળનારાં !
એવાને તે સુરપદ ઘટે ને ઘટે દેવપૂજા ! ! સુરત, નાગર ફળીયે.
લલિત
જૈન સંસ્થાઓ આ શિલેખ માત્ર નામનું જ છે. વસ્તુતઃ આ લેખમાંના વિચારે સામાન્ય સંસ્થાઓને
ને લાગુ પડે છે, પછી તે સંસ્થાઓ જૈનની હ, કિંવા હિંદુની પ્રસ્તાવના હો. દેવયોગે હિંદુ તેમજ જૈન સંસ્થાઓને અનુભવ મળે અને
તે અનુભવ ઉપરથી કેટલીક સૂચના આપવી યોગ્ય ધારી આ લેખ લખાયો છે. જેને મુખ્ય સિદ્ધાન્ત દયા-સ્નેહ છે અને એજ સિદ્ધાન્તને અનુસરી આજના લેખની તુલના કરવા વિનંતિ છે. જેનેતર હોવાથી નિષ્પક્ષપાત તુલના થવા સંભવ છે, પરંતુ તે સાથે અંદરનું રહસ્ય સમજવાને અધિકાર ન હોવાથી કાંઈક અન્યાય થો પણ શક્ય છે. ગમે તેમ હો પરંતુ કેવળ શુદ્ધ હેતુથી ઈશ્વર પ્રીત્યર્થે અને જૈન સંસ્થાઓ વધારે સારી રીતે કર્તવ્ય બજાવતી થાય એજ આશયથી લેખ લખાયો છે માટે જૈન બંધુઓને એજ દષ્ટિ અને એજ ન્યાયે લેખકને લેખ તરફ અભિપ્રાય બાંધવા વિનંતિ છે.

Page #71

૧૯૧૨)
જન સંથાએ.
સુધરેલા દેશમાં ઉન્નતિ પ્રાપ્ત કરવા ઈચ્છા રાખનાર દરેક મનુષ્ય પોતાની ઉન્નતિ કરી
બેસી રહેવા ઈચ્છતો નથી. આટલાજ માટે પિતાના બંધુઓની જૈન સંસ્થાઓ, ઉન્નતિ અર્થે–સાહાય અર્થે જાહેર સંસ્થાઓ સ્થાપે છે અને
સ્થાપવા પ્રયાસ કરે છે. બીજા દેશોમાં જ્ઞાતિભેદ ન હોવાથી સામાન્ય સંસ્થાઓ હોય છે ત્યારે આપણે ત્યાં પ્રત્યેક જ્ઞાતિ પોતપોતાની સંસ્થાઓ કાઢે છે. આજ ન્યાયે વ્યાપારમાં અગ્રેસર-ધર્મતત્વે જેમના હૃદય સંજાયાં છે એવા જૈન બંધુઓ જૈનોનાજ હિત ખાતર સંસ્થાઓ સ્થાપે એમાં આશ્ચર્ય નથી. આ સંસ્થાઓના હેતુ ઉચ્ચ છે. હેમના સંસ્થાપક તેમજ નિયામકો શુદ્ધ ભાવથી અને બનતા પ્રયાસથી તે હેતુ બર આણવા મથે છે; પરંતુ મનુષ્યમાત્ર અપૂર્ણ છે એ નિયમે એ સંસ્થાઓમાં દોષ હોય એ સ્વાભાવિક છે. આ દેષો દૂર કરવા-દૂર કરાવવા સુગમ પડે એટલા માટે વિભાગવાર સંસ્થાઓનું દિગ્દર્શન કરીશું. મુબાઈમાં તેમજ બહારગામ બાલકો માટે જૈનોએ અનેક નાની મોટી શાળાઓ સ્થાપી છે અને
આનંદની વાત તો એ છે કે સામાન્ય રીતે અંદર અંદરના મતભેદ પ્રાથમિક અને ઉચ્ચ પિટાભેદ છતાં કેલવણીના સંબંધમાં એ ભેદ દાખલ થવા ન દેતાં કેલવણીની શાળાઓ-એ સંસ્થાઓ સર્વ જૈનમાટે ખુલ્લી મૂકવામાં આવી છે અને ઘણું બાલક માટે ખરી સંસ્થામાં કેલવણી મફત આપવામાં આવે છે. બાબુ પન્નાલાલ
જેવી જેને માટે હાઈસ્કુલ બીજ નથી તે પછી મમતા રાખી એ શાળાને લાભ જૈન શામાટે ન લે ? માત્ર પિતાનું-મફત–એટલે ઠીક, ઠીક, એમ શા માટે ? હિંદુસ્તાનમાં એક એવો અભિપ્રાય થયો છે કે મફત એટલે ખોટું અને મફત એટલે ગરીબને માટેજ; આનું પરિણામ એ આવ્યું છે કે પૈસાદાર જૈને આવી સંસ્થાનો લાભ લેતા નથી, પરંતુ દરેક જૈનનું કર્તવ્ય છે કે બનતા સૂધી જૈન સંસ્થાનો લાભ લેવો-તેમાં ખામી– દોષ હોય તો સૂધારે. જૈ શાળાઓમાં ફી નહોવાથી તેમજ જૈન માબાપને કેલવણીની કિંમત જોઈએ એવી ન હોવાથી તેમજ નિયમિત રહેવાના લાભ ન જાણતા હોવાથી વિદ્યાર્થીઓ નિયમિત રહેતા નથી–વર્ષમાં રજાઓ ઉપરાંત બેએક માસ ઘેર રહે છે. આમ હોવાથી નિયમિત ને સારો અભ્યાસ થતું નથી. આટલાજ માટે દરેક વિદ્યાર્થી પાસેથી ફી લઈ ગેરહાજર રહેનારનો દંડ કરી તેમાંથી ગરીબને મદદ કરવી અને નિયમિત હાજર રહેનારને નિશાળ છોડી જાય તે વખતે આપેલી ફી એક સંગ્રહ કરેલી રકમ તરીકે આપવી-જેથી મફત કેલવણીને હેતુ સચવાશે અને દરેક વિદ્યાર્થી પાસે નાની રકમ થશે. હિંદુ-કે જૈન શાળાઓમાં બીજે વાં માબાપની બેદરકારી હોય છે. પિતાના બાલકની ઉન્નતિ ઈચ્છનાર દરેક માબાપે શાળાના નિયામકે સાથે પરિચિત રહેવું જોઈએ અને શાળા નમુનેદાર થાય તે માટે હમેશાં તત્પર રહેવું જોઈએ. જૈન વિદ્યાર્થીઓને એક દષ-હે દેવ ઉચ્ચ આશયનો અભાવ છે. , મેટ્રીક થઈએ તે એ બસ!” આજ વિચાર ત્યાં બી. એ, એમ. એ. થવાની તો વાત જ ક્યાં? મોક્ષ દરેકને મળતો નથી પણ પ્રયત્ન શા માટે ન કરવા? આત્મશ્રદ્ધા-ઉચ્ચ આશય અને સતત પ્રયત્ન એજ ઉન્નતિના સાધન છે. સંસ્થાપક શાળાઓ સ્થાપી પિતાનું કર્તવ્ય બજાવ્યું સમજે છે અને

Page #72

જન કેન્ફરન્સ હેરડ,
[સપ્ટેમ્બર
થોડાજ સંસ્થાપક શાળાઓનાં કામકાજથી પરિચિત રહે છે. સારું શિક્ષણ-ઉચ્ચ ચારિત્ર એપવું એ શિક્ષકનું કર્તવ્ય છે અને ભવિષ્યની પ્રજાની ઉન્નતિ કે અધોગતિ કરવી તેમના હાથમાં છે તે શિક્ષકે પિતાનું કર્તવ્ય કર્યું જાય એવી અનુકૂળતા કરવી, શિક્ષકોને શાળા ઉપર મમત્વ થાય એવા શિક્ષકો રાખી હેમના જીવન સરળ કરવાં એ સંસ્થાપકનું કામ છે. જૈને કેળવણીની પાછળ પૈસો ખરચવા પાછા પડતા નથી તે શાળાઓ નમુનેદાર બનાવવા યત્ન કરે ને કાળ જતાં જૈન કૅલેજ સ્થાપે તે અત્યારે ખરચાતો પૈસો સાર્થક થશે.
છે. - , , સ્ત્રી કેળવણીની આવશ્યકતા જૈનો સમજતા આવ્યા છે એટલું જ નહિ પણ અધે
, , , ; ધંયની સંસારમાં પડેલી સ્ત્રીઓ ભરત-ગુંથણ શિક્ષણ ધર્મજ્ઞાન • કન્યાશાળા શ્રાવિકા અને ગુજરાતીને અભ્યાસ કરવા લાગી છે એ આનંદજનક સ્થિતિ - શાળા છે. પરંતુ સમય બદલાતો જાય છે પુરૂષો સામાજીક હિલચાલ
માં ભાગ લેતા થયા છે-લગ્નના ઉચ્ચ હેતુ પુનઃ સમજાવા લાગ્યા છે અને સ્ત્રીઓ સહધર્મચારિણું થાય-જીવનમિત્ર થાય- તેમના માનસિક જીવનમાં ભાગ લેતી થાય એમ પુરૂષ ઈચ્છે છે તેવામાં દરેક માબાપનું કર્તવ્ય છે કે માત્ર લખતાં વાંચતાં આવડે તેની સાથે પતિને સાહાયભૂત થાય એમ દરેક વ્યકિતના સંગ જોઈ અંગ્રેજી વગેરેનું જ્ઞાન આપવું. દુનિયામાં બીજા દેશોમાં સ્ત્રી જીવન કેવાં છે-એ સ્ત્રીઓની શી સ્થિતિ છે. શી હિલચાલ ચાલે છે. તે સંબંધી જ્ઞાન સ્ત્રીઓને ઓછું આવશ્યક નથી. તદુપરાંત સામાન્ય નસિંગતંદુરસ્તી સાચવવાનું જ્ઞાન, પ્રાચીન અર્વાચિન સ્ત્રી પુરૂષોનાં ચરિત્ર-સંગિતના વિષય દાખલ કરવા. કન્યાશાળાના અભ્યાસક્રમ માટે સરકારી અભ્યાસક્રમની કોઈપણ રીતે જરૂર હોય એમ હું માનતો નથી તે પછી સ્વતંત્ર, ગ્ય અભ્યાસક્રમ જૈનબંધુઓ તૈયાર કરી વાસ્તવિક સ્ત્રી કેળવણી દાખલ કરેતે શું? આ ઉપરાંત કન્યાશાળા, શ્રાવિકે શાળાને સમય બપોરના બારથી ત્રણને રાખવો સર્વ રીતે યોગ્ય છે જેથી ગૃહકાર્ય તરફ દુર્લક્ષ ન રહે. કન્યા શાળા-શ્રાવિકાશાળાની સાથેજ સ્ત્રીઉપયોગી લાયબ્રેરીની વ્યવસ્થા થાય તે સ્ત્રી કેલવણને ઉચ્ચ હેતુ પાર પાડવામાં સરળતા થાય.
ધાર્મિક અને નૈતિક કેલવણી આપવાની જરૂર છે એમ જૈનબંધુઓ સમજે છે અને તે કેવી રીતે આપવી તે માટે બેએક વર્ષ ઉપર વિદ્વાનોના અભિપ્રાય માગ્યા હતા. જૈન ધર્મના
- સિધ્ધાન્ત-હેનું રહસ્ય સમજવાને ડેલ કરવો એ પ્રાગભ્ય જ છે, પરંતુ - ધામિક કેલવણી જે નિયમ અન્ય હિંદુધર્મને લાગુ પડે છે તે કેટલેક દરજે જૈનેને
લાગુ પડી શકે એમ હું માનું છું. હિંદુભાઈઓમાં કેટલાક કેવળ અસલી વિચારના એમ સમજે છે કે નાનાં બાળકે પાંચસાત વર્ષનાં બાળકે સંસ્કૃત સ્તોત્ર ભણી જાય તે બહાદુરીનું કાર્ય છે. ને ધાર્મિક સંસ્કાર પડે છે તે હશે, પરંતુ નાનાં બાળકે ઉપર એ વધારાનો બેજે છે એમ હું માનું છું. નમો હિતા..વગેરે અથવા ભગવદ્ગીતાના શ્લોક બોલી જાય તેમાંજ ધાર્મિક કેલવણીને સમાવેશ થાય કે કેમ એ શંકાસ્પદ છે. હાંનાં

Page #73

૧૯૧૨)
જૈન સસ્થાઓ,
(૩૩૫
ઉછરતાં બાળકાને માટે તો ઈંગ્રેજી પાંચમા ધોરણ સુધીતે જૈનધર્મના સિધ્ધાન્તાની રસિકવાર્તાતીર્થંકર અથવા સાધુઓનાં સરળ-એધપ્રદ ભાષામાં જીવનચરિત્રા અને કેવળ ગુજરાતી સાદી, ભાષામાં તયાર કરેલી સ્તુતિએ વધારે ધાર્મિક બનાવશે એમ મ્હારી માન્યતા છે. સ ંસ્કૃત્ અથવા માગધી સ્તોત્રા પંદર સતર વર્ષના વિદ્યાથી એ માટે રાખવાં જેથી મૂળ પડેલા સંસ્કારોથી તેમને એમાં રસ પડવા સંભવ છે. તદુપરાન્ત બુધ્ધિવાન, સચોટ છાપ પાડી શકે એવા સામ્ર પાસે વારંવાર શાળાઓમાં વ્યાખ્યાન અપાવવાં.
નવ
આર્મીંગ
તેજ
વિદ્યાર્થીઓને તે ઘેરથી વેગળાજ રાખવા એ ભાવના હજી.. આપણામાં પુનર્ દ્રઢ થઈ નથી એટલે અને રેસીડેન્સીમાં રહેવાની ફરજ ન હેાવાથી. એડી ગ કેવળ સાધનહીનને માટે છે એવી માન્યતા છે. ઓર્ડર્ડંગ-હારટેલના લાભાલાભ ગણાવવાનું આ સ્થળ નથી તેમજ જરૂર નથી, પરંતુ જે એડી ગા હાસ્ટેલા છે તેમાં રવભાવજન્ય શિથિલતા જણાય છે. આપણા ગૃહસ ંસારમાં જે દોષો જણાયછે દોષો ત્યાં દ્રષ્ટિગોચર થાય છે. નિયમ-ડીસીપ્લીન, કામ લેવામાં મકમપણું અને સ્નેહ-દયામાં તફાવત માનતા નથી આપણી હાસ્ડેલા કેટલાક અપવાદ શિવાય ધર્મશાળાની ગરજ સારેછે. વિદ્યાર્થી એનાં માનસિક જીવન કેમ ચાલેછે ! તે અભ્યાસમાં નિયમસર છે કે કેમ? પાતપોતાની ઓરડીમાં શુ કરેછે ? કાણુ આવે જાયછે ? કાની સાથે પત્રવ્યવહાર ચલાવેછે ! કેવાં પુસ્તકા વાંચેછે-એ ખેડીગ સુપ્રીન્ટેન્ડેન્ટ અનેક વ્યવસાયાને લીધે કિવા સારૂ મા` લગાડવાના ભયે તપાસતા નથી. આથી દેખરેખના અભાવે વિદ્યાર્થીઓની હાજરી ખેવાર લેવાતી નથી, અને ઘણીવાર વિદ્યાથીએ નાટક-સીનેમેટોગ્રાફ-પાટી માં મેાજ માણવા જાયછે. વિદ્યાર્થી એનાં વિલા પે તાનાં ખાલકાને ખેડી ગમાં મુકી નિશ્ચિન્ત થાયછે પરન્તુ વિદ્યાર્થીએ કેવલ નિષ્કાળજી થઈ જાય છે. ખેડીંગના સંસ્થાપકાને અવારનવાર મુલાકાત લેવાની દુરસદ નથી હોતી અને પુરસદ હોય તે। અગ ઉથી ખબર આપી આવતા હેાવાથી સર્વ રીતસર થઇ જાય છે. વિદ્યાથી એને ખારાક કેમ મળે છે ? નાકરા સાફસુફ રાખે છે કે કેમ તે પણ ધણીવાર જોવાતુ નથી. આટલા માટે સુપ્રીન્ટેન્ડેન્ટ સ્નેહપૂર્ણ-જવાબદારી સમજનાર હેાવા જોઇએ અને વિદ્યાર્થી એનાં શરીર-મત અને અભ્યાસ વગેરે ઉપર વારંવાર લક્ષ આપનાર જોઇએ. ખેડી 'ગને માટે એક ખાસ દાકતરની આવશ્યકત્તા છે. આ બધી તજવીજને અભાવે ખેડીંગ. વિદ્યા એના સ્વતંત્ર નહી પણ સ્વચ્છંદ વિચારને ઉ-તેજન આપે છે અને ઓરગના ઉચ્ચ હેતુ નષ્ટ થાય છે.
રરિકન એક સ્થળે કહે છે “તમે શું વાંચા છે! એ મને કહે! અને તમે કેવા છે તે હું કહીશ.” આજ ન્યાયે પુસ્તકાલય-વાંચનગ્રહ એ જનસમાજનુ ચરિત્ર કેવુ છે તે કહી આપેછે, વાંચનગ્રહ જેમ વિશાળ-તેની સખ્યા જેમ વિશેષ તેમ જનસમાજની ઉન્નતિ સરળ. જૈના ઉચ્ચ જીવન ગાળતા થાય—હેમની શારીરિક તેમજ આર્થિક સપતિ વધે ગૅસ દહનારે શ્રી મેહનલાલજી લાયબ્રેરી જેવી અનેક લાયબ્રેરી સ્થળે સ્થળે-ગામે
પુસ્તકાલયવાંચનગૃહ

Page #74

૩૩૬]
જૈન કેન્ફરન્સ હેરલ્ડ.
[સપ્ટેબર
ગામ ઇચ્છવી જોઇએ. જૈન વિદ્યાથીએ.માં જૈન વ્યાપારીએામાં વર્તમાનપત્ર-પુસ્તક વાંચવા ના શોખ નથી કહે। તે। ચાલે. ‘ગુજરાત’ જેવામાં કેવળ વાર્તા અગર ાના નિરસ ખનાવે, મુંબઈ સમાચાર'માં વ્યાપારની ખારે। અને પુસ્તકામાં ઈદ્રિયોને અેકાનાર નવલકથાએજ એમનાં પ્રિય છે, પરંતુ વાંચનના શેખ હજી ઉત્પન્ન થયા નથી-પુરૂષોમાં નથી તે પછી સ્ત્રીએમાં તે કયાંથીજ હાય? સંધ્યાકાળ પહેલાં ભાજન કરી બહાર કામે કે ગપ્પાં મારવા જવાની ટેવ પડી હાવાથી વાંચવાનુ કયાંથી ગમે ? કુળવાયેલા માબા અને શિક્ષકેાનું કન્ય છે કે એ વાંચનના શેાખનાં આ કામળ વિદ્યાર્થી એનાં હૃદયમાં રેપવાં.
ન
ધાર્મિક સંસ્થામાં ધ સ્થાને- ધર્માચાય ના સંબધનાં સ્થાને સમાવેશ થાય છે. હિંદુધર્મની અનેક શાળા-હેતી મદિરા-ભકતાના પ્રમાણમાં એટલું ધાર્મિકસ સ્થા કહેવુ જોઇએ કે ધ શ્રદ્ધા જૈનામાં હજી હૃદ છે અને એ આનંદસૂચક છે. પરંતુ એ શ્રધ્ધા-અંધશ્રધ્ધા-હુમ-ગતાનુનિક સ્થિતિમાં ન જાય તે સાચવવાનું કાર્ય ધર્માચાર્યાં-અને કેળવાયેલાનુ છે. પાશ્ચાત્ય કળાણીના પ્રભાવે અન્ય ધર્મના સિધ્ધાન્તા ઇચ્છા કે અનિચ્છાએ વાંચવા પડતા હાયાથી અને ધના સંસ્કારા સચોટ ન પડવાથી સમય જતાં ધમ શ્રધ્ધા ઓછી થવાના સંભ રડે છે. આ ન થાય તેટલા માટે ધર્માંચામાંએ વખતેાવખત સુપ્રસિદ્ધ રેવર્ડ વાયસીની માફક જૈન ધર્મ વ્યાખ્યાના લાકપ્રિય ભાષામાં અને રસિકતાથી આપવાં જોઇએ-જૈનધર્માત્માનાં જીવને બાલકાનાં જીવનમાં તખત થાય એમ કથાનકા રૂપે કિવા ચરિત્રારૂપે તૈયાર કરવામાં પણ જેવા શુભ પ્રસ ંગે કિવા તીર્થંકરાની જયંતીને દિવસે ધણીવાર દિશમાં ભભકભર રાશની–હાર્યાંનીયમ અને સુંદર વેશનાં ખાલકાનાં નાટકનાં ગીતનાં સ્તવના સભળાય છે. આથી લાંકાને • સમુહ સારે। ભરાય છે. અને કેટલાક ન આવનારા આવવા ઉશ્કેરાય છે પણ હંમેશનુ શ્રેષ્ઠ જવાથી આંતર રહસ્ય ભૂલી સંગીતપાટી ને અનુભવ થતા હોય એમ નથી લાગતું ? ઈશ્વરભકિતના પ્રાદુર્ભાવ એકાન્ત સૃષ્ટિસાંદર્ય માંજ થાય છે આટલાજ માટે આપણા પૂર્વજોએ તીર્થસ્થાના પર્વતના શિખરેનદિ–દરિયા કાંઠે કર્યાં છે. ઈશ્વરસ્તવન-આત્મનિરીક્ષણ ધાંધલ માં ન થાય—અસંભવિત નહીં પણ કિઠનતા છેજ. સંગીતદ્નારા સ્તુતિ આવશ્યક છે પરંતુ તે જ્યારે હૃદયના ઉદ્દગાર હોય ત્યારેજ.
જૈન સિદ્ધાન્તા યુરોપમાં ગયા છે અને ત્યાં વિદેશીએ જૈનધમ' પાળતા થયા છે એટલુ જ નહિ પણ જૈનધમ પ્રસરે એમ જૈન ઇચ્છે એ સ્વાભાવિક છે. સ્વામી વિવેકાનદે યુરોપ અમેરીકામાં હિંદુ ધર્મના પ્રચાર કર્યાં તેમ જૈન ધર્મા પ્રચાર થાય એટલા માટે સ્વામી વિવેકાનંદ જેવા વીર્ જૈન ધર્માચાર્યાંએ નીકળવું આવશ્યક છે. જૈનધર્માંના સિદ્ધાંતા રગે રગે વ્યાપી રહ્યાં હાય અને તે સાથે ઈંગ્રેજી ધમશાસ્ત્રાને શાસ્ત્રિય અભ્યાસ કર્યાં હાય તેજ
આ કાર્ય કરી શકે અને એ કાર્ય કરવું હુંય તે। ધ પ્રચારનું કામ કરનારે અંગ્રેજી અભ્યાસ કરવા જોઇએ. અથવા Ù ંગ્રેજી અભ્યાસ કરેલાએ જૈનધર્મના ભરે.બર્ અભ્યાસ કરી

Page #75

૧૯૧૨)
જૈન સંસ્થાઓ
(૩૩૭
કામ માથે ઉડવું જોઈએ. નહિત ગુજરાતી પ્રાથમિક શિક્ષણ આપનાર મહેતાઓ હેશીયાર હોય છે–ઉત્સાહી હોય છે છતાં ઈગ્રેજી સમૂળગું ન આવડવાથી કાંઈ કરી શકતા નથી તેવીજ રીતે ધર્મકાર્ય કરનારની સ્થિતિ હવે ઈગ્રેજી શિવાય નિષ્ફળ નિવડવા ભીતિ છે. પોપકાર-દયા-સ્ને- ભૂતદયા એ જૈન ધર્મને પામે છે તે પછી એ મતાવલમ્બીઓ
માં અનાથાશ્રમે હોય એમાં નવાઈ નથી પણ ન હોય તેમાં જ નવાઈ પપકાર સંસ્થા છે આવાં અનાથાશ્રમ ગણ્યા ગાંઠયાજ છે, અને આ અનાથાશ્રમઅનાથાશ્રમ માં સામાન્ય રીતે ખાવાપીવાની વ્યવસ્થા, સામાન્ય શિક્ષણ એટલું જ
હોય છે. અનાથાશ્રમો એ સદાવ્રત નથી એ ધ્યાનમાં રાખવાનું છે. આમબલ આત્મશ્રદ્ધાની સાથે માનસિક બલ વધે એ કરવું એ નિયામકોની ફરજ છે. મુંબઈ ઇલાકાના જેલના ડાકટરોએ આ ફેરીના રીપોર્ટમાં કહ્યું છે કે નાનાં બાલકો જેલમાંથી નિકળી ફરી જેલમાં આવે છે. આજ સ્થિતિ આપણાં અનાથાશ્રમોની છે. અનાથાશ્રમમાં રહેતાં બાલક બાલકીઓ બહાર નિકળ્યા પછી નમુનેદાર શહેરીઓ-વ્યાપારીઓ- શિક્ષકો કે માતાઓ ન થાય–તેમનાં નૈતિક બળ પ્રભાવજનક ન થાય તે પછી અનાથાશ્રમથી લાભ શો? અનાથાશ્રમોના દેખરેખ રાખનાર ઉપર–એની વ્યવસ્થા ઉપરજ સઘળો આધાર છે. એ સંસ્થાપકે એ ભૂલવું નહિ. અનાથાશ્રમોમાંનાં બાળકે જીવનમાં હાર પામે, તેમનાં જીવને પાપમય થાય તેને દેવ સંસ્થાપક અને નિયામકેનેજ છે. અમદાવાદ, સુરત જામનગર અને મુંબઇ જેવાં સ્થળે પુરૂષો માટે તે નહિ પણ
સ્ત્રીઓ માટે ઉઘે ગગૃહો સ્થપાયાં છે અને તેમાં ભરત ગુંથણ ઉદ્યોગ ગૃહ વગેરે નેહાના ઉદ્યોગો દાખલ કરવામાં આવ્યા છે. નિરાશ્રિત સ્ત્રીઓ
વિધવાઓને ઉપજીવિનું સાધન કરી આપવું એ દરેક મનુષ્યનું કર્તવ્ય છે, પરંતુ ઉગીતાને વિસરવી નહિ. પારસીઓનાં ભરત ગુંથણના કામો બજારમાં વેચાય છે તે સ્ત્રીઓ ઉપજીવિકા કરે છે–આપણામાં સામાન્ય રીતે રૂમાલ-તરણ-ટોપીઓ-કરો વેચતાં શરમ આવે છે-વેચે છે તે છાનામાના જજો એમજ હેય-ઉપજીવિકાનું સાધન કરવાનું ન હેય-અગર હુન્નર ખાતર જ શિખવાનું ન હોય તો પછી સામાન્ય કુટુમ્બમાં આ નવા ખર્ચનું કારણે થઈ પડે છે. આટલા માટે ટુંકી કમાઈવાળાને બેજા રૂપ ન થતાં ઉપગી થઈ પડે એવા ઉદ્યોગો દાખલ કરવાની આવશ્યક્તા છે. બાબુ પન્નાલાલ, શેઠ મનસુખભાઈ વગેરે જેને તરફથી ધર્માદા દવાખાનાં પપાયાં છે,
અને એ દવાખાનાને જૈનેતર પણ લાભ લે છે. આર્તને શાન્તિ આપવા ઇપીતાલ જેવું એક પણ પુન્ય નથી અને દરેક કોમનાં કિંવા સામાન્ય દવા
ખાનાની લોકપ્રિયતાનો આધાર ડાકતરના પિતાના સ્વભાવ અને ચાતુર્ય ઉપરજ છે. જૈન ઇસ્પીતાલની સાથે સૂતિકાગ્રહ અને કેટલાક રાજગો માટે ગૃહ થવાની ઓછી આવશ્યક્તા નથી. કેટલે દરજે સત્ય છે તે હું કહી શકતું નથી, પણ મને કોણ

Page #76

૩૩૮]
જેન કેન્ફરન્સ હેરલ્ડ
સિટેબર
જાણે કેમ એ ઠસી ગયું છે કે જેમાં જૈન સ્ત્રીઓની આંખો વધારે બગડે છે-સ્ત્રીઓ વધારે નબળી થતી જાય છે. આની સત્યાસત્યની પ્રતીતિ જૈન દાકતરેએ કરવાની છે. : All work and no play makes Jack a dull boy 4847-orante
કેટલેક દરજજો લાગુ પડે છે. નવાયુગમાં ક્રીકેટ એ મુખ્ય છે તે . આનંદસ્થાને પછી મુંબાઈની આટલી આટલી મેચમાં અમદાવાદ જેવામાં નિશાળ કલબ ની મેચમાં જૈનવિદ્યાથીઓ આગળ પડયા હોય એમ સાંભરતું
નથી–અપવાદ હોય તે પ્રભુ જાણે? શું અર્થ પ્રાપ્તી એજ જીવનની પર્યાપ્ત છે ? કિંવા નાટકટકમાં જમાણવી એજ જીવનને હેતુ છે? જૈન યુવાને ક્રીકેટમાં પારીતોષિક-નામના શા માટે ન મેળવે ? એ સમજાતું નથી. એ જ પ્રમાણે જૈન બાળાઓ સંગીતમાં-ગરબામાં–ભરત-ચિત્રકલામાં શા માટે આગળ ન પડે? આ વસ્તુસ્થિતિ લાવવી હોય તે કલબની સ્થાપના આવશ્યક છે-માત્ર ચાહપાણી-નિંદાને માટે નહી-જે કે કલબની સાથે તે આવવાનું જ.
.
. ; - જ્ઞાતિની ઉન્નતિમાં આપણું ઉન્નતિ છે એમ સમજનાર નાટકવિવાદ-વિતંડાવાદ-પ્રાંતિક
ભેદ નહિ સમજે. કોન્ફરન્સ-સંમેલન- સભાઓમાં તાલભંગ ન જ્ઞાતિ સંસ્થા થતાં તાલબધ્ધ રહેવાની કેટલી જરૂર છે તે જૈનબંધુને સમજવા કેન્ફરન્સ વિનતિ છે. હેતુ સચવાય, ઉન્નતિના કાર્ય કરાય તો પછી કોણે કર્યું? .
કેને માન મળ્યું એ પ્રશ્ન શા માટે? જૈનધર્માચાર્યોનાં-તીર્થકરોનાંસાધુમહાત્માનાં જીવનનો અભ્યાસ કરીને જણાશે કે કેવળ પરમાર્થ બુધિ-મહાત્મા ટોસ્ટય કહે છે તેમ “પરને માટે જીવો” એ ઉચ્ચ આશય હેમ હતો અને એ જીવત સિધ્ધાન્ત રાખવાથી સામાજીક-માનસિક ઉન્નતિ થવી જ જોઈએ. . આ લેખ પુરો થયો છે. સંસ્થાઓનું સિંહાલેકનજ કર્યું છે અને ગુણાનુવાદ ન ગાતાં
માર્ગદર્શક થવા-સંસ્થાઓ વધારે ઉપયોગી થાય એ ઈચછાએ દષાનુક્ષમા વાદન કર્યો છે, જૈનેતર હેઈ અજ્ઞાનતાના પરિણામે કાંઈ અયોગ્ય
ટીકા થઈ હોય તે ક્ષેતવ્ય ગણશે, પરંતુ જૈનસિધાન્ત-દરેક ધર્મ સિધ્ધાન્તમાં ઐક્ય હોય અને ઐકય છે એમ માનું છું તો પછી એ ન્યાયે હું પણ જૈન છે અને જૈન સંસ્થામાં અંગભૂત હોઈ તે સંસ્થાઓના સંસ્થાપકોના ઉત્સાહ-દ્રવ્ય સુમાર્ગે વળે એવી સૂચના ન કરૂં તે કર્તવ્યભ્રષ્ટ થાઉં એમ માનું છું. અંતે જૈન હેરલ્ડના વિદ્વાન તંત્રીને લેખ માટે આમંત્રણ આપવા અને સ્નેહતિથી લેખ દાખલ કરવા માટે ઉપકાર માની વિરમીશ. વીલર-વિલા, સાંતાક્રુઝ )
ભોગીન્દ્રરાવ, ૨. દિવેટીયા આષાઢ સુદ ૧૪ રવીવાર .

Page #77

:
૧૯૧૨)
દાન ધમર
(૩૩૯
WWWWWWW.
દાનધર્મ : પ્રાચિન ઋષિઓ અને કવિઓના સંબંધે એમ વારંવાર વાસ્તવિક કહેવામાં આવે છે કે તેઓ બેડામાં ઘણું સમજાવી શક્તા. આપણું આર્ષ ગ્રંથમાં એવું વારંવાર જોવામાં આવે છે કે બે ચાર અક્ષર કે શબ્દોની ટુંક વાકયાવલિમાં સૂત્રરૂપે તેઓ ગાઢ અર્થ, અનુપમ ઉપદેશ આપી દેતા. આવા જ એક સમાજે શાસ્ત્રજ્ઞના એક ટુંક સૂત્ર-મંત્ર-તતા દર સંબંધે આપણે અત્ર વિચાર કરવા પ્રયત્ન કરશું. તંત્રિ મહાશય ! આપના જૈન પનામાં અને તે પણું પણ અંક”માં આ વિચારણું અસ્થાને તે નહિં જ ગણાય. જૈન ધર્મમાં “જીવદયા” અને “દાન” ને ખાસ પ્રાધાન્ય આપવામાં આવેલ છે, એટલું જ નહિ પણ કોઈ કોઈ પ્રદેશમાં તે એવી પણ સત્ય વા અસત્ય ફરિઆદ કરવામાં આવે છે કે જૈન ધર્માનુયાયીમાં— “દયાદાનથી બીજી બધી બાબતોને માત્ર ગણ ગgવામાં આવે છે. મારા આધીન મત પ્રમાણે તો જે આમાં કાંઈ સત્ય હોય તો તે ખરેજ આનંદનું કારણ છે, અને તેને માટે તે ધર્મના પ્રવર્તક અને અનુયાયીઓને ખાસ ધન્યવાદજ ઘટે છે. મારા ધારવા પ્રમાણે “દયાદાન” એ એક એવી બાબત છે કે તેની ઉપયોગિતા સંબધે સુધરેલી દુનીઆના જુદા જુદા ધર્મ અને મતવાલાઓ પણ બીજી બધી બાબતમાં ગમે તેવો મતભેદ હોવા છતાં સંમત છે. તફાવત માત્ર આચારમાંજ રહેલો છે. કોઈ સ્થળે બ્રાહ્મણ અને ભિખારીઓને “ભૂયસી” દક્ષિણે કે અન્નવસ્ત્રાદિ આપવામાં ફલપ્રાપ્તિ અને ઇષ્ટસિદ્ધિ સમાયેલી છે, એમ માનવામાં આવે છે. તે અન્ય સ્થળે અબેલ અને નિરાધાર પ્રાણી તરફ અનુકંપા દર્શાવવાનું ઉત્તમ માનવામાં આવે છે; જ્યારે કોઈક વિરલ પ્રદેશમાં “દાન” “દય” નો સત્ય અર્થ શો, ખરી મહત્તા ચામાં સમાયેલ છે તે વિચારવા અને વિચારણને અંતે આચારમાં મૂકવા તરફ સફળ પ્રયાસ કરવામાં આવે છે. - અલબત એમ તે નજ કહેવાય કે મુંગા પ્રાણીઓ તફ્ અનુકંપાની નજરથી જોવું, તેમનાં અસહ્ય અજ્ઞાત દુઃખો ઓછો કરવા અને તેમના તરફ નિષ્ફરવર્તન ન ચલાવવામાં આવે તેવી તેટલી કાળજી રાખવી તે ખોટું કે ભૂલ ભરેલું છે. ઘરગતુ અને ખેતી વગેરેના કામના આવા સહનશીલ અને નિમકહલાલ સેવને સંભાળવા તે આપણી પ્રથમ અને પવિત્ર ફરજ છે, - અને તેથી આપણને જ લાભ છે; પણ સાથે એટલું પણ જોવાનું છે કે તે ફરજ બજાવી જતાં વધારે મહત્વની અન્ય ફરજે તદન ભુલાય નહિં, કે ગણ પણ ન ગણવામાં આવે. કેઈ પણ સમાજ કે ધર્મ સંબંધે નહિં બોલતાં મારે એટલું તે સખેદ જણાવવું પડે છે કે મારા અ૫મંત પ્રમાણે આપણામાં-ભારતવર્ષમાં–દાનની મહત્ત્વત્તા અને યથાર્થતાને વિચાર હાલમાં ઘણેજ ઓછો કરવામાં આવે છે, અને માત્ર રાજુતિ તો તે ઉકિતને સાક્ષાત કરાવતાં હોય તેમ આપણા કે અંધશ્રધ્ધાથી ચાલતું ચલાવે છે. વધારે શોચની વાત તો એ છે કે આપણા અશિક્ષિત અને કહેવાતા નામધારી ધર્મોપદેશકે આ પ્રદેશમાં વધારે અજવાળું પાડવાના પવિત્ર કામમાંથી પિતાના સ્વાર્થની ખાતર દૂર રહે છે, જ્યારે આપણે કેળવાયેલ વર્ગ આ ભૂમિકાને અગમ્ય અને અગોચર તરિકે દૂરથી જ ત્યાજય ગણે છે. લેખકના આધિન મત પ્રમાણે

Page #78

જૈન કન્ફરન્સ હેરડ.
હવે સમય આવી લાગ્યા છે કે જ્યારે આપણા કેળવાયેલ વગે ખાવા આવા ધર્મના અને સમાજના પ્રશ્નાના અભ્યાસ કરવા જોઇએ, અને સત્ય શું છે તે પોતાના અશિક્ષિત બન્ધુએતે સમજાવવા પ્રયત્ન કરવા જોઇએ. આ લેખને આશય કાંઇ નવિન શિક્ષણ આપવાના નથી, પણ માત્ર આ અગમ્ય ગણાતા પ્રદેશની કાંઇક આછી રૂપરેખા સુજ્ઞ વાંચકની સમક્ષ રજુ કરવામાંજ સમાપ્ત થાય છે.
૩૪૦)
(સપ્ટેમ્બર
દાનની વ્યાખ્યા તરફ્ જોશું તો જણાશે કે ટ્રીયતે અનેન વૃત્તિ જે આપવામાં આવે છે તે. શુ' આપવું? શા આશયથી? કેને આપવું? કેવી રીતે આપવું? આ વિચારવાનું કામ દાતાનું પેાતાનુ` છે. દાન ગમે તે વસ્તુનું થઇ શકે. આપણા આષ ગ્રંથકારે એ જુદી જુદી વસ્તુએના દાનની ખરી. તુલના કરી તેમના ચડતા ઉતરતા વ પાડયા છે. દ્રવ્યનું દાન, જમિનનું દાન, કન્યાનું વ્રત, આ બધા એક બીજાથી ચડતા ઉતરતા છે, તે બધાના કરતાં અન્નનુ દાન વધારે સારૂ ગણેલ છે. કારણ અન્નથી મનુષ્યના જીવનને પેષણ મળવાની સાથે અંતરાત્માં તુરતજ પ્રસન્ન થાય છે, અને ખારાકની વસ્તુના દુરૂપયાગ થવાની ભીતિ પણ ઓછી રહે છે. પણ તેના કરતાં પણ વધારે ઉપયેગી અને શ્રેષકર દાન તે વિદ્યાદાનજ છે; કારણ અન્નથી માત્રતાત્કાલિક હાવા છતાં ક્ષણિકજ લાભ અને સુખની પ્રાપ્તિ થાય છે; ત્યારે વિદ્યાથી યાવજ– જીવનના લાભ રહે છે.
अन्नदानात्परं नास्ति विद्यादानं ततोऽधिकं । श्रनेन क्षणिका तृप्ति यवज्जीवं तु विद्यया
વિદ્યાદાનથી એક બાલક-યુવક હૈ કે યુવા-ના જીવનમાં દૈવી અમૃતનું આવાહન કરાય છે કે જે અમૃત પાનથી તેનુ આખુ જીવન બદલી જાય છે, સુખરૂપ બને છે. વિધયાૠતમ સ્તુતે અને સંસાર અને સમાજ સુખરૂપી અમૃતનું પાન કરવાને ભાગ્યશાલી અને છે, આમ હાવાથીજ વિદ્યાદાનને સર્વ દાનમાં પ્રધાન–શ્રેષ્ઠ-ગણવામાં આવેલ છે. અને તેથી જ કવિએ કહેલ છે કે તાતા સ્રોહિતે રતઃ। બીજી બધી વસ્તુઓનુ દાન આપનારા ભલે હા, પણ જે સૈાથી વધારે ફલપ્રદ દાન આપે તેજ વસ્તુતઃ દાનેશ્વર નામને સાર્થક કરે છે, આમ કહી શકાય. કારણ જ્ઞાતિભાજન કે બ્રહ્મભેાજનથી-અન્નદાનથી–માત્ર ક્ષણિક સુખ-વાહવાહ મળે છે, પણ તેથી કાંઇ સ્થાયી લાભ થતા નથી. ઐહિક કે આમુષ્મિક, વ્યક્તિગત કે સામાજીક ઉન્નતિ સધાતી નથી; જ્યારે સત્ વિદ્યાના દાનથી દાનપ્રતિગૃહિત વ્યક્તિને લાભ થવાની સાથે જનસમાજને પણ કેળવાયેલ શહેરી મળે છે. તદુપરાંત ઐહિક સુખ શાન્તિ મેળવવાની સાથે વિદ્યા પ્રાપ્ત કરનાર તે ભાગ્યશાળી વ્યકિત પોતાનુ આમુષ્મિક શ્રેય પણ સાધવા શક્તિમાન બને છે. આથીજ વિદ્યાદાનથી સમાજહિત-જ્ઞાતિ સધાય છે. અને તેથી તેવા દાનનેા આપનાર પોતાને ઊહિતા સાખીત કરે છે.
ભગવદ્ગીતામાં પણ દાનધર્મ સંબધી વિવેચન કરતાં આપણને કહેવામાં આવેલ છે કે દાન ત્રણ પ્રકારનાં છે. સાત્વિક, રાજસ અને તામસ. સ્વાર્થ સાધવાના નીચ આશયથી

Page #79

૧૯૯૨)
દાનધર્મ,
(૩૪૧
અથવા તે દુરૂપયોગ થાય તેવી રીતે દ્રવ્યાદિને વ્યય કરવામાં આવે તે તામસ દાન અથવા દ્રવ્ય નાશજ ગણાય. પિતાની ખ્યાતિ વધારવાના આશયથી જ જ્યાં પરોપકારમાં પ્રવૃતિ કરાય છે તેને રાજસ-અંહકારી દાન ગણેલ છે. અને વાસ્તવિક તેમાં પુણ્યમયતા થોડી જ છે. પણ જે લોકહિતના મુદિત આશયથી અને દેશસમય, અને પાત્રને વિચાર કરી પરોપકાર કરાય છે તે સાત્વિક દાન છે આમ સમજવું. અને તે જ સાથી શ્રેષ્ઠ દાન છે.
दातव्यमिति यदू दानं दीयतेऽनुपकारिणे ।
देशे कालेच पात्रे च तदानं सात्विकं विदुः ॥ गीता. ભૂતકાળમાં વસ્તુસ્થિતિ શી હતી ? ગત સમયમાં શું કારણ પરત્વે દેવમંદિર, બ્રાહ્મણ, અભ્યાગ, પશુઓ ઇત્યાદિને મદદ આપવાનું વ્યાજબી કે આવશ્યક ગણવામાં આવેલ હતું? તે બારીક તપાસવાને અન્ન આપણને અવકાશ નથી. હાલમાં તે તે સંસ્થા ઓ કે સમૂહોએ, પિતાનું ખરૂં કર્તવ્ય કે ઉપયોગિતા ગુમાવેલ-વિસારેલ-છે, પોતાના ધર્મકર્તવ્ય-માંથી તેઓ વ્યુત-ભ્રષ્ટ થયા છે, આમ સખેદ કહેવાની ફરજ પડે છે. “સરપ ગયા
અને લીસોટા રહ્યા આવી કઢંગી સ્થિતિ હાલમાં આપણું છે આમ કહેવું જરાપણ ભૂલ ‘ભરેલું તો નહિં જ ગણાય. ભૂતકાળને સંભાળી ભિખને બાપદાદાને ગિરાસ માનનારાઓ હાલ
માં આપણને સત્ય રસ્તો સુઝાડે કે તે રસ્તે સહેલાઇથી આપણને વર્તવા દે તેમ માનવું કે ઈછવું તે ભુલ ભરેલું જ ગણાય, તેવા કહેવાતા ગીરાસિયાઓને આપણે બહિષ્કાર કરવાને છે. અને અહી શ્રેષ્ઠ દાનને મુદત આશય સ્વિકૃત કરી તે પ્રવેશમાં આપણા પ્રયત્નને વાળવા જોઈએ. જેમ અબેલ નિરાધાર પ્રાણીઓને આપણે અને રક્ષણ આદિથી સુખી કરવા પ્રયત્ન કરીએ છીએ અને તેમ કરવું કાંઈ ખોટું નથી; તે જ પ્રમાણે આવા અવાચક પ્રાણીએના કરતાં વધારે કીંમતી, વધારે ઉપયોગી અને નૈસર્ગિક બુદ્ધિવાળા વાચાળ પ્રાણીઓમનુષ્ય–ને માટે પણ કાંઇક કરવાની જરૂર વધારે મહત્વની છે, આમતે સૌ કઈ કબુલ કરશે જ. પશ્ચિમાન્ય દેશોમાં દાન-charity ને રાજ્યના અંકુશ નીચે લાવવામાં આવેલ છે, અને આળસુ એદીને પોષવા ઉત્તેજન આપવાના કામમાંથી વિરમવા લેકોને ફરજ પાડવામાં આવેલ છે તે એવા લાધ્ય હેતુથી કે, આવા નાદાને દુર કરી તેમને આપવામાં આવતી સહાય વધારે સારા કામમાં વાપરી શકાય. ઉપરાંત દરેક ધાર્મિક સ્થળ-church–ને પણ એક કેલવણી આપવાના સ્થાન તરિકે નિજવામાં આવે છે. ભાગ્યેજ એવું એક પણ દેવળ હશે કે જેમાં પાંચ પચાશ શિશુઓ વિદ્યાભ્યાસ નહિં કરતા હેય. આમ કરવાથી બાલકને ધાર્મિક અને નૈતિક શિક્ષણ પણ વ્યાજબી અને વાસ્તવિક રીતે અપાય છે. - આપણામાં તો દેવમંદિરોમાં અને હવેલીમાં પ્રતિમાજી પાછળ હજારો લાખોનું આંધણ કરવામાં આવે, ઉપરના લલચાવનારા અને ભવ્ય દેખાવોમાં અને આડંબરમાં લાખો રૂપિઆનું પાણી કરવામાં આવે અને તે મિશાલ અંધશ્રધ્ધાવાળા લોકોની આંખમાં ધૂળ નંખાય, પણ અજ્ઞાન નિર્દોષ શિશુઓને ધર્મોપદેશ આપવાની પોતાની ફરજ બજાવવાનું કામ આપણા

Page #80

૩૪૨]
જેન કેન્ફરન્સ હેરલ્ડ.
[સપ્ટેમ્બર
ધર્માચાર્યોથી નજ થાય, આ ચેડા શેચની વાત નથી. મઠાધિપના વારસા સંબંધે આપણી ન્યાય કાર્યોમાં કેટલાક વિવાદો નોંધાયા છે અને નિર્ણાય છે પણ મક શબ્દનો સત્ય અર્થ શું તે તપાસવા તરફ ભાગ્યેજ કોઈ પણ પ્રયાસ થયો હોય. સંસ્કૃત શબ્દકો-અમરકોપમાં આપણને માલુમ પડે છે કે સદનો અર્થ ત્રિવિનિતા વિદ્યાર્થી વિગેરેને જમવા રહેવાનું સ્થાન તેજ મઠ કહેવાય. આટલાથી જ જોઈ શકાશે કે પ્રાચિન ભારતવર્ષમાં પણ ધર્મનાં સ્થળે વિદ્યાવૃદ્ધિ અર્થે જ યોજાયા હતા. અને પ્રાચિન ભારતની અનુપમ જાહોજલાલી મઠની યથાર્થતાને જ આભારી હતી; સાથે એટલું પણ જોઈ શકાશે-સમજાશે કે આપણી હાલની. અવનતિને માટે પણ આ પણે ઘણે ભાગે હાલના સ્વાથી મઠ અને કર્તવ્યવિમુખ ધર્મોપદેશકેનેજ આભારી છીએ. અંતમાં એટલું જ કહેવાનું કે જ્યાં સુધી આપણા લોકે “ દાનધર્મ” નો ખરો અર્થ નહિ સમજે, સત્ય અર્થે દાનને ઉપયોગ નહિં કરે ત્યાં સુધી હાલના બહ્મભોજન અને જ્ઞાતિજનો રૂપી દ્રવ્યનાશનો અપયશ આપણે કપાલેથી ખસવાનો નથી. જે દેશદય કરવો હોય, જો સમાજ શ્રેય સાધવું હોય, તો નિરાધારને સાધાર બનાવવા, સુધાર્યને અન્ન આપવા, રોગીને ઔષધ આપવા પ્રયાસ કરે. પણ દરેક બાબતમાં તે હિતની દ્રષ્ટિથી તે તે વસ્તુઓની તુલના કરે. સાત્વિક દાન આપવાનો દ્રઢ નિશ્ચય કરી. દેશમાં વિદ્યાવૃદ્ધિ કરવાની આવશ્યકતા સૌથી વધારે બળવામહત્વની ભારતવર્ષમાં સ્થળે સ્થળે સ્કુલ, કોલેજો, શાળાઓ, છાત્રાલયો boarding house ખેલવાના પવિત્ર કામમાં તમારા પરમાર્થને, દાન-સદુપયોગ કરવા નિશ્ચય કરો. પ્રયત્નશીલ બનો-“દાનધર્મ” પુનરપિ “લોકહિતની” તુલથી તોલાય એ જ વાંછના !'
2–8–1912.
H. H. Maniar.
'
અમે તે દીનવત્સલ.
અમે તે દીનવત્સલઃ હે દયાનાદેવના દૂત અમારે એકબસ, કરવાંસદા કલ્યાણનાં કૃત્યેઃ
પ્રભુપગલે મળે દેવી સમૃદ્ધિ હો વિશુદ્ધિની! અને એ લ્હાણજઈદઈયે દીનને દ્વાર રસભીની
અમારે આંગણે આવેપ્રભુછ રંકને વેશે! અને એ ચેતવે અમને
વિચરવા દીનને દેશેઃ સુરત, નાગર ફળીયે.
પ્રભુની એ પ્રસાદીથી ઉરે આનન્દ તો રેલે! જગતના સેવને જીવતાં સદા ઘુમિયેજ રહેશે!
લલિત

Page #81

૧૯૧૨]
શ્રીમદ્ જ્ઞાનસારજી.
૩૪૩ ]
શ્રીમદ્દ જ્ઞાનસારજી.
શ્રી જ્ઞાનસાર મુનિ ઘણા અધ્યાત્મમસ્ત કવિ હ્યુમાંજ-વિક્રમની ઓગણીશમી સદીમાં થઇ ગયા છે, પરંતુ તેની એળખ હજી સુધી આપણતે થઇ શકી નથી, તેમણે અનેક પદો વૈરાગ્યભાવનાથી પૂર્ણ હૃદયના દ્રવિત ઉદ્ગારા રૂપે કવિત્વને Àાભા આપે તેવાં રચ્યાં છે અને તે ‘જ્ઞાનવિલાસ’ અને ‘સમયતર’ગ’ એ નામથી સ્વ. ભીમશી માણેકે ‘ જશ વિલાસ ’ અને ♦ વિનય વિકાસ ' સાથે છપાવ્યાં છે, તે પ્રસિદ્ધ થયેલાં સિવાય બીજા કેટલાંક પદો હાથ લાગ્યા છે. આ સિવાય તેમણે શ્રીમદ્ આનદધનજીની ‘ચાવીશા’ પર ઉત્તમ અને ભાવનાપૂર્ણ અનુભવપૂર્વક લાવએ ધ ગુજરાતી ભાષામાં કર્યાં છે તે પણ સ્વ, ભીમશી માણેકે પ્રસિદ્ધ કરેલ છે. આ બાલાવબેાધમાં તેજ ‘ચોવીશી' પર શ્રી જ્ઞાનવિલાસ સૂરએ કરેલ ખાલાવખાધની ઘણી ભૂલે દલાલપૂર્વક કાઢી છે, પરંતુ સ્વ. ભીમશી માણેકે તે વાદવિવાદમાં ન ઉતરતાં તે કાઢી નાંખી પ્રતિપાદક શૈલીથી શ્રી જ્ઞાનસાર કૃત · બાલાવબેાધ ' છપાવ્યા છે તે ઉત્તમ કર્યું છે. આ સબંધમાં એક ઘણી અગત્યની બાબત ધ્યાનમાં લેવા યેાગ્ય છે. શ્રી જ્ઞાનસારછ જણાવે છે કે સવત્ ૧૮૨૫ થી આનંદધન ચોવીશી પર મેં વિચાર કરવા માંડયા. સં. ૧૮૬૬ સુધી પણ વિચારતાં-વાંચતાં-અનુભવતાં એ ચેવિગ્ની' યથાન સમજાઈ શકી, છેવટ હવે તે દેહ પડશે, માટે જેટલું જેમ સમજાયુ છે. તેમ તેા લખું એમ કહી સ. ૧૮૬૬ માં વમાનમાં જે ભીમશી માણેકદ્રારા અર્થ પ્રસિદ્ધ થયા છે તે લખ્યા !' ( ખાનગી પત્ર). આપરથી અત્યારના લેખકને પૂછવાનું કે છે એવુ ધૈર્ય '? આ સબંધમાં એક વિદ્વાનના વિચારો અહીં ટાંકું છું.
"
એમ તેા ચાકસ લાગે છે કે ધર્મ અને તત્ત્વજ્ઞાન અંગે જે કાંઇ લખવું-પ્રકાશત્રુ છે તે આત્મામાં પરિણામ પામ્યા વિના લખાય-પ્રકાશાય તે પોતાને તે કાંઇપણ લાભ નથીજ પણ્ પરને પણ લાભને બદલે, આત્મામાં પરિણામ પામ્યા વિનાનું યહ્રાતદ્દા યથાર્થ લખાઇ જવાથી, હાનિરૂપ થાય છે. આ શુદ્ઘ જો સમજવામાં, શાંતિથી વિચારવામાં આવે તે! તેનુ સત્ય પ્રકટ જાય એમ છે,'
‘વર્તમાન દેશ કાળાદિ જોતાં ‘જૈન' કહેડાવવું અથવા 'જૈન' તરીકે એળખાવુ એ મને તે પાપરૂપ લાગે છે–વાસ્તવિક નહીં પણુ કહેવાતા અને જૈનનુ અભિમાન માત્ર ધરતા એવા જૈને માટે વીર્યના વ્યય કરવા એ પણુ ઉકરડે માતી વાવવા જેવું છે. હાલ એ પ્રકારના વીના વ્યયથી સ્વવ્યક્તિ (Personal Identity) ના જનસમૂહ(?) માં ( અમ્જની વસ્તિમાંથી ખસેા પાંચસે જનેામાં–સમુદ્રની અપેક્ષાએ ખામેાચીઆ જેટલામ એળખાવા રૂપ મિથ્યાભિમાનના પોષણુરૂપ લાભ થાય છે ખરો !'
આ શ્રી જ્ઞાનસારજીના ધૈય પરથી ઉદ્દભવતા એક ખાનગી-વિદ્વાન વ્યક્તિના આંતારક વિનાવાસિત ઉગારે છે તે લેખાએ વિચારવા જેવા છે.

Page #82

(૩૪૪
જૈન કેન્ફરન્સ હેરલ્ડ.
(સપ્ટેમ્બર
આ વિશીમાં છેલ્લાં બે સ્તવન “શ્રી પાર્શ્વનાથ” અને “શ્રી મહાવીર ” પરનાં પિતે પણ રચ્યા છે અને તે છપાયાં છે. - હવે એક દંતકથા શ્રવણોપકર્ણ થઈ છે તે અહીં જણાવું છું. પ્રસિદ્ધ ગાયક પ્રાણસુખ કહે છે કે “સુરતના ઓસવાલ નેમચંદ માસ્તર કરીને શ્રાવક હતા. તેઓ અમદાવાદ રહેતા, અને મહાવીર મંડળી નામની સંસ્થા સ્થાપી હતી. તેઓ કહેતા કે શ્રી જ્ઞાનસાર સ્મશાનમાં પડયા રહેતા. કદી ભીક્ષા લેવા જતા ત્યારે “જ્ઞાનસાર કુકે રેટીક ટુકડા ડાલો’ એમ કહેતા ! આ કથામાં શું સત્ય છે તે વાંચકોએ વિચારવાનું છે. . આ પછી શ્રીમદ્ વાનસારજીના અપ્રકટ ચેડાં કાવ્યો આપીશું.
મનનું પ્રાબલ્ય.
(દેશ પંજાબી) મનુઆ બશ નહિ આવે,
અવધુ કેસે રાય દિખાવે-- મનુ જ્ઞાન ક્રિયા સાધન સાધે ખાતામે ન બતાવે; સેવત જાગત બેત ઉઠત, મન માને તિહાં જાવે–મનુઆ આશ્રવ કરણું મેં આપહી, બીન પ્રે ઉઠ દયાવે; સંયમ કરણ જો આપું, તે અહી અલસા–મનુઆ નઈદ્રિય સંજ્ઞા હૈ યાકું, પર સબકું ધુજાવે; ઈનકું થીર કિના સે પુરૂષા, અન્ય પુરૂષ ન કહાવે–મનુ આ સુરનર મુનિવર અસુર પુરંદર, જે ઇનકે બસ આવે; વેદ નપુંસક એકીલે અનકલ, ખીણમેં રોય હસાવે--મનુઆ સિધ્ધિ સાધની સબ સાધના, એહ અધીક કહાવે; જ્ઞાનસાર કહે મન બસ યાકે, સે નિચ્ચે શિવ પા–મનુ આ
–જ્ઞાનસાર. નિશ્ચયે “હું '
. (ભરવી પંજાબી) અનુભવ હમ કબકે સંસારી. મર જનમે ન અનાદિ કાલમેં, શિવપુર બસ હમારી-અનુભવ રાગ દ્વેષ મિથ્યાત્વકી પરિણતિ, શુધ સ્વભાવ ન સમાવે, અનકલ અચલ અનાદિ અબાધિત, આતમભાવ સમાવે-અનુભવે

Page #83

૧૯૧૨)
શ્રીમદ્દ જ્ઞાનસારજી
(૩૪૫
બંધ મક્ષ નહિ તિનું કાલે, આ ન રંગ ન રેખા, નિચ્ચે નય જિન આગમ સેંતી, શુદ્ધ સ્વભાવ પરેખા-અનુભવ કાય ન માય ન જાય ન આય ન, ભાય ન માય ન જાતા, શુદ્ધ સ્વભાવે જ્ઞાનસાર પદ, પરભાવે પરનાતા-અનુભવ
-જ્ઞાનસાર. . આત્મવિસ્મૃતિ.
(રાગ પુરવી) . પરઘર ઘર કર માન્ય રારી.. કીડી વેર ગહી ગહી કર છાયો, કેસે અપને યાતી કારે-પરધર મર જનો બીરો નહિ તબહી, કબહી ન પરભવ કંગ વારી, આયુ ભાડે દીને જે તે, તે તે તુઝકે બસ ન દરી-પરવર તું ન શરીર, શરીર ન તેરે, સપાધી નિજ માન રહારી, જ્ઞાનસાર નિજરૂપ નિહાળી,અકલ અમર પદ અમર ભરી–પરઘર
--જ્ઞાનસાર.
સાધુને લેખ,
(માલકોશ) સાધે ભાઈ ! અયસા જેગ કમાયા. યાતે મુગ્ધ લેક ભરમાયા–સાધો ! બાહ્યક્રિયા દરશાયી સાચી, અત્યંતર કેરા, મા સાહસપર કર (2) ફીર સોચત, રરે આતમરા !-સાધે સંજમ પા પુન્ય સંયોગે, પાલ્યો નહિ તે પાપી ! ફિર અયસે નહિ દાવ બનેગ, ચિતવન ચિત્ત વ્યાપી-સાધે ! મા કહીએ ? કશું કહ્યું કુન માને, ? રે ૨ આતમ અંધા! જ્ઞાનસાર નિ ગ્રુપ નિહારે, નિચે હવે નિબંધા –સાધે .
– જ્ઞાનસાર

Page #84

જૈન કોન્ફ્રન્સ હેર.
ધનાં ચિન્હ.
( રા. રા. શેઠ કુંવરજી આણું )
શ્રીમાન્ હરિભદ્રસૂરિ મહારાજના રચેલા ષોડશક નામના પ્રકરણમાં પ્રથમ સ પરીક્ષક, દેશના વિધિ અને ધર્મ સ્વલક્ષણ-આ ત્રણનું સ્વરૂપ અંત.વનારા ત્રણ ષોડશક કહ્યા પછી ચોથું પાડશક એ યુગપ્રધાન મહાત્માએ ધર્મના લિંગને ( ચિન્હને) વિસ્તારથી બતાવવા માટે કહ્યું છે. તેના પ્રારંભમાં કહેછે કેઃ— સિધ્ધ થયેલા અર્થાત્ નિષ્પન્ન થયેલા ધસ્વરૂપના સમ્યગ્ એવાં લિ ંગા-લક્ષણા પરમાર્થને જાણવાવાળા તત્ત્વજ્ઞાએ ભન્ય જીવાના સુખાવખાધને માટે આ પ્રમાણે શાસ્ત્રમાં કહેલાં છે. '’
૩૪૬]
[સપ્ટેબર
औदार्य दाक्षिण्यं, पापजुगुप्सा च निर्मलो बोधः । लिंगानि धर्मासिद्धेः, प्रायेण जनप्रियत्वं च ॥
આદાય, દાક્ષિણ્ય, પાપજુગુપ્સા (પાપરિહાર), નિર્માળ મેધ અને પ્રાયે લેાકપ્રિયત્વ આ પાંચ ધમની નિષ્પત્તિનાં ચિન્હો છે. '
99
હવે આ પાંચે લક્ષણાનુ સ્વરૂપ વિસ્તારથી કહેછે~~
૧ આદા -કૃપણ ભાવ (કાણ્ય) ના પરિત્યાગ, આશયનું મહત્વ (મનનું મોટાપણું), ગુરૂ અને દીનાદિકમાં આચિત્ય વૃત્તિ અથવા કાર્ય પરત્વે એ ગુર્વાદિકમાં અત્યંત ઔચિત્ય વૃત્તિ તેને આદા કહીએ આમાં ગુરૂ શબ્દ ગારવને યેાગ્ય એવા માતા,પિતા, કલાચાર્ય, પોતાની જ્ઞાતિવાળા, વૃધ્ધો અને ધર્મોપદેષ્ટા એ સ જાણવા. તેમનુ' સ પ્રકારે ઉચિત જાળવે, તેમાં તેમજ નિરાધાર એવા દીનાદિકને સહાય કરવામાં સંપૂર્ણ ઉદારતા વાળા હાય, દાનાદિ પરિણામમાં સ ંકુચિત વૃત્તિવાળા ન હેાય, ચિત્તની મહત્તાવાળા હાય, તુચ્છ વૃત્તિવાળા ન હોયઆ ધર્મનિષ્પત્તિનુ પહેલુ ચિન્હ જાણવું.
ટ્ દાક્ષિણ્ય-પારકા કાર્યમાં ઉત્સાહવાળા શુભ અધ્યવસાયવાળા, ગભીવળા, ધૈયવાળા અને માત્યને વિધાન કરનારા તેને દાક્ષિણ્યવાન કહીએ, પેાતાનું કામ છેડીને-પેાતાના કાયા વિનાશ થવા દઈને પણ જે પારકુ કામ કરી આપે-એવા પ્રંસગે ના પાડી ન શકે એવા, જેના અધ્યવસાય કેાનું અહિત કરવાના-માઠા તેા વતાજ ન હોય-શુભ અધ્યવસાય વતા હોય તેવેશ, ખીજાએ જેના હૃદયને જાણી ન શકે એવા ગંભીર, કાપણુ કાર્યમાં
ય -સ્થિરતાવાળા–ઉતાવળા કે સાહસ કરી ન.ખે.એવા નહિ અથવા ભયહેતુની પ્રાપ્તિમાં પશુ નિર્ભય રહેનારા –ધીરજવાળા અને પારકી પ્રશંસાને હેિ સહન કરી શકવા રૂપ જે મત્સર તેથી રહિત-એવા ગુણવાળા જે હાય તે દાક્ષિણ્ય નામના ધર્મના બીજા ચિન્હથી યુક્ત જાણુવા.
૩ પાપનુગુપ્સા-અવિપરીત એવા શુદ્ધ મન વડે સદા પાપના ઉદ્વેગ, પાપનું ન કરવાપણું અને પાપની આંચતા તેનું નામ પાપ જુગુપ્સા કહીએ. આમાં ત્રણે કાળને સમાવેશ

Page #85

૧૯૧૨)
ધર્મનાં ચિન્હ.
(૩૪૭
કરવામાં આવેલ છે. અતીતકાળે જે કાંઈ પાપ થયેલાં-કરેલાં હોય તેનો ઉગ–પશ્ચાતાપનિંદા, અને વર્તમાનકાળે પાપનું ન કરવાપણું, તેમજ ભવિષ્યકાળે પાપ કાર્યનું નહિ ચિંતવવાપણું અર્થાત્ હવે પછી અમુક પાપ કાર્ય કરવું છે એવું ચિંતવન પણ નહિ-આ પ્રમાણે ત્રણે કાળ સંબધી પાપનો પરિહાર અથવા કાયા વડે પાપ ન કરવા ૨૫ પરિત્યાગ, વચન વડે પૂર્વકૃત પાપની નિંદા અને મન વડે પાપનું અચિંતન-એમ ત્રણે વેગથી પણ પાપ જુગુપ્સા તે ધર્મ તત્ત્વની પ્રાપ્તિનું ત્રીજું ચિન્હ સમજવું. ૪ નિમળ બેધ– શમગર્ભિત શાસ્ત્રના વેગથી એટલે તેવાં શાસ્ત્રો સાંભળવા વિગેરેથી થયેલે કૃતસાર, ચિન્તાસાર અને ભાવના સાર રૂપ ત્રિવિધ નિર્મળ બેધ તે ધર્મતત્ત્વની પ્રાપ્તિનું ચોથું ચિન્હ સમજવું. જેમાં ઉપશમ ભાવ ભરેલો છે એવાં ધર્મશાસ્ત્રી સશુરૂની બહુશ્રુતની જોગવાઈએ સાંભળવા-વાંચવા-વિચારવાથી પ્રાણને નિર્મળ બેધની પ્રાપ્તિ થાય છે. સ્વયમેવ વાંચવાથી થતી નથી, તે ભોધ શ્રુતસાર, ચિંતાસાર અને ભાવના સાર એમ ત્રણ પ્રકારને કહેલો છે. તેનું સ્વરૂપ આગળ ઉપર કહેવામાં આવશે. આ નિર્મળ બોધ જેને હેય તેને ધર્મ તરવની પ્રાપ્તિ થઈ છે એમ સમજવું. પ જનપ્રિયત્વ-પિતાને અને પરને રાગાદિ દોષ રહિત અને ધર્મનિષ્પત્તિ રૂ૫ ફળને આપવા વાળું જનપ્રિયવ અંહી ગ્રહણ કરવું. ધમની પ્રશંસા વિગેરેમાં વતે તો છો બીજધાનાદિ ભાવ વડે ધર્મસિદ્ધિ રૂ૫ ફળને પામે છે એટલે જનપ્રિયત્ન ગુણવાળાના ધર્માદિકની અન્ય મનુષ્ય પ્રશંસા કરે છે અને તેમ કરવાથી તેઓ ધર્મ રૂપ બીજને પામે છે, તેથી એવી રીતે અન્યને ધર્મસિદ્ધિ રૂ૫ ફળને આપવા વાળું જનપ્રિયત્ન શુદ્ધ જાણવું. ધર્મરૂપ બીજ જે અન્ય મનુષ્યના હૃદયરૂપ ક્ષેત્રમાં વવાયું હોય તે પછી તેના અંકુર, પત્ર, પુષ્પ, ફળ વિગેરેની પ્રાપ્તિ પણ તેને થશે જ એમ સમજવું. આ બીજ પુણ્યાનુબંધી પુણ્ય રૂપ હોવાથી આગામી કાળે અવશ્ય ફળદાયક થાય છે. શુદ્ધ, નિરૂપાધિક અને સ્વાશ્રય ગુણનિમિત્તે ઉત્પન્ન થયેલ જનપ્રિયત્ન મેળવવાથી તેના કરેલા ધર્મની પ્રશંસા કરવા ઉપરાંત તે (ધર્મ) કરવાની ઈચ્છા, તેને અનુબંધ, તેના ઉપાયની અન્વષણું, તેમાં પ્રવૃત્તિ, સશુરૂ ને સંયોગ, અને સભ્યત્વને લાભ (બીજાધાન) તેમજ ધર્મરૂ૫ વૃક્ષના બીજ તુલ્ય પુણ્યાનુબધી પુણ્યને ન્યાસ ઇત્યાદિકની પણ અન્ય જનને પ્રાપ્તિ થાય છે. આટલા કારણથી તેના (ધર્મના ) પ્રયોજકપણુને લઈને જનપ્રિયત્વ રૂપ લક્ષણ મેળવવું યુક્ત છે; અને તેને ધર્મપ્રાતિ ના ચિન્હ રૂપ કહેવામાં આવેલ છે.
આ પ્રમાણે આદર્યાદિક ધર્મતત્વનાં ચિ વિધિ તરીકે પ્રતિપાદન કરીને પછી ધર્મતત્વમાં વ્યવસ્થિત પુરૂષોમાં વિષયતૃષ્ણાદિ દે પણ ન હોય તે વ્યતિરેક તરીકે બતાવવામાં આવેલા છે. તેના પ્રારંભમાં કહ્યું છે કે–આરોગ્ય સંતે જેમ પુરૂષને વ્યાધિ - વિકારે ન હોય તેમ ધર્મરૂપ આરગ્ય સતે પાપ વિકારે પણ ન જ હેય. પાપ વિકારે ક્યા કયા ન હેય? તે નીચે પ્રમાણે –

Page #86

૩૪૮]
જૈન કોન્ફરન્સ હેરડ.
[સપ્ટેમ્બર
तन्नास्य विषयतृष्णा, प्रभवत्युच्चैनै दृष्टिसंमोहः ।
अरुचिर्न धर्मपथ्ये न पापा क्रोधकंडूतिः ॥ –ધર્મતત્વથી યુક્ત પ્રાણીમાં વિષયતૃષ્ણ ન હોય, અત્યંત દષ્ટિસંમેહ ન હોય, ધર્મરૂપ પથ્થમાં અરૂચિ (અભિલાષાભાવ) ન હોય અને પાપના હેતુરૂપ ફેધ કે જે ઉપશમને નાશ કરનાર છે તે ન હેય.
હવે એ ચારે દોષનું વિશેષ સ્વરૂપ બતાવે છે – ૧-વિષયતષ્ણુ–ગમ્યાગમન વિભાગ તજી દઈને એટલે આ સ્વદા રાજ ગમ્ય છેવિષય સેવન યોગ્ય છે, અન્ય પરસ્ત્રીઓ અથવા માતા, બહેન, પુત્રી વિગેરે અને રાજા, ગુરૂ, શેઠ કે મિત્રાદિકની સ્ત્રી વિગેરે-એ સર્વ અગમ્ય છે, એવી વહેંચણ વિના સર્વત્ર જે પ્રાણી વિષયમાં અતૃપ્તપણે યથેચ્છ વર્તન કરે તેની જે તત્ર વિષયબુધ્ધિ તે વિષયષ્ણા કહીએ. આવી વિષયતૃષ્ણા ધર્મતત્વની પ્રાપ્તિવાળા પ્રાણીમાં કદી પણ ન હોય. વિષય શબ્દ-શબ્દ, રૂપ, રસ, ગંધ ને સ્પર્શાદિક જાણવા. તેમાં અતૃપ્ત એટલે નિરંતર સાભિલાષી સમજવો. જેને અભિલાષ કોઈપણ વખતે શાંતિજ પામતા ન હોય તેવો મનુષ્ય વિષયતૃષ્ણાવાન સમજે.
૨–દષ્ટિસંમેહ–આ રૂપ મહાન દેશ તેનામાં ન હોય. દષ્ટિ તે દર્શન-આગમજિનમત તેમાં સંમેહ તે સંમૂઢતા-અન્યથા કહેલાની અન્યથા પ્રતિપત્તિ તે દર્શનસંમેહ. અહિંસા, પ્રશમ વિગેરે તે છે કે અન્યશાસ્ત્રમાં સરખી રીતે જ ગ્રાહ્ય કહેલાં છે, પરંતુ તેની પરિભાષામાં ઘણો ભેદ રહેલે છે. એક આરંભમાં પ્રવર્તતે પુરૂષ તેના ફળને જોઈને તે આરંભને સાવદ્ય માને છે ત્યારે બીજો તેની સરખાજ આરંભમાં પ્રવર્તતા છતાં તેને નિર્દોષ માને છે. આવી બાબતમાં જે સત્યની પરીક્ષા ન થવી તે દષ્ટિસંહ કહેવાય છે. દષ્ટાંત તરીકે જીવહિંસાથી પાપ સર્વ શાસ્ત્રોમાં કહેલ છે, છતાં એક જળાશયમાં પડીને
સ્નાન કરવામાં, કન્યાદાન દેવામાં, અને પશુ યજ્ઞાદિકમાં આરંભ માને ત્યારે બીજો તેને નિર્દોષ માને, એટલું જ નહિ પણ તેને ઉલટા પુન્યનાં કારણ માને. આવી બાબતમાં જે સંમૂહતા-કૃત્યાકૃત્યનું નહિ સમજવાપણું તે દોષ સર્વ દેષમાં પ્રાધાન્ય છે અને તેજ દષ્ટિસંમેહ કહેવાય છે. આ દેશ અધમમાં પણ અધમ છે.
બીજી રીતે ચૈત્યાદિક વત્તાપૂર્વક કરાવવામાં એક જયારે અહિંસા રૂપે ફળ માની તેમાં પ્રવૃત્તિ કરે ત્યારે બીજો એમાં આરંભને તજજન્ય હિંસા માને એ પણ દષ્ટિસંમેહ છે. આ દેશમાં સંજ્ઞાભેદવડે અન્ય શાસ્ત્રમાં જુદી શબ્દરચના હેવાથી તેને અગ્રાહ્ય માનવું નહિ; જેમકે જૈન શાસ્ત્રોમાં અહિંસા સત્યાદિકને “મહાવતે કહ્યાં છે અને પાતંજલાદિકે તેને નિયમો' કહ્યા છે તે તેટલા ઉપરથી મહાવ્રતાદિ પ્રતિપાદક અમારાં આગમ સમીચીન છે,

Page #87

૧૯૧૨).
ધર્મનાં ચિન્હ.
(૩૪૯
અને અકરણ નિયમાદિ પ્રતિપાદક અન્યના આગમ અસમીચીન છે એ આગ્રહ કરવો તે પણ દ્રષ્ટિસંમેહ છે. કેમકે સદ્ધયનેનું પર સમયમાં વર્તતાં પણ સ્વસમયથી અનન્ય પણું છે. વળી ઐયસંબંધિ ક્ષેત્ર, હિરણ્ય, પ્રામાદિકના રક્ષણમાં શાસ્ત્રોય અધ્યવસાયના ભેદ વડે જે પ્રવૃત્ત હાય અર્થાત્ પિતે તેના ફળનો અનુપભેગી રહીને કેવળ આગમાનુસારીપણે તેની ઉપેક્ષા ન કરવાના વિચારથી ગ્રામ ક્ષેત્રાદિ આરંભને નહિ તજ તો તે સ્વપરની ભાવાપત્તિને નિવારવાના અધ્યવસાયની પ્રવૃદ્ધિથી જે તેમાં પવર્તતે હોય તેને દ્રષ્ટિસંમેહ દોષ લાગુ પડતો નથી, કારણકે તેમાં અધ્યવસાય વિશુદ્ધ હેવાથી દ્રષ્ટિસંમોહ નથી. આ દેશને અંગે ઘણી જાતની વિચારણા રહેલી છે તે બહુશ્રુતેથી સમજી લેવી.
૩. ધર્મપથ્થમાં અરૂચિ–આ દેશ આ પ્રમાણે-ધર્મનું સાંભળવું–અવિપરીતાર્થનું ધારવું-તેમાં અનાદાર, તત્ત્વ તે પરમાર્થ તેને રસ તે આસ્વાદ તેના અનુભવમાં વિમુખતા અને ધાર્મિક એવા પ્રાણીઓની સાથે આસકિત (પ્રીતિ)નો અભાવ. આ બધાં ધર્મપથ્થમાં અરૂચિનાં ચિન્હ છે તે ધર્મતત્વની જેને પ્રાપ્તિ થઈ હોય તેવા જીવમાં ન હોય.
: ૪, ધકડતિ–આ દોષ આ પ્રમાણે–પિતાનામાં અછતા એવા અસત્ય દેષો કોઈ પાસે સાંભળવાથી અંતઃકરણ પ્રજવલિત થઈને બહાર પણ અપ્રસન્નતા બતાવતા સતા જે
રણું થાય અથવા અવિચારિતપણે કાંઈ પણ કાર્ય કરવાથી પિતાને દુર્ગતિ વિપાક રૂપ અત્યંત અહિતની જેનાથી પ્રાપ્તિ થાય તેવું કોધિજન્ય કાર્યનું જે પરિણામ તે ક્રોધકંપતિનું ચિહુ સમજવું. એવી કે ધકંતિ જેને ધર્મતત્વની પ્રાપ્તિ થઈ હોય તેને ન હોય. તે પોતાના દેષ કહેનાર ઉપર પણ ક્રોધ કરે નહિ, કદી કે ધ થઈ જાય તો તે અલ્પ સમયમાં શમી જાય. તેના ફળ પર્યત પહોંચે નહિ. તેવા ધ વડે તે કાંઈ પણ અવિચાર્યું કાર્ય કરેજ નહિ, તેથી ફોધના ફળરૂપ દુર્ગતિને તેને પ્રાપ્ત થાય જ નહિ. ધર્મતત્વની પ્રાપ્તિ વાળાને કધ બહુ અલ્પ-મંદ હોય છે.
ઉપર જણાવેલા ચારે પ્રકારના પાપવિકારો ધર્મતત્વની પ્રાપ્તિવાળા બુદ્ધિમાન મનુષ્યમાં ઉદ્દભવેજ નહિ. તેનામાં તે ધર્મરૂપ અમૃતના પ્રભાવથી મૈયાદિક ગુણેને ઉભવ થાય, તે ગુણે નીચે પ્રમાણે –
પર છવાનું હિત ચિંતવવું તે એવી; પરનાં દુઓને વિનાશ કરશે તે કરૂણા; પરના સુખને જોઈને સંઘ (આનંદ) થવો તે તુષ્ટિ; પારકા અવિયાદિ દેષ કે જેનું નિવારણ થઇ શકે તેમ ન હોય તેમાં માન રહેવું તે ઉપેક્ષાઃ આ ચાર ગુણ પ્રગટે છે. આમાં નિવારણ થઈ શકે તેવા દેશમાં ઉપેક્ષા કરવા એગ્ય નથી એમ સમજવું.
આ પ્રમાણે ઔદાર્યાદિ ચિન્હ પ્રાણીમાં ધર્મની સિદ્ધિ થયેલી છે તેમ બતાવી આપનારાં છે. શાસ્ત્રમાં પુણ્યના ઉપાય ચાર કહ્યા છે –

Page #88

૩૫૦]
જેન કેન્ફરન્સ હેર૭.
સિપ્ટેબર
दया भूतेषु वैराग्यं, विधिदानं यथोचितम् ।
विशुध्धा शीलवृत्तिश्च, पुण्योपाया प्रकीर्तिताः ॥ " “પ્રાણીમાં દયા, વરાગ્ય, યથેચિત વિધિયુક્તદાન, ને વિશુદ્ધ શીળવૃત્તિ (સદાચરણ) આ ચાર પુણ્યના ઉપાયે કહેલા છે.” આદિ શબ્દથી જ્ઞાનેગ ઉપાયની પરિનિષ્પત્તિ પણ સહેતુવડે સિદ્ધ છે એમ સમજવું. [ આ લેખ વાંચીને પ્રથમ તો પિતાના આત્મા તરફ દ્રષ્ટિ કરી ઉપર જણાવેલાં ચિહેમાંથી ઔદાર્યાદિ કયાં કયાં ચિન્હ પિતાનામાં છે? વિષયતૃષ્ણાદિ કયા કયા દેશે પિતામાં નથી ? અને મિત્રી વિગેરે કયા કયા ગુણે પિતાનામાં લભ્ય છે ? તેને વિચાર કરવો અને ત્યાર પછી જે ચિન્હ ન હોય તે મેળવવાને, જે દેષ જણાય તેને દૂર કરવાનો અને જે ગુણની ખામી જણાય તેને પ્રાપ્ત કરવા તેમજ છેવટે જે પુણ્યના ઉપાય બતાવ્યા છે તેમાં પ્રવૃત્તિ કરવાને પ્રયત્ન કરો. ફોકટ જગતમાં “ધમ કહેવરાવવાનો પ્રયત્ન કરવાને બદલે એવાં ચિહે જ છુટપણે મેળવવાં કે જેથી પોતાને ધર્મ કહેવરાવવું ન પડે; પણ જેમ કસોટીએ ચડવાથી સેનાને તેના પરીક્ષકો જ સુવર્ણ તરીકે ઓળખે છે અને ઓળખાવે છે તેમ સર્વ મનુષ્યો ધર્મ તરીકે સહેજે જ ઓળખે. આ વિષય બહુ જ વિચારવા યોગ્ય છે અને ઘણો જ ઉયોગી છે તેથી તેનું વારંવાર મનન કરવું કે જેથી તેમાં બતાવેલાં સુચિન્હ સ્વયમેવ પ્રાપ્ત થાય,
તથાસ્તુ.
--
પહાડી ગઝલ
પ્રભુજી! આપ વિના કદને આધાર નથી.
પ્રભુજી! આપ વિના કોઈને આધાર નથી, પિતાજી! સહાય માગું, અન્યથી દરકાર નથી. ગણ્યા મારા-થયા મારા-મને તે મારનારા, ન દીઠા તારનારા, અન્યથી તરનાર નથી—
જુઠા જગવ્યવહારમાં, જૂઠી જનની પ્રીત
સ્વનું સાચું સમજવું, એ તે કયાંની રીત? બધું કાચું અહીં સાચું, કશું તલભાર નથી–પ્રભુજી ! તમે માર-છવાડેનાર કે ડૂબાડે તમે, રહ્યા પરને ભરેસે તે કદી તરનાર નથી–પ્રભુજી !
સાખી
પડયું તે ભોગવ્યું કે, ભેગવીશું ભાવી બધું
રહીએ-કદી બકીએ, તેમાં કંઈ સાર નથી–પ્રભુજી! ૨૨-૭-૧૨
વસત,

Page #89

श्री जैन श्वेताम्बर कोन्फरन्स हेरल्ड.
Gરા
હમે તે તું, હમે નહિ-નહિ તું જાણજે નિએ, નહિ જે બીજ કયાંથી વૃક્ષ ફળ કેના ઉપર ફળશે? હમારી હસ્તીમાં હસ્તી રહી હારી અજબ રીતે, હમ પર ઘાવ કરતાં ઘાવ આવી તમ ઉપર પડશે.”
પુસ્તક ૯ અંક ૧૦૦
વીર સંવત્ ર૪૩૮
.
અકબર, ૧૯૧ર.
હરિગીત
કેન્ફરન્સ ગામાતાનું રક્ષણ કરે.
(મુનિ મહારાજશ્રી બુધ્ધિસાગરજી.) જેના થકી છે અને, જીવાડતા જીવો ઘણું તેનાપરે ગુસ્સો કરી, પગ ભાગવા ઉદ્યમ કરે. ઉપકારના ભાઈ દેષ ન્યાયજ આદરી દેખાડતા. એ કૃતળ પાઠ કયાંથી, શિખી દર્શાવશો. જેનું કર્યું દુધપાન તેના, પેટમાં તરવાર, બાંધી વદન રીબાવતા, ધિક્કારતા શબ્દો વડે; દેતા નહિ. ચારો અને પાતા નથી પાણી જરા, આશ્રય સકલને તેડવા કલિકાલને બોલાવતા-૨

Page #90

૩૫૨]
આરસદ.
જૈન કેન્સ હેરલ્ડ,
પાદ પ્રક્ષાલન
કરે એ મૂઢ વચ્ચે સ્વામીનુ જમણા અને ડાબા ચરણને ધાવતી બન્ને જણી. ઈર્ષ્યા થકી અન્ને ચરણુને બહુ હણ્યા બેએ અરે નિજસ્વામીને લુલેા કર્યાં, એ ભકિત નહિ પણ મૂઢતા.—૩ એ ન્યાયના જેવુ કરી નિજ જનનીના પ્રાણા હરા, તેમાં તમારા નાશ છે. હા! ખૂબ લિમાં લાવશે ઈર્ષ્યાથકી જાસ્થળી રચીને જીવે નહિ કા અરે, નિજ માતધાતજમાં વસે છે, નાશ પાતાના ખરે.—૪ નિજ માતને માર્યાં થકી, નિજ ઉન્નતિ વિષ્ણુશી જતી અજ્ઞાનથી એવું અને ત્યાં દોષ અન્યોનો નહીં, જે ડાળ પર એસી રમે! તે ડાળને કાપા અરે, અહા ખાઓ તેનુ . ખેાદવાથી દુ:ખ પોતે પામશેા.—પ મોટા કર્યાં જેને રમાડી–પ્રતિકૂળ તેથી થઈઘણા અપકાર તેમાં પાપ છે. નિજભૂલ કાઢે છે દૂરે ગંભીરતા નાની ગ્રહે. -- ૬ સંવત્ ૧૯૬૮ વૈશાખ વદ. ૮
ઉપકારને વિસરી કરી, સમજે સુજન ન્યાયે અને “બુધ્યબ્ધિ” હિતશિક્ષા વિષે
હિંદના દેલત
દેખતી આંખે આંધળાં એની આંખે ના દેખાય; ધનડાં ઢગલે ઢગલે જાય. હછ સંભાળે, આંખ ઉધાડા કાંઇ કરે ઉપાય; માથે તાલાં પડતાં જાય. ફૂલણજી ફૂલી ફાલકા ચાતા, દાતા માંહી ગણાય, ઘરનાં છૈયાં ચારે ઘટી, લેટ પાડેશી ખાય; મૂરખ માથે ન શિંગડાં થાય, સાંકડી બુદ્ધિ ને આંકડા લાંબા, શેઠનાં નામાં થાય, દેવુ... દીધા વિના રોકડ ટાંકી, ધન જોઈ હરખાય; એમ આંધળે ખેહરૂ ફૂટાય.
દસ આના લઇ રૂ વેચ્યું ને, દસ ટકા ઢસડાય, વ્યાજની આશે નાણાં મૂકયાં, નાણાં મુળમાં જાય; હામા એકના દસ તાય.
--દિવાન
[અકાખર

Page #91

૧૯૧૨)
વાર્ષિક સરવૈયું.
(૩૫૩
ગઝલ
૧
સાખી
૨
'હિંદને વ્યાપાર જતાં વેપાર પર હાથે, દશા થઈ હિન્દની તેમાં મળે છે કાંકરા આજે, થતું સેનું હતું જેમાં - સેનું તે સપનું થયું, તેઢાનેય દુકલ,
કરોડથી અધિકતે, ખેંચી જાય દરસાલ; નથી તેનું નથી લોઢું, ન તે કહ રહે કેમ?-મળે . સિગારેટ તંબાકુ એક નાની ચીજ જણાય,
છતાં ચળકતા રૂપિયા અર્ધ કાટિ લઈ જાય; દીધા પૈસા બળી છાતી, ન શું મેળવ્યો તેમાં –મળે છે. પાણી મૂર્તે ચામડાં, વિલાત અહીંથી જાય,
બુટ પકડવા હિન્દીની, બૂટ બની આવે આંહ્ય; અરેરે રૂપિયા લઈ જાય, જોડા મારીને તેના; મળે છે કાંકરા આજે, થતું સોનું હતું જેમાં-મળે છે.
--દિવાને
૩
વાર્ષિક સરવૈયું, સંવત્સરી એ વાર્ષિક પર્વ ગણાય છે. તે પર્વને અંગે જે જે ક્રિયાઓ કરવાની શાસ્ત્ર કારોએ બતાવી છે, તે ક્રિયાઓ જે યથાર્થ રીતે કરવામાં આવે તે આત્માની સર્વશે ઉન્નતિ થઈ શકે છે, તેથી એ પર્વની મહત્તા જૈન શાસ્ત્રમાં સર્વથી અધિક વર્ણવેલી છે.
જેઓએ કાંઇ પણ વિદ્યાભ્યાસ કર્યો હોય અથવા જ્ઞાન પ્રાપ્ત કર્યું હોય તેવા સર્વ મનુષ્યો, પિતાની ગણના પ્રમાણે જ્યારે પિતાનું વર્ષ સંપૂર્ણ થાય છે ત્યારે પિતાની આવક જાવકને હિંસાબ તપાસી વર્ષમાં દ્રવ્ય સંબંધી થયેલા નફા-ટોટાનો વિચાર કરે છે, અથવા વેપારી દષ્ટિએ કહીએ તે વર્ષનું સરવૈયું તપાસે છે. એ તપાસવાનું કારણ વિચારીએ તે એટલું જ જણાશે કે દ્રવ્ય સંબંધી સ્થિતિમાં થયેલી લાભ-હાનીનાં કારણે તપાસી પુનઃ લાભ વધે અને હાનિ ન થાય તેવી રીતે વ્યવસાય-વ્યાપારની વ્યવસ્થા કરવી. જેમ વર્ષો તે દ્રવ્યની લાભ-હાનિનું સરવૈયું તપાસાય છે, તેમ સંવત્સરી એ વાર્ષિક પર્વ–ધર્મપર્વ હોવાથી એ પર્વને દિવસે તે વર્ષમાં આત્માને શું લાભ હાનિ થઈ છે તેનું સરવૈયું તપાસવાનું છે. હાનિના કારણે વિચારી તેને માટે પશ્ચાત્તાપ કરી પુનઃ હાનિ ન થાય અને લાભના કારણે વિચારી તેનું અનુમોદન કરી પુનઃ વધારે લાભ મળે તેવા ઉપાયની યોજના કરવાની છે. દ્રવ્યની લાભ હાનિ એ વ્યાવહારિક અને આ ભવ આશ્રયી છે કારણ કે મૃત્યુ પછી એ

Page #92

( ૩૫૪
જૈન કેન્ફરન્સ હેરલ્ડ,
અકટે ખર)
દ્રવ્ય કાંઇ ઉપયેાગતું નથી તેમ આત્માની ઉન્નતિમાં સહાયક નથી, પાપ પુણ્યથી હાનિ વૃદ્ધિ પામનારૂં આત્મ દ્રવ્ય એ દરેક ભવને માટે ઉપયાગનું છે અને અ ંતિમ સાધ્ય જે મેક્ષ તે પણ તેની વૃદ્ધિ થયે પ્રાપ્ત થાય છે. સંવત્સરી-વાર્ષિક પર્વમાં તે સરવૈયું તપાસવાનું છે તેથીજ તે પર્વ સર્વોત્તમ પર્વ ગણાય છે.
એ પતે અંગે આઠ દિવસ ઉત્સવના નિર્માણ થયેલા છે તે પ પણ કહેવાયછે. પરિ ઉપસર્ગ અને વસ્ ધાતુ એ એને સંયોગે પર્યુષણ શબ્દ થાય છે. પર્ ઉપસર્ગ અને તેને ભાવાર્થ આત્મા સમીપે વિશેષ રીતે વસવું એવા થાય છે. વિશેષ આત્મધ્યાન આત્માની ઉન્નતિ અને કર્મની ર્જિરા થાય તે હેતુથી એ દિવસેામાં કલ્પસૂત્રશ્રવણુ, અમારિપાલન, અરૃમાદિ તપ, ચૈત્યપ્રવાલિ, સંવત્સરી પ્રતિક્રમણ, ક્ષામણા, પૂજા, પ્રભાવના, દાન અને સ્વામીવાત્સલ્યાદિ ક્રિયાએ કરવાની છે, તેમાં પણ સંવત્સરી પર્વ નિમિત્તે પ્રતિક્રમણ અને ક્ષામણા એ એ ક્રિયા તેા અવશ્ય કરવા લાયકછે. પ્રતિક્રમણ અને ક્ષામણા એજ એ પર્વના મુળ હેતુ છે; કારણ કે તે એ ક્રિયામાં આખા વર્ષોમાં મન વચન કાયાથી જાણ્યે અજાણ્યે થયેલાં કાર્યાંના ગુણદોષ તપાસી તેને માટે પશ્ચાત્તાપ અનુમોદન કરી દોષને। ત્યાગ અને ગુણનું અધિક ગ્રહણ થાય તેવી પ્રવૃત્તિ વિશેષ રીતે કરવાની છે.
પર્યુષણના દિવસોમાં કલ્પસૂત્રવાદિ ઉપર ગણાવેલી શુભ ક્રિય.એ પુણ્યપ્રાપ્તિ અને કર્મની નિર્જરા, એ હેતુએ જે રીતે કરવા શાસ્ત્રકારોએ કહ્યું છે તે રીતિમાં-અજ્ઞાનતા, રૂઢિ, ધર્મ ગુરૂના ઉપદેશની ખામી, કેવળ ક્રિયા ઉપર ભાર મુકી જ્ઞાન સહિત ક્રિયા કરવાની ઉપેક્ષા, વ્યવહાર અને નિશ્ચય બ ંને સમાન ઉપયોગી હોવા છતાં વ્યવહારની મુખ્યતા અતે નિશ્ચય ઉપર કેવળ દુક્ષ, મુનિજને અને શ્રાવકોના વિચારબળમાં સંકુચિતતા અને કેટલાએક પ્રતિકુળ સ જોગા વગેરે કારણાથી-ફેરફાર થઇ ગયાછે એટલુંજ નહિ પણ કેટલી એક ક્રિયાઓમાં તે એટલા બધા ઉલટ પુલટ ભાવ થઇ ગયા છે કે જે હેતુએ તે ક્રિયા કરવાની છે તે હેતુ યથાર્થ સચવાતા નથી. આ બધી ક્રિયાઓ વિષે વિવેચન કરતાં લેખને વિસ્તાર વધી જાય—અત્રે સંવત્સરી પ્રતિક્રમણ અને ક્ષામણા એ વિષેજ વિચારશુ.
પ્રતિક્રમણ એ એવી અદ્રિતીય ક્રિયા છે કે તે તે બરાબર સમજીને ઉપયેગપૂર્વક કરવામાં આવે તેા કરનારનું પરમ કલ્યાણ થઇ શકે. જૈન શિવાય અન્ય ઘણા ધર્માં જગમાં વિદ્યમાન છે પરંતુ જૈન સોંપ્રદાયમાં પ્રતિક્રમણ ક્રિયાની જે પ્રનાલિકા છે તેવી ક્રાઇ પણ ધર્મમાં નથી. પોતાના માન્ય ઇષ્ટદેવની પૂજા અને તે નિમિત્તે થતાં ખર્ચા, ઉત્સવે, ગુરૂભક્તિ, યાત્રા, સ્વધર્મીઓનું આતિથ્ય વગેરે ધણી ધાર્મિક ક્રિયાએ હાય છે; પણ દિવસ અને રાત્રીમાં કાયાથી જે જે કાર્યો કરવામાં આવ્યાં હાય, વચનથી જે જે ખેલાયુ હાય અને મનથી જે જે વિચારાયુ. હાય-તે સર્વને યાદ લાવી તેના વિષે વિચાર કરી, તેના ગુણુ દોષનું સરવૈયું મુકી થયેલા દોષને માટે પશ્ચાત્તાપ, થયેલાં સત્કાર્યાં અને વિચારાનુ અનુમેાદન અને પુનઃ દોષ ન થાય તેને માટે જાગૃતિ એ હેતુથી કરવામાં આવતી પ્રતિક્રમણ

Page #93

વાર્ષિક સરવાયું.
જેવી ક્રિયા અન્ય મતાના અનુયાયીમાં નથી, દિવસે થયેલા દોષોને માટે દેવસ અને રાત્રીમાં થયેલા દોષોને માટે રાત્રી (રા) પ્રતિક્રમણ છે. દિવસ અને રાત્રીના પ્રતિક્રમણ ન થયા હાય અથવા તેમાં દેષોની યથાર્થ આલેાચના થઈ ન હેાય માટે પંદર દિવસે પાક્ષિક, ચાર માસે ચાતુર્માસિક અને આખા વર્ષાંતે માટે સ ંવત્સરી પ્રતિક્રમણ કરવાનું છે. આ ક્રિયા એવી છે કે તેનાથી થયેલા દેષોની નિવૃત્તિ થઇ કર્મની નિર્જરા થાય છે અને પુનઃ દોષ ન થાય અથવા એવા સંજોગ પ્રાપ્ત થઈ જાય તેપણુ મન વચન કાયાને અકુશમાં રાખવાની ટેવ પડી જાય છે.
૧૯૧૨)
(૩૫૫
પ્રતિક્રમણ એ જૈન મતના અનુયાયીગ્માને અસ્ય કરવા લાયક ક્રિયા છે, અને તેથીજ તેનું ખરૂં નામ અવશ્યક ક્રિયા છે. સાધુએ અને સુશ્રાવકા તે ક્રિયા નિરંતર કરે છે જ, પણ જેએથી તેમ નથી બની શકતું તેવા સર્વ શ્રાવકા સ ંવત્સરી પ્રતિક્રમણમાં આખા વર્ષમાં મન વચન કાયાથી જાણ્યે-અજાણ્યે થયેલા પાપાને યાદ લાવી તેનું શુધ્ધ હૃદયે ઉપયેાગપૂર્વક આલેાચન, તેને માટે પશ્ચાત્તાપ, તેના ક્ષય માટે કાયેત્સ તપ કરી દોષની નિવૃત્તિ કરવાની છે અને પુનઃ તેવા દોષો ન થાય તેને માટે મનન કરી તેવે વખતે મન વચન કાયા અંકુશમાં • રહી શકે તેવી જાગૃતિ ધારણ કરવાની છે.
સંવત્સરી પર્વને દિવસે એવી ખીજી અવશ્ય કરવા લાયક ક્રિયા તે ક્ષામણા છે. આખા વમાં જે કાઈ મનુષ્ય, ગમે તેા તે સ્વધર્મી હાય અન્યધર્મી કે હાય તેની સાથે, અથવા તે સર્વ જીવ સાથે જે કાંઇ વૈર વિરોધ થયા હાય, આપણાથી જાણ્યે અજાણ્યુ તેનું કાંઇ અનિષ્ટ થયું હેાય તેને માટે તેની શુધ્ધ હૃદયે ક્ષમા માગવી અને બીજાએ આપણી પ્રત્યે તેવું કાંઇ અનુત્રિત વન કર્યુ હાય તેને શુધ્ધ હૃદયે માફી આપવી અને થયેલા વૈર વિરેાધ શમાવવા તથા પુનઃ વૈર વિરોધ થવાના પ્રસંગજ ન આવવા દેવા તેને માટે ક્ષામણાની ક્રિયા છે.
આ બંને ક્રિયા અપૂર્વ છે, ખરી સમજપૂર્વક શુધ્ધ રીતે કરવામાં આવે તે આત્માને ઉન્નત સ્થિતિએ પહેચાડનારી છે, જૈન માતુ શ્રેષ્ટત્વ સૂચવનારી છે અને આખા વર્ષમાં થયેલા ગુણદોષના સરવૈયા રૂપ છે.
જે એ ક્રિયાના હેતુ આવા ઉત્તમ છે તે ક્રિયા હાલમાં મોટે ભાગે જાણે એક રૂઢિ હોય તેમ ગાડરીઆ પ્રવાહની જેમ સમજ વિના કરવામાં આવે છે. અશુધ્ધ ઉચ્ચાર, અનુ “જ્ઞાન અને ક્રિયાના હેતુની અણસમજ બહેને ભાગે જોવામાં આવે છે. શુધ્ધ ઉચ્ચાર, અનુ જ્ઞાન અને હેતુની સમજણપૂર્વક આદર અને ઉપયોગ સહિત પ્રતિક્રમણ કરનાર કાઈ વિરલજ હૈાય છે. ક્રિયા કરતી વખતે તે શું કરે છે તેનું જ્ઞાન ન હેાવાથી ધણા ઉધે છે, કાલાહલ કરી મુકે છે, ક્રિયાની ઉત્તમતા-શ્રેષ્ઠતાનેા ખ્યાલ પણ હાતા નથી અને દોષોના નિવારણને બદલે કવચિત્ દેષોનું સેવન પણ થતું જણાય છે. શ્રાવકેામાં આ સ્થિતિ છે એટલુંજ નહિ પણ મુનિવર્ગમાં પણ કવચિત્ એવું જણાય છે.

Page #94

૩૫૬]
જૈન કોન્ફરન્સ હેરલ્ડ.
[અકબર
ક્ષામણું વિષયે પણ એમ જ થયું છે. મૂળ તે જૈન ધર્મના અનુયાયીઓએ જેમ બને તેમ કષાય ઓછા કરવા એવી જ્ઞાનીઓની આજ્ઞા છે, તેમ છતાં જાણે અજાણે થઈ જાય તે તેના નિવારણ અર્થે આવી ઉત્તમ ક્રિયાઓની ભેજના કરી છે અને તે પણ નીખાલસ મનથી સમજપૂર્વક કરવા ફરમાવ્યું છે. હાલ તે ક્ષામણું એ એક વ્યાવહારિક રૂઢી હોય એમ થઈ ગયું છે. કેટલીક વખતે તો “આજથી ખતું સરભર થયું હવેન વે નામે એવા ઉપહાસના શબ્દો અજ્ઞજનો તરફથી બોલાતા સંભળાય છે. પ્રતિક્રમણ વખતે દેખાદેખીએ સકળ સંધને ક્ષમાવવામાં આવે છે અથવા પ્રતિક્રમણમાં સાથે ન હોય તેવા સંબંધી એને તે પછી ક્ષમાવવામાં આવે છે પરંતુ તે જાણે એક વ્યવહાર થઈ પડ્યો હોય તેવી રીતે કરવામાં આવે છે. શાસ્ત્રકારોએ તો સંવત્સરી પર્વને દિવસે વૈર વિરોધ શમન કરી શુધ્ધ હૃદયે સર્વ જીવોને જે સમાવે તેનેજ આરાધક કહ્યા છે, પણ હાલ તે એજ શાસ્ત્રનાં માનનાર. અથવા અનુયાયીઓમાં-સંવત્સરી પર્વને દિવસે ક્ષામણની વ્યવહારક્રિયા કર્યા છતાં-પાછળ વૈર વિરોધ એવાને એવા અંતઃકરણમાં ભરેલાજ હેય છે એવું તેમના વર્તન ઉપરથી દૃષ્ટિગત થાય છે.
જેમ વ્યક્તિ પરત્વે તેમજ સમષ્ટિ પર પણ કષાયોના શમનને બદલે વૃદ્ધિ જણાય છે. જૈન સંપ્રદાયના ત્રણે વિભાગમાં અરસ્પરસ કેટલીક જાતના નિરર્થક કલહ થયાં કરે છે, દરેક ગામના સંઘસમુદાયમાં પણ મતભેદ અને વિરોધ જણાયાં કરે છે અને આખી કેમ. તરફ નજર કરીએ છીએ તે એવું જ દષ્ટિગત થાય છે. શ્રાવકો તેમજ મુનિઓને અગ્રગણ્ય મોટો ભાગ એકજ કક્ષામાં છે. ખરેખરી રીતે જોઈએ તો કોમની આ શોચનીય સ્થિતિ છે. હાલમાં ચાલતી લાલન શીવજીની ચરચા તથા આણંદજી કલ્યાણજીની પેઢીના બંધારણની ચર્ચામાં સમાજમાં મતભેદ અને છિન્નભિન્નતા, પરસ્પર છતા આછતા દેશના આલાપ સંતાપ, છાપાઓ અને માસિકમાં નિંદનીય લેખો, કિલષ્ટ લજજાસ્પદ અને સંઘના અગ્રગણ્ય પુરૂષોના અનાદર અને નિંદા, મુનિવર્યો જેમની સર્વજને પ્રત્યે સમદષ્ટિ રાખી શાંતિ ફેલાય તેવી ધર્મદેશના આપી કે મને ધર્મકાર્ય અને પ્રગતિ તરફ દોરવાની ફરજ છે તેમનું પણ અમુક અમુક પક્ષ તરફનું વલણ, કોમને હાનિ કરનારી કેર્ટીની લડત, વિરોધીની ગણનામાં આવેલા રવધર્મને પણ તેના પૂર્વ કાળના દોષે શોધી જેલમાં મોકલાવવાની વૃત્તિઓ, કોર્ટના કેસોમાં ધર્મીષ્ટ અને અગ્રગણ્ય પુરૂષોની સત્યાસત્ય મિશ્ર સાઠ્ય, મુનિ સમુહમાં પણ અરસ્પરસ દેખાતાં અભાવ, આણંદજી કલ્યાણજીની પેઢીના બંધારણમાં પિતાનાજ મત પ્રમાણે કરવાને મમત્વ, સામાન્ય જનસમુદાયના મતની અવગણના આવાં અનેક કારણે કામની અંદર વિરોધ અને કષાયની વૃદ્ધિ સૂચવે છે. અંતરંગ જાણવા તો આપણે શક્તિમાન નથી પણ બાહ્ય દેખાવથી આવું અનુમાનાય છે અને તે મધ્યસ્થ, ધર્મરાગી, કેમના ઉત્કર્ષને ચહાનારા દરેક માણસને ખેદ ઉત્પન્ન કરાવે છે. મિત્રી, કરૂણા, પ્રમેદ અને માધ્યસ્થ એ ચાર ભાવનાઓ વર્તનમાંથી નીકળી પુસ્તકની લીટીમાં, વ્યાખ્યાનની શૈલિમાં, લેખકોના લેખમાં અને ભાષણકર્તાઓના ભાષણમાં દૃષ્ટિગત થાય છે અને તે કેમને દરેક રીતે અવનતિકારક છે.

Page #95

[૧૯૧૨
વાર્ષિક સરવાયું.
૩૫૭]
જે દર્શનમાં મહાવીરાદિ પૂજ્ય તીર્થકરેએ પિતાની વિરૂધ્ધ બેલનારા અને પિતાને ઉપસર્ગ કરી અનેક જાતનાં કષ્ટ આપનારા પ્રત્યે ક્ષમાં રાખી ક્ષમા એજ ધર્મનું ભૂષણ છે એમ દાખવ્યું છે, જે દર્શનમાં અનેક મુનિજનોએ પિતાનું અનિષ્ટ કરનાર અને પિતાને મરણાંત કષ્ટ આપનાર પ્રત્યે ક્ષમા રાખી બેય સાધ્યાના દષ્ટાંત મોજુદ છે અને જે દર્શન ક્ષમા અને વિનયને પ્રાધાન્ય આપે છે, તે દર્શનના અનુયાયિમાં હાલ જે કષાય દૃષ્ટિગત થાય છે તે ખરેખર ધર્મચુસ્તતામાં ખામી દેખાડનાર છે. તેના નિવારણ માટે શ્રાવકે, મુનિજને, અને અચણિઆ તરફથી જે ઉલટા ઉપાયો લેવામાં આવે છે તેને બદલે ક્ષમા, પ્રેમ, સહનશીલતા, ગુણદષ્ટિ વગેરે સગુણોનો ઉપયોગ કરી કામ લેવામાં આવે તે કષાયો ઓછા થાય, વિરોધ શમે, શાંતિ પ્રવર્તે, ભુલ કરનારને પોતાના વર્તન માટે પશ્ચાત્તાપ થાય, ઐકય વધે કામના દરેક કાર્યો એકમતે સરલતાથી થઈ શકે અને કામના શ્રેયના નવાં નવાં કાર્યોને ઉત્સાહ પ્રકટે.
- હાલમાં નજીકમાં જ પર્યુષણ પર્વ આવે છે. આપણું કૃત્યાકૃત્ય-ગુણ દોષનું વાર્ષિક સરવૈયું મુકવાને અપૂર્વ દિવસ–સંવત્સરી પર્વ આવે છે. તે દિવસે સર્વ જેને-મુનિજનો અને શ્રાવકો-પોતાને આ વર્ષમાં થયેલા વિચારે, ઉગારો અને કાર્યોનું સમ દૃષ્ટિએ શાંતિપૂર્વક અવલોકન કરશે, ભગવાન મહાવીરના ફરમાન પ્રમાણે શુધરીતે પ્રતિક્રમણ અને લામણું કરશે સ્વધર્મીઓ પ્રત્યેની પિતાની ફરજ સમજશે, મુનિજન અને અગણિઓ પ્રત્યે વિનય સાચવવાનું ધ્યાનમાં લેશે, મુનિજને અને અગ્રાિઓ સંઘ બહારની શિક્ષાને ઉપયોગ કરવાને બદલે ક્ષમા, ચાહના અને મોટું મન રાખી શુદ્ધ માર્ગે પ્રવર્તાવવા પ્રયત્ન કરશે તે કષાયોને સત્વર નાશ થશે, વિરોધ મટશે, ઐકય પ્રવર્તશે, કેમની પ્રગતિ થશે અને આપણે સર્વે સાચા જનની ગણનામાં આવશે. પરમાત્માની કૃપાથી અને શાસનદેવીની સહાયથી સર્વને સબુધ્ધિ પ્રાપ્ત થાઓ એવી આશા સહ વિરમશું.
અમરચંદ ઘેલાભાઈ
નિરાશા
(ગઝલ) હમે હાર્યા તમારાથી, હવે ફાંટો નથી બાકી ગયું પાણી કુવારાથી, હવે છોટે નથી બાકી. બનીને મર્દ પાડી બૂમ, ફાડયા કાન દુનિયાના, હવે હાથ પડયા હેઠા, નથી ઘાંટ રહ્યા બાકી. નમાં ઝેર રેડીને, સુકાવ્યું અને દુશ્મનનું ગયા તે હાડના સાંધા, હવે કાંટો નથી બાકી, ગગનભેદી દિવાલને, ગજાવી અંતરાલે ત્યાં,

Page #96

૩૫૮]
જેન કોન્ફરન્સ હેરલ્ડ
[અકબર
તણાયા પાણીમાં પાણી, હવે વાંટે નથી બાકી, ઉડયા આકાશમાં ઉંચે, ચડ્યા વાયુ તણે ઘોડે, પડયા હેઠા હજારમાં, હવે રાંટો નથી બાકી. જગત જોશે હજારે, આંખથી ને આંસુડાં હશે, નથી તે શું વધુ ખેશે ? હવે આંટે નથી બાકી.
૧૭-૭–૧૨
વસન્ત,
નિરાધાર દશા. (પહાડી ગઝલ–સદા સંસારમાં સુખ દુઃખ એ રાહ) હમારી આંખનાં આંસુ કોઈ કહેનાર નથી અનેરા કાળજાના ઘા, કે જેનાર નથી–હમારી. હતા ત્યારે હજારો, હેતથી હાજર થતા તે, નસોથી લેહી વહેતાં, કઈ ધેનાર નથી–હમારી. હમારી જિંદગીમાં, જિંદગી નિજ માનનારા, હમારા મતનાં માતમ, કોઈ રેનાર નથી–હમારી. હમે તે જિંદગી ભરની, સદા ગુલામી કરી, પ્યારી પળ એક પણ, અમકાજ કેઈ ખાનાર નથી–હમારી. પ્રીતિની જામ ભરી, પાઈને તૃષા છીપાવી, સૂકાતા કંઠ માટે, અંજલિ દેનાર નથી– હમારી. ઉઠાવી પારકા બેજા, હમેં ગરદન ઝુકાવી,
હમારા પ્રેતનું અહિં, કોઈ ઉચકનાર નથી–હમારી. ૨૨-૭-૧૨,
વસત.
ગઝલ
હવે શું કરવું? સળગતા આગના ભડકી, હવે તે કંઇ નરમ રાખો–ટેક, વધી છે આગ એન્થનમાં, જશે ફાટી સીલીન્ડર એ, વિચારી વસ્તુને મક, હવે તેને નરમ રાખે. ગૂમાવી લાજ પૂર્વજની, ઉઠયા અંગારિયા કુલમાં, ડૂબા ધર્મ દરિયામાં, હવે તે કંઈ શરમ રાખે;

Page #97

૧૯૧૨)
હવે કયે રસ્તે જઈશું.
(૩૫૯
કરીને કર્મ બહુ હીણું, અકમ આપ કહેવાયા; નિહાળી કર્મની લીલા, હવે તે કઈ ધરમ રાખો! કરી હેડે બહુ બકવા, ટક્યું નહિ પિટમાં પાણી; પ્રયત્ન ધૂળની ધાણું, હવે તે કંઈ ભરમ રાખે; નસોમાં લેહી ઠંડુગાર, વહેતું બંધ શું કીધું ? ધડકતું દિલ જશે બેસી, હવે કાંઈ ગરમ રાખો! શિરાઓમાં નથી શોણિત, બળતી આગ ધમનીમાં; સુકાયું સત્ય જીવનનું, હવે તે કંઈ મરમ રાખે ! તૂટી છે પાંખ આત્માની, ફૂટી છે પ્રાણુની આંખે ;
અજલની આફતો સાંખો, હવે તે કંઈક દમ રાખો ! - લથડતા પાય રસ્તામાં, ધડકતું કંપતું હૈયું;
મીંચાતી આંખ ઉઘાડે, છગરમાં કંઇક દમ રાખો! તા. ૩ ૭ -૧૨ ' વડગાદી
I sai
હવે કયે રસ્તે જઇશું? Religion is use; Jainism is a Life and the virtues do not exist at all except in as far as they are being translated into daily aud honrly practice.
ભગવતી લેખિનીને ચેડાં વરસે માટે છેલ્લી સલામ કરવા પહેલાં શ્રી જૈન શ્વેતા ખર કોન્ફરન્સ હેરલ્ડના ખાસ અંક માટે કાંઈક લખવાનું આમંત્રણ સ્વીકારતાં મહને હર્ષ થાય છે. પરંતુ એ છેલ્લું “કંઈક' ક્યા વિષય પર હોય તો વધારે ઠીક એ પ્રશ્નપર વિચાર કરતાં મને એમ પ્રેરણું થાય છે કે જે જન વર્ગને અનુભવ કરવા મહને લાં વખત મળે છે તે જૈનવર્ગની વસ્તુસ્થિતિનું સામાન્ય ચિત્ર આપી છે કે હેવો જોઈએ એનું આદર્શ ચિત્ર અથવા માર્ગ સૂચન કરવાથી કાંઈક વ્યવહારૂ કાર્ય કર્યું ગણાશે. અત્રે અપાતું ચિત્ર જૈનના કોઈ એક પટાવર્ગનું નહિ પણ સામાન્યતઃ સમસ્ત જનવર્ગનું અપાશે. તેમજ સુચવાતું આદર્શ ચિત્ર પણ અમુક પેટાવર્ગને ઉદ્દેશીને નહિ પણ ચાદલાખ ગણાતા જૈનવર્ગને ઉદ્દેશીનેજ આપશે, એટલું પ્રારંભમાં સુચવવાની જરૂર છે.
જનધર્મ અને જૈન ધર્મનુયાયીઓના ઉદય માટે આજકાલ અનેક રસ્તા લેવાય છે અને અનેક સૂચવાય છે. પરંતુ જૈનવર્ગમાં આજે કોઈ seer (ગુપ્તદષ્ટિવાળા પુરૂષ)ન હોવા

Page #98

૩૬૦)
જેન કેન્ફરન્સ હેરલડ.
(અકબર
થી, તેમજ દુનીઆના બીજા દેશે અને બીજા ધર્મોવાળા જે જે રસ્તા લેતા ગયા છે અને તે દરેક પ્રયોગોમાંથી જે લાભાલાભ પામતા ગયા છે તે સર્વને અભ્યાસ કરવાની દરકાર જૈનમાં નથી તેથી, દેશ-કાળાદિ અનુકૂળ છતાં જૈનવર્ગની ઉત્ક્રાન્તિને વેગ મળી શકે નથી.
જે સમાજમાં માણસે રહેવું હોય—ખાસ કરીને સુખી રહેવું હોય તે સમાજ, તે સમય અને તે પરિસ્થિતિઓને અન્ય સ કરવાની હેને એટલી જ જરૂર છે, કે જેટલી જરૂર હેને પોતાના ગુણ-દેશના અર્થાત પિતાના સ્વભાવને અભ્યાસ કરવાની છે. અજ્ઞાન એજ મિથ્યાત્વ છે; અને પરિસ્થિતિઓ તરફ બેહેરા કાન કરવા એ પ્રથમ દરજજાનું નહિ તે બીજ દરજજાનું અજ્ઞાન તે ગણાયજ, એવી અજ્ઞાન દશામાં રહસ્ય પૂર્ણ સમ્યકત્વ કેવી રીતે સંભવે ? અને સમ્યકત્વ વગર માણસ પિતાને કે સમાજનો ઉધાર શી રીતે કરી શકે ? હવે જે પરિસ્થિતિઓને અભ્યાસ એ “સમ્યકત્વ'ને એક પટાભાગ હેય-જ્ઞાન ને એક પટાભાગ હોય તે કોઈપણ ઉચ્ચારાયવાળા જનબન્ધને (“શમણુને કે એમણે પાસક'ને પિતાના ઘર'ની અને પિતાની આસપાસ દેખાતા જગતની પ્રકૃતિનું અને પ્રગતિનું અધ્યયન કર્યા સિવાય કેમ કરી ચાલી શકે ? માટે પોતાના સમાજના ગુરુદેષ બારીક પતું પ્રેમમાં દષ્ટિએ જોવા એ દરેક સુજ્ઞ ત્રાવક તેમજ મુનિને માટે જરૂર છે તેટલું જ બીજા સમાજના અનુભવપરથી પિતાને માગ સરળ કરે એ પણ જરૂરનું છે.
સઘળા દેશે અને સઘળા ધર્મો આતે આતે નવું નવું શીખતા જાય છે, અને જડવાદમાંથી ચેતનવાદમાં આવતા જાય છે. અને આ કાળમાં તે ખાસ કરીને જૈનેતર આ અને યુરોપીઅન જિજ્ઞાસુઓ અધ્યાત્મવિદ્યા અને સંસારસુખનાં સાધન એમ બને રસ્તે ઘણી પ્રગતિ કરતા જોવાય છે. સિધિને માટે જે માનસિક નિર્મળતા અને માનસિક બળની જરૂર જેનો સ્વીકારે છે તે મનના આરોગ્ય માટે અને બુદ્ધિના વિકાસ માટે અનેક શોધો થવા લાગી છે, કે જેનાથી જૈન વર્ગ પ્રાય: સંપૂર્ણત: અજ્ઞ છે. Psychology(માનસશાસ્ત્ર) આગળ વધતું જાય છે, જેને પરિણામે ધર્મની ગુપ્ત વાતો કે જે અર્થ વગરના શબ્દો તરીકે જ સંગ્રહી રાખી છે તે પર “જીવતો પ્રકાશ પડે છે. શરીર રચનાની બારીક તપાસ થવાથી અનેક ગાસનોમાં રહેલું રહસ્ય સમજમાં આવવાના પરિણામે શરીર અને મનને લગતાં દરદે માત્ર અમુક nerves (સ્નાયુ)ગતિમાં મૂકવાની કસરતથી જ મટાડવાનાં શાસ્ત્ર રચાયાં છે. સ્થલ અથવા દારિક દેહને નિદ્રામાં નાખી સૂક્ષ્મ દેહ વડે અનેક અનુભવો પાળવાની વિદ્યા ખીલતી જાય છે. આમ ચોતરફ સિદ્ધિ કે મોક્ષને માટે જિજ્ઞાસુઓ ઉદ્યમ કરવા લાગ્યા છે અને માગે તેને મળે એ કહેવત મુજબ તેમને માગેલું સઘળું નહી તે ટુકડો પણ મળે છે ખરો. આ વસ્તુસ્થિતિમાં આપણે જેને માત્ર જૂના જમાનાનાં શાસ્ત્રના શબ્દોને માત્ર શબ્દને જ વળગી રહી આખી દુનીઆ તરફ પીઠ કરીએ તે આપણી પ્રગતિ કેવી રીતે થઈ શકે ? “સૂત્રો' માત્ર સાધુજ વાંચી શકે એવી અમુક પક્ષની માન્યતામાં જો કાંઈ સત્ય હોય તે તે એ છે કે, “સૂત્રમાં અનેક રહસ્યો રહેલાં છે, અનેક અપેક્ષાઓ

Page #99

શ્રી જન શ્વેતામ્બર કોન્ફરન્સ હેરલ્ડ સપ્ટેમ્બર ૧૯૧૨ (પર્યુષણ અક)
=>
H
-
—
* *
* *
RAO BAHADUR SETA SIR VASANJI TRIKAMJI J. P. Kr.
રા. બા. શેઠ સર વસનજી ત્રીકમજી જે. પી. નાઈટ.

Page #100


Page #101

૧૯૧૨),
હવે યે રસ્તે જઈશું.
૩૬૧]
રહેલી છે અને તે સૂત્રપાઠ ઉપરની ત્વચા વગેરે આસ્તેથી દૂર કરી તે શરીર અંદરના કોઈ અગમ્ય ખૂણે છુપાવવામાં આવેલું “મર્મસ્થાન” શોધી કહાડી બતાવવું એ એક કઠીઆરાનું કે લુવારનું નહિ પણ ચાલાક શસ્ત્રવૈદ (physician)નું કામ છે; એ કામ તદ્દન પવિત્ર “ભાવવાળા અને આંતર દ્રષ્ટિવાળા પુરૂષ (Seer) થીજ યથાર્થ બની શકે તેમ છે. આપણ સર્વે માત્ર સૂત્રપાઠના દેખીતા અર્થને જ વળગી રહ્યા છીએ અને અંદર છૂપાયેલા મને શોધવાના પ્રયાસને “મિથ્યાત્વ” ઠેરવીએ છીએ, એ આપણી હેટામાં મોટી ભૂલ છે અને તેથી આપણે આત્મશક્તિ તે દૂર રહી પણ માનસિક શક્તિઓ (મનોબળ) પણ મેળવી શકીએ તેમ નથી. અગાઉના વખતમાં સધુ વર્ગમાં અનેક seers (આંતર્ દષ્ટિવાળા પુરૂષ ) હતા હેમના સહવાસથી આવું જ્ઞાન પ્રાપ્ત થઈ શકતું. ગુપ્ત શકિતઓ તે વખતે પ્રાયઃ “ભકિત' દ્વારા મળતી અને જ્ઞાનને રસ્તે બહુ પ્રયાસ કર્યા સિવાય પણ અર્થસિદ્ધિ થતી; કારણ કે “જ્ઞાન” તેમજ “ભકિતયોગ” બન્ને એકજ લક્ષબિંદુએ પહોંચાડનાર માર્ગ છે. અર્થપ્રાપ્તિ અથવા સિદ્ધિ માટે મુખ્ય ત્રણ રસ્તા છે, જેમાંના “ભકિતગ” નામના રસ્તા માટે તે વખતનો જમાનો વધારે અનુકળ હત; બીજો રસ્તો “જ્ઞાનયોગ' નો છે કે જે રસ્તે જનારો માણસ વિવિધ પ્રકારનાં જ્ઞાન મેળવવાનો જ ઉઘમ કરે છે અને એ જ્ઞાન વડે આત્મપ્રકાશ પામે છે, અને ત્રીજો રસ્તે પાણીમાત્રની સેવા–પરમાર્થ અથવા “કર્મયોગને છે, કે જેમાં માણસે કોઈપણ જાતના ફળની આશા વગર માત્ર આત્માની સગાઈ ખાતર- પ્રેમ ખાતર-ભલાં કર્મોમાં રહેલી સ્વાભાવિક ભલાઈ’ ખાતરજ સત્કર્મો કર્યા કરવાનાં છે અને એવી નિર્મળ પ્રેમમય ભલાઇઓ ખાતર અહં પણને ભૂલવાન મહાવરો પડવાથી કોઈ વખત એવો આવશે કે જ્યારે હેના અંતરમાં આત્માનુભવને પ્રકાશ પ્રગટી નીકળશે..
હવે આપણે તપાસ કરો કે આપણા જૈનવર્ગમાં ઉપર કહેલા જ્ઞાનયોગ કે ભક્તિયોગ કે કર્મવેગનું સેવન કેવી રીતે અને કેટલે અંશે થાય છે, જેનો શ્રમણ અને શ્રમણોપાસક એવા બે વર્ગમાં વહેંચાયેલા છે, તે પૈકી શ્રમણ અથવા સાધુ વર્ગમાં આ ત્રણ પૈકી એનું અસ્તિત્વ છે કે કેમ તે તપાસીએ. જ્ઞાનગ અથવા જ્ઞાનમાર્ગ કે જેને આપણે જેના સૌથી વધારે ગર્વ કરીએ છીએ અને “પ્રથમ જ્ઞાન અને પછી દયા” એ અર્થના શાસ્ત્રપાઠન વારંવાર ઉચ્ચારીએ છીએ તે અસલ “જ્ઞાન” વાત તો દૂર રહી પણ તે જ્ઞાન જે શસ્ત્રમાં સંગ્રહવામાં આવ્યું છે હેની ભાષા સમજવા જેટલી શક્તિ પણ સેંકડે ૭૫ ટકા જેટલા શ્રમણોમાં નથી, તે તે શબ્દોની અંદરના “મર્મની સમજ તે કહાં જ રહી –રે પચાસ ટકા જેટલાને તે ભાતભાષામાં પણ એક હાન લેખ લખતાં કે પોતાના વિચારે સ્પષ્ટતાથી સમજાવતાં આવડતું નથી. સ્વતંત્ર મનનથી ઉત્પન્ન થયેલા એક પણ ગ્રંથ આધુનિક સાધુની કલમથી લખાયેલું જોવામાં આવતા નથી. ગ્રંથના ઉતારા, ખંડનમંડન કે બહુ તે અપૂર્ણ ભાષાંતર કઈ કઈ સાધુની કલમથી લખાતાં નજરે પડે છે. ગ, અધ્યાત્મ કે એથી ઓછો કઠીન વિધ્ય વ્યવહારૂ નીતિના વિષય ઉપર પણ તેઓએ ધોરણસર અભ્યાસ કર્યો નથી. અને એટલા જ્ઞાનભંડળને આપણું સર્વસ્વ માની-કૈવલ્ય જ્ઞાનીના આપણુ પુત્ર

Page #102

૩૬૨]
જૈન કેન્ફરન્સ હે૩.
[અકટોબર
સંતુષ્ટ રહીએ, ત્યાં ઉદયની આશા કેવી રીતે રાખી શકાય ? અરે જૈનધમના એક તે ગ્રંથ કઇ આધુનિક સાધુએ રચેલે બતા કે જે વાંચીને કાઇ અન્યધર્માં જિજ્ઞાસુ જૈન ધર્મનું રહસ્ય-તત્વનું રહસ્ય સમજી શકે ? ખુદ જૈન વિદ્યાર્થી માટે ‘વાંચનમાળા ’ પણ હજી રચાઇ નથી એજ, જૈનસાધુએ જ્ઞાનયેગમાં કેટલા આગળ વધ્યા છે તે બતાવી આપે છે. જ્ઞાનપ્રાપ્તિ માટે એકાંત, હરેક પ્રકારની ખટપટથી વિરકત અને શાન્ત નમ્રસતત ઉદ્યમી પ્રકૃતિની જરૂર છે, કે જે જૈનસાધુએ માં ઘેાડાજ માનવતા દાખલાઓમાં જોઇ શકાય છે. શ્રાવક વગે હેમને અધટીત મહત્વ અને ન જીરવી શકાય તેવુ માન આપી અનેક ઉપાધિએમાં લચપચ કરી મૂકવાથી અને જ્ઞાનયેાગના જિજ્ઞાસુ માટે જે લાયકાતા જોઇએ તે મેળવવા પહેલાં એમને દીક્ષા આપી દેવાની ઉતાવળ કરેલી હાવાથી જૈન સાધુવર્ગ ‘જ્ઞાન ચે’તે માર્ગે પ્રર્યાત કરી શકતા નથી, ‘કર્મયોગ’ને વાસ્તે-અહુને મુદ્દલ વિસારી ભલાઇ ખાતર ભલાઈ કરવાના યેગને વાસ્તે તે આધુનિક શ્રમણુવ માં આશા રાખવી ફાટ છે; કારણ કે જે ગણ્યાગાંઠયા પૂજ્ય પુરૂષો ખટપટા અને નિદાથી દૂર રહેવા જેટલી ભલાઇ શીખી શકયા છે તે, પણ ‘વાડા'ની કે ‘ગચ્છ'ની કે પડની મ્હોટાઈના 'રાગ'થી મુક્ત થઇ શકયા નથી. ‘ભકિત’ તે ‘રાગ’ સાથે વેર છે; એને તે ‘પ્રેમ' એક પુરૂષ એક પંથ પાળતા હોય અને હેતે માટે તનતેાડ મહેનત કરતા માત્ર હેમાં હેને ‘રાગ' હાવાને લીધે અર્થાત્ પોતે તે પથા ઉધ્ધારક' પોતાને અમુક બીજો લાભ થશે એવી આશાથી તે મહેનત કરતા હોય ત પંથના લેાકા નિદા લાગશે ત્યારે અગર ધારેલા લાભ થવાથી આશા ટુટશે ત્યારે તે તે પથ છેડી સામા પંથમાં ભળવા દોડશે. પણ જે ખરા ‘કર્મયોગી છે તે કદી ‘ઉદ્ધારક’ તરીકે ખપવાની કે બીજા કાષ્ઠ પરિણામની આશા રાખશે નહિ,તે વિરૂધ્ધ પરિણામા માટે ખેદ કરવા થાભશે નહિ, કામથી થાકશે નહિ-એને સર્વ કામ નુષ્ય પ્રાણીપરના નિમળ પ્રેમ ખાતર કરવાં ગમશે અને તે ઘડી પણ નવરા બેસવાનું પસંદ નહિ કરે. ‘કયાગ’એ ક્ષત્રીયાના બાપને છે. ઘા સહન કરવા છતાં ચુકારો કરવા નહિ, ઘરમાં ખાવા ધાંત ન હાય પણ મુછપર હાથ દઇને કરતી વખતે ગૌ-બ્રાહ્મણ કે સ્ત્રીના રક્ષણ માટે લડી પ્રાણદાન આવા વગર-આમ ત્રણે દોડવુ, શિર કપાય તેા પણ ધડથી લડયા કરવું એવે ઉદાર સ્વભાવ કર્મયોગીતા છે. ‘વાડા'એ વધે કે ટુંકા થાય, પેાતાને લેકા 'મહાપુરૂષ' કહે કે ‘મિથ્યાત્વી’ કહે, ‘આચ’પદ મળે કે ‘ગચ્છબહાર'ની શિક્ષા ભાગવવી પડે પણ ઘેટા જેટલી અક્કલવાળા સમાજને ખરે વખતે ખરી સલાહજ આપવી અને સત્ય જણાવવાની જરૂર વખતે અર્ધ સત્ય કે માર્મિક સત્ય ન કહેવું એવા કર્મયોગી' સાધુ જૈનવર્ગોમાં આજે કેટલા હશે ત્હ હિસાબ કરવાનું કામ આપણે નહિ લઇ પડીએ. હુજારા મનુષ્યા દરદોથી રીબાય છે, લાખ્ખા અભણપાથી દુ:ખી થાય છે, કરાડા અન્ન વગર ટળવળે છે. ધન કે તનની શકિતવાળા જે પુરૂષો સાધુપરના રાગને લીધે નુકશાનકારક કે નિરૂપયોગી કામમાં હજાર રૂપીઆ ખચે છે વ્હેમને પેલા દુ:ખી મનુષ્યેાના ઉદ્ધાર માટે ખર્ચવાની સલાહ આપી રસ્તા સૂચવનારા ‘કર્મયોગી' કેટલા હશે ? ભગવાને જે સમય માત્રને પ્રમાદ ન કરવા’
સાથે સગાઇ છે, હોય, પરન્તુ તે
ગણાશે અગર તે જ્યારે હતે

Page #103

૧૯૧૨)
હવે કયે રસ્તે જઈશું.
એવું ફરમાન કર્યું છે તે કર્મયોગીને “મુદ્રાલેખ Motto અથવા ગુરૂમંત્ર છે અને તેથી તેઓ આળસ, અહંપદ, કષાય આદિ અનેક પ્રકારના પ્રમાદમાં ન પડતાં દરેક પળને નિર્મળ પ્રેમભાવથી થતાં ભલાં કામો વડે શણગારતા રહે છે. જેનવર્ગને આજે-રમ જમાનામાં જે પ્રકારના ગુરૂઓની ખાસ જરૂર છે તે આવા કર્મયોગી સાધુજ. કર્મચારીઓની પિતાના પંડને લગતી તંગીઓ છેક જ થોડી હોય છે તેઓ ગમે તે સંજોગોમાં પોતાનો નિભાવ કરી લે છે, અને પિતાને કરવાનાં કામો ઉપર ચતરફથી વિચાર કરી યોજના ઘડીને તે રસ્તે મેચ્યા રહે છે, પછી તે આશય પાર પડે કે ન પડો તહેની પણ ચિંતા કરતા નથી, સૂર્યનું કામ પ્રકાશવાનું છે, તેમ તેઓ કર્મ અથવા સત્કાર્યો activity માં પ્રકાશ્યા કરે છે.
અને ભક્તિયોગ તો જૈન સાધુવર્ગમાં (રહ્યો હોય તો) માત્ર મશ્કરી રૂપે જ રહ્યો છે. એક સાધુ બીજા સાધુ પ્રત્યે બહુમાન ભાગ્યેજ ધરાવે છે તે ભક્તિ ધરાવવાની તો વાત જ શી કરવી ? ગુરૂઓ પણ પોતાના શિષ્યો પિતાનું કેટલું માન રાખશે એ સારી રીતે જાણતા હોવાથી શિષ્યોને ફરમાન કરતાં બહુ બહુ વિચાર કરે છે ! એકકે ફીરકાના કુલ સાધુઓ ઉપર એક સાધુ ઉપરીપણે ઠરાવી શકતો નથી, એજ એમ સૂચવે છે કે ભકિત” માર્ગનો પ્રાય: છેદ થવા બેઠો છે. આ તે ભક્તિનાં દશ્ય રૂપ કહ્યાં; પરન્તુ જિનરાજની ખુદની ભક્તિ સાધુવર્ગ કેટલે અંશે કરે છે એ પણ વિચારવા જેવું છે; તથાપિ એ આળી ચામડી પર હાથ ધરવાનું આપણે જતું કરીશું તો જ ઠીક થશે. એટલું કહેવું બસ થશે કે “ભક્તિગ ” ના પધિકના મોં ઉપર તેજ, શાન્તિ, ગંભીરતા, સ્મીત હાસ્ય, અને જેની પિોતે ભકિત કરે છે હેના સર્વશક્તિપણામાં શ્રદ્ધા હોવાને લીધે કૈવત : એટલાં ચિન્હ પ્રત્યક્ષ જણાઈ આવવાં જોઈએ. અબધુ સદા મગનમેં રહના” એ વગેરે પદોના લખનારા કાંઈ પેપર નહોતા પણ સર્વશક્તિમાન તત્વના પુરા ભક્ત એવા અધ્યાત્મીઓ હતા. “ભક્ત ” સર્વત્ર સિદ્ધને ભાવે છે. તે હવામાં નજર કરે છે અને ત્યાં સિદ્ધને જે તેનાથી ગોષ્ઠિ કરે છે તે ગૃહસ્થ સાથે વાત કરે છે તે એ કપડાં તળેના શરીરમાં છુપાયેલા ભાવી સિદ્ધથી ભેટે છે અને મલકાય છે. એ પિતાનું માથું કાપવા તલવાર ઉગામનારની આંખમાં અદ્રશ્ય સિદ્ધ ભાવે છે અને પિતાની ઉત્કાન્તિને વેગી બનાવવા માટે શ્રમિત થતા તે ભાવી સિદ્ધિને પ્રેમથી ભેટે છે. ભકિત એ ખરેખર સ્પર્શ માત્રથી કથીરને સુવર્ણ બનાવનાર જડીબુટ્ટી છે; પરમાત્મા ના ગુણોને લઘુ આત્મામાં ખેંચનાર લેહચુંબક છે, સઘળાં દુઃખો અને દુશ્મને સામે વજની ઢાલ છે, સિધિની અમેઘ ચાવી છે.
જ્ઞાનયોગ, કર્મ અને ભકિતયોગ જો જૈન સાધુઓમાં આટલે બધે અંશે ન હેય તે સાધુવર્ગને અલ્પજ્ઞાન-ગુણને પિતાનું લક્ષ્ય બનાવી રહેલા શ્રાવકવર્ગમાં તેથી પણ વધારે ન્યૂનતા હોય એ સ્વાભાવિક જ છે.
ત્રીસ વર્ષની વય સુધી સંપૂર્ણ બ્રહ્મચર્યનું પાલન કરી, ઘરજંજાળથી દૂર રહી, સાંસારિક જ્ઞાનનો અભ્યાસ કરી અધ્યાત્મનો પરિચય કરનારા જ્ઞાનયોગી શ્રાવકો કેટલા નીકળશે?

Page #104

૩૬૪]
જેન કેન્ફરન્સ હેરલ્ડ.
‘સાયન્સ' ના અભ્ય.સી કેટલા નીકળશે? Psychology ( માનસ શાસ્ત્ર )ના અભ્યાસી કેટલા નીકળશે? સંસ્કૃત-પ્રાકૃત ભાષાનું સારૂં જ્ઞાન મેળવી જૈન મૂલ શાસ્ત્ર વાંચનારા કેટલા શ્રાવક મળશે ? યુરોપ અમેરિકાનાં ‘રિવ્યુ એક્ રિવ્યુઝ ” અને “ધી માઇન્ડ ” જેવાં પા ની એફિસમાં રહી વ્યવહારૂ જ્ઞાન મેળવી જૈનવને ખરે રસ્તે દોરવી શકે એવાં ન્યુસપેપર કહાડવાની લાયકાત કેટલા શ્રાવકો ધરાવતા હશે ?
[અકટે ખર
ܕ
"
રાજદ્વારી, નૈતિક, સ્વદેશી કેળવણીને લગતી, વૈદ વિદ્યાને લગતી સંસાર સુધારાને લગતી, દારૂનિષેધક, માંસાહારનિષેધક, વગેરે વગેરે પારમાર્થિક હીલચાલેામાં ભાગ લેનારા(કમ યોગી)ના કેટલાહશે? જાહેરનાં નાણુ, ધર્માદાનાં નાણાં, શુભખાતાનાં નાણાં ખાઇ જનારા ચંડાળાની સામે નિડરતાથી અને પરિણામની દરકાર વગર પોકાર ઉઠાવનારા કેટલા હશે ?—અરે એવા પોકાર ઉડાવનાર સામે મીઠી નજરથી જોનારા પણ કેટતા હશે? અમુક પુરૂષોના અહભાવને કારણે આખા સમાજ ઝ્હારે કલ ુ અને ખટપટેની ખાઇમાં પડતા જોવાય તે વખતે પેાતાનેા હાથ ભાગવાની દરકાર ન કરતાં આડા હાથ દેવા ધસનારા કેટલા હશે? જાહેર હિતનું કામ પોતાની કીર્તિના ભાગે થતું હેાય તેવે વખતે પેતેજ અપકીતિ હસતે મુખડે વ્હારી લેનારા કેટલા હશે ? પરમાર્થના કાઇ ખાતા માટે અકેક પેની ( આઠ પાઇ) ઉધરાવવા ટાપી ધરીને રસ્તા વચ્ચે ઉભા રહેનારા વિલાયતના · મિથ્યાત્વી ' (!) જેટલે પણ ‘ કર્મયોગ ' ના શેખ આપણા ૧૪૦૦૦૦૦ શ્રાવકો પૈકી કેટલામાં હશે ? અને આટલી બધી ધર્મની લાયકાત સાથે આપણે અન્યધર્મીઓને જૈન બનાવવાની ઘેલછા રાખીએ છીએ ! આટલી લાયકીથી આપણે ખીજાને લાયક' બનાવવાના માફ રાખીએ છીએ ! જે જૈનવગ માં ‘ કયાગ ’ ને પ્રેમ ઉત્પન્ન ન કરી શકાય તા—વધુ નહિંતા તેટલા વખત સુધી તે— અન્યધર્માંતે જૈન બનાવવા ના પ્રયાસેા માત્ર નિરુપરાગી જ નહિ પણ જાહેરને કાંઇ અ ંશે નુકસાનકર્તા છે એમ મ્હારૂં પોતાનું આધીન મત હૈં, જૈતા તે સ્વીકારે યા નહિ તેથી કાંઇ હું અભિપ્રાય બદલી શકે નહિ. પરમાર્થના ખ્યાલમાં-આત્મભાગના વિચારમાં-ક યુગના સંબધમાં (આજના) જેને જેટલી પછાત દશા બીજા કોઇ વર્ગની ભાગ્યેજ હશે. માંસાહારી અને મિથ્યાત્વી’ કહેવાતા ‘ખ્રીસ્તી’ વના ‘ મુક્તિફેજ' નાયક વર્ષે લાખા ભૂખે મરતાને જીવાડયા છે અને દુનીઆ તથા સરકારે રદ બાતલ કરેલા ક્રેદીએ કે જેઓ કાંતા વધારે દુરાચરણી જીવન ગુજારવાને લાયક અગર તા આપધાતને લાયક બને છે તેવા કેદીઓને કેદમાંથી મુક્ત થતાંજ ઉદ્યમ શીખવી ઉદ્યમે લગાડવાનું અતિ મહાન પરાપકારી કામ હેમણેજ હમણાં ઝડપી લીધુ છે. કેટલીક સ્ત્રીઓએ વિલાયતમાં વગર અપરાધે પાત્ર કેદીઓને દીલાસા અને ઉપદેશ આપવા માટેજ કેદખાનામાં જીવન પુરૂ કર્યું છે. કેટલાએ પારસી વિદ્રાના અને બ્રાહ્મણ વિદ્વાનેાએ હજાર હજાર રૂપીઆ ની માસિક નાકરી છેાડી વિના પગારે પરોપકારી સંસ્થાઓમાં યોગી તરીકે કામ કર્યુ છે આનું નામ કયાગ ! બતાવશે જૈતી વર્ગ આવાં જવલંત પૂજ્ય દ્રષ્ટાંતો ! અને જ્હાં સુધી એવા પ્રત્યક્ષ ગુણે જૈન સમાજમાં ખીલી ન ઉઠે ðાં સુધી “ અમારાં શાસ્ત્રામાં સધળુ છે” એવા શબ્દો માત્રથી કાંઇ વળવાનું નથી. દ્રવ્ય સાધુ નહિ પણ ભાવસાધુ અને દ્રવ્ય

Page #105

૧૯૧૨)
હવે કયે રસ્તે જઈશું.
(૩૬૫
* ૧/v૧.૧/wwwwww
શ્રાવક નહિ પણ ભાવશ્રાવકની અમને જરૂર છે. કાનમાં ખીલા ઠોકાતા મુંગા મુંગા સહન કરે એવા સ્વસંતુષ્ટ મહાવીરના અમે ભકત છીએ, લાખનું દાન કરનાર કર્મયેગી મહા વીરના અમે ભકતો છીએ, તે તે એજ ભવમાં મોક્ષ જવાના છે એવી ખબર છતાં જગત માત્રના હિતને માટે સઘળી વિદ્યા (Sciences) અને સઘળા હુન્નર (arts)નું જ્ઞાન આપનાર વભદેવના અમે ભકતો છીએ. અને તે છતાં આજે અમે લગભગ સર્વે શ્રાવક જ્ઞાનયોગ, કર્મગ અને ભકિતયે ગથી આટલા વેગળા હેવાનું કારણ શું?
કારણ શોધવાની પ્રથમ જરૂર છે, કારણ કે જ્યા સુધી કારણું હાથ ન લાગે ત્યાં સુધી ખરો ઉપાય કદી થઈ શકે નહિ. “કારણમાં જ ઇલાજ રહેલો છે”. ત્યારે શું જેનું અજિનપણું શ્રાવકને આભારી છે? શું શ્રાવકે જૈનધર્મના ગુરૂઓનો ઉપદેશ સાંભળવાની ના કહે છે ? કદાપિ નહિ. શું જૈન ગુરૂઓની સંખ્યા પુરતી નથી ? હરગીજ નહિ. શું જૈનશાસ્ત્ર ચેડાં છે? કઈ રીતે નહિ શું જન સાધુઓના કહેવા મુજબ તપ-જ૫ થતા નથી ? તદ્દન ખોટી વાત. શું “ધર્મના નામે બતાવાતા રસ્તે ખર્ચ કરાતાં નથી ? ઘણુએ, બલ્ક જોઈએ તેથી વધારે. ત્યારે હવે શું કહી બતાવવાની જરૂર છે કે જેનોના અનપણાનું કારણ શ્રાવક વર્ગમાં તે નથી ? બીચારે શ્રાવક વર્ગ અદ્યાપિ પર્યત સાધુ વર્ગનું ધુસરું નીચી આંખે અને મુંગે મહેડે ઉપાડતો આવ્યો છે અને આપણને કોઈ ભવ્ય દેવલોકમાં લઈ જવાના છે એવી શ્રદ્ધા – કહે કે અંધ શ્રધ્ધાથીજ તેઓ પોતાની બુદ્ધિની–પિતાની વિચાર શકિતની પિતાના સામાન્ય અકકલ (common sense ) ની લગામ પિતાના “ હાંકનારાના ' હાથમાં આપીને, અને તે હાંકનારા સિવાયની આખી દુનિયા મૂખ છે–પાપી છે-મિથ્યાવી છે–નરકમાંજ જવા નિર્માયલી છે એવી ખાત્રી રાખીને તેઓ દ્રવ્ય-ક્ષેત્ર-કાળ -ભાવથી તદ્દન અજાણ્યા હાંકનારના ડચકારા પાછળ દોડયા કરે છે. આવી શ્રધા એ જે ગુણ” હોય તે શ્રાવક વર્ગમાં તે ગુણ અન્યધમીઓ કરતાં વિશેષ છે અને તે છતાં તે વર્ગ સૈ વર્ગ કરતાં ધર્મ નામના તત્વથી છેક જ રહિત છે. અહીં આપણે પેલા અમૂલ સત્યને યાદ કરવું પડે છે કે “માણસ જેને પૂજે છે તે તે થાય છે” શિક્ષકેના દરરોજના વર્તનની છાપ જેવી પડે છે તેવી બીજા કશાની પડતી નથી, શિક્ષકના હૃદચમાં ભકિતયોગ હોય તે શિષ્ય ભકિતપરાયણ બને છે; શિક્ષકના મગજમાં જે જ્ઞાનયોગ હોય તે શિષ્યો વિદ્યાવિલાસી બને છે; શિક્ષકના હાથ-પગમાં જે કર્મયોગ હોય તે શિષ્ય પરોપકારી કાર્યકર્તાઓ બને છે. જેને આપણે સર્વોત્કૃષ્ટ–સર્વથી વધારે પૂજ્ય-સર્વથી વધારે અનુકરણીય તરીકે જન્મથી આજ સુધી માનતા આવ્યા હોઈએ હેના વર્તન કરતાં બીજે કઈ પદાર્થ-કોઈ બનાવ કે કોઈ પુસ્તક આપણા મન ઉપર વધારે અસર કરી શકશે નહિ. કોઈ પણ ધર્મપંથ કે કેઈપણ નિશાળ જે આગળ ગતિ કરવાને બદલે પતીત દશામાં ઢળતી જેવામાં આવે તે સૌથી વધારે વ્યવહારૂ અને જેના વિના ન ચલાવી લેવાય એવો રસ્તો એજ છે કે શિક્ષકે બદલો, અને જે સારા શિક્ષક ન મળી શકતા હોય તો આળસુ, કછઆબોર, સ્વાથી કે અનીતિમાન મનુષ્ય બનાવતી શાળાઓને તાળાં દઈ વિદ્યાર્થીઓ પૈકી

Page #106

જૈન કેન્ફરન્સ હેરલ્ડ.
[ અકબર
જેઓનાં માબાપ તેમને પિતાના ઘેર કાંઈ શિક્ષણ આપી શકતાં હોય તેમને તેજ લેવા દો અગર બીજે ગામ સારી નિશાળ હેમને શોધી લેવા દે; જે વિદ્યાર્થીઓનાં માબાપ તેવી સવડ કરી શકે તેમ ન હોય હેમને અમાનુષીપણુના શિક્ષણમાં વખત ગુમાવવા કરતાં અભણજ રહેવા દેવા એ ઓછું નુકશાનકારક છે. ચંકાવનારૂં સત્ય ! હા, પણ “સત્યને છુટછાટ મૂકવી પાલવતી નથી. “Truth admits of no compromise” એક જબર જસ્ત અધ્યાત્મી અને મહાન યોગી સુર્વણમય શબ્દોમાં કહે છે કે –
“As to the nation, can that kind of union save her, which is not for righteousness? Can you unite the people by keeping them in the dark? Would national harmony be secured by sworn slavery to error and superstition ?' Suppose all the sailors work in a common direction but that direction be negative, not one with the evolutionary course, not truth-ward; would that be desirable? Such a boat is bound to be shattered to pieces on a rock, and, perhaps, the sooner the better ... ... ... Union in purity and truth alone is practicable”
અને આ પ્રસંગે “ખરા સુધારકને સૂચના તરીકે એજ મહાત્માના શબ્દ અમૂલ્ય થઈ પડશેઃ
"Every statue (smrite) stands there to say: 'yesterday we agreed so and so, but how feel you this article today?' Every institution is a currency which we stamp with our own portrait; it soon becomes unrecognizable and in process of time must return to the mint. Nature exults in forming, dissolving and reforming her crystals. Chaugeless change is the essential conditi m of life.”
(ઉમેરીશ કે, ત્રેવીસમાં તીર્થકરે કરેલાં “વ્રતમાં ચોવીસમા તીર્થ કરે ફેરફાર કર્યો એનું નામ changeless change અને એવી જ રીતે હરકોઈ institution અથવા સંસ્થામાં ફેરફાર કરવાનું કે હેના વગર મુદલ ચલાવી લેવાનું કે નવી જ સંસ્થા ઉમેરવાનું–પરંતુ મૂલ આશાને વળગી રહીને તેમ કરવાનું–શાસ્ત્રસમ્મત છે.)
કાયદાઓ અને સંસ્થાઓ શા માટે છે ? માણસજાતને આગળ વધારવા માટે, જાનવરપણામાંથી માણસ૫ણમાં અને માણસ પણુવાળાં જીવતા માણસને દેવપણુમાં લઈ જવા માટે; કાયદાઓ અને સંસ્થાએ માણસ માટે છે, માણસ કોઇ કાયદાઓ અને સંસ્થાઓ માટે નથી. અને માણસ બદલાતા સંજોગોમાં નવા કાયદાઓ અને નવી સંસ્થાઓ કરી શકે છે. તે માણસ કેવો અભાગીઓ છે કે જેનું ભવિષ્ય” “ભૂત'માં છે અને જેની દષ્ટિ સમક્ષ સદા ભૂતકાળજ છે !—જે કદી વર્તમાનને જોઈ શકતો નથી સ્થળ અને સમય બને બદલાય છે; અગાઉ એટલેન્ટીક ખંડ હતો ત્યાં હાલ મહાસમુદ્ર

Page #107

૧૯૧૨)
હવે કયે રસ્તે જઈશું.
(૩૬૭
nonnnnnnnn
છે; અગાઉના ગ્રંથમાં તે જગાએ જવા માટે ગાડાં વગેરેની સામગ્રી સજવાની નેંધ કરી હેય તેનોંધ મુજબની તૈયારીઓથી આજે ત્યહાં જશે તો સમુદ્રમાં ડુબશે કે જીવશો ? આજે પૅસીફીક મહાસાગરમાં જવા માટે માટી આગબોટો છે અને તે સમુદ્રમાં હમેશ જનારા વહાણવટીઓએ તે સફરને લગતી કેટલીક સૂચનાઓ ડાયરીમાં લખી રાખી છે; એ ડાયરી ને રાખી મુકી હેનો હજારની પેઢીને વારસ જે તેજ જગાએ સ્ટીમર લઈ જશે તો શું થશે તે ખબર છે ? એ જગા આસ્તે આસ્તે જમીનના રૂપમાં બદલાવા લાગી છે. એલાસ્કાના અખાત આગળનું ભંયતળીઉં ઉપસવા લાગ્યું છે અને બેહેરીંગ સમુદ્ર ઘણું વર્ષો પહેલાં મુદલ અદ્રશ્ય થશે; તેથી એશીઆ અને અમેરીકા વચ્ચે જમીનને રસ્તે થઈ જશે. એ વખતે આજના વહાણવટીની ડાયરી શું કામમાં આવવાની હતી? સ્થળની બાબત માં તેમજ સમયની બાબતમાં આજે મા ખમણ આદિ–તપ, સામાયિક, પષધ, દાન અને પૂજ, આજના સમય, સંધયણ, દેશસ્થિતિ અને બીજી અનેક વસ્તુસ્થિતિએને અનુસરીને કરવાની છે. પણ ભૂતકાળની સઘળી વસ્તુસ્થિતિઓ તથા વર્તમાનની પરિસ્થિતિઓને ઉંડે અભ્યાસ અને મુકાબલે કર્યા સિવાય કયો આચાર્ય ખરૂં શાસ્ત્ર યોજી શકશે? સાધુ અને શ્રાવક એવા બે આશ્રમ ડહાપણથી બનાવવામાં આવ્યા છે તે વાતની ના કહી શકાશે નહીં; પણ “સાધુ આશ્રમ’ પ્રાય: જ્ઞાનયોગની જ સડક માટે યોજાયે જણાય છે. આજે આ દુ:ખી દુનીઆને “કર્મયોગની’ વધારે જરૂર છે, અને તેથી કર્મવેગીઓ ઉત્પન્ન કરવાની જરૂર છે. નવ દીક્ષાઓ સાધુ આશ્રમમાં નહિ પણ કર્મવેગી આશ્ચમમાં દેવાની જરૂર છે; અને જુના સાધુઓને ગૃહસ્થના કશા કામમાં માથું ન ઘાલવા દેતાં માત્ર જ્ઞાનયેગમાં મળ્યા રહેવાની ફરજ પાડવાની જરૂર છે. જહાં સુધી એક સાધુ બત્રીસ કે પીસ્તાલીસ . સૂત્રોનું સંપૂર્ણ અધ્યયન કરી હેનું રહસ્ય ન સમજે અને યોગાદિ વિષયના જાણકાર ન બને
ત્યાં સુધી એને સંઘના કોઈ કામમાં સલાહ આપતાં કે વચ્ચે પડતાં અટકાવવો જોઈએ. તે તેજ કામ માટે દીક્ષા લે છે એ તેણે ભૂલવું ન જોઈએ, અને આપણે હેને લક્ષથી ચુત થતો અટકાવવું જોઈએ. આપણે માટે તે હમણું માત્ર દૂરથી દર્શન કરવા પુરતજ પૂજ્ય પદાર્થ છે. દરમ્યાનમાં કર્મગીઓ ઉત્પન્ન કરવા પાછળજ આપણી સઘળી શક્તિ, સઘળું દ્રવ્ય અને સઘળી ભકિતને વ્યય કરવો જોઈએ છે.
કર્મગીઓ કેવી રીતે ઉત્પન્ન થઈ શકે ? આ એક ગહન સવાલ છે. આ લખનાર અગર એ કઈ એકાદ વિચારક તે સવાલના ફડા માટે પુરતો ગણાય નહિ. તથાપિ અહીં માર્ગ સૂચન કરવું અનુચિત નથી. એવો પ્રયાસ અગાઉ થઈ ચૂક્યો હત; અને ગોરજી અથવા યતિવર્ગ એવાજ કાંઇક આશયથી ઉભો થયો હતો. અનેક વિદ્યાઓને અભ્યાસ કરી, બ્રહ્મચર્યના પાલનથી શકિત સાચવી રાખી, જગાજગાએ ફરી અનેક ઉપકાર કરવા એવા “સેવાવ્રતાને લીધે એ વર્ગ ઘણે ઉપકારી થઈ પડયો હત; પરંતુ “સઘળાં ખાબેચી ગંધાઇજ ઉઠે એ નિયમાનુસાર હેમણે પોતાની આસપાસના બીજા વર્ગોના જ્ઞાન-ગુણ તરફ આંખ બંધ કરી, તેથી અહંકાર-સ્વાર્થપરાયણતા અને ઇન્દ્રિયલેલુપીપણું હેમને માત્ર

Page #108

૩૬૮]
જૈન કેન્સ હેરલ્ડ.
[અકટેમ્બર
નિર્માલ્યજ નહિ પણ બે!ગ્ન રૂપ બનાવનાર થઇ પડયું, પણ તે પરિણામ આજના નવા સુધારકાને અનુભવ રૂપે કામ લાગશે. આપણે હવે જૈનના સધળા પીરકાઓમાંથી તીવ્ર બુધ્ધિવાળા યુવાનોને એકઠા કરી સંસ્કૃત, પ્રાકૃત, અંગ્રેજી એ ત્રણ ભાષાઓના જ્ઞાન ઉપરાંત માનસશાસ્ત્ર, સાયન્સ, ફીલસુરી, શરીરશાસ્ત્ર, અને ચાગના અભ્યાસ એકાંત સ્થળમાં કરવાની સુગમતા કરી આપવી જોઇએ છે. પાંચેક વર્ષ સુધી એવા અભ્યાસ બાદૅ એકાદ વર્ષ હેમને યુરોપ-અમેરિકા અને પાન જેવા દેશમાં તે તે વિદ્યાને લગતુ વિશેષ જ્ઞાન લેવા મેકલવા જોઈએ. અને ત્યાર બાદ તેઓને જોઇતી આર્થિક મદદ આપી હેમાંના કેટલાક પાસે જૈન ન્યુસપેપર કઢાવવાનું, કેટલાક પાસે જૈન શાસ્ત્રાનાં ભાષાંતર નવામાં નવા પ્રકાશ સાથે તૈયાર કરાવવાનું, કેટલાક પાસે સાધુવનેતે તે વિદ્યાએ શિખવાડવાનું, કેટલાક પાસે જના સાથે અન્ય ધર્મી એનુ એકપણું રચવાના પ્રયાસેા કરાવવાનું, કેટલાક પાસે નામાં નવી પધ્ધતિઓથી (દવા વગર) દરદ મટાડવાની વિદ્યાના પ્રચાર કરવાનું અને કેટલાક પાસે સા જનિક ફૂલો અને કાલેજોમાં જૈનધર્મનાં તત્વા સાથે નવી શોધખોળના સબંધ બતાવી વ્યવહારૂ સૂચનાએ ભાષણેદ્રારા કરાવવાનું કામ લેવું જોઇએ. આ કામ ઘણું મુશ્કેલ લાગરો, પણ નવી સુષ્ટિ ઉત્પન્ન કરવાનુ કામ શુ સહેલુ હાય છે ? લાખા માણસને ભૂખ અને દુઃખ અને અશ્રદ્ધા અને અંધશ્રદ્ધા અને અધર્મથી બચાવવાનું કામ શું સહેલુ હેઇ પણ શકે ? જેટલા પ્રમાણમાં એક કામ કઠીન હોયછૅ તેટલાજ પ્રમાણમાં તેમાં લાભદાયકપણું રહેલુ હાય છે. સુભાગ્યે જૈનધર્મનાં ક્રૂરમાને એવાં કઠીન છે કે તેથી ટેવાયલાં મગજોને આ કામની કઠીનતા કાંઈ અસહ્ય લાગે તેમ નથી, જૈનની બાર ભાવનાઓમાં, આ નવા પ્રકાશવળે ભવિષ્યને જૈન, સધળા જ્ઞાનયેાગ, કયાગ અને ભક્તિયેાગ જોઇ શકશે; અને એ ત્રણ તારના જોડાણ વિના કોઇ મનુષ્ય-સારંગી મધુર અવાજ કહાડી શકશે નહિ. લોકે.તે મેજશાખ, પ્રમાદ, અજ્ઞાન, વ્હેમ, વ્હીકપણું, અંધશ્રધ્ધા, અશ્રધ્ધા અને ભૂતકાળનાં સ્વપ્નાથી બચાવેા; ચાદલાખ જૈતા વચ્ચે કન્યા વ્યવહારની છૂટ કરી પચીસ વર્ષ સુધીની વય થવા પહેલાં લગ્ન અટકાવે; સ્ત્રીઓમાં દખલ થવા લાગેલુ નિઘમીપણું અને ઘણા વખતથી ચાલ્યું આવતું અજ્ઞાનપણું મટાડા; પુરૂષોને ઉપવાસથી મરેલા નહિ પણ ઉજ઼ાદરી તપ અને બ્રહ્મચર્યું અને કસરતથી મજમુત અને સહનશીલ બનાવે; લક્ષ્મીના નાથેાને લક્ષ્મીના પિતા કે ભાજી બનાવા; દાતારાને પુણ્ય કે માનના રૂપમાં બદલા ચાહવાને બદલે પ્રેમભાવ શીખવેા; નાને ખીજા હિંદવાસીએથી અતડા રહેતા અટકાવી હિંદવાસી તે શું પણુ આખી દુની આના મિત્ર થવાની લગની લગાડે; ક્રિયાઓના ખાલી ખેાખાપર ભકિતના પવન નાખી સજીવન કરેા અને હેતે કયેાગની ફરસી સાથે જીવન યુધ્ધમાં મેાકલા; અજ્ઞાનને જ્ઞાનમાં અને જ્ઞાનને ભકિતમાં ફેરવી નાખા; સેવા ધર્મ”ને ક્રૂરજ' તરીકે માનવા જેટલી પાયરીએ સ્ટુડેલાતે ‘સેવાધર્મ” ‘આનંદ' તરીકે પાળતાં શીખવા; કેળવાયલા કહેવાતા એમાં હૃદયની કેળવણી ઉતારા; હૃદયવાળાના મગજને કેવા; · અમુક ન કરશે ' એવાં નકારવાચક ફરમાનેા વડે લેકને તે નહિ ઇચ્છવાયેાગ્ય કાર્યો સૂચવવાને બદલે માત્ર સત્ય' યુકિતપુર:સર સમજાવા; ભૂતક ળમાં નોંધાયલા ‘જ્ઞાન’ને વમાનના ઉપયાગ માટે કામે લેતાં શિખવે અને હેતેજ
:

Page #109

૧૯૧૨]
હવે કયે રસ્તે જઈશું.
૩૬૯)
વળગી રહેવાનું મિથ્યાત્વ–મૃત શરીરને ધાવવાનું મિથ્યાત્વ સીરાવવાને ઉપદેશ દે; શરીર, મન અને આત્મા ત્રણેના આરોગ્ય પૈકી એકનું પણ આરોગ્ય વિસારનારે આત્મઘાતી છે એમ દરેક જૈનેના મગજમાં બરાબર ઠસાવો; જૂઠું બોલવાનું કોઈ સંજોગમાં મન જ ન થાય અને ખટપટ અને “અહં ભાવ સ્વપ્નમાં પણ જેની માનસમૃષ્ટિમાં ન આવી શકે એવા પુરૂષ સિવાય કોઇને સાધુપણાને ખીતાબ હોઈ જ શકે નહિ એમ દરેક જૈનને બરાબર સમજવા દે; ફલની અપેક્ષા કે કંટાળા વગર સતત ઉધમ, આત્મભોમ, સઘળા તરફ નિર્મળ અને નિર્દ ભી પ્રેમ, આનંદીપણું, નિડરપણું, સ્વાશ્રય અને પરમતત્વની પ્રાપ્તિ માટે સંપૂર્ણ જિજ્ઞાસા એમાંજ વિજય કે ઉદય રહેલું છે એમ દરેકે દરેક જૈનને શિખઃ એજ આપણે માટે રહેલે એકને એક રસ્તે છે; એજ આપણા ધર્મને વિજયધ્વનીને ફડ ફડાવનાર પવન છે; એ જ આપણું વીરનામને ગુજાવનાર રણસીંગુ છે; એજ સાધુઓનું સાધુપણું અને શ્રાવકનું શ્રાવકપણું છે એજ વીસમી સદીને ધર્મ છે; એજ કોન્ફરન્સ, પત્રકારે અને વ્યાખ્યાનદાતાઓનું મિશન છે, એજ આપણી ઐહિક અને આત્મિક મુક્તિરવાતંત્ર્યને રસ્તો છે.
Shake, shake off Delusion!
Wake,wake up! Be Free! Liberty ! Liberty !
Liberty! Fade, fade, each earthly joy: Mahavir is mine! Break all useless ties: Mahavir is nine !
Dark is the wilderness,
Earth' has no resting-place? Mahavir alone can bless, Mahavir is mine! Tempte not my soul away; Mahavir is mine! Here would I ever stay; Mahavir is mine!
Perishing things of clay,
Born but for one brief day, Pass from my heart away! Mahavir is mine! Farewell, He dreams of “Night'; Mahavir is mine! Lost in this dawning 'Light' Mahavir is mine!
All that my soul has tried
Let but a dismal void, Mahavir has satisfied; Mahavir is mine!

Page #110

૩૭૦]
જેન કેન્ફરન્સ હેર.
[અકબર
Farewell, mortality! Mahavir is mine! Welcome, eternity!
Mahavir is mine! Welcome, O Love and Light
Welcome all-pervading Might Welcome my Saviour's sight; Mahavir is mine!
–સમયધર્મ.
પ્રબલ આશા. ભલાની બહુ ભલાઈમાં, ભરી આખર બુરાઈ છે, બૂરાઈની વડાઈમાં, અમે દીઠી ભલાઈ છે. બહુ બુરી દશામાંથી છૂટે ઉત્કર્ષનાં કિ, થતી પૂરી સકલ સત્રિ, ઉદયની ત્યાં વધાઈ છે. ઉછળતી પૂર્ણ છોળો ત્યાં, કિનારે આવ પાસે, વધુ બેચાર મોજાં વેઠતાં ફતેહ સમાઇ છે. બુઝાતે દીપ તે અંતે જણાવે તેજમાં વધતઃ વધી તે ઝાડની ડાળ, વધી આખર સુકાઈ છે. હજારે દાખલા દીઠા, પ્રમાણે શાસ્ત્રનાં જોયાં, છતાં સંશય નહિ ખેયા, ખરેખર એ નવાઈ છે. ધરીને હૈયે વધવું છે, થશે પૂરી પ્રભુ ઇચ્છા તજાતાં અંતરે શ્રધા, બધી આશા હવાઈ છે. રહે શ્રધ્ધા તપે આશા, મિમાંસા થાય આત્માની, હમારી જિંદગી ભરની, ખરેખર એ કમાઈ છે, ૨૭-૧૨
વસતું

Page #111

[૧૧૨
પ્રતિકમણ.
[૩૭૧
પ્રતિક્રમણ (લેખક-મુનિ ચારિત્રવિજયજી. માંગરોલ.) પ્રતિક્રમણ એક આવશ્યક ક્રિયા છે. જે ક્રિયા સાંજે અને સવારે સાધુ અને શ્રાવકો બન્નેને કર્તવ્ય રૂપે પ્રચલિત છે. અને વીરબલુ પછી માનાકાંક્ષી આચાર્યો અને ઉપાધ્યાયે તેમજ બીજા વિદ્વાન કાલક્રમે જેમ જેમ થતા ગયા તેમ તેમ પોતાના પક્ષને સબલ કરવા ના હેતુથી કહે કે તથા પ્રકારની શ્રદ્ધાને લઈને કહા અથવા તો ભિન્નરૂચિના કારણને લઇને કહે અગર હેતુ તરફ લક્ષ રાખી ક્રમ વ્યવસ્થા તરફ દુર્લક્ષ બનીને કહે અથવા બીજા અજ્ઞાત કારણને લઈને માને પણ પાછલથી પ્રતિક્રમણી ક્રિયામાં એટલો ભેદ અને ભિન્નતા તેમજ કમ અવ્યવસ્થા, ગભેદોએ કરી થવા પામી કે જેમાંથી સત્ય શું અને કેટલું તે શોધવું તટસ્થ પુરૂષને દુ:શક્ય થઈ પડેલ છે; એટલે કે ઘરઘરનું પ્રતિક્રમણ થઈ ગયું' એમ કહેવામાં અતિશયોકિત નથી; એટલું જ નહી પણ પ્રતિક્રમણના અર્થની સાર્થકતાને બદલે તેજ ક્રિયા વિવાદને માટે અને એક બીજા સાથે વાયુદ્ધથી લડવા માટે આત્માને કલુષિત
+ “તપગચ્છ વિધિ અનુસાર થતા પ્રતિક્રમણ સંબંધી પ્ર’ એ મથાળાથી મેં અને પત્રના ૨૮ મી અગસ્ટ સને ૧૯૧૦ ના અંકમાં નીચેના પ્રેમને પૂજ્ય મુનિવરે અને વિદ્વાન શ્રાવકને ઉદેશી પૂળ્યા હતા, પરંતુ તેને ઉત્તર-સમાધાન એક વિદ્વાન ગ્રેજ્યુએટ મહાશય નામે રા. રા. બદામી (કે જેના ઉત્તર જન’ ૨-૧૦-૧૦ ના અંકમાં પ્રકટ થયેલ છે) સિવાય કોઈએ પણ અત્યાર સુધી કર્યું નથી એ ખેદને વિષય છે, આ લેખમાં તેના ખુલાસાનું સૂચન જાણી આનંદ થાય છે. –ઉક્ત પ્રશ્ન આ છે –
૧ પાક્ષિક, ચાતુર્માસિક અને સાંવત્સરિક પ્રતિક્રમણમાં સ્નાતત્યાની સ્તુતિ કરવામાં આવે છે તે તેને ઠેકાણે તેવીજ ઉદા-ત્ત, સંસ્કૃત યા બીજી કોઈ મહાન પુરૂષની કરેલી શ્રી મહાવીરની સ્તુતિ હોય તે તે બોલી શકાય કે નહિ? ન બેલાય તે તેનાં કારણ શું ?
૨ સાંજના પ્રતિક્રમણમાં “નમોસ્તુ વધર્માનાય” બોલાય છે, અને સવારના પ્રતિક્રમણમાં વિશાલ લોચન ” બેલાય છે, અને બંનેના લોક ત્રણ છે; બંનેમાં શ્રી મહાવીરની સ્તુતિ છે; બંને સંસ્કૃતમયી છે. તે એકને સવારમાંજ, અને બીજીને સાંજેજ જુદી જુદી બોલવાનું કારણ શું?-આને ઉત્તર પરંપરા કારણે એટલેજ ન હોવો જોઈએ, પણ તેની સાથે હતુઓ જણાવવા જોઈએ, એટલે પૂછવાની મતલબ એ કે કોઈ સાંજે “વિશાલ લોચન ” બેલે અને સવારે નાસ્તુ વર્ધમાનાય' કહે તે કંઈ અડચણ ખરી?- એ સહેતુ જણાવશે. - ૩ પ્રતિક્રમણમાં સવારમાં દેવવંદન કરવામાં આવે છે ત્યારે “કલ્યાણકદની સ્તુતિ બેલાય છે અને સાંજે દેવવંદન કરવામાં આવે છે ત્યારે ગમે તે પાંચમ, આઠમ, અગીઆરસ વગેરે બીજી બીજી થઇઓ-સ્તુતિઓ બેલી શકાય છે, તે સવારના પ્રતિક્રમણના દેવવંદનમાં જુદી જુદી થઇઓ (રતુતિઓ) બોલવામાં આવે તેમાં કંઈ અડચણ હોય તેનું કારણ શું?
૪. પાક્ષિક (૫ખી) પ્રતિક્રમણમાં જ્ઞાનાદિગુણયુતાના” અને “પસ્યા ક્ષેત્રે સમાસત્ય'

Page #112

૩૭૨)
જૈન કેન્ફરન્સ હેરડ.
બનાવવા થઇ પડી છે. રસાસ ! જે ક્રિયા આત્મિક શુદ્ધિને માટે નિમિત થયેલી તેજ આત્મામાં મલિનતાના ઉત્પાદક થઇ એવું આપણે અનેક ગચ્છના લખાએલા ખંડન-મંડનના ગાલી પ્રદાનનાં પુસ્તકૈા વાંચી માની શકીએ છીએ. આવે ગુંચવાડા ભરે વિષય લખતાં લેખકને ગુંચવાડા થાય એ સ્વાભાવિક છે, તે પણ વિચારશીલ ઉદાત્ત મનના વિદ્વાનોને વિચાર કરવાને કારણુ મલે અને પડદા પાછલ રહેલી કેટલીએક હકીકત જુદા જુદા વિદ્વાનો થી જાણવાના પ્રસંગ મલે તેર્થી આ વિષય હાથ ધર્યાં છે.
પ્રથમતા પ્રતિક્રમણુ એટલે શુ? એ શબ્દને ભાવાર્થ તપાસીએ
स्वस्थानाद्यत् परस्थानं, प्रमादस्य वशाद्गतः । तत्रैव क्रमणं भूयः, प्रतिक्रमणमुच्यते ॥
—આત્માના જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર, તપ થ્તાક વીય ગુણ્ છે. જે ગુણામાં આત્મા શુદ્ધુ ઉપયોગથી વા આચારમાં પ્રવંતા કહેવાય ને આચાર (સ્વ-ગુણ) માં પ્રમાદના યાગથી પરસ્થાન–અતિચરિતપણું થઇ જાય અને ક્રી શુદ્ધ ઉપયાગ આવવાથી પોતે પ્રમાદ દૂર કરી સ્વાચારમાં ઉપસ્થિત થાય એવી જે ક્રિયા તેને પ્રતિક્રમણ કહે છે-એટલે પાછુ હઠવું. અતિચારમાંથી આચારમાં આવવુ તે પ્રતિક્રમણના હેતુ છે. હવે વિચારીએ કે ઉપર લખેલ અર્થની અને કવ્યની સાર્થકતા જો તેના નામથી તેના નિમિત્તે કલેશાલય બનીએ તે કેવી રીતે થઇ શકે ? એ વાચકે પોતેજ વિચારશે. હાલમાં કેટલાએક વખતથી શુષ્ક ક્રિયાની મહત્તા એ એ સ્તુતિએ ખેલાય છે, અને દેવસિક પ્રતિક્રમણમાં ‘સુઅ દેવયા ભગવ' અને જિસ્મે ખિત્તે સાહુ' એ ખેલાય છે તેનું કારણ શું ? ‘જિગ્સે’ અને ‘યસ્યા’ એ તેના ભાવામાં ખીલકુલ અફેર નથી, છતાં પાક્ષિક પ્રતિક્રમણમાં એકજ ખેલાય, અને બીજી ન ખેલાય તેની મતલબ શું?—તે સકારણ દર્શાવશેાજી.
(અકટ ખર
૫. ‘નમેાસ્તુ વમાનાય' તે ઠેકાણે સ્ત્રીએ ‘સ’સારદાવા' કહે છે. આનુ કારણ પ્રતિક્રમણુ ગર્ભ હેતુ' નામના પુસ્તકમાં એમ બતાવેલું છે કે ‘નમેાસ્તુ' ચાદ પૂર્વ માંહેનું છે, અને સંસ્કૃત છે; પૂર્વ ખેલવાના અને સ ંસ્કૃત ભ ુવાને અધિકાર સ્ત્રીઓને નથી. આ કારણ ઉપરથી નીચલા પ્રશ્નો ઉદ્ભવે છે;—
. ‘વિશાલલેાચન’પૂર્વ માંહેલુ નથી, તે તે
સ્ત્રીઓ કેમ ખેાલતી નથી ?
શ્રા આનું કારણુ સંસ્કૃતમાં છે તેથી, એમ બતાવીશું તેા નાની શાંત, મેટીશાંત, સકલાહત્, સ્નાતસ્યાની સ્તુતિ-સર્વ સંસ્કૃતમાં છે, છતાં તે સ્ત્રીએ ખેલે છે તેનુ... કેમ ?, તેમજ ‘સંસારદાવા ’ એ પણ સંસ્કૃતમાં છે તે તે પણ સ્ત્રીઓથી કેમ એટલી શકાય ?
૬. ‘સુઅદેવયા ભગવઇ’ અને ‘જિસે ખિત્તે’ એ એ સ્તુતિને ઠેકાણે સ્ત્રીએ ‘કમલદલ’ ની સ્તુતિજ અને વખત લે છે તેનુ કારણ શું? ‘ કમલદલ ' સંસ્કૃતમાં છે, અને ઉપલી એ માગધીમાં છે તેા સ્ત્રીઓને માટે સ ંસ્કૃત નિષેધ પ્રતિપાદિત કરેલ છે ત્યારે ઉપલી માગધીમાંની સ્તુતિ હોવા છતાં તેનો નિષેધ સ’સ્કૃત ‘કમલદલ' ખેાલવાથી થાય છે તેનું કારણ શું? - તંત્રી

Page #113

૧૯૧૨)
પ્રતિક્રમણ.
(૩૭૩
એટલી બધી વધી ગઈ છે કે માત્ર તે બાહ્ય પ્રવૃત્તિએ ધર્મ મનાઈ ગયો છે. વસ્તુતઃ તેવી ધાર્મિક ક્રિયાઓ ધર્મ નથી પણ ધર્મપ્રાપ્તિનાં સાધને છે. ધર્મ તે માત્ર આત્માને કર્મમલથી વિરહિત કરવ–શુદ્ધ બનાવે અને છેવટ ભાવ સંવર પ્રાપ્ત કરે તેજ છે. જે તનિમિત્ત કરાતી ક્રિયાઓથી તે નિમિત્ત સાધ્ય ન થઈ શકે તે પછી તે ક્રિયાઓની મહત્તા કેટલી આંકવી એ સમજુ વર્ગ પોતેજ સમજી શકશે. પણ અંધ શ્રદ્ધાનું પ્રાબલ્ય એટલું બધું વધી ગયું છે કે વાતáા કરાતી ક્રિયાના વિરૂદ્ધ બેલનારા કે લખનારાને તરતજ બીજાં ઉપનામો આપી ભૂખ મંડલમાં વગોવવાની શરૂઆત થઈ ચુકે છે આથી ઘણીવાર સત્ય બાહેર આવી શકતું નથી. ક્રિયાની વિરૂદ્ધ બેલાયજ નહી, અને ક્રિયાપાત્ર એજ બહુમાન પાત્ર ગણાય. પછી તેઓ કપાય કલેશ કંકાશ વિકેહનાં કારણે ગમે તેટલા ઉત્પન્ન કરતા હોય, તેમની વૃત્તિ આર્ત રે ધ્યાનમાં લીન હેય, છતાં પણ તેઓ પવિત્ર વર્ગમાં ગણાય છે. લેકોને તેવી ક્રિયાના હિમાયતીઓ શાસ્ત્રના પવિત્ર શબ્દોને ગેરઉપયોગ કરી લોકોને ક્રિયાની મહત્તા એક-દેશીય બતાવે છે. અને કહે છે કે “જ્ઞાનશિયાભ્યામ્ મોઃ”. જ્ઞાન અને ક્રિયાથી મેક્ષ છે. શબ્દ સાચા છે પણ વર્તન ખોટું છે. જે ક્રિયાને ક્રિયાકારે ક્રિયામાનતા હોય, જે જ્ઞાનને તેઓ જ્ઞાન માનતા હોય છે તેવી ક્રિયા–તેવા જ્ઞાનથી મોક્ષ માનવું એ માન્યતામાં તેઓ છેતરાય છે. ખરી રીતે જ્ઞાન એવું હોવું જોઈએ કે જે જ્ઞાનથી કષાય, કપટ, વિગેરેનો અભાવ અને આત્મસ્વરૂપનું સંવેદન થાતું હોય, જે પૂર્વક કરતી ક્રિયા કોઈપણ કર્મના બંધનને ન કરતાં નિર્જરા માટે જ થઈ શકે-એટલે જે ક્રિયાથી કર્મની નિર્જરાજ થાય. જો કે શાસ્ત્રમાં સરાગ સંયમીને દેવલોકની ગતિ બતાવેલી છે પણ તે સંયમનું કે ક્રિયાનું ફલ છે એમ બતાવેલ નથી. પણ શેષ રહેલાં કર્મોને લઈને સરાગભાવથી થતાં પુન્યબંધથી તેઓ દેવલોક વિગેરેની ગતિમાં ગમન કરે છે. આટલું તે આપણે સમજીએ છીએ કે શુભ યા અશુભ એ કર્મ જ છે, અને તેના બંધનના દ્વાર તે આશ્રવ કહેવાય. જયાં આશ્રવ ત્યાં સંવરને અભાવજ હેય એ સ્વાભાવિક છે, તે તેવું જ્ઞાન અને તેવી ક્રિયાઓથી મેક્ષન સંભવે એમાં નવાઈ જેવી વાત નથી. તેથી શુદ્ધ જ્ઞાન અને શુદ્ધ ક્રિયા તેજ મેક્ષના હેતુ છે એમ સમજાવવું જોઈએ, કે જેથી શાતાઓ તેમ કરવા પ્રેરાય-લલચાય, અને શુદ્ધ જ્ઞાન અને ક્રિયાના તેઓ સહગામી બને. આ શ્રેતાઓના હૃદયમાં એમ ઠસાવાય છે કે અમારું જ્ઞાન અને અમારી ક્રિયાથી મેલ મલી શકે છે, તેથી બને છે અને બન્યું છે એવું કે જીવન–પ્રાણ વિનાની ક્રિયાઓ પ્રચલિત થઈ ગઈ છે, તેમજ તેમાં વિશેષે વિશેષે અશુદ્ધિ વધવા પામી છે, કે જે તરફ હાલની કેળવણીના પ્રભાવે વિચારબુદ્ધિ વધવાથી વિચારકોની સંખ્યાને અમુક અંશે વધારે થવા પામ્યો છે અને તેઓ સમજતા થયા છે કે આવી શુષ્ક ક્રિયાઓ સમજ્યા વિના કરવી તે એક કાલક્ષેપ કરવા જેવું છે. લોકોની માનસિક સ્થિતિ ક્રિયામાં શાંત કેમ રહે? તેને માટે અર્થની જરૂર છે. આટલું માનીને તેઓ કહેવા લાગ્યા છે કે પ્રતિક્રમણનું શિક્ષણ અર્થ સહિત આપવું. જો કે આ પ્રયાસ સ્તુતિપાત્ર છે, પણ તેટલાથી કાર્યની પરિસમાપ્તિ થતી નથી. જૈન નામ ધારકપછી તે સાધુ હોય કે શ્રાવક હેય-તેની યોગ્યતા પાત્રા પાત્રતા તપાસ્યા વિના દરેકને ક્રિયા

Page #114

૩૭૪]
જેન કેન્ફરન્સ હેરલ્ડ.
[અકબર
સંમુખ આકર્ષ ક્રિયાપાત્ર બનાવવા-આટલાથી ક્રિયાને જે પવિત્ર હેતુ તે કઈ રીતે સચવાતે નથી. હાવું એમ જોઈએ કે પ્રથમ દ્રવ્યાનુયોગનું જ્ઞાન અને તેમાં પણ આત્મિક એટલે દ્રવ્ય, ગુણ, પર્યાયનું જ્ઞાન સુદ્રઢપણે પ્રાપ્ત કરવું જોઈએ, કે જેથી શ્રદ્ધાની પ્રાપ્તિ અને શુદ્ધિ સુલભ થઈ પડે, આશ્રવ સાવર યથાર્થ સમજાય, આવરોધ સંવરમાં ઉપસ્થિતિની ઈચ્છા પ્રગટે અને તેને માટે જ શ્રધ્ધાશુધ્ધિ અને જૈન બનવાને માટે સવે પહેલાં નવતત્વનું જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરાવવું જોઈએ, કે જેથી હેય ઉપાદેયનું જ્ઞાન મલે, તથા પ્રકારે પ્રવૃત્તિ કરાય, અને તે પછી જે પ્રતિક્રમણ કરે તે પ્રતિક્રમણ કરનાર કોણ અને કયાંથી હું પ્રતિક્રમે એટલે કયાં હતા અને ક્યાં આવ્યો એ કાંઈ સમજાય. જો કે આવી સ્થિતિવાલા બહુજ છેડા નીકલી શકે છતાં પણ જરૂર તેવાઓની છે. તેવા જૈનો જૈનધર્મમાં ઉત્પન્ન કરવાની જરૂર છે, કેમકે જ્યાં સુધી જ્ઞાનાચાર, દર્શનાચાર, ચારિત્રાચાર, ત પાચાર, વીર્યાચાર, એ પાંચ આચાર આત્માના ગુણ છે ને તે આમિક ગુણ કેવી રીતે આભામાં ઉપલબ્ધ થઈ શકે છે એ જ્યાં સુધી નથી સમજાણું ત્યાં સુધી તેમાં લાગતું પ્રમાદદશાથી અતિચારતે ક્યાંથી સમજી શકાય ? જે કે સ્થલ અને વ્યવહારૂ જ્ઞાન આપનાર નોંધ-વદિતા સૂત્ર (શ્રાધપ્રતિક્રમણ સૂત્ર ) માં તેમજ ભાષામાં અમુક વખત પછી અનુપલબ્ધક નામક કેઇએ બનાવેલા પાક્ષિક અતિચારમાં જોવામાં આવે છે જે ઘણા ભાગે બાહ્ય વ્યવહારને પુષ્ટી આપે છે, એટલે દ્રવ્યાચારમાં લાગતા અતિચારેની વ્યાખ્યા ઘણે ભાગે ફુટ થાય છે. પણ શ્રાધ્ધ પ્રતિક્રમણ સૂત્રના પાછલા ભાગની કેટલીક ગાથાઓમાં અતિ રહસ્ય સમજાવનારી હકીકતવાલી ગાથાઓ છે, કે જે ગાથાઓનું મનન કરતાં અત્યાનંદ સાથે સ્વીકારવું પડે છે કે અધ્યાત્મ દ્રષ્ટિથી તે આત્મ શુદ્ધિને માટે તે અતિ ઉપયોગી થઈ પડે તેમ છે.
પ્રસંગોપાત લખવું પડે છે કે પ્રતિક્રમણ કરનારાઓએ ગુરૂ સમક્ષ અથવા તે સ્થાપનાચાર્ય સમક્ષ દિવસમાં અથવા રાત્રિમાં થયેલા વા–અવાચ્ય ગમે તેવાં પાપાચરણે. ખુલ્લી રીતે કહેવાં જોઈએ કે જેમાંથી જે પાપની વિશુધ્ધિ “મિચ્છામિ દુક્કડથી થતી હોય તે તેનાથી કરવી અને કાર્યોત્સર્ગ રૂપ પ્રાયશ્ચિત્તથી થતી હોય તે તેનાથી કરવી, અને વિશેષ પાપને બંધ પરિણામવિશેષ કરીને થયો હોય તે તેને માટે પ્રતિક્રમણની ક્રિયા સિવાય અન્ય પ્રાયશ્ચિત પણ ગુરૂ આપે તે સ્વીકારવું જોઈએ. આ વખતે અમારે પ્રતિક્રમણમાં છે આવશ્યક આવે છે તેને ક્રમ બતાવવાની જરૂર જણાયાથી અત્ર સ્થાને લખીએ છીએ.
૧) પ્રથમ સામાયિક આવશ્યક=એટલે તેની મતલબ એવી સમજાય છે કે સમભાવ (રાગદ્વેષની ઉપશાંતિ પ્રથમ કરવી જોઈએ. અને તેથી માનસિક શુધ્ધિ થયા પછી (૨)બીજું આવશ્યક ચતુવિંશતિ તવ (ઉવીસ નો ઉલ્લેખ કરવામાં આવ્યો છે, એટલે માંગલિકને માટે ચોવીસ તિર્થંકરની સ્તુતિ કરી દેવને વંદન કર્યા બાદ ગુરૂવંદન કરવા માટે (૩) ત્રીજુ વંદતક નામનું આવશ્યક લખવામાં આવેલ છે, આથી ગુરૂને વંદન કરવામાં આવે છે એટલે બીજા અને ત્રીજા આવશ્યકથી દેવ અને ગુરૂને વંદન કરી, (૪) ચોથું આવશ્યક

Page #115

૧૯૧૨)
પ્રતિક્રમણ
(૩૭૫
પ્રતિક્રમણ નામનું કહેલ છે કે જે આવકની ક્રિયા દ્વારા કરેલાં પાપનું ગુરૂસંમુખ નિવેદન કરવું અને તે શ્રવણ કર્યા પછી પાપાચરણાનુકુલ ગુરૂ જે કાંઇ માર્ગ બતાવે તે પ્રતિક્રમણ કરનારે સ્વીકારવું જોઈએ અને તે પછી વિરોષશુધ્ધિને માટે (૫) પાંચમું કાર્યોત્સર્ગ નામનું આવશ્યક બતાવેલ છે. તે પછી (૬) છડું આવશ્યક પ્રત્યાખ્યાન (પચ્ચખાણ) નામે છે જે એવું સૂચન કરે છે કે તે જ વખતે યથાશકિત બાહ્ય તપ સ્વીકારવું જોઈએ. સામાયિકથી જ્ઞાનાચારની શુધ્ધિ, ચોવીસ તિર્થંકરની સ્તુતિથી દર્શનાચારની શુધિ, પ્રતિક્રમણથી ચારિત્રા ચારની શુધ્ધ, કાત્સર્ગથી તપાચારની શુધિ, અને પ્રત્યાખ્યાનથી વિચારની શુદ્ધિ થાય છે. આ અનુક્રમ બહુ સ્તુત્ય અને આદરણીય છે, પણ આટલું તે માટે અહીં આ કહ્યા વિના ચાલતું નથી જ કે જે માણસ તદન કપટ વિનાને હોય તે જ ખરી રીતે પ્રતિક્રમણ કરી શકે. પિતાના દેષ પ્રગટપણે કહી દેવા એ કોઈ સામાન્ય વાત નથી, અને જ્યાં સુધી સરળતા આવી નથી ત્યાં સુધી કપટને અભાવ બહુ દુર કરી મનુષ્ય જાતમાં કપટના પ્રાદુ ર્ભાવ કેમ થાય છે તેનું સામાન્ય અને વિશેષ જે કારણ સમજાય છે તે પણ અમે અત્ર લખીએ તો તે અસ્થાને નહી ગણાય. મનની નિર્બળતા એ એક મુખ્ય કારણ છે. સભય મનવાળો માણસ દોષાચ્છાદન કરવા કપટને શરણે જાય છે. ઘણીવાર એવા દાખલાવાલા મનુખ્યો જોવામાં આવ્યા હશે કે જેઓ હૃદયબળથી જે કાંઈ હેય તે સાચેસાચું કહેનારા અને ગમેતેવી પોતાની ભૂલના બલ્લો સહન કરવા તૈયાર થયેલા હોવાથી તે ભૂલ સ્વીકારતાં બીલકુલ પાછા હઠતા નથી. જેઓમાં આ શકિત નથી તેઓજ કપટનું સેવન કરે છે. મનને શુદ્ધ કરવા જ્ઞાની પુરૂષ જે કાંઈ ભાર મુકીને કથી ગયા છે તેનું કારણ પણ એ સમજાય છે કે નિર્મળ મન સબળ બની શકે છે. બીજું ગાણકારણ એ પણ જણાય છે કે જુદા જુદા ધર્મ શાસ્ત્રોમાં ક્રિયામાન (આચાર) બંધારણે જે કાંઈ લખ્યા છે તે જે જે કાળમાં તે પુસ્તકે લખાએલા હેય. તેઓં કાલમાં મનુષ્યની શારીરિક અને માનસિક શકિત, તેમનું તે વખત નું સાદું અને સહેલું વર્તન, તેમજ તથા પ્રકારને તેમને બંધાએલો સ્વભાવ વગેરેને અનુસરર્સ આચારનિરૂપણ પે તતતત કાલીય લખાએલા હોવા જોઈએ. કાલક્રમ, સંગે ક્ષ્ય વર્તન ફર્યા, સ્વભાવ ફર્યા, અને શારીરિક માનસિક શકિતમાં ઘટાડો થયો જેને લઈને તેવા નિયમે સાચવવા અસમર્થ હોવાથી તે નિયમોમાં પિતાની ઉપસ્થિતિ બતાવવાના કારણથી દંભસેવન કરવાનું બીજું કારણ સમજાય છે. એક જ દાખલે આપણે લઈએ કે વીર પરમાત્મા ચોથા આરામાં હતા, તેમના ગતિમ આદિક મુનિઓ પણ તેજ વખતમાં વરિષભ નારા, સંઘણવાલા હોવાથી તેમને અનુકૂલ અને તેઓ જેને સમ્યક પ્રકારે એવી શકે–પાલી, શકે તેવા નિયમો વીરપ્રભુએ કહ્યા હોય તે તે વાસ્તવિક છે. જો કે આ હકીક્ત દરેક નિયમોને લાગુ પડતી નથી કેમકે કેટલાક નિયમો સર્વદા સર્વસામાન્ય પણ છે; પણ ખાસ તપશ્ચર્યાના સંબંધમાં અને પરિષહ જે બાવીસ બતાવવામાં આવેલા છે તેના સંબંધમાં, અને યતિધર્મના જે દશ પ્રકાર બતાવવામાં આવેલા છે, નવકાટી શુધ્ધ વ્રત પાસવાના સંબંધમાં જે ઉત્સર્ગ માર્ગ બતાવવામાં આવેલ છે તે સંબંધમાં જે વિચાર કરીએ તે એમ સમજી શકાય છે કે તે નિયમો સર્વદા સર્વ સામાન્ય હેતુથી કહ્યા હોય એમ વર્તાએ કાલ ની સ્થિ

Page #116

૩૭૬]
જન કેન્ફરન્સ હેરલ્ડ.
[અકટોબર
wWwwvw\//\/\/w/^^wwwwwww ^^^^^^^^^,
તિના નિર્બળ મનુષ્યોને માટે તે તે દુહ છે. હવે પછી આ અસ્તનો ઉદય થશે એમ જે આશા આ સંબંધમાં રાખવી એ એક રીતે મનને ફેલાવવા જેવું છે, કેમકે બીજી રીતે - કહેવું પડે છે કે કાલ અને તેને લગતા પદાર્થમાં રહેલા વર્ણ, ગંધ, રસ, અને સ્પર્શ વિગેરેની હાની જ થવાની છે તે પછી તેમાં ઉદયની આશા રાખવી એ માર્ગને અનુચિત પદ આપવા જેવું છે. આમિક શકિત અનંતી છે અને તે જ સ્વરૂપમાં પ્રકાશે અને અમુક અંશે યા દેશોશે કે સર્વાશે નિરાવરણીય થઈ ખીલે તે ત્યાં શારીરિક અપેક્ષા રહેતી નથી.. પણ તેનેજ ખીલવવા વ્યવહારને બીજી રીતે અગ્રપદ અપાય છે અને તેને માટે જ નિયમો. માં નિયમિત રહેવા ફરમાવવામાં આવે છે. આ રીતે પાછા ફરીને પણ આપણે નિયમો આગલ ઉભા રહીએ છીએ, જેને માટે પહેલાં લખાઈ ગયેલ અડચણોનું અસ્તિત્વ ઉભું જ છે. આથી નિર્બળાને તથા પ્રકારના નિયમો પાળવામાં અસમર્થતાને લઈને સ્વભાવિક રીતે દંભસેવનની વૃધ્ધિ થવા સંભવ છે. અત્ર સ્થલે કોઈ એમ કહેવા ઉઠશે કે શાસ્ત્રમાં લખેલા નિયમ મુજબ વર્તવા અમે તયાર છીએ તો તેવા બોલનારાઓ પણ એક રીતે બેલવામાં દંભ સેવનજ કરે છે એમ આ લેખક માનશે; અને જે દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાલ ભાવના વિશેષણો આપી બચાવ કરવામાં આવશે તે તે વાત લેખક અંતઃકરણપૂર્વક સ્વીકાર્યા વિના પણ નહિ રહે. વાસ્તવિક રીતે બને છે એવું કે પિતાના બચાવમાં વ્યકિત દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાલ, ભાવને અગ્રપદ આપે છે. અને બીજાઓને લોકષ્ટિમાં હલકા પાડવામાં અથવા તે પિતાતરફ પૂજ્યભાવ વધારવા બીજાની ન્યૂનતા બતાવવામાં મૂળ શાસ્ત્રના પાઠના ઉલ્લેખ કરી આક્ષેપ માર્ગ સ્વીકારવામાં આવે છે, તે તેથી એક બીજા પિતપોતાને ગમતાં એકએકથી વિરોધી શાસ્ત્રવાળે શોધી કાઢી કલેશ, કંકાશ, કુસંપ અને ઝગડારૂપ જનમાર્ગમાં કંટક વેરે છે. આને લઈને થવું શું જોઈએ કે જે દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાલ, ભાવ માનનીય હોય તે તદનુસારે સર્વમાન્ય અને સર્વપાલનીય એક બંધારણ બાંધવું જોઈએ જેથી કપટની થયેલી વૃધ્ધિ ઓછી થાય. બંધારણનું સાંકડાપણું એજ અસત્ય બોલાવે છે અને કપૂટ કરતાં શીખવે છે. આ હકીકત પ્રસંગોપાત લખવાની મતલબ એ જ છે કે પ્રતિક્રમણની ક્રિયા જે કપટ રહીત હોય તેનાથી જ શુધ્ધ રીતે થઈ શકે છે, નહિ તો શાસ્ત્રોમાં લખેલા શન્ય, દગ્ધ, અવિધિ, અતિપ્રવૃતિ વિગેરે દેના એધના સેવન કર્યા વિના કોઈકજ ભાગે રહી શકે.
અ૫ કાળમાં આપણે કેટલું ઓઈ બેઠા છીએ અને ભુલી ગયા છીએ તેનું સ્મરણ હાલતે પ્રતિક્રમણના અંગેજ કરીએ. જો કે અમે લખી ગયા છીએ કે પ્રતિક્રમણ ઘરઘરનાં થઈ ગયાં છે, તે લેખકે કયા ક્રમ ઉપર દ્રષ્ટિ રાખી લખવું જોઈએ કે જેથી લેખને સામાન્ય હેતુ જલવાય ? પણ તેમ કરવામાં ઘણી અગવડતા દ્રષ્ટિ આગલ તરે છે જેથી જે સબંધી વિશેષ અનુભવ લેખક ધરાવે છે તે તરફ દ્રષ્ટિ રાખી લખવામાં આવશે. આથી બીજાઓએ એમ ન માનવું કે આ લખવાથી સ્વપક્ષ પ્રતિપાદન કરાય છે. આટલું લખી આગળ ચાલીએ તે પ્રથમ પ્રતિક્રમણુના આવશ્યક રૂપે મૂળ કેટલાં સૂત્રો હોવાં જોઈએ તે વિચારીએ અને તદુપરાંત ક્યાં ક્યાં સૂત્રો પાછળથી દાખલ થયાં છે તે પણ વિચારીએ. મુખ્ય સુત્રો, લેખક જ્યાં સુધી સમજે છે ત્યાં સુધી, નીચે મુજબ માને છે –

Page #117

૧૯૧૨)
પ્રતિક્રમણ.
-
(૩૭૭
નવકાર, ઈરિયાવહી, તસ્મઉત્તરી, અનર્થ ઉસ્સસ્સીરું, લોગસ, કરમિભંતે. નમુથુ, જયવીયરાય ( આભવમખંડ સુધી) અરિહંતઈયાણું, પુખરવરધી, સિધ્ધાણું બુધ્ધાણું (આદિની ત્રણ ગાથા, સવસવી, વાંદણ, ઈચ્છામિઠામિ, વંદિતુ આટલાં સૂત્રો પહેલાં થી હેવાં જોઈએ કેમકે આવશ્યક સૂત્રની કેટલીક ટીકાઓમાં આટલા સત્રની ટીકા કરવામાં આવેલી છે; અને જેમ જેમ પાછલ પાછલથી ટીકાઓ થતી ગઈ તેમ તેમ તે તે ટીકા કરનારાઓના કાળમાં જે જે સુત્રોના ઉમેરા થયેલા તેની પણ ટીકાઓ કરવામાં આવેલી છે. ' હવે પાછળથી સૂત્રો અથવા ગાથાઓ જે દાખલ થયેલી છે તે ક્યા કયા વખતે અને કયા આચાર્યો કરેલ અને કેવા સંજોગે વચ્ચે મૂળ પ્રતિક્રમણ સાથે જોડી દેવામાં આવેલ છે તે સંબંધી ઘણું હકીકત ભૂલી જવાનું છે. જેમકે સિધ્ધાણું બુધ્ધાણુંમાં “ઉજત સેકસીહરે” એ ગાથા બેલાય છે તે ક્યારે થઇ તેનો ઉલ્લેખ મલી શકે છે કે એક વખત વેતાંબરી અને દિગમ્બરી બન્નેના સઘો ગિરનાર તીર્થ ઉપર ભેગા થયા. તે વખતે બન્ને સંઘે વચ્ચે તકરાર થઈ કે તીર્થ હમારૂ છે આ તકરારના અંગે રાજ્ય આગેલ તે સંબંધી ઇન્સાફ લેવા ગયા. રાજય તરફથી જવાબ મળ્યો કે પિતાનું તીર્થ છે એવું જે પક્ષ સાબીત કરી આપે તે પક્ષને તીર્થ સોંપવામાં આવશે. તેથી વેતામ્બરી સંઘાધિપતિએ શાસન દેવતાની આરાધના કરી; શાસન દેવતાઓ પ્રગટ થઇ સંઘાધિપતિને પૂછ્યું કે “મારી આગલ તારી શું માગણ છે? સંઘાધિપતિએ કહ્યું “આ તીર્થ શ્વેતામ્બરીઓનું છે એ પુરા જોઈએ છે' દેવતાએ કહ્યું કે “એક કુંવારી કન્યાને રાજા આગળ લઈ જજે, તે પુરાવો આ પશે તે પ્રમાણે કુંવારી કન્યાને રાજા આગળ લઈ ગયા અને તે છોકરી “ઉજજતસેલસીહરે” એ ગાથા બેલી, જેથી તીર્થ વેતાંબરીઓનું છે એમ રાજાએ કબુલ કર્યું અને તામ્બરીઓને સોંપવામાં આવ્યું તેની યાદી રાખવા આ ગાથાને ઉમેરે થયેલે છે.
ઉસગ્ગહરં ભદ્રબાહુ સ્વામીએ બનાવેલું છે, તેની મતલબ એવી છે કે ભદ્રબાહ રવામિ અને વરાહમિહિર બંને સગા ભાઈઓ હતા, તેઓએ સાથે દીક્ષા લીધેલી. પાછળથી લદબાહુ સ્વામિને યોગ્ય જાણી આચાર્ય પદવી આવી. વરાહમિહિરને તે પદવી ન મળવાથી બાધિત બની જૈનીય દીક્ષાનો ત્યાગ કરી પાછા બ્રાહ્મણ બને, એક વખત રાજ્ય સભામાં ભદ્રબાહુ સ્વામિએ તેના જ્યોતિષના વર્તારાને ખોટો ઠરાવ્યો, જેથી તેનું અપમાન થયું. કાલાંતરે વરાહમિહિર મરીને વ્યંતર . દેધથી તે વ્યંતર જૈન સંઘમાં ઉપદ્રવ કરવા લ, તેની ઉપશાંતિને માટે “ઉવસગહર ” ભદ્રબાહુ સ્વામીએ બનાવ્યો છે- એટલે તે ત્યાર પછી દાખલ થયેલ છે.
એવી જ રીતે “લઘુશાંતિ માનદેવ સૂરીએ કરેલ છે. સંસારદાવા હરિભદ્ર સૂરીએ બનાવેલ છે. “અછતશાંતિ નંદેણ સૂરીએ કરેલ છે. “સકલાઉત ” હેમચંદ્રાચાર્યો ત્રિપછી પુરૂષ ચરિત્ર બનાવેલ છે તેના આદિભાગનું મંગલાચરણ છે. મોટી શાંતિ માટે એમ કહેવામાં આવે છે કે તે બૌદ્ધમાંથી આવેલ છે- સત્ય શું છે તે વિશેષ જાણે “સ્નાતસ્યાની સ્તુતિ”ને માટે એક એવી વાત ચાલે છે કે –

Page #118

* * * * * *********
૩૭૮]. જેન કેન્ફરન્સ હેરલ્ડ.
[ અકબર ~~~~~~~~~~~~ કુમારપાલના ગુરૂ હેમચંદ્રાચાર્યને શિષ્ય બાલ કરીને હતા. કુમારપાલના ભીજા અજ્યપાલે રાજ્યના લેભથી, બાલચંદ્રને સમજાવ્યું કે જે કમારપાલને જીવ લેવાની કોઈ યુક્તિ કરે તે કુમારપાલના મરણ પછી હું ગાદીએ આવું અને કુમારપાલ હેમચંદ્રાચાર્યને ગુરૂ તરીકેનું જેટલું માન આપે છે તેટલું હું તમોને માન આપીશ” આ લોભથી બાલચંદ્ર એક વખત પ્રતિષ્ઠાના મુહુર્તમાં ગડબડ કરી દીધી, જેથી કુમારપાલનું મૃત્યુ થયું અને અજ્યપાલ ગાદીએ આવ્યો પણ બાલચંદ્રને આપેલ વચન પાળ્યું નહી. તેમજ બાલચંદ્રને સંઘે પણ સંધ બહાર કર્યો, તેથી તેની અપકીર્તિ થઈ જેથી બાલચંદ્ર ક્રોધ સહીત મરણ પાપો અને વ્યંતર દેવ થ; સંધ ઉપર વેર લેવા વાસ્તે સંધમાં ઉપદ્રવ કરવા મંડયો. સંઘે ઉપદ્રવ ટાળવા તેજ બંતરનું આરાધન કર્યું ત્યારે તેણે કહ્યું કે મારી કરેલ “સ્નાતસ્યાની સ્તુતિ સંધમાં દાખલ કરો અને મારું નામ રાખે તે ઉપદ્રવ દૂર થાય. તે પ્રમાણે સંઘે કબુલ કર્યું અને તે સ્તુતિ સંઘમાં બેસવા ગોઠવણ કરી.
બીજી વાત એ પણ છે કે બાલચંદ્રનું માન અજ્યપાલે ન રાખવાથી બાલચંદ્ર અજ્યપાલ ઉપર કે ધિત થયો હતો અને સર્વાનુભૂતિ નામના યક્ષનું આરાધન કરવાથી થશે વર આપેલ ત્યારે માગણી કરી કે અન્ય પાલનો જીવ લેવો છે, યક્ષે અજ્યપાલના ઘોડામાં પ્રવેશ કર્યો, અને જયારે અજ્યપાલ ઘેડ ઉપર બેઠે ત્યારે અજ્યપાલને ૫છા જેવા તે મરણ પામ્યો. સઘનો તે દુશ્મન હતું તેથી આ વાત સંઘને ગમી તેથી સર્વાનુભૂતિ યંક્ષનું નામ રાખવા બાલચંદ્રની કરેલ “સ્નાતસ્યાની સ્તુતિ” સંઘમાં દાખલ કરી.
આવી રીતે બીજાં જે જે સૂ, ગાથાઓ, અને જો કો પ્રતિક્રમણમાં કેટલાક કારણોને લઈને દાખલ થતા ગયા છે, તે દરેકના કર્તાનાં નામ, અને કઈ સાલમાં, કેવા સંજોગોને, લઈને દાખલ કરવામાં આવેલ છે, એમ અનેક હકીકત અનુપલબ્ધ થતી જાય છે એ હું શોચિનીય નથી. તેમ “નમોસ્તુ વર્ધમાનાય” ને બદલે સ્ત્રીઓ “સંસારદાવાની” ત્રણ ગાથાઓ કહે છે તેનું સબલ કારણ સમજાતું નથી. નિર્બળ બચાવમાં સંસ્કૃત “ નાસ્તુ વર્ધમાનાય” હેવાથી સ્ત્રીઓને સંસ્કૃતને અધિકાર નથી–આમ આ વાત હસી કાઢવા જેવી લાગે છે. કેમકે “સકલાર્વત” “સ્નાતસ્યાની સ્તુતિ” “લઘુશાંતિ” “મેટીશાંતિ” અને “ભકતામર” વિગેરે વિગેરે સંસ્કૃત હોવા છતાં સ્ત્રીઓને શીખવાનું અને બોલવાને ક્રમ ચાલ્યો આવત આપણે નજરે જોઈએ છીએ. બીજી એક આશ્ચર્ય ઉત્પન્ન કરનારી વાત એ પણ છે કે સુદેવયા' ની અને ક્ષેત્ર દેવતા” ની સ્તુતિ ન બોલતા “કમલંદલ” ની સ્તુતિજ બીએએ બોલવી જોઈએ; વિચાર કરતાં શતદેવતાની અને ક્ષેત્ર દેવતાની સ્તુતિ માગધીમાં હોવા છતાં સંસ્કૃત ‘કમલદલ” ની સ્તુતિ શું કામ સ્વીકારવામાં આવી હશે? એ સમજી શકાતું નથી. જે પ્રતિક્રમણ નિત્યની ક્રિયા છે અને તેમાં બેલાતાં સૂત્રના સબંધમાં આપણામાં જ અજ્ઞાનતા વધતી જાય છે તે જ સૂચવી આપે છે કે આપણે ક્રિયાના હેતુ તરફ લક્ષ નહી રાખતાં શુન્યદેશ્યકત ક્રિયા કરીએ છીએ. તેમજ પ્રતિક્રમણમાં બોલાતાં સૂત્રોના છ દેનું જ્ઞાન અને

Page #119

પ્રતિક્રમણ.
(૩૭૯
તેજ છંદમાં ખેલવું એ પદ્ધતિ સમજીવમાં પણ ઓછી જોવામાં આવેછે. છંદમાં સૂત્ર ખેલવાથી ગુરૂ લધુના ઉચ્ચાર સ્પષ્ટ થઇ શકેછે અને તેથી અશુદ્ધિના દોષમાંથી ઘણાભાગે બચી શકાય છે. અજીતશાંતિ’ માં છંદો સાથે ખેલવાની પદ્ધતિ રહી ગઇ છે તે તેથી છંદોના નામ જળવાઇ રહ્યા છે. જો કે તે તે છ ંદનું જ્ઞાન ખાલનારાએ માં ઓછું દેખાય છે અને મન ગમતા રાગામાં ખેલવામાં આવેછે, તોપણ છ ંદોનાં નામેાના નાશ નથી થયા એજ આપણે સતૈાષ માનવાના છે. જો ‘અજીતશાંતિ’ માંથી છ દો ખેલવાની પદ્ધતિ ન રહી હેાત તે આજે ‘અજીતશાંતિ’ની કઇ કઇ ગાથા કયા કયા છ ંદોમાં છે તે પિંગલના પૂર્ણજ્ઞાની જો શોધવા એસત ઘણી મહેનતે સમજી શકત. ખીજા સૂત્રેાને માટે હાલ તેમજ બનેલ છે.
૧૯૧૨)
સૂત્ર
બીજી રીતે એક પતિ એવી પણ ચાલી છે અને ચોપડીઓમાં છપાવા માંડી છે કે સૂત્રેાનાં કેટલાંએક મુખ્ય નામ નષ્ટપ્રાય થઇ ગયા છે, જેમકે લેાણસ્સ'નું નામ · ચવીસથ્થા’ (ચતુવિ તિતવ) અગર નામસ્તવ એ નામ મુખ્ય છે. ‘નમુક્ષુણું”નું શક્રરતવ અથવા ભાવસ્તવ નામ છે. વાંદણુનું દ્રાદશાવતું વદન નામ છે. વ ંદિતુનુ શ્રાધ્ધ પ્રતિક્રમણ નામ છે, એવી રીતે બીજા સૂત્રેાનાં પણ મૂલ નામ જુદાં હોવા છતાં હાલમાં તેમ ન ખેલાતાં પ્રથમપદને અગ્રપદ આપી તે નામથીજ સૂત્રોનાં નામ કલ્પી લીધેલા છે, એ ખેદના વિષય છે. બીજી હકીકત એવી છે કે પ્રતિક્રમણમાં ‘ભગવાન, આચાર્ય,' વિગેરે સાર શબ્દો ખેલાય છે તેના અર્થ વિચાર કરતાં તેને અ કઇ રીતે બધએસ્તા થતા નથી. ભગવાન આચાર્ય” શબ્દો સંસ્કૃતમાં પ્રથમાના એક વચન સૂચક છે ત્યારે હુ” પ્રત્યય સંસ્કૃતમાં હાવાને સંભવ નથી પણ તે માગધી ચતુર્થીના અર્થમાં હોવા જોઇએ એમ લાગે છે તે સંસ્કૃત માગધીનું મિશ્રણ એ કવે વિચિત્ર દેખાવ આપેછે ? અન્ય વિદ્વાનને તે ઉપહાસ્યનું જ સ્થાન થઇ પડે તેમ છે. આના સબંધમાં લેખકની સમજ ફેર થતી હોય તે બીજા સાક્ષરા નવા પ્રકાશ પાડસે તે તેમને અંતઃકરણપૂર્વક ઉપકાર માનવામાં આવશે. આવી વાતા તરફ દુક્ષ રાખવામાં આવશે તે જેવી રીતે હાલમાં અમુક અમુક આચાર્યાંના કરેલાં સૂત્રે જે પ્રતિક્રમણમાં ખેલાય છે તેને ઠેકાણે તે પહેલાં કાં કાં સૂત્ર ખાલાતા હશે તેનુ નામ કે નિશાનઃ સ્મરણમાં રહેલ નથી, તેવીજ રીતે ચાલતાં સૂત્રોના સંબંધમાં ઉપેક્ષા કરવામાં આવશે તે વિષ્યમાં છે કાંઇ હાલ સ્મરણમાં છે તેપણુ ખાઇ બેસીશું.
હવે અશુધ્ધિને માટેઃ—૧) વ્યાવિદ્વદેષ-વિપરીત ખેલવુ. ૨) વ્યુત્ક્રામેત્વિદોષ-એક આલાવા–આલાપ બીજા સાથે ખેલવા તે. ૩) હીનાક્ષરદોષ–એબ અક્ષર ખેલવા તે. ૪) અતિ અક્ષરદોષ-વધારે અક્ષર ખાલી જવાતે. ૫) પદહીન દોષ-પદ વધારે અથવા ઓછા ખેલવાતે. ૬) વિનયહીન દોષ વિનય વિના ગમે તેવા પ્રકારે જે બેલીએ તેને માત્ર મેઢાથી ખેાલી જવું તે. ૭) ઉદાત્તાદિ દોષ-ઉદાત્ત, અનુદાત્ત અને સ્વરિત એ ત્રણ પ્રકારના દોષ છે, તેમાં ઉદાત્ત-ઉંચે સ્વરે ખેલવું તે, અનુદાત નીચે સ્વરે ખેલવુ તે, સ્વરિત-સમરીતે ખેલવું એટલે અતિ ઉંચે સ્વરે નહિ તેમજ અતિ નીચે સ્વરે નહી તે. ૮) મેગ હીન-એક પદ

Page #120

૩૮૦]
જૈન કેન્ફરન્સ હેરલ્ડ.
[અકટોબર
અથવા એક અક્ષરને બીજા સાથે યેગ હેાય તે તેાડી નાંખીને ખેલવુ, એટલે કરેલી સધિ તેાડી નાંખી ખેલવુ ત:-ઇત્યાદિક ઉચ્ચારના દેષા અવશ્ય જાણવા જોઇએ કે જેથી અર્થા અનર્થ ન થાય. ધણી વખત વાર્તામાં વાંચીએ છીએ તે ઘણા ઠેકાણે એમ વાત આવે છે કે આકાશમાં ઉડતાં કેટલાક વિદ્યધરે વિદ્યાના અમુક પાઠ અથવા અક્ષર ભૂલી જવાથી તે જમીન ઉપર આવી પડયા છે અને જ્યારે તેમને તે પદના અથવા તે અક્ષરનું પાલ્લુ સ્મરણુ થયુ છે ત્યારે તેઓ પાછા ઉડી શકયા છે.
શ્રી શ્રમણ સૂત્રમાં પશુ લખેલ છે કે. ફીવર અશ્વવર યજ્ઞીનું વનયાનું ઘોલહાવાં નાહીનું । હીણુ અક્ષર,−હોય તેના કરતાં એધુ ખેલવુ, હોય તેના કરતા ઉમેરીને ખેલવું, પદ કરીને હીણુ ખેાલવું, વિનય રહીત ખેલવું એટલે હાથ જોડયા વગર બદ્દાતદ્ના એલી જવું, ઘાષ એટલે ઉચ્ચાર જેની પહેલા ઉદાત્ત અનુદાત્ત વિગેરેની સમજણુ આપેલી છે તે પ્રમાણે તથા યેગ વણુ કર્યું. વિના ખેલવુ એ અનુચિત છે. યાગવહન અટલે તે તે સૂત્રો ખેલવાની યોગ્યતા પ્રાપ્ત થયેથી ગુરૂ આજ્ઞા આપે કે હવે આ સૂત્ર ભણવાને તુ લાયક છે, તે પછી તે સૂત્રને ઉપયાગ કરવા તેને માટે યાગવહન અને ઉપધાનની ક્રિયા છે. હાલમાં તથાપ્રકારે સચવાતી નથી. માટે પ્રતિક્રમણના સૂત્રે.ચ.રની શુદ્ધિ તક્ વિશેષ લક્ષ આપવાની જરૂર છે, અને તે પણ અર્થ સાથે, સમજણ સાથે, હેતુ સાથે, સમજીને ખેલાય તાજ શ્રેષ્ઠ ગણાય. જેવા તેવા ઉચ્ચારથી અથવા તે આગલ પાછા પ૬ અથવા અક્ષરની વ્યવસ્થા સાચવ્યા વિના ખેાલવાથી અા અનથ થઈ જાય છે તેને માટે નીચેના એક એ સાદા દાખલા બસ છેઃ—
શ્રાવ, લગાડી ખીજી રીતે આવલ, નારી આમાં આગની સાથે લઇ મેાલવાથી આગલ’’ ખેલાય છે અને આગને જુદોજ એલીએ તો “આગ” એટલે અગ્નિ સળગાવી એમ સમજાયછે,
તેમજ ‘દિવાનથી' વારમાં હું શ્રૃંધારું વાર આ ઠેકાણે દીવાનથી દરબારમાં અંધારૂ ધાર છે. એટલે દીવાન સારે નથી એવા અર્થ થાય છે. પણ જો વા જુદો પાડી નથી એલીએ તે “દીવા” ન હોવાથી દરબારમાં અંધારૂં છે એમ અર્થ થાય છે માટે ઉચ્ચાર શુદ્ધિની ઘણી આવશ્યક્રતા છે; અને તેટલા માટેજ દરેક સૂત્રેાની સંપદા ( વિશ્રામસ્થાન) શાસ્ત્રમાં નક્કી કરેલ છે, જે હાલ પ્રાય: ભુલી જવા જેવું થઇ ગયું છે. ઉચ્ચારના સબંધમાં આટલું કહી એક બીજી ઉપયોગી હકીકત તરફ વાંચનારાઓનુ લક્ષ ખેચીએ છીએ કે પ્રતિ ક્રમણમાં–સામાન્યતઃ દેવસિક રાત્રિક પ્રતિક્રમણમાં સાત લાખ એટલે છવાયાનીની આલાચના અને અઢાર પાપસ્થાનકની આલેાચના કરી મિચ્છામિ દુક્કડ દેવામાં આવે છે. તેમ પ્રતિક્રમણ સૂત્રમાં વ્રતના અતિચાર આલેચવામાં આવે છે. પાક્ષિક, ચાતુર્માસિક અને સાંવત્સરિક પ્રતિ ક્રમમાં ભાષામાં લખાયેલ મોટા અતિચાર શ્રાવક અને સાધુ બનેના છે, તે એક વ્યક્તિ એલી જાય છે અને ખીજાએ ઉપયેગશુન્ય મનથી પ્રાયશ: શ્રવણુ કરી ‘મિચ્છામી દુક્કડ’ દે છે. એટલે થાય છે એવું કે તે જે દોષ લાગ્યા ન હેાય તેનુ પણ ‘મિચ્છામિ દુક્કડ’ દેસાઇ જવાય છે. તેથી અતિપ્રવૃત્તિ દોષ લાગે છે. હેવુ એમ જોઇએ કે અતિચાર અને

Page #121

પ્રતિક્રમણ.
(૩૮૧
દોષ આલાચતી વખત અને તે સામાન્ય પાઠ ખેાલાતી વખત ખેલનાર અને સાંભળનારા એએ પેાત પેાતાને માટે પાત પેાતાના મનમાં જે જે અતિચાર લાગ્યા હોય તેનું ખાસ મરણ કરવું અને તેટલા પરવેજ મિચ્છામિ દુકકડ દેવું. સિવાય જે દેષાથી જે અતિચારાથી પાતે દુર રહેલ હાય તેની અનુમેદના પોતાના મનમાં કરી આનંદ માનવા જોઇએ કે ‘હું આટલા દોષોથી બચ્યા છું, તેથી હું તે સબંધમાં આનંદ માનુ છું અને હવે પછી ઇચ્છુ છુ કે જેટલા દોષ મને લાગ્યા છે. તેટલા પણ હવે પછી ન લાગેા એવી ઉપયેગ સહિત પ્રવૃત્તિ મારી થાય.
૧૯૧૨)
એક ખીજી વાત લક્ષમાં રાખવાની છે કે પ્રતિક્રમણમાં હાલ મિચ્છામિ દુકકડ દેવાનીજ પ્રધાનતા મનાઇ ગઇ છે, અને તે માત્ર વિવેકના રૂપમાં મનાય છે-કરાય છે. સાંવત્સરિક પ્રતિક્રમણ પછી તેવા પત્ર લખવાની પણ પદ્ધતિ હાલ ચાલે છે અને તે જો કે સ્તુત્ય છે પણ તેમાં પણ સુધારો થવાની આવશ્યકતા લાગે છે. તે સુધારા આટલોજ કે જે પત્ર પ્રતિક્રમણ કર્યા પછી લખાય છે કે ‘પ્રતિક્રમણ કરી અમેએ તમાને ખમાવ્યા છે,' તેજ પત્રા પ્રતિક્રમણના પહેલાં લખ ઇ જવાં જોઇએ અને સામાના પત્રા પણ આવી જવા જોઇએ કે જેથી સકલજીવ સાથે ખમતખામણાં કર્યાં પછી પ્રતિક્રમણના અધિકારી બની શકે. પ્રતિક્રમણુ પહેલાં કરી લેવું અને ખામણાં પછીથી કરવા એ વિપરીત ન્યાય લાગે છે. આ રૂઢી પ્રશંસવા જેવી છે અને તેની જરૂર પણ છે. કત મિચ્છામિ દુકકડનીજ પ્રધાનતા મનાઇ ગઇ છે. સિવાયના અનેક દોષો જે પ્રમાદશાત્ લાગ્યા હોય તે તરફ તેવું લક્ષ ખેંચાતું નથી આટલુંજ શોચનીય છે. મિચ્છામિ દુકકડની માફક દરેક દાષાને માટે ઉપયાગ સહ પ્રધાનતા અપવામાં આવે તે તે વધારે ઉત્તમ ગણાય,
•
પ્રતિક્રમણના સંબંધમાં આ લેખ લખવામાં આવેલ છે તેમાં બહુધા હાલમાં જણાતી ખામીઓ બતાવવામાં આવેલી છે. તેથી લેખકની માન્યતા અથવા ઇચ્છા એવી નથી કે આ ક્રિયા ઉપયોગી નથી. ક્રિયા અતિ ઉપયોગી છે. નિત્ય નિયમ પ્રમાણે તે અવશ્ય કર્તવ્ય છે, અને ઇષ્ટ છે, પણ થયેલ' અને થતી ખામીઓ ક્રિયાને ભવિષ્યમાં અસમંજસ બનાવનારી છે, તે તેમ ન થાય તેને માટે ખામીઓનું દિગ્દર્શન કરાવી લેખક ઇચ્છે છે કે તે ખામીઓ નષ્ટ થાએ અને પ્રતિક્રમણના ખરા સ્વરૂપને પ્રકાશિત કરવાના સમય મàા, ને વધારે શ્રેયસ્કર નિવડે. જો કે કેટલાએક જીના વિચારકા એમ પણ માની બેઠા છે કે જેમ તેમ `જેવી તેવી પણ ક્રિયા કર્યાં કરવી, કરતાં કરતાં કાષ્ઠ દિવસ સુધરશે, તે તે વાત અથવા માન્યતા અમુક અંશે ભલે સત્ય હાય પણ તેવા ખેલનારાઓને આટલું તે। સ્વીકારવું પડશે કે આપણા ઉત્તમ વિના ક્રિયાશુદ્ધિ સ્વતઃ થઈ શકનાર નથી, કેમકે દરેક કા ઉદ્યમસાધ્ય છે, તેા ખામી દુર કરવા ઉદ્યમ કરવામાં આવે તેા વધારે સારૂં' એજ આ લેખને હેતુ છે. કેટલાએક ક્રિયાશિથિલા અને ક્રિયાવિહીનેા ચાલતી ક્રિયાઓમાં ખામી બતાવી ક્રિયાને નિ દે છે. પોતે કરતાં નથી, અને ખીન્ન કરનારાઓને આડે આવે છે, તેની બુદ્ધિ ભ્રષ્ટ કરે છે તા તે ક્રિયા ઉપર અભાવદ ક હોવાથી અરૂચીપણાને લઇને વિરાધક ભાવને પામવા સંભવ

Page #122

૩૮૨).
જૈન કેન્ફરન્સ હેરલ્ડ.
(અકબર
છે. તેમજ તેવા ઉત્સત્ર ભાષણના દેષમાંથી બચી શકતા નથી. જે તેવાઓને અશુદ્ધ ક્રિાઉપર અનાદર હોય તે તેમને પિતાને શુદ્ધ ક્રિયા કરતા કહ્યું અટકાવે છે? જો તેઓ શુધ્ધ ક્રિયાના પ્રેમી હોય તે તેમણે શુધ્ધ ક્રિયા કરી બતાવી બીજાઓને તેવું અનુકરણ કરતાં શીખવવું જોઈએ; બધે નહિ કે પતીત પાતક બનવું-એટલે જેઓ ક્રિયા પ્રત્યે અભાવ દશવિનાર છે તેઓ પણ પોતાના વિચારમાં આગ્રહી છે એમ કાં ન માનવું ? અને જેઓ શુધ્ધાશધ્ધ નિરપેક્ષ ક્રિયાભિનંદી છે તેઓ પણ પિતાના એકપક્ષી વિચારમાં આગ્રહી છે એમ માનવાને કારણે મલે છે. બંને પક્ષકાએ આગ્રહ તજી એકજ સાધ્ય બિંદુ સ્વીકારવું જોઈએ કે શુદ્ધ ક્રિયા કરવી આમજે વિચારએકતા થઈ જાય તે સામ સામા આક્ષેપ વિશે થતા અટકે. આ લેખ લખતાં લેખક પોતે પણ પ્રતિક્રમણના ઘણા વિષયના સબંધમાં
અજ્ઞાતપ્રાય છે, તેથી અન્ય સાક્ષ તરફથી મૃદુ ભાષામાં સુધારા વધારા કરવામાં આવશે તે તેઓ લેખક અને વાંચક બનેના ઉપર ઉપકાર કરતા ગણાશે. તથાસ્તુ.
- - ૦૦e
ધર્મક્ષેત્રમાં જીવ સૈનિકને પ્રોત્સાહ.
(લાવણી) : : !.' ધરીને હૈર્ય ધડાકા કરે,
. ધરામાં અમર નામને વરે-એટેક શિથિલ શું બન્યા વીર સંતાન ?' ' ધર્મ છે સાચું સ્વર્ગ નિધાન ભૂલાયાં કેમ ધર્મ ને ધ્યાન ? * મરે પણ પગ પાછો નવ ભરે ઉડ્યાં કયાં કર્મ-મર્મ નિશાન ? વધી આગળ શું પાછા ફરે?—ધરીને. ૩ ભરૂને નહિ ભુલે અવસાન.
હજારે આફત ઝલે અંગ, ધર્મના ધીટ માર્ગને ધરે,
તિતિક્ષાને તાણે તન તંગ કર્મ નિજ કઠિન બનીને કરે-ધરીને ૧
જમાવો પાવે અરિથી જંગ તુટયું ક્યમ તીવ્રતારંગી તાન ? રાખજે ક્ષત્રિવટને રંગ, બન્યા શું ગાન-તાન-ગુલ્તાન ? તરંગ ચીરી રસ્તો કરો, ભાઈ ! શાને ભુલો છે ભાન ? " ભયંકર ભવસાગરને તરે-ધરીને. ૪
સજે કંઈ સમજુ હજીયે સાન. * ઉગે નહિ સૂર્ય પશ્ચિમાકાશ, મહાભારત યત્ન આદરે,
કરે નહિ શર ભોંયરે વાસ, કિનારે આવી શાને સો –ધરીને ૨ તજે નહિ બળતાં સુખડ સુવાસ, કાર્ય કરવું કે મરવું માન '
પીલે પણ જાય ન રહ્યું મિઠાશ, એજ માનવનું લક્ષ નિદાન; વેઠશે ભૂખમસ આકરો મૃદ્ધિ છે સદાય સંકટ સ્થાન,
છતાં નહિંસિંહ ચરે તૃણચરો-ધરીનેપ

Page #123

૧૯૧૨).
ધર્મ ક્ષેત્રમાં જીવ સૈનિકને પ્રોત્સાહ
(૩૮૩
કરીને શાસ્ત્ર અસ્ત્ર તૈયાર,
- જાગૃતિ જળથી. આંખે ધુઓ, બને નર વીર શુરા હુશિઆર, અરિ આલસ્ય અંધતમ હરે, ધરે સમજીને શ્રુતિને સાર,
અંતરે ઉચ્ચ ભાવને ભરો-ધરીને. ૧૦ ધર્યું તે તરત ઉતારો પાર, ' '
વખત વહે છે પાણીની પિર, કરી કરી તે–પેલું–આ–કરે,
'
જવું છે ઘણે દૂર નિજ ઘેર, વૃથા શું પ્રમાદવશ થઈમ-ધરીને. ૬ વિસામો લીધું છે બહુ હેર, અહિં તે રોકડનો વેપાર,
છતાંયે શાની છે હજી ડેર ? " કરે શીથીલ અને ઉધાર, , : . બની ચંચલ સંસ્કૃતિમાં સરો, કાપવા પાપરૂપ ભૂભાર,
જન્મ મેં આ સાર્થક કરે-ધરીને ૧૧ ચલાવો તીવ્ર ક્રિયા તલવાર,
વાયદે ડખ્યા બહુ વેપાર, ઉલેચે અનંત જળ ઉતરે,
વાયદે ખેયાં છે ઘરબાર, પૃથ્વીમાં પુરૂષાર્થ પાથરે-ધરીને. ૭
વાયદો વડે વિપતને સાર, ઉખેડે અડચણના કંઈ તાડ,
વાયદે નથી કોઈ પામ્યો સાર ઉઠાવો, આફતના કંઈ પહાડ વાયદો આજકાલ પરહરે, હટાવો દુઃખ-દર્દનાં–-ઝાડ,
આજને આજ કાજ આદર-ધરીને ૧૨ હઠે શું નિરખી અરિની ધાડ, ,
બળી ઝબી કરી પાયમાલી, બનીને ભીરૂ આમ શું કરે ?,
થયાં તન-મન-ધનથી ખાલી, હામ હથિયાર હાથમાં ધરે-ધરીને. ૮
પ્રસરતી આગ બધે ચાલી, જુઓ કીડી પંખી ને કીટ,
કર્મ જળ ઝારી કર ઝાલી, જુઓ જંતુ પશુ કેવાં ધીટ !
હૃદયની જવાળાથી ઉમરે, કાજ વખતે નવ મારે મીંટ,
આપીને પણ સાથે ઉધો-ધરીને ૧૩ પાડતાં પ્રમાદ ઉપર પીટ,
પડજે ગ્રંભુ ધર્મની છાપ, નયન નિદ્રાપટને પરહરો,
રાખજો પાપ-તાપ--સંતાપ દિવસ રાત કાર્ય નિજ કરે-ધરીને. ૯ તમે છો સુખ સૃષ્ટિના બાપ, શરીરમાં વસે શત્રુ તે જુઓ,
અમારા એકજ આશ્રય આપ, ઉધમાં શાને સાધન છુઓ? શિશના સંકટ કંટક હરો, ઉંધતાં કરતાં સારો મૂઓ,
* માર્ગમાં પુણ્ય પૃષ્ઠ પાથર-૧૪
માર ધરીને હૈર્ય ધડાકા કરે,
ધરામાં અમર નામને વરે.

Page #124

૩૮૪]
જન કેન્ફરન્સ હેરડ.
[અકબર
પ્રેમપથી. સજીવન જ્ઞાનમૂર્તિ મેક્ષમૂર્તિ શ્રી
સદ્દગુરૂચરણાય નમ-મંગલમય. ૧. શુભ મંગલ કલ્યાણ કારણ ઉજમાલ માર્ગની શ્રેણી સંબંધે જ્ઞાનીની કૃપા ઈચ્છી યથાર્થ પ્રારંભ કરશું, તેમાં પ્રથમ શુભમતિના પ્રભાવરૂપ લખેલા પત્રની પાંચ વિદિત થઈ છે.
૨. તા. ૨૨ મી ના પત્ર મળે આપની ત્યાંની સ્થિતિ તથા યોગ્યતા સંબંધે તથા આર્યાદિ સબંધી પ્રશ્નને ખુલાસો લખે છે, તે વાંચી સાનંદતા થઈ છે. તેમાં આર્ય વર્તન સંબંધે આપનું જે લખવું થયું છે તે એક દષ્ટિએ તથારૂપ છે તે ઉપરથી આપની મતિનો પણ નિર્ણય બાંધી શકાય છે કે તે ત્યાંના વાત વરણથી વિકૃત થઈ નથી કે મંદતાને પામી નથી. તેજ “ઉલ્લાસતા” છે.
૩. તા. ર૮મી ને પત્ર પહોંચે તેમાં અમે પ્રશ્નરૂપે પરમ કૃપાવંતશ્રીજીના કહેલ પદની એક ગાથા અને આઠ કર્મને મેહનીય કામમાં સમાવેશ કરવા સંબંધી પ્રશ્નનો ઉત્તર યથામતિએ આપે છે તે સરલતાસૂચક છે. તેને ભાવાર્થ હવે પછી જે સુથનને પ્રારંભ કરવામાં આવશે તેમાં તેને સહેતુક સમાવેશ થઈ જશે.
૪ હવે આપણે આર્યધર્મના પ્રતિપાદન કરનાર એવા સત્પરૂષની શુભ મંગલમય શ્રેણીને વિચાર કરવા ઉજમાળ થઈએ-યથામતિએ તેના નિર્ણય પર આવીએ. હમણાં આર્ય પ્રથા પ્રધાનપણે બે વિભાગે વર્તે છે-તેમાંના એક વિભાગના પ્રવર્તક શ્રીમાન પૂજ્ય શ્રી વીર . પ્રભુ છે, અને બીજા વિભાગના પ્રવર્તક શ્રીમાન વ્યાસ ભગવાન વિશિષ્ટ આદિ ઋષિઓ છે. એ બન્ને મહાત્મા-પ્રવર્તકેએ જે આર્યમાર્ગ દયા નિમિત્તે પ્રરૂપ છે તેમાં શ્રી વીર પ્રભુએ જ્ઞાનમાર્ગ પ્રવર્યો છે, જ્યારે વ્યાસ ભગવાન આદિએ ભક્તિમાર્ગ પ્રરૂપિયો છે, એમ મનાય છે. આ બંને શ્રેષ્ઠ, આત્માઓએ જે માર્ગો પ્રરૂપિયા છે તેના હેતુ ઉપર જઈશું તે બંને માર્ગ ભક્તિથી ભરપૂર-ભક્તિપ્રધાન પ્રધાનપણે જણય તેમ છે. આ વાતની આપણે આ પત્રથી જ મીંડવણી-એક બીજા સાથે મિલાવટ કરીશું,
પ. આ મીંડવણું કરીએ તે પહેલાં એક પ્રશ્ન એ ઉભો થાય છે કે એવા પરમ નાની દયામય માર્ગ બોધવાની આવશ્યકતા શી હતી ? –શામાટે બેધ્યો ?-બોધવાનો હેત શું હતું? કારણ કે જ્યાં હેતુ પૂર્ણપણે પ્રાપ્ત થયો છે ત્યાં પછી એવી શુભ પ્રવૃત્તિને
વિમાન એવા કૃપાવંતે કૃપાપ્રસાદ રૂપે કરવા શામાટે પરિશ્રમ લીધો ?–આ સવાલને આપણે અવશ્ય વિચાર કરવાની જરૂર છે. જે વિચાર પરથી આ પત્રનો પ્રભાવ આગળ ચાલે તેમ છે. હવે તે વિચાર કરીએ :
આ માં પ્રથમ શ્રેણી શ્રીમાન વીર પરમાત્માએ પ્રરૂપી છે, તે ઉપરથી આગળ વધવાનું છે. અને વ્યાસ ભગવાનની કહેલ શ્રેણીની તે સાથે મંજુરીઆત લેવાની છે.

Page #125

૧૯૧૨)
પ્રેમપથી.
(૩૮૫
પ-વીર પ્રભુએ પૂર્વજન્મે અનેક ભવાંતરના શુભ સંસ્કારથી આ ભવે માયાના (કર્મના) સર્વ ભાવને વેદીવેદીને શ્રેણીને તથ રૂપ અનુભવી અનુભવીને ત્રિકાલ સત્ય, અનંત જ્ઞાન, અનંત દર્શન-ચંદ્રમા અને સ્ફટિક મણિથી અનંત ઉજાલ, અનંતશુદ્ધ, અનંત આનંદમય એવા તન્ય ધર્મ ( જ્ઞાન)-દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાલ, અને ભાવથી ગુણ લક્ષણને વેદનભાવે અખંડ અવ્યાબાધ એવો આત્મધર્મ કેવલ પ્રાપ્ત કર્યો છે–તે એવી પ્રાપ્તિ કરનાર મહાનુભાવ જયવંત વ!–તેને મારા અગણિત નમસ્કાર હે ! સર્વ કાલ અને સર્વ સમયને વિષે તેવા જ્ઞાની પ્રભુના ચરણોપાસના, પ્રેમલ છના (લક્ષણ) અને પરાભક્તિએ નિર્ભયપણે અને નિધિને સમાપ્ત થાઓ !- આ પ્રભુએ વેદી વેદી મૂકેલ એવા ચંદ રાજલક રૂપ દ્રશ્ય સંસારને અનુભવ કરેલા અનંત દુઃખ રૂપે જાણીને તેના દુઃખનું વર્ણન ચાદ પૂર્વમાં સ્થાપિત કર્યું, અને આ દુઃખના અંધકાલ અને મહારૌદ્ર પ્રદેશમાં સર્વ છે સુખની ઇચ્છાએ દુઃખને મેળવે છે. આ દુઃખનું વર્ણન એટલે તેમાં ચાર ગતિ રૂપ-મનુષ્ય, દેવતા, તીચ અને નરિકી રૂપે તથા મહા ભયંકર દુઃખનું વર્ણન શાસ્ત્રમાં કર્યું છે, જેથી અત્રે તે વર્ણન બહુ સંક્ષેપમાં કરી આગળ વધવાનું છે. (૧) મનુષ્યમાં કંચન કામિની અને શાતાના લોભે - જીવ અનેક પ્રકારે રાગષ રૂપ અગ્નિએ પ્રજવલિત રહ્યા છે, અને મમત માલીકીના દ:ખથી દગ્ધ થાય છે; તરૂણ બાલ વૃદ્ધ વયના અનેક પ્રકારના શૌચથી સીજી રહ્યા છે, એ આદિ દ:ખ મનપણામાં છે. હવે (૨દેવતામાં દેવાંગનાનું હરણ, પિતાથી અધિક ઋદ્ધિ દેખી કલેશ, હલકી સ્થિતિ દેખી ભય–ત્રાસ, મરણના ભયથી શેચ એમ અનેક પ્રકારના પાદ. ગલિક માયાના પ્રપંચમાં પીડાતા દેવ ગતિના છે જ્ઞાનીએ દીઠા છે. (૩) તિય"ચમાં ક્ષધા, તપ, વધ, તાડન, મારન આદિ અનેક દુ:ખ દીઠાં (૪) નારકી માં મહા ઘોર યંકર છેદન ભેદન, કુંભીની ક્ષેત્ર વેદનાના અંધકારમય અનંત દુઃખ દીઠાં. આવાં દુઃખ દેખીને તેનું સવિસ્તાર તથારૂપ વર્ણન શાસ્ત્રમાં કર્યું છે. આવા અનંત પ્રકારે દુઃખી થતા જીવોના નિર્માણ અનંત રૂપે જે ચંદ રાજલોક (કસ્થ સંસાર) ને-પરપ્રેમ તેને દર્શનમોહ એ નામથી પ્રસિદ્ધ કર્યો. એ દર્શન મેહને અર્થ એવો નિર્માણ કરેલ છે કે દન એટલે ચમ દ્રષ્ટિએ દેખાતા પદાર્થો, મેહ એટલે પ્રેમ (વિક૯૫). અહીં એમ કહેશો કે મેહ શબ્દ વાપર્યો ત્યાં પ્રેમ શબ્દ કેમ ન કહે ?- એટલે દર્શનમોહને બદલે દર્શનપ્રેમ એ શબ્દ કેમ ન વાપર્યો ? તેનું કારણ એ છે કે તે બંને શબ્દો એક હેતુવાચક છે, પરંતુ આત્માને મૂળ ધર્મ અનંતપ્રેમ આનંદમય પ્રેમ છે અને તે મૂળધર્મ જ્યારે પુગલ એટલે માયાને શ્રવણ કરવામાં રોકાયે તેથી તે પ્રેમ મટી તેને મેહ શબ્દથી ઓળખાણ આપી છે. દર્શન મોહ મેહનીય કર્મને એક પ્રકાર છે. મોહનીય કર્મ બે પ્રકારનાં છે. ૧ દર્શનમેહ, ૨ ચારિત્ર મેહ. દર્શનમોહ એટલે દેખવાના પદાર્થ ઉપર રાત દિવસ જે મેહ વર્તે છે તે, અને તે દર્શનમોહનું પરિણામ (ભાવ) તે ચારિત્ર મોહ છે. આ વાત ચાદવ રૂપે શાસ્ત્રમાં બહ વર્ણવી છે. આપણે અનંત કાલ થયાં પુનઃ પુનઃ દેહ ધારણ કરીએ છીએ, તેમાં એ બધા પર્વોને અભ્યાસ ઠાગ્રે કરેલ છે, છતાં તેથી તેનું પરિણામ જન્મ મરણના ઓછાપણા રૂપ આવ્યું નહિ માટે ચિાદ પૂર્વમાં દેશ ઉણી જે અપૂર્વ વિદ્યા આદિ હું ભણ્યો નથી વત અત્રે ટુંકમાં ચર્ચવાની છે.

Page #126

જૈન કેન્ફરન્સ હેરલ્ડ,
હવે આપણે પૂર્વની વાત ઉપર આવીએ. પ્રેમ આનંદ આત્માનેા (જ્ઞાનને) ગુણ છે. તે સુખની લાલસાએ ચાદ રાજલોક રૂ૫ દ્રશ્ય સૌંસારમાં મ દામ સુખતી કલ્પનાએ જી. ઝાંવાંનાંખીરહેલ છે. આથી અનત સ્થલેએ ભટકી ભટકી અન તાલ બી થઇગયા હોવાથી પ્રેમ આનંદ વિખરાઇ અને વહેંચાઇ ગયા છે, અને તેથી અત:કરણમાં પ્રેમ, આનંદ રાત દિવસ નહિ હાવાથી ખેદાતુર જુવાન સમય વ્યતીત કરે છે. હવેતે પ્રેમ-આનંદને સર્વ સ્થલેધી પાછે। વાળી જ્યારે તેઅંતઃકરણમાં એકત્રિત થાય ત્યારે પ્રેમ-આનદના અખંડ ઉભરા અંતઃકરણમાં ન સમાય એવા સમુદ્રના કલ્લાની પેઠે ઉછળે, ત્યારે પરમ નઋતમય આનંદ સુખનો અનુભવ થાય તેમ છે. તે! તેમ કરવાને ત્યાં ત્યાંથી પાછા વાળા ચાદ રાજલોકનું પુદ્દગલ રૂપે (દ્રશ્ય રૂપે), કાળરૂપે (સ્થિતિરૂપે) વષઁન કરી તેનુ દુઃખ જ્ઞાનીઓએ દેખાડતુ છે, અને તેટલા માટે તે પ્રેમને પાછા વાળવા ( ) ત્યાગ (૨) વૈરાગ્ય (૩) શાસ્ત્રાલબત (૪) નિષ્કામ મૂર્તિની ભક્તિ અને (૫) ઉદાસીનત-એમ પાંચ ક્રમથી પ્રેમને પાછે એકત્ર કરી અંતઃકરણમાં સ્થિત કરવા જ્ઞાતપુત્રે જે અનત કરૂણા કરીછે તેના ઉપકારનું વર્ચુન શું કરીએ ? જેટલુ કરીએ તેટલુ થેડુ છે.
૩૮૬]
[અકટોબર
"
તે પ્રદેશને ‘ દર્શનમેાહુ ' કહેલ છે. એક દનમેહથી નિવૃત થ॰માં ઉપરના પાંચ ગુણાને ઉપાસવા અવશ્યના છે તેમાં છેલ્લા ગુણ જે ઉદાસીનતા છે તે ચારિત્રમેાહના પ્રદેશમાં પણ તેની ક્ષાયકતા કરવામાં ઉત્કૃષ્ટ છે. હવે દર્શન માહના પ્રદેશ તપાસીએ. તે પ્રદેશનાં અણુઓનાં નામ ૧ અજીક ૨ પાપ ૩ પુણ્ય ૪ ધ અને ૫ અનાર્યતા. એને ધમ આશ્રવ ઉપશમ સર એમ અનેક એવાજ હેતુના સૂચક નામ છે. વેદાંતમાં (વ્યાસ ભગવાનના શાસ્ત્રમાં દર્શનમેાહુના પ્રદેશને ‘ સ્થૂલ માયિક, પ્રદેશ ' કહેલ છે. માયક એ મેાહનું નામ છે, એટલે જ્યાં મે પાષાય છે તે તેવી તેને માયિક પ્રદેશ કહેલ છે. માયિક પ્રદેશને યાષપ્રદેશ પણ ગણ્યા છે. તે પ્રદેશમાંથી જ્ઞાન-અ મા કર્મને એકત્ર કરેછે, તેથી કર્મ શુભ કે અશુભ–એ બંને પાપપ્રદેશતાં પરમાણુઆ હોવાથી તે સ્થલને પાપ પ્રદેશ કહેવામાં આવ્યા છે. જે પરમાણુએ ગ્રહવામાં આવે છે તે જડ હોવાથી તેને અજીવ તત્વ કહે છે. અજીવ તત્ત્વને આવવાને જે મા તેને આશ્રવ કહ્યા છે, શુભ અણુને ગ્રહવેા તે પુણ્ય, અને અશુભને ગ્રહવા તે પાપ એમ અજીવના ભેદ છે. (૧) અજ્રવ (૨) પુણ્ય (૩) પાપ (૪) આશ્રૃંવ એમ ચારની વાત સક્ષેપમાં કહી. હવે બધની વાત ઉપર આવીએ. જે પૂર્વે લખવામાં આવ્યું છે કે માયિક પ્રદેશમાંથી જીવ ક પરમાણુને ગ્રહણ કરે છે તે વૃત્તિ છે. યાદ રાજલોક અને ચાર ગતિમાં ભટકી ભટકી ત્યાં ત્યાંનાં અણુ સૂક્ષ્મ રૂપે એકત્ર કરી આત્મપ્રદેશને પ્રતિબંધ કરે છે. આ વાત તથારૂપ છે, પણ ત્યાં એટલું સમજવાનું છે કે વૃત્તિ કામ ઠામ ભટકવા જતી નથી. જો ભટકવા જાય તે વૃત્તિ એ આત્માનુ અંતરમાં અથવા બાહેર વર્તન છે તેથી દેહ જીવત વગરના થઇ જાય. આમ છે ત્યારે કઇ રીતે તે કમ ગ્રહણ કરે છે તે વાત કરીએ.

Page #127

૧૯૧૨)
પ્રેમથી.
[૩૮૭
આત્માની ત્રણ સત્તા દેહ થવામાં વર્તે છે. તેનાં નામ (૧) વિચાર-ક૯પના, (૨) સ્મૃતિ (૩) ઉપયોગ (દૃષ્ટિ);-આ જ્ઞાન આત્માના ત્રણ વર્તનનાં નામ છે. એ બધા અનુભવમાં આવે તે છે. તેના વડેજ દેહ છવન રૂ૫ વર્તે છે. આ જીવન શું શું કામ કરે છે ? તે જે કામ કરે છે તેના બે પ્રકાર છે-એક બંધ અવસ્થાનું કામ મેહપ્રદેશમાં, અને બીજું અબંધઅવસ્થાનું આત્મપ્રદેશમાં પરંતુ આપણે હમણું બંધપ્રદેશની વાત કરવી છે તે તે હાથમાં લઈએ. હવે આત્મા બંધ કેમ કરે છે ? આના ઉત્તરમાં શાસ્ત્રમાં ચાર પ્રકારના બધ કહ્યા છે તે જોઈએ. (૧) પ્રદેશ બંધ (૨) પ્રકૃતિ બંધ (૩) સ્થિતિબંધ (કાલ બંધ) (૪) અનુભાગ બંધ (રસ બધી–આ ચાર પ્રકારના બંધ ઉપર કહેલ જ્ઞાનાભાની સતા ગ્રહણ કરે છે. તેમાં વિચાર કે જે કલ્પના કરે છે તે તેવા પ્રકારનાં કર્મ રજકણ ચાર ગતિમાંથી ગ્રહણ કરે છે, પણ આત્માને એક પણ પ્રદેશ દેહ મુકીને બહાર ગ્રહણ કરવા જતો નથી. દેહમાં રહી વિકલ્પની કલ્પનાની અનંત આકર્ષણ શક્તિથી તે તે ભાવને આકર્ષે છે. તે કલ્પનાને જ્ઞાની મેહ કહે છે. તે બે ભેદ વાળ છે (૧) દશન મેહ અને (૨) ચારિત્ર મો. દન મોહની ભૂમિકાની જ વાત હમણું ચાલે છે. તેમાં વિચારની કલ્પનાથી કર્મ ગૃહણ થાય છે તેને પ્રદેશ બંધ કહેવામાં આવે છે, અને પ્રદેશ બંધ (કલ્પના) થી જે કર્મ ગ્રહણ યોગ્ય કર્મો હોય છે તેની એકત્ર અવસ્થાને પ્રકૃતિ બંધ (આઠ કર્મ) કહે છે. પ્રતિ બંધનો જનક પ્રદેશ બંધ છે. પ્રદેશ બંધ ક૯પનાથી થાય છે, અને કલ્પના એજ મેહ છે. અને તે આત્માની વિચારસરાને ધમ છે. તેટલાજ માટે જ્ઞાનીએ નિર્વિકલ્પ થવામાં શ્રેષ્ઠતા વર્ણવી છે. આથી આપણે આત્માની ત્રણ સત્તામાં એક વિચાર નામની સત્તા કર્યો, અને તેમાં બે પ્રકાર બંધના આવ્યા, નામે ૧ પ્રદેશ બંધ ૨ પ્રકૃતિ બંધ (જ્ઞાનાવરણીય આદિ આઠ કર્મ).
હવે સ્મૃતિ એ પણ આત્માને ગુણ છે. તે કલ્પનાની સાથે જ્યાં સુધી રહે છે ત્યાં સુધી બંધ તે કાલબંધ છે, અથવા સ્થિતિબંધ છેઆ ત્રીજે સ્થિતિબંધ સ્મૃતિથી પડે છે.
હવે આત્માની ત્રીજી સત્તાનું નામ ઉપયોગ છે. તે જેટલો વખત વિચાર અને સ્મૃતિ સાથે રહે છે, તેને અનુભાગબંધ એટલે રસબંધ કહે છે.
આમ ચાર પ્રકારના બંધ આત્માની ત્રણ સત્તાવડે પડે–અને તેને સમુચ્ચયાથે બંધ કહેલ છે. ટૂંકમાં વિચાર કર્મને એકત્ર કરે છે, સ્મૃતિ તેમાં સ્થિતિ નાંખે છે, અને ઉપયોગ તેમાં રસ મૂકે છે. આ બધા બંધમાં રસબંધનું સૌથી વધારે બળવાનપણું ગમ્યું છે. આટલા માટે સર્વ કાર્યમાં ઉપયોગને (દષ્ટિને) ભાવનાસિધ્ધિ પ્રગટ કરવાના ધ્યાનમાં અખંડ રાખવા શાસ્ત્રમાં કહેલ છે, તે એટલાજ કારણથી કે તેમાં રસ પષાય નહીં, તે બાકીનાં કર્મ તરત નિવૃત થાય, ગ્યતા આવે. આવા હેતુસર ઉપગને સર્વ કાર્યમાં સ્વસ્થાને રાખવો એજ યોગ્યતાનો-ધ્યાનની પહેલી ભૂમિકાનું ચિન્હ છે. જેનો ઉપયોગ ત્રણે સત્તામાં એકત્વપણે કાર્ય કરે છે, તેમાં મેગ્યતા થવી સંભવતી નથી, પણ સર્વ અંધકાર

Page #128

૩૮૮).
જૈન કેન્ફરન્સ હેરલ્ડ.
[અકબર
એટલે અનાર્યતા વધે છે એ વાત ખાત્રીપૂર્વક સમજાય તેવી છે; કારણકે કર્મ એકત્ર થાય, તેની સ્થિતિ બંધાય, તેમાં ઉપયોગ રસધર્મને મૂકે, ત્યારે તેમાં પોતા આવેજ કયાંથી ? યોગ્યતા આવવાને વિરસતાની જરૂર છે, અને વિરતા ઉપયોગને છ રાખવાથી અને તેમ છે; જેથી ત્રણ સત્તા એકત્ર વર્તતી હેય તેને અનાર્થપણું કહે છે. અનાર્ય પગનો અર્થ જ્ઞાન, અંધકાર, કામણ (લિંગદેહ) પણ થાય છે. જ્ઞાનના અને તે પ્રકાશને કર્મ અ વરણ એટલે અંધકાર કરે છે, અને કર્મને સ્વભાવ જ અધકાર કરવાનો છે. તે કર્મ પુદગંત ચોદ રાજકમાં ભર્યા છે જેથી ત્યાં પણ અંધકારજ છે; તેમજ ભાવકમ કામણ (લંગદેહવાસનાદેહ) માં છે ત્યાં તેથી અનતગણે અધિક અંધકાર છે. તમને એમ લાગશે કે ચદ રાજ લોકમાં તે પ્રકાશ છે; માણસ હરે છે, ફરે છે, કામકાજ કરે છે, દેખે છે છતાં અંધકાર કેમ કહો છો ?—આના જવાબમાં તપાસી જેશું તો જણાશે કે એ પ્રકાશ સૂર્ય, ચંદ્ર અને અગ્નિએ ઉત્પન કરેલ બતીને છે–તે જે ત્રણ કારણ ન હોય તે અંધકાર સિવાય છતી દૃષ્ટિએ બીજું કાંઈ જોવામાં આવે તેમ છે? નહી જ. એથી હવે ખાત્રી થઈ હશે કે જે પ્રકાશ દેખાય છે તે સૂર્ય, ચંદ્ર, અગ્નિને છે પણ વાસ્તવિક રીતે ચારે ગતિમાં અંધકાર જ છે, તેમજ કામણ (લિંગદેહ)માં પણ અંધકારની જે ભૂમિકા તેને 1 બનાર્ય પ્રદેશ, ર અજ્ઞાન પ્રદેશ, ૩ માયિક પ્રદેશ, ૪ કર્મ પ્રદેશ એ આદિ નામથી જ્ઞાનીઓએ ઓળખાણ આપી છે. આ સર્વ કથનમાં આપણે દર્શનમેહના અજીવ, પાપ, પુષ્ય, બંધ, આશ્રવ અને અનાર્યપ્રદેશની વાત કહી ગયા.
હવે ઉપશમ સંવરની વાત એજ ભૂમિકાની કરવાની રહે છે એ પ્રદેશમાં જીવ બહુધા ઉંચા આવે તે ત્રીજા ગુણસ્થાનક સુધી આવે. ગુગુસ્થાનક પલટવું એ કલપનાની નિવૃત્તિ ઉપર આધાર રાખે છે. ત્યાંથી કલ્પનાની નિવૃત્તિ એટલે એ બંધ, અને એટલે ઓછા બંધ તેટલી ગુણની વૃધ્ધિ. એટલે ગુણસ્થાનકનું વધવું એમ ગણ્યું છે. ઉપશમ સંવર જે દર્શન મેહના સ્થાનની વાત કરવાની છે એ કોઈ કારણસર અને વિસ્તારવાલી હેવાથી મુકી દઉં છું અને જે માયાના પ્રદેશમાંથી નિવૃત્ત થવા જ્ઞાનીએ ૧ ત્યાગ, ર વૈરાગ્ય, ૩ શાસ્ત્રા વલંબન, ૪ સપુરૂષની પ્રેમભકિત અને ૫ ઉદાસીનતા-એ વાત કહી છે તે હવે આપણે ચર્ચાએ.
૧ ત્યાગ-પ્રથમ ત્યાગ નામના શુભ મંગલ સ્થિતિનું વર્ણન કરીએ. ત્યાગના બે પ્રકાર છે ૧ આલંબનત્યાગ, ૨ વૃત્તિત્યાગ. આલંબન ત્યાગ માટે (1) લોકસંગ (ર) લેકબેધ (૩) લોકભય (૪) લકવાસના એ ચારથી અલગ રહેનારે આલેબનત્યાગ સ્થલ રૂપે કર્યો તેમ ગણાય; તેટલા માટે શ્રી જિનસંપ્રદાયમાં સ્થલ આલંબનના ત્યા માંટે દીક્ષા દેવાનું નિર્માણ કર્યું છે. એ દીક્ષાને જે કાલ વ્યતીત કરાય તેમાં કૃતિત્યાગ એટલે સૂકમ ત્યાગ એટલે કલ્પનાત્યાગ નિર્ભયપણે થઈ શકે તે માટે દીક્ષાની પહેલી ભૂમિકાનું એ કઇ ગયું છે. પછી તે કલ્પનાત્યાગ ન કરે, અને પત્રો ભરી પિતે પિષે તે વેના ગેરલાભને જ્ઞાની શા

Page #129

૧૯૧૨]
પ્રેમપોથી.
[૩૮૯
કરી શકે? તેન એ બે ત્યાગ ગૃહસ્થાશ્રમમાં પણ ન્યુનાધિક આરાધી શકાય છે. તેને દાખલ તમારાંપર લઈએ. તમે હાલ લં..માં બેઠા છે, તે વખતે તેમને પૂર્વને અત્રને અભ્યાસ
સ્મરણપટમાં ચડે છે તે વખતે તેની કલ્પના કરે મું..તમારા કાકા, પુ.ભાઈ, જી. ભાઈ, એમ વ્યક્તિઓ સ્થલરૂપે પ્રત્યક્ષ દેખાવ દૃષ્ટિગોચર થશે એ પૂર્વે વૃત્તિએ રડ્યૂલરૂપની અંતઃકરણની સ્થાપિત કરેલી છાપ છે, એવી છાપ હવે ભવિષ્યમાં)ન પડે તે માટે રશૂલ ત્યાગ કેટલી જરૂર છે તે સમજાય તેવું છે; અને તેવા સ્થલ પ્રસંગની ઉપાધિ અનેક છા૫ અને વૃત્તિના ચલાય પણાને ન કરે અને માર્ગ ભૂમિકા સિધ્ધ કરવામાં અવકાશ ન લે તેટલા માટે પણ ત્ય ગની તેટલી જરૂર છે. એને અવકાશ માર્યક્રમ–સિધ્ધ થાય તેમાં પ્રતિબંધ કરનાર નિમિતેને ત્યાગ પણ તેટલો અવશ્યન છે. આટલા માટે સ્થલત્યાગે પ્રથમ શ્રેણીમાં વર્તવાની જરૂર સિદ્ધ થાય છે. હવે વૃત્તિત્યાગ (સૂમ-કપનાત્યાગ) ની વાત કરીએ. હવે જેમણે દીક્ષા લઈ લઆલંબન ત્યાગી બાકીના આહાર, વિહાર, નિહાર, વસ્ત્ર, ઉપકરણાદિ આલંબન સિવાય ત્યાગ કર્યો છે, તેથી પ્રાપ્ત થયેલ અવકાશવ ન મુનિ ઉજમાલ થઈ વૃત્તિયાગ કરવામાં દીક્ષિત કાળ વ્યતીત કરે છે. તે હવે વૃત્તિત્યાગ કેમ કરતે હશે એ સવાલ ઉઠે છે.
આમા સિવાય જે કલ્પના ઉઠે છે તેનું નામ વૃત્તિ-મેહ અથવા અત્યાગ છે અને તે અત્યાગદશાવાળાને ઉઠે છે. જે કલ્પના જ ગ્રહવાનું કામ કરે છે, તે અડવાની કલ્પના ન કરવી તેનું નામ વૃતિત્યાગ, દર્શન મેહત્યાગ અથવા સૂક્ષ્મ ત્યાગ જ્ઞાનીએ આપેલું છે. જે જે પ્રકારની કલ્પના ઉઠે છે તે તે પ્રકારનાં સર્વ સ્થલ-ચાર ગતિનાં દુઃખ રૂપે વર્ણન-શાસ્ત્રમાં થઈ ગયું છે. તેની તેની કલ્પના એજ દુઃખનું કારણ છે એમ દઢ માનીને કલ્પનાને દુઃખ ગ્રહણ કરવાના અભ્યાસથી ઉતારવી તેનું નામ સૂક્ષ્મત્યાગ છે. આ રીતે સ્થલ અને સૂક્ષ્મ ત્યાગનું સંક્ષેપે વર્ણન કર્યું.
-૨ વૈરાગ્ય-હવે આપણે વૈરાગ્યના વર્ણનપર લક્ષ દઇએ. વિશેષ રાગની ભૂમિકાને આરા ધવી તેનું નામ વૈરાગ્ય છે. વિશેષ રાગ કઈ વસ્તુ પ્રત્યે છે તે આપણે તપાસીએ તે વખતે તે વસ્તુ દર્શનમેહના સ્થલ સૂક્ષ્મત્યાગના પદાર્થથી ભિન્ન હોવી જોઈએ. અને તે દેહ છે. દેહ કારાગ્રહથી અધિક દુઃખરૂપ છે છતાં તેના ઉપરે સર્વ કરતાં અધિક રાગ છે તેથી તે ઉપર વૈરાગ્ય આણવાને છે, પણ તેને ત્યાગ કરવાનું નથી, કારણકે ત્યાગ કરવાથી દેહ છૂટી જાય અને દેહ છૂટે તે જે જ્ઞાનીના માર્ગની ભૂમિકા આરાધવાની છે તે રહી જાય. આ માટે વૈરાગ્ય (મૂરહિતપણું) આણવાનું છે, તેવી રીતે તેના સજીવનપણની કાયમતા માટે જરૂર છે તેથી અન્ન, જળ, વસ્ત્ર અને ઉપકરણ ઉપર પણ વૈરાગ્ય સ્થાપવાનો છે. આનું કારણ એમ કે સંયમસિદ્ધિને અર્થે એટલી વસ્તુઓની જરૂર હોવાથી તે વસ્તુઓના ત્યાગને બદલે તે પ્રત્યે વૈરાગ્ય સ્થાપવો અવસ્યને છે. ત્યારે વૈરાગની વાત સંક્ષેપે જૈનશૈલીને અનુસરી કહી. હવે તે ઉપર વ્યાસ ભગવાન્ નું શું કથન છે તે જોઈ તેની તુલના કરીએ. આ માટે શ્રીમદ્ રામચંદ્રજી ભગવાને જે ત્યાગ ભૂમિકા આરાધી છે અને તેના વર્ણનરૂપે યોગ

Page #130

૩૯૦]
જૈન કેાન્ફરન્સ હેરલ્ડ,
[અકટાખર
વિશિષ્ટ નામના પુસ્તકમાં વૈરાગ્ય પ્રકરણ મહુજ ઉત્તમ રીતે શ્રેષ્ઠ મેધ તથારૂપ વધુ વેલ છે —આમ અનેક દાખલા વ્યાસ ભગવાનના શાસ્ત્રમાં પણ છે. આ પરથી એ સિદ્ધ થયું કે શ્રી વીરપ્રભુ તથા વ્યાસ ભગવાન-અનેએ ત્યાગ વૈરાગ્ય માટે સરખા એધ કર્યા છે અને તે બંને અય મહાત્માની પરમાર્થ શ્રેણીમાં સરખાપણું હજી સુધી ચાલ્યુ આવ્યું છે.
૮-૩-શાસ્રાલમન... હવે શાસ્ત્રાલંબન નામને ત્રીંજો વિષય પ્રશંસીશું'. શાસ્ત્ર એટલે સપુરૂષે અનુભવેલા સત્યમાર્ગના પ્રભાવરૂપે નીકળેલ વચનામૃતને કાજળ ઉપર લખવામાં આવેલા તે પુસ્તક. આનું અવલંબન તે શાસ્ત્રાલંબન આલબન માટે લખીએ તે પહેલાં તેની જરૂર તપાસીએ. પૂર્વે જે શ્રૃતિ કલ્પનારૂપ અનંત આલંબન નિકંમતે સુખની લાલસા શ્રી દર્શનપ્રદેશમાં ભટકતી હતી તેને ત્યાગ વૈરાગ્યથી દુઃખરૂપ જાણી ત્યાં જતી અટકાવવાને જુદું' આલબન જોઇએ, કારણકે જ્યાંસુધી વૃત્તિ નિરાલંબન રહેવાને યાગ્ય થઇ નથી ત્યાં સુધી આલંબનગ્રાહીળ રહી શકે તેમ છે. આ આલબનગ્રાહીપણુ ક્ષાયક ભાવે ચાથે ગુણુ સ્થાન પ્રકટયેથી ઓછું થાય (રવતપણે રહેવાના અભ્યાસે ચડે) તે ઠેઠ અગીઆરમા ગુણ સ્થાન સુધી રહે એટલે તેની જરૂર ત્યાં સુધી રહે અને તે પણ દર્શન માહના ઉશપ્રદેશ, અને બહુધા ત્રણ ગુણસ્થાન સુંધી શ્રેણીમત પ્રમાણે ગણી શકાય ત્યાં તે આલ'બનની તિ આવશ્યક્તા છે. આટલા માટે જ્ઞાનીએ માયા । પ્રદેશનાં અનંત આલંબનનુ ગ્રાહીણું ઓછુ કરવાને ત્યાગાલબત, વૈગ્યાલખન, અને શાશ્ત્રલઅન કે જેને આપણે હમણાં ચર્ચીએ છીએ તેની નિયમાએ જરૂર છે. શસ્ત્રાલ બનમાં વૃત્તિ લેવાથી અન્યથા કલ્પતા-સ્મરણ અને લક્ષન થાય એટલે શાસ્ત્રમાં વૃત્તિ રાકાવાથી વૃત્તિ અન્ય સ્થલે ન જાય, અને સ્થલે થયેથી પ્રેમ અને આનંદ પાધ્યેાવાળી તે પ્રેમ શાસ્ત્રાભ્યાસમાં જોડાય તેથી અન્ય વિષયામાં સ્મરણ, * લક્ષ અને કલ્પનાથી રહિતપણે રહેવાના અભ્યાસ પડે, અને પ્રેમઆનદ શાસ્ત્રરૂપી સ્થલમાં રાકાયેલ હેઃવાથી તેમાં પ્રેમઆનંદ વાંચતાં વિચારતા પ્રકટ, અને પ્રેમાનંદને લીધે તેમાં તલ્લીનતા આવે એટલા માટે શાસ્ત્રકબનની જરૂર છે. હવે આપણે શાસ્ત્રમાં શેનું શેનુ વર્ણન હાય છે તે વિષયેામાંના આવશ્યક વિષય પર આવીએ.૧ મુક્ષુતા, ૨ જીવ, ૩ અજીવ, ૪ મેગ્યતા ૫ સભ્યત્તિ, હું સત્પુરૂષની સજીવન મૂર્ત્તિ, છ જીવન મૂર્ત્તિની ભક્તિ, ૮ ઉદાસીનતા-એ આદિ અનેક વિષય શાસ્ત્રમાં પ્રણીત કરેલા છે તેમાંથી આપણે પ્રસ્તુત ઉપર કથેલ વાતપરજ આવવાનુ છે અને હેતુ આપણે સંક્ષેપમાં સમજવાને છે; તેથી તે પ્રારંભી આગળ ચલાવીએ.
-મુમુક્ષુતા—પહેલીવાત મુમુક્ષુતાની કરીએ. જ્ઞાનીના શુભ મંગલમય માર્ગની ચ્છાવાળા મુમુક્ષુ છે અને તેવાપણું તે મુમુક્ષુત. આવી મુમુક્ષુતા ધણા છવામાં આવેછે, છતાં તેનુ પરિણામ તથારૂપ નથી આવતું તેનું શું કારણ હશે ? -કરણમાં એ કે એ મુમુક્ષુતા નાપમાત્ર છે, કેમકે રમણીની રીઝ નપુ’સકને પણ હાય, પણ તે રીઝને સ્ત્રી નિમિત્ત સમાધાન કરવાને તેમાં પુરૂષત્વ નથી, તેથી તે રીઝ, રીઝવવાનું કામ કરી શકતી નથી, તેવીજ રીતે વમાનમાં મુમુક્ષુએ હાવાથી આત્માની રજી કરવાની ઇચ્છા છતાં તેઓ રીઝને

Page #131

૧૯૧૨)
પ્રેમપોથી.
(૩૯૧
માગે અહનશ વર્તતા નથી તેનું કારણ એ છે કે તેઓ તે માગના પુરૂષાર્થ પ્રત્યે નપું સકતા ધરાવે છે. આ કહેવામાં ખોટું શું છે? વાસ્તવીક રીતે તેવા નપુંસકામાં તમારી અને મારો પણ નંબર નેંધીએ તે તે પણ ખોટું નથી. કારણકે આપણે તે પક્તથી બહાર જવા જેવું- આત્મા રીઝ મનાવવા જેવું- શું કામ કર્યું છે તે કહેશો? જવાબમાં માન સિવાય બીજો જવાબ નિકળશે નહિ આ ઉપરથીજ આપણે પરિણામ પ્રાપ્ત થાય એવી તીવ્ર મુમુક્ષતાવાન નહિ હોવાથી પુરૂષાર્થહીન એવા નપુંસકના વર્ગમાં નંબર નેંધાવ્યો છે તેમાં શું ન્યાયથી વિરૂદ્ધ છે ? કંઈપણ નહિ. જે વર્ગના ઉતતા નંબરમાં તમે નામ નોંધા વો તેજ વર્ગના જેકે ચડતા નંબરમાં હું નામ નોંધાવું તેમાં કઇ જાતની ભૂલ થાય છે એવું નથી, કારણકે તમે દર્શન મેહના પ્રદેશમાંથી મુકત થઈ પુરૂષત્વને વધારી શકતા નથી, અને હું દર્શન મેહની અધિક ભૂમિકા વઈ આગળના ચારિત્રમેહના પ્રદેશમાં પ્રવેશતે નથી આ જોતાં મને મારા પુરૂષત્વને માટે તે ઘણો ધિકકાર છુટે છે. આવી રીતે નપુંસકના વર્ગમાં ક્યાં સુધી નંબર નોંધાવી રાખવો પડશે એ વિચારથી જે ખેદ થાય છે, ધિકકાર છૂટે છે, શરમ ઉપજે છે. ત્યા તમને તે શી રીતે ધન્યવાદ આપી શકું ? આવો ધન્યવાદ આપવાનું હાલ ક્યાં કેઈ સ્થલ છે ? અને તેવું સ્થલ, તેવી વૃત્તિ હેયે તે તેને ધન્યવાદને બદલે અગણિત નમસ્કાર કરૂં તેમ છું, પરંતુ તે યોગ દષ્ટિગોચર નથી ત્યાં થતા ખેદને શમાવી ધન્યવાદ પ્રાપ્ત થાય એવા ઉત્કૃષ્ઠ પુરૂષાર્થથી માર્ગમાં પ્રવેશવા ઉજમાળ થઈએ. તેવી ઉજમાળતાના ધારક, પુરૂષાર્થના પ્રવર્તક મુમુક્ષતાને પાણી શકે છે. આટલું સંક્ષેપમાં કહ્યું. મુમુભુતાનો શાસ્ત્રમાં બહુ વિસ્તાર છે. ૧–જીવ–અજીવન હવે વિચાર કરીએ, જી એટલે જેમાં જ્ઞાનધર્મ વર્તે છે, અને તે ધર્મને જ આધારે જે જીવે છે તે. જેને ઉપયોગ, સ્મૃતિવિચારરૂપ સત્તા, અનંતજ્ઞાન, અનંતદર્શન, અનંત ઉજવળ શુદ્ધ એવા અનંત ધર્મ છે તેને જીવ કહેવામાં આવે છે. અછવ” એટલે જેમાં જ્ઞાનધર્મ નથી એવા જડ પદાર્થ. તેના અનેક ભેદ શાસ્ત્રમાં વર્ણવેલ છે. તે બધા પુણ્ય ૫૫ આદિ કર્મના ધર્મ છે. ૧૧–ગ્યતા–જેની વૃત્તિ માયાના પ્રદેશમાંથી પાછી ઓસરવા માટે તે પ્રદેશની કલ્પના, તે પ્રદેશમાં રૂચિપૂર્વક વર્તતા એવા સંગનો ત્યાગ કરી શાસ્ત્રથી જે સિધ્ધ થયેલ છે એવી જે જ્ઞાનતિની પ્રેમલક્ષણા ભકિતની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિની સંમુખ જે વર્તે છે તેવી નિસ્પૃહી જ્ઞાનમૂર્તિ સર્વોત્તમ મંગલમય કલ્યાણકારક યોગ પ્રાપ્ત થયે નથી, તે પ્રાપ્ત કરવા માટે તેવી અવસ્થાને માર્ગ જનારી યોગ્યતાને ઉતમ ગણી છે.
૧૨-સમ્યવૃતિ-વૃત્તિના ચલાયમાનપણને માટે મેહધ કહેલ છે. અને મેહ હોય ત્યાં રાગ ઠેષ નિયમો હોય, તે રાગદ્વેષ ઉઠવાથીજ-ઉત્પન્ન થવાથીજ વૃતિનું ચલાયમાન પણું થાય છે, અર્થાત વૃત્તિનું ચલાયમાનપણું રાગદેષ વિના સંભવતું જ નથી. જેથી વૃતિનું જેટલું ચલાય ભાનપણું વર્તે છે તે આલંબન અભ્યાસે, અને વિચારની શ્રેણીએ નિવૃત્ત કરવું તેનું • મિ તેનું નામ સમ્યગવૃત્તિ છે પણ સમ્યગજ્ઞાન નથી,

Page #132

૩૨]
જૈન કેન્ફરન્સ હેરડ.
[અકટોબર
૧૩–પુરૂષની સજીવન અર્તિ- જ્ઞાનમૂર્તિ મે ક્ષમૂર્તિ એને સજીવન દેહધારીની ભક્તિ તે સત્પષની ભક્તિ (તીર્થકર, જીવનમુક્ત) અથવા ન્યુનાધિક પુરૂષની ભકિત તે. ૧૪ અજીવન મતિની ભકિત-એટલે વીસ તીર્થંકરની આરસ, સુવર્ણ, ચાંદી રત્ન, અને પાષાણ આદિ મૂર્તિની ભકિત તે અજીવ મૂર્તિમાં ગણી છે. તેનું પણ આલંબન, સિધ્ધ સપુરૂષની અજેવાઇમાં અવશ્યનું છે. ૧૫-ઉદાસીનતા અને ઉત્તમ મંગલમય સર્વ સિદ્ધ ના સુખરૂપ ગુણ ગણે છે. ઉદાસી નતામાં ઉપગ, સ્મૃતિ અને વિચાર એમ જ્ઞાનાત્માની સત્તા દર્શનમોહના પ્રદેશના વ્યવસાયથી વિરમી છે, એટલે જે તે લક્ષ માયા દેશમાં જ તેજ નથી, જેને માવાનું સ્મરણ ને પણ આવતું નથી, જેનો વિચાર કલ્પના-માયાના પ્રદેશ ની એક પણ કલપના કરવામાં રાતદિવસ કરતા નથી, એવી જેની આત્માની સત્તા જ્ઞાનાનંબને અથવા જ્ઞાનમૂર્તિના ધ્યાનાલંબને વર્તે તેને ઉપશમ ઉદાસીનતા, અથવા લાયક ઉદાસીનતા આવેલ ગણુ. જ્ઞાનમૂર્તિના આલંબન ધ્યાનને ઉપશમ ઉદાસીનતા કહેલ છે. ૧૬-આવી રીતે શાસ્ત્રમાં શુભ મંગલમય કરનાર અનેક શૈલીઓ પ્રરૂપેલ છે. તે શાસ્ત્રના આલંબનના, અભ્યાસથી જેના પઠન, શ્રવણ, મનનથી ઉત્તમ મુમુક્ષુને હવે એ આલંબનથી કઇ શ્રેણી રાધવા જવું તે તથારૂપ રણમાં વર્તે છે તે શું ? જવાબમાં જ્ઞાનમૂર્તિની પ્રેમલક્ષણે ભકિત. આમ આપણે શાસ્ત્રાલંબનને ત્રીજો શુભ ક્રમ પૂરો કર્યો. ૧૭-હવે આપણે મોક્ષમૂનિ એવા જ્ઞાની ગુરૂ કૃપાવંતશ્રીની ભકિત વિષે સંક્ષેપમાં વર્ણન કરીશ. સત્પરૂષ એટલે જેને આત્મા અસંગ અવ્યાબાધ પણે પ્રત્યક્ષ ઉપયોગમાં. વતે છે તે સત્ય અને તેના ધારક એવી સજીવનમૂર્તિ જેનો ઉપયોગ, સ્મગુ, અને વિચાર રાત્રિદિવસ આત્મભાવે અખંડપણે વર્તે છે, જેને તેપને ગળા ફુટતાં પણ તેનું સ્મરણ આવતું નથી, એવી નિસ્પૃહી દશા આત્માની હેય છે, તેની ભકિત એટલે તેની આજ્ઞાએ વર્તવું, તે સત્પ રૂપભકિત. ભકિત શબ્દમાં સર્વભય વ્યતીત કરનાર રસ છે તે તેની વાત કરીએ. આપણે કલમ
થી ૧૬ સુધી જે શાસ્ત્રનું વર્ણન કર્યું છે, તેમાં જે વાત વર્ણવી છે તે વાત તેવી રીતે વ્યાસ ભગવાનના શાસ્ત્રમાં વર્ણવેલ છે. શબ્દરચનામાં ફેરથી તથા ક્રમ નિયમ જૈન લીએ નહિ હોવાથી જુદું ભાસે એ બનવા જોગ છે પણ હેતુમાં તે બંનેને હેતુ જીને સહિત પ્રાપ્ત કરાવવાનો છે. જ્યાં હેતુ એક હોય ત્યાં વિષમતા' એ શબ્દપ્રયોગ કરજ ઘટતું નથી. આ આટલું કદાચ ન્યુન હોય કે જીવ અજીવના જે ભેદ જૈનશૈલીમાં દેખા Dા છે તે તેવા વિસ્તારવાળા ન દેખાડયા તે તેથી મહેતુ પ્રાપન કરવામાં પ્રતિબંધ નથી રછી શાલીને પણ આપણે વ્યાસ ભગવાનની શૈલી સાથે મેળવીએ તો શુભ હેતુમાં બતે સરખીજ આવે તેમ છે. હવે આપણે ભકિત માર્ગ પર જઇએ. આમાં તે નિષ્પક્ષપાત
કહીએ તે વ્યાસ ભગવાનનું પ્રધાનપણું છે. વ્યાસભાગ માને નવધાભક્તિ અને સ્વાર્પણભકિત એમ - ભકિતના બે ક્રમ પ્રેમલક્ષણ અને પરાભકિત સિધ્ધ કરવા વર્ણવેલ છે તે માટે તે મહાત્માને અગણિત

Page #133

૧૯૧૨)
પ્રેમથી.
(૩૯૩
નમસ્કાર કરી તેના કરૂણુજનક ઉપકારને મરણમાં રાખી સદ્ગુરૂશ્રીજીની પ્રેમલક્ષણા ભકિત માટે હવે આપણે ઉજમાલ થઈએ. પાદપૂજન ભકિતથી પ્રેમલક્ષણા ભકિત સુધીની વાત વ્યાસ ભગવાને વિરતારથી કહી છે, તેમાં અજીવ મૂર્તિનું પણ પ્રતિપાદન કર્યું છે અને તેના અનેક મંદિરે શ્રીરામ, શ્રી કૃષ્ણભગવાન આદિ મૂર્તિઓથી સુશોભિત છે, અને ત્યાં તે આલંબનને આરાધવા તેના સેવકે જાય છે. તેમ જિન ભગવાનના ભકત પણ જિન મંદિરે તેવાજ હેતુએ જાય છે. આથી અવમૂર્તિ આલંબનમાં બંને મહાત્માઓની શૈલી એકજ સરખી કહેવાય છે ફકત સજીવનમૂર્તિની શૈલી વ્યાસ ભગવાનની વિસ્તારવાળી હોવાથી અને વરપ્રભુની ગાણપણે ગંભિરતામાં રહેનારી હોવાથી હવે સજીવન મૂર્તિની ભકિત ઉપર વિચાર આગળ કરીએ.
આપણે શાસ્ત્રથી સિદ્ધ થયું છે કે યોગ્ય માણસની યોગ્યતા પિપાવાને સત્સંગ અને સપુરૂષની અનિવાર્ય જરૂર છે. તે એવા યોગ્ય પુરૂષે અંતઃકરણ વિષે દઢ કર્યું છે કે સય. રૂષને શોધવે તો તે ચોગ્ય આત્મા તેવા પુરૂષની શોધમાં સર્વ માયિક વ્યવસાયને મળીને ગામ, નગર, પુર, પાટણ, તીર્થ તટ, ગુફા એમ અનેક સ્થલે તેની પ્રાપ્તિની શોધમાં હા કરતે કરે છે. તે ઈહામહિ તે મુર્તિની છેલ્લી ભકિત પ્રેમલક્ષણ સુધી જઈ શકે એવી પણની સામગ્રી તેવી યોગ્યતારૂપે પ્રાપ્ત થયે તેને તેવા પુરૂષને તથારૂપ યોગ પ્રાપ્ત થાય છે. અને તેને ચરણે તન, મન, અને ધન અર્પણ કરી દઈ એની સ્વાર્પણું ભકિત આરાધવાની વ્રતપ્રતિજ્ઞા લઈ મરણ સુધી દુઃખ આવે તો પણ સહન કરી જે ભકિતમાં ઉજમાલ થાય છે. તે સંપૂરૂષના એક આલંબન ધ્યાનને પ્રકટ કરવારૂપ સ્વાર્પણ ભકિત આરાધે છે. આપણાલી તે થઈ શકે તેમ છે ? આ પ્રસંગે મન, દેવ, અમા થરથર કંપી તે વાતને આરા. ધવામાં પાછી પિની ભરે છે, એવું લનપુરૂષાર્થ અનંતકાલના અનંતકમેં નિવૃત કરનાર એક આલંબન ધ્યાનમાં કયાંથી આરૂઢ થાય ? જ્યારે તેમ આરાધવામાં ન થાય ત્યારે આપણે પ. કલમ હમીમાં જે મુમુક્ષુપણામાં નપુંસકના વર્ગમાં નંબર નોંધાવેલ છે તે વાતનું અત્રે પોષણ આપવાનું હોવાથી તે વર્ગના નંબર આપણે સ્વીકારીએ એમ સિદ્ધ થાય છે. કદાચ માનના દેષની ખાતરે ન સ્વીકારીએ તે પણ તેને સ્વીકાર થઈ જાય છે. જે વાતની રીઝ પ્રાપ્તિમાં મુકવી છે તે રીઝ અનંતકાલ થયાં નથી પ્રાપ્ત થઇ, તે પછી વર્તમાન દેહમાં નપુંસકના નંબરના માનખાતર બુલ ન કરીએ તો પરિણામ અનંતકાલ થયાં નપુંસકની ગણત્રીમાં છીએ એમ વગર વિવાદે સિદ્ધ થાય છે. આ વાતથી આપણે આઘે નીકળી જઈએ છીએ. અત્યારે આપણે ઉત્તમ પ્ય એવા સ્વાર્પણ ભક્તિવાનની વાત કરવાની છે, તે ઉપર આવીએ.
સર્વ જેણે અપી દીધું છે, સર્વભય નિવારવા અર્થે તેનું નામ સ્વાશિ ભકિત છે સર્વ અધ્યું એટલે દઈ દીધું એમ નથી, કારણકે જ્ઞાની નિસ્પૃહી દશાના ધારક છે તેને માયાના પ્રદેશનું એકપણ અણુ લેવું નથી, લેવાની તેને પ્રતિજ્ઞા છે ત્યારે-ત્યારે જ નિસ્પૃહી દશા આવે તેમ છે, પણ મુમુક્ષુને તેમ કરવાની અગત્ય છે શા માટે ? પૂર્વે ત્યાગ

Page #134

૩૯૪]
જૈિન કેન્ફરન્સ હેરડ.
[અકબર
વૈરાગ્યની ભૂમિકા જ્યારે તે આરાધી આવેલ છે ત્યારે તેને માયાનાં (કર્મ પ્રદેશમાં ) વૃત્તિ અને સંગરૂપે ઘણોજ ઉત્કૃષ્ટ ત્યાગ કર્યો છે છતાં હવે બાકીનું જે મુકવાનું રહે છે તે દેહ અને મન; અને તેથી માનેલ કોઈપણ માયિક પ્રદેશ ઉપર માલકીના પર એનો પૂર્વે વૈરાગ્ય ભાવ રાખ્યો છે તે પણ ત્યાં માલેકી રહી છે, તે માલીકી અને તે સિવાય જે જડ પદાર્થ ઉપર રહેતી મૂછ તે સર્વ મૂકાવવા (તેને પિસારવા) માટે મુમુક્ષુને તેમ કરવું પડે છે, કારણકે દેહ એ પણ દર્શન મેહના પ્રદેશને છોટા ચાદ રાજલક જે પિંડ છે. તે પિંડમાં પ્રવૃતિ કરનાર એ જે જ્ઞાનાત્માનો ઉપયોગ, સ્મૃતિ, અને વિચાર એ દેહમાં વર્તે છે એવું પણ જેને સ્મરણમાંથી મુકાવવાનું છે અને દેહભાનની પણ જેને વિસ્મૃતિ કરાવવાની છે, તે માટે તેમ કરવું અતિ ઉતમરૂપ હોવાથી સર્વ ભાવ અર્પણ કરી દેવા ત્યારે સ્વાપણ ભકિતનું શુભ મંગલ પ્રથમ પ્રવેશ શરૂ થાય તેમ છે, કે પ્રથમ પ્રવેશ સુધી આવનાર અને જગતમાં કઈ જનનીએ જાયા હશે તે ઉપર લક્ષ દેશું, તે કરોડમાં એકાદ નીકળશે, તે તેવી વ્યકિત, તેના જનક, જનની, તે ક્ષેત્રને આ લેખક અગણિત નમસ્કાર કરે છે અને સ્વાર્પણ ભક્તિના પ્રથમ પ્રવેશથી આગળ ચાલવા સર્વની શુભ અને સુખદાયક કૃપા ઇરછે છે. પુરૂષને સપુરૂષની ભકિતને પ્રથમ પ્રવેશ મુલતવી રાખી હવે સ્ત્રીની ભકિત આરાધવા વ્યાસ ભગ વાને પતિનું શ્રેષ્ટપણું કહ્યું છે તેનું કારણ તપાસીએ.
સ્ત્રી પુરૂષની ભક્તિમાં વર્તન કરી શકે નહિ. કારણકે સ્ત્રી વેદ છે અને ભકિતનો ક્રમ તન્મય થવાનો છે જેથી લોક નિંદકપણું થાય તેટલે અખંડ વખત સ્ત્રીથી લઈ શકાય. નહિ અને તેવા જ્ઞાતી બ્રહ્મચારી પુરૂષ તે ભકિત કરાવે નહિ–તેમ કબુલ કરે નહિ ત્યારે શું સ્ત્રીવેદ ધારણ કર્યો જેથી આ ભવમાં કર્મને ત્યાગ ઉપાસના ન જ થઈ શકે ? કે તે જોઈએ. તે તે કઈ રીતે? તે માટે વ્યાસ ભગવાને એમ ધાર્યું છે કે સ્ત્રીવેદને ધારક આત્માને લિંગદેવ અનંત આલંબી હોવાથી તેને આલંબન માથે લાવવા ત્યાગ વૈરાગ્ય આરાધી શાસ્ત્ર આજ્ઞાએ તે મહિલાને ધર્મમુમુક્ષતા વર્તે છે તેને પતિ પ્રભુ માની તેની આજ્ઞા પ્રમાણે વર્તવા માટે નિર્માણ કરી. હવે પતિ ધર્મને જે યોગ્યતાવાન હોય તેજ પતિ થઈ શકે, પણ ગમે તે જીવ પતિ થઈ કોઈ બાલાની જીદગી બગાડે તે પતિ થવાને ગ્ય નથી, તેમ પત્નિ થવા તેજ સ્ત્રી ગ્ય ગણાય કે જે પતિના શુભ ધર્મમાં શાંતિ સહિત સહાયતા આપે તેવી જ સ્ત્રી પત્નિ થવાને યોગ્ય ગણે છે. તેવા પતિ પનિ થવાની યોગ્યતા કેવી છે તે વ્યાસ ભગવાનૂના શાસ્ત્રમાં બહુજ વર્ણવી છે જેથી અને લબ નથીપણ સ્ત્રી પતિના ભક્તિ કરવાના કારણે આપણે સંક્ષેપમાં અત્રે જણાવવાનું છે તે એ છે કે જેમ પુરૂષ અનંત આલંબી વૃત્તિમાન છતાં સપુરૂષના શરણે જવાથી એક આલંબી થઇ શકે તેમ સ્ત્રીને પણ એક આલંબી કરવા અને તેના પ્રેમ આનંદને જગતમાંથી પાછો વાલવા પતિની ભક્તિ નિર્માણ કરી છે. ભક્તિ વચ્ચેના સંબંધમાં વિકારસેવો અને પ્રેમ પ્રીતિને વધારવી એમ નથી. જો એમ હોય તે માયાના પ્રદેશમાંથી મુકાવવું છે ત્યાં નિર્વિકારતાનીજ બ્રહ્મચી જરૂર છે. તેવો નિર્મલ એમ બંને વચ્ચે વર્તે તે પતિપત્નિ વચ્ચે પ્રેમભક્તિ પ્રારંભ

Page #135

૧૧૨)
શ્રી ગુરૂ દેવની સ્તુતિ.
(૩૯૫
થાય તેમ છે. પ્રેમલક્ષણા ભક્તિ જે પુરૂષને માટે પ્રશંસવામાં આવી છે તે પણ સપુરૂષ પ્રત્યે સ્ત્રી વેદે કરવાની છે તેવા દાખલા વ્યાસ ભગવાનના શાસ્ત્રમાં દેખાય છે. પ્રીતમદાસે રે ભક્તિ વર્ણવી તેમાં સ્ત્રી લિંગને ઉપયોગ કરેલ છે તે સ્ત્રીવેદ અધિક ભક્તિને યોગ્ય હોય એમ પાત્રને લઈ કહી શકાય તેવું છે. પતિની ભક્તિ સ્ત્રીએ જે પ્રેમભાવે કરવી છે તે ચ દષ્ટિમાં પતિરૂપ પરમેશ્વરને જોવાનો છે અને અંતઃકરણમાં પરમાત્માના અનંત નિર્મળ ધર્મનું લક્ષ રાખવાનું છે એમ બે લક્ષ સ્ત્રીને ભક્તિમાં તન્મય થવાનાં છે, અને પુરૂષને સપુરૂષની ભકિતમાં એક ઉગધારાએ તન્મયપણે વર્તવાનું છે. હવે એ બંને ભક્તિનું ઉત્તમ મહાભ્ય છે અને તેથી કાગળ વિસ્તારવાળો થવાથી એ વાત ભવિષ્યમાં પેચ વખત લઈ બન્યું તે કરશું.
હાલ આ પત્ર પૂર્ણ કરૂં છું અને આ પત્રમાં લખેલા પ્રેમ માર્ગના પંથની વાત હોવાથી પ્રેમ પોથી આ પત્રનું નામ પાડ્યું છે. એમાં જે વાત જ્ઞાનના માર્ગની કહેવામાં
આવી છે તેમાં જ્ઞાનીના માર્ગથી વધઘટ થઈ હોય તે ક્ષમા માગી લેખક દાસ આપની પાસે - પણ વિનતિ કરી કહે છે કે આમાંને માર્ગ આરાધવા ઉજમાળ થશો. આ પત્ર પૃષ્ઠ હોવાથી હવે ૧૪ મેલ સુધી પત્ર ન લખાય તે કંઈ હરકત જેવું નથી. જ્યારે જ્યારે ધર્મ સ્મરણમાં આવે, ત્યારે આ પત્ર વાંચવો વિચાર અને સ્થિતિમાં મૂકવો. આ લખનાર આ હકીકત સુધીની ભૂમિકા... છે જેથી આપને દેડમિત્ર તરીકે હાલ ઓળખે છે અને આ પત્રમાં લખેલી. ભૂમિકા આરાધી અત્રે આવે મનમિત્ર તરીકે માનશે. હાલ એજ. શ્રી સદગુરૂની પરમકૃપા શુભ મંગલમય સર્વ કાલે સકાપ્ત થાઓ એ સર્વને માટે યાચના કરી પત્ર સમાપ્ત કરું છું
ના સવિનય પ્રેમપૂર્વક પ્રણામ પહોંચે
–ઉપશમ.
દા.
શ્રી ગુરૂ દેવની સ્તુતિ.
(ટક) ગુરૂદેવ મહેજિજવલ શાંત સદા, નમું પ્રાત સમે ગુરૂજી સુખદા, મને રંજન છે ભ્રમ ભંજન છે. નમું ભાવ ધરી ગુરૂજી ! તમને. મન વાણી ક્રિયાથી હું એવું સદા, કરૂં પૂજન અંતરના સદને, ગુરૂદેવ ! કરૂં નિત સેવ પ્રતે, શુભ આશિષ ઘા નિજ બાળકને. ગુરૂદેવ ! નમું-પ્રણમું તમને, ગુણ ગાઉં સદાય હું શાંત મને, શુભ સાધન જ્ઞાન વિધાન વડે, કરી છે ભૂષિતા ગુરૂદેવ ! તમે.
૧
૨
૩

Page #136

૩૯૯૬)
જેન કેન્ફરન્સ હેરતા.
(અકબર
vvvvvv
\\\\\\
\wwww us....................www
//vvvvvv૨છે કે-
કંઈ તત્વ અગોચર મેળવવા, મનને કંઇ તિથી કેળવવા. તનની મનની ધનસાધનની, દરકાર કદી નથી ધારી જરી. ૪ ઋણ આપનું શિર અનંત ચડે, નહિ તે જન્માંતરમાંહિ વળે ગુરૂદેવ ! અન ત ગુણે ભરિયા, કરી કેમ શકું ગુણની ગણના? ૫ મધુરી મુખ વાણી સુભાવ ભરી, શુભ શાંત કૃતિ નિજ હસ્ત કરી ' ગુણ જ્ઞાન તણા નિધિ દેવ ! તમે, હદયે ભરપૂર દયા વિરમે. શશી તેજ સમા ગુરૂ શીતલ છે, દિનનાથ સમા સુપ્રકાશિત છે, ઉર મંદિરના ગુણ દીપક છે, તમરાશી તણુજ વિનાશક છે. સુમતિ અરપી ગુરૂદેવ ! તમે, ગુણગાન વિષે રસના વિરમે, મન મેદ ધરે ગુરનામ સ્મરી, નહિં અન્ય સ્થળે ધરૂં મેદ જી. ૮ નિજ દેવ સમા ગુરૂ પૂજ્ય સદા, નિજ તાત સમા હરતા વિપદા, હિત મિત્ર સહોદર ભ્રાત સમા, સુમહેજ જવેલ છેગુરૂ! સૂર્ય સમા. ૯ શિશુ ને ગુરૂ ઇશ્વર તુલ્ય જ છે, ગુરૂ! બાળક તુલ્ય ગણું શિશુને, કદી દેષ કરે કંઈ બાળક તે, નહિ રોષ ધરો ગુરૂ-તાત-વિભ. ૨૦ કરૂં ભક્તિ સદા ગુરૂ સ્નેહ ધરી, ઉર પ્રેમ થકી શુભ ભાવ ભરી, શુભ જ્ઞાનની વૃષ્ટિ શિરે કરજે, ગુરૂદેવ ! સદા શરણે ગ્રહજો. ૧૧ દાહર. રહું તત્પર ગુરૂ સેવમાં, આજ્ઞા ધારું શિર,
નિર્મળ એવી ભાવના, પૂર્ણ કરે પ્રભુ વીર. મંદાક્રાંતા સુધી સરિખી સુગુણ સરિતા કયાં થકી આ વહે છે ?
ગેબી રસનું ઝરણ અમીનું, કયાં થકી એ ઝરે છે ? ક્યાંથી શીળા સમિર સુખદા, જ્ઞાનને આ વહે છે ? ને આ કયાંથી સુરત સુરભિ જ્ઞાનવાહી ફુરે છે ? શબ્દ જાણે પિયુષ બિંદુ કયાં થકી આ ખરે છે ? જેને ઝીલી અચલ શાંતિ, અંતરે આ સરે છે ? ઝીણું મીઠું નિજ સ્વરૂપનું ગાન કયાંથી સુણાયું? પ્રીતિગાને હૃદય મુજ આ, હર્ષ છળે છવાયું. તે સૌ કેરૂં ગિરિગહરમાં મૂળ ક્યાંએ ન દેખ્યું ! શોધ્યું મહેતે જડ જગતમાં મૂળ ક્યાંયે ન પેખ્યું. જે ના જાણ્યે અતિશ્રમ વડે, શિધ્ર તે આજ દીઠું, એ તે અદ્ભુત સદ્દગુરૂ કૃપા ! મૂળ મહાકુંજ મીઠું.
નિમળા બહેન

Page #137

१६१२]
मय विचारणा.
नय विचारणा
(प्रयोजक पण्डित श्री रत्नचन्द्रजी.) : अस्ति खलु जिनेन्द्रवाणीविलासविलसितविचारवल्लीवितानव्याप्तनयवादस्य किमप्युच्चरहस्यं, न केवलं तस्य शास्त्रीय गूढवचनाशयपरिस्फोटन एवोपयोगीत्वम. अपित्वात्मिकोन्नत्यविनाभाविसाम्यभावोद्भावनस्थिरीकरणपरिवर्द्धनेष्वप्यतीवोपयोगित्वम्. ... .. . . ... साम्यभावमूलशैथिल्यकारको हि मन्यमानविचारविभेदः. सामान्यतोऽयं नियमो दृश्यते, प्रायः सर्वेषु जनेषु यत् स्वकीय स्वकीय मनसि ये ये विचाराः समुद्भवन्ति, यद्वा स्वयं सिद्धान्तत्वेन यद्यत् स्वीकरोति, तमेव स्वसंमतं सिद्धान्तं परान् ग्राहयितुमभिलषति, प्रयतते च. परे यदि संगृहीत स्वीय सिद्धान्तेभ्य इमं विचारं वा विरूद्धमन्यदिग्गामिनं च मत्वा न स्वीकुर्वन्ति, तदा भवति प्रथम सैद्धान्तिकपूर्वपक्षिणो मनसि विषाद आग्रहश्च ततश्च कर्तु प्रवर्तते परैः सह वागयुद्धं. परेषामपि भवति ततो व्युग्रहः, परस्परं क्लेशवृद्धौ च नश्यति साम्यभावमूलम् ।।
अत्र भिन्नदिग्गामिनोरपि विचारयोरस्ति कयाचिद् दृष्ट्या परस्परं सायुज्यं, सामीप्यम्, सोपयोगित्वं चेति, विरोधविभेदकं सत्यतोपदर्शकं स्याद्यदि किञ्चित्तत्त्वं चेत् स जैनानां नयवादः. किञ्च तत् स्वरूपं ? कथं च तेषां विरोधपरिहारकत्वम् ? इति स्यादाकांक्षाऽतोयत् किञ्चित्तत्स्वरूपाद्युपदर्शनमावश्यकम्.
नयसामान्यस्वरूपम् .. यद्यपि नयसामान्यलक्षणं विशेषनयलक्षणं च, प्रतिपुस्तकं प्रायः पृथक् पृथक् दृश्यते. कुत्रचित् "नानास्वभावेभ्यो व्यावृत्यैकस्मिन् स्वभावे वस्तुनयः" १ अन्यत्र "प्रमाणेन • संगृहीतार्थैकांशोनयः" २ ज्ञातुराभिप्रायः अतविकल्पो वा नयः ३ अनुयोगद्वारवृत्तौ तु, "सर्वत्रानन्त धर्माध्यासिते वस्तुनि एकांशग्राहको बोधो नयः" ४ नयोपदेशे च, “सत्वाऽसत्वाद्युपेतार्थेष्वपेक्षावचनं नयः" ५. इति.
अत्र लक्षणपञ्चकपरिपाट्यामापाततो भिन्नला प्रतीयते, तथाप्याशये नास्ति भेदः. सर्वत्रापि नीयतेऽनेकधात्मकं वस्त्वंशेन परिछिद्यते येनेति व्युत्पत्त्याश्रयेणतथाविधाभिप्राय एव नयलक्षणनिर्भरः. प्रथम लक्षणे नानास्वभावेभ्यो व्यावृत्यैक

Page #138

जैन कोन्फरन्स हेरल्ड,
[अक्टोबर
स्वभावे वस्तुनोऽस्तित्वं नहि कालत्रयऽपि वस्तुतस्संभवति. किन्त्वपेक्षा पर पर्यायेऽभिप्राय एव संभवति. ततोऽनेक स्वभावविशिष्ट वस्तुन्यन्य धर्मोपेक्षणरूपगौणभावे नैकस्वभाव मुख्यभावेन वस्तुनिरूपणे प्रायोऽभि प्रायस्तत्रैव प्रथमलक्षणपर्यवसिति:. एवमन्यस्याभिप्रायोऽन्येषां वच द्वाराबोध द्वारैव वा प्रतीयेतातस्तदपेक्षाप्रतिपादक वचनम् तद् ग्राहको वा बोधोऽपि नय, इत्यभिप्रायेणान्येषामपि लक्षणा नामबैक्य एव तात्पर्य, उदाहरणं यथा कश्चिद्वदेत् "जलं नित्यं” अत्र यदि नयानभिज्ञोऽन्यदार्शनिकः स्यात्कश्चित्तदैतद्वचनं मिथ्यैवेति वदेत्. कुतः? प्रत्यक्षतो विप्लवमानस्य शुष्यमागस्य विनश्वरस्य जलस्योपलब्धत्वात् ; परन्तु तत्र जैननयमार्गाभिज्ञः कश्चित्स्या त्तदा स इत्थं विवेचयिष्यति, यज्जलं द्रव्यपर्यायान्मकं, यहोत्पादव्ययध्रौव्यात्मकं तस्यात्युष्णतायोगेन बाष्पभावे बाष्परूपेणोत्पादः, प्रवाहिता रूपणव्ययः, पुद्गलद्रव्यरूपेण अभिद्रवजन ( हाइड्रोजन ) ओषजन ( ओक तीजन ) रूपेण वा ध्रौव्यम्. यद्वात्ययोगेन धनभावे, धनभावनोत्पादादिः, तथा च जलस्य शुष्यमाणत्वादिनाऽबथान्तरत्वेऽपि, न सर्वश्रा नाश इत्यतो जले न सर्वथाऽनित्यत्वं, नापि सर्वथा नित्यत्वं, फन्त्वापेक्षिकमुभयमपिनित्यत्वमनित्यत्वं चास्ति. तथा च जलं नित्यमिति निरवधारणं वाक्यं न मिथ्या, ध्रौव्याभिप्रायेण अले नित्यत्वपारच्छेदस्य यथार्थत्वात. एवं कविज् जलमनित्यमिति वदेत् तदापि तद्वाक्यस्य पर्यायाभिप्रायेणोत्पादव्ययांशाभिप्रायेण वा, जलेऽनित्यत्वस्य यथार्थतया प्रतिपाद्यत्वेन, नानर्थावगाहित्व मिति नयदृष्टयवगाही पुरुषः, परस्परविरुद्धावपि धौं (किम्पुनरविरुद्धान्) नयपरिशीलिताभिप्रायव्यवस्थवैकत्र समाविश्य नयवादस्येत्थं विरोधपरिहारकत्वं दर्शयेत्
यदुक्तं-पंचाशति शार्दूलविक्रीडितवृत्तम् “निःशेषांशजुषां प्रमाणविषयाभूयं समासेदुषां, वस्तूनां नियतांशकल्पनपरा: सप्तश्रुतासंगिनः । औदासीन्यपरायणास्तद रे चांशे भयेयु नया, श्वेदेकान्तकलंकपककलुषास्ते स्युस्तदा दुर्नयाः. ॥१॥ तथैव शिखरिणीवृत्तमू--अहो चित्रं चित्रं तव चरितमेतन्मुनिपते, स्वकीयानामेषां विविधविषयव्यापिवशिनाम् विपक्षापेक्षाणां कथयसिं बयानां सुनयतां, विपक्षक्षेतृणां पुनरिह विमो दुष्ट नयताम् ॥२॥ ____ अत्र यद्य नित्यत्वादिधर्मपरिक्षेपेण मिरपेक्षं नित्यत्वं, नित्यत्वादिपरिहारेण वा केवलमनित्यत्वं स्थापयितुमभिप्रेति चेत्, स दुष्टनयो नयाभासो वा निगद्यते

Page #139

१६१२]
नयविचारणा.
9
[३६०
अयमेकान्तिकः पक्षो मिथ्यावादी परिगण्यते
तथाच दर्शनान्तरीयाभिमतसिद्धान्तानामपि कयाचिदपेक्षया सापेक्षसत्यत्वेन स्वीकारो, जैनदृष्टया नानुचितः यदुक्तं - नयोपदेशे "बोध्धादिदृष्टयोऽप्यत्र वस्तुस्पर्शेन नाप्रमाः. उद्देश्य साधने रत्न, प्रभायां रत्नबुद्धिवत् ” ॥ १ ॥
तथाच बौद्धाभिमतक्षणिकवादस्य कथंचिदुद्देश्य साधकत्वेनांशिक सत्यतया ऋजुसूत्रनयपर्यवसायित्वेन वैदान्तिकाभिमताऽभेदवादस्याद्वैतवादस्य वा विशुद्ध संग्रहको ट्र्यं तर्गतत्वेन, सांख्यसम्नतप्रकृतिपुरुषवादस्याऽशुद्धव्यवहारनयान्तर्भावेन, वैशेषिकनैयायिकयोश्च सामान्य विशेषोभयाभिप्रायात्मक नैगमनय मर्यादावर्तित्वेन, चार्याकस्यापि लौकिकव्यवह रशालित्वेन व सकलनयसमुदायस्य प्रमाणत्वमभ्युपगच्छता जैनदर्शनेन संगृहीतान्येव सकलदर्शनानि. दर्शनान्तराण्यैकान्तिकतया स्वाभिन्नदर्शनपरिक्षेपेण स्वकीय सत्यत्वं समर्थयन्त्येतदेव तेषां दुष्टनयत्वं, नयाभासत्वं वा. जैनदर्शनं तु दर्शनान्तराभिमतसिध्धान्तानामपि सापेक्षत्वेन नयरूपतया तेषामांशिक सत्यत्वं स्वीकृत्य, नय समूहस्य प्रमाणत्वं स्वीकरोति यदुक्तं, - नमिजिनस्तुतिप्रसंगे श्रीमदानन्दघन जिता गाथा "जिन सुरपादप पाय वखाणुं, सांख्य जोग दोय भेदेरे, आत्मसत्ता विवरण करता, लहो दुग अंग अखदेरे, षट् दर्शन जिन अंग भणिजे २ भेद अभेद सुगतमीमांसक, जिनवर दोय कर भारीरे, लोकालोक अवलम्बन भाजेये, गुरुगमथी अवधारीरे, ष, ३ लोकायतिक कुख जिनवरनी, अंशविचार जो किजेरे तत्व विचारसुधारसधारा, गुरु गमविण किम पिजेरे, " प. ४ ॥ न च प्रमाणैकांशस्य नयस्याप्रमाणत्वमाशंकनी - यम्. अंशरूपस्यापि नयस्य वस्त्वंशे यथार्थपरिच्छेदकत्वात् नापितत्प्रमाणरूपं. प्रमाणैकांशत्वात् यदुक्तं-नयोंपदेशे "न समुद्रोऽसंमुद्रा वा, समुद्रांशो यथोच्यते, नाप्रमाणं प्रमाणं वा प्रमाणांशस्तथा नयः, :, "१. " स्वार्थे सत्याः" इत्यादि.
उपसंहारः
वरवंश परिच्छेदकस्यशैल्यां
इथं च नयवादस्य विरोधपरिहारकदृष्टिबीजम्प गर्भवेन, "आसंवरो य सेयंवरो य, बुध्धो वा अहव अन्नो वा, समभावभावि अप्पा लहइ मुक्खं न संदेहो, "मित्ती मे सव्वभूएस, वेर मज्झं न केणइ, इत्यादि प्रचुरवचनामृतानां विद्यमानस्वेन, चावश्यमेव जैनसमाजे माध्यस्थ्यदृष्ट

Page #140

જેન કોન્ફરન્સ હેરલ્ડ.
[અકબર
૪૦૦]
दृढमूलत्वेन स्थातव्यम्, तथाप्याश्चर्य मास्ति. यत्साम्येभावा वा मध्यस्थभावस्वास्तां दूरे ?? परन्तु स्वकीयैः सह बन्धुभावस्यापि दौर्लभ्यम्. समुल्लसति च परस्परालेपार्वरोधक्केशभावस्योग्नतरं साम्राज्यं. न जानेऽयं प्रभावः किं हुण्डावसार्पणी कालस्य, कदाग्रहाभिमानरूपमोहमहीपालस्य, गच्छीय क्रियाविशेषार्पितमूलोद्देशत्वेन निबिडरागद्वेषाभिहतचितमुनिचक्रवालस्य वा. अस्तु कथमपि. तथाप्याशास्महे . यद्वचनविरोधोपशामकस्योश्चरहस्यवन्नयवादस्य जैनसमाजे कार्यप्रवर्त्तनरूपतया भवेत् पुनरुज्जीवनम्. स एवास्माकं भाव्युध्धारमार्गः, सन्मतिप्रेयाजको, भ्रातृभावप्रचारकः श्रेयःसंसाधकश्च, इत्यलं विस्तरेण ।।
છે શાતિર ! રાત્તિ ! જ્ઞાતિ; !
ચિત્ર પરિચય. ૧ સર વસનજી ત્રીકમજી રે, બ, જે. પી. Aspire, break bounds, I say, Endeavour to be good, and better still, And best ! Success is naught, endeavour's all
... --Robert Browning..
રચ્છના સથરી ગામમાં શેઠ વસનજીના વડિલો વસતા હતા. જ્ઞાતે દશા ઓસવાલ હતા. તેમના પિતામહ ખૂલશેઠ મુંબઈમાં ચાલતી ધીકતી પેઢી નામે શેઠ નરસી કેશવજી નાયકમાં જોડાયા અને ધનપ્રાપ્તિ સારી રીતે કરી તેમના પુત્ર શેઠ ત્રિકમજીને ત્યાં લાખબાઈ નામ ના ભાથા શેઠ વસનજીનો જન્મ સં. ૧૯૨૨ ના જેઠમાસમાં થયો. જન્મથયે છ દિવસ થતાં તેમની માતુશ્રી લાખબાઈ સુવાવડના રોગથી મરણ પામ્યા. એજ વર્ષમાં પિતામહ મળશે પિતાના પુત્ર ત્રિકમજી મૂળજીના નામથી કેશવજી નાયકથી જુદા પડી એક પેઢી ચાલી અને તે અત્યાર સુધી ધીકતી અને ઉત્તમરીતે ચાલે છે. મૂળ શેઠની આસ્થા ધર્મ પ્રત્યે સારી હતી અને તેમણે સં ૧૮૨૮માં શ્રી કેશરી આજી તીર્થની યાત્રાને મોટો સંધ કાર્યો હતો. ૧૯૩૦ ત્રિકમજી શેઠ સ્વર્ગ પામવાથી આઠ વર્ષના વસનજી શેઠને પિતામહ સિવાય પિતૃવાત્સલ્ય ભાવ બતાવનાર કાઈ રહ્યું નહિ, એવામાં પિતામહ મૂળજીશેઠને પણ સં. ૧૯૩૨ના કાર્તક વદ અમાસને દિને પરલેકવાસ થયો. શેઠ વસનજીની બાલ્યાવસ્થા હોવાથી શા લખમશી ગાવિંદજી નામના એક પ્રમાણીક ગૃહસ્થ પેઢીને કારેબાર ચલાવ્યો હતે.

Page #141

૧૯૧૨)
ચિત્ર પરિચય.
(૪૦૧
યુવાવસ્થામાં સારી રીતે અભ્યાસ કરી પેઢીમાં જોડાયા, અને સખાવતી કાર્યોમાં ભાગ લેવા લાગ્યા. સં. ૧૯૩૩માં માતાજી અને દાદીજીના ઉજમણામાં ઘણો ખર્ચ કર્યો. કચ્છસાયરામાં ભવ્ય દેરાસર ૧૦૦૦૦ને ખર્ચે બંધાવ્યું. ૧૯૩૪માં પ્રતિષ્ઠા કરી. સં. ૧૮૫રમાં પિતાની જ્ઞાતિના ગરીબ બંધુઓને ઓછે ભાવે અનાજ આપવા માટે દેઢવર્ષ સુધી દુકાન ઉઘાડો રૂ. ૫૦૦૦ વાપર્યા. મુંબઈમાં પ્રથમ મસ્કીને ત્રાસ દૂરકરવા મરકીથી પિડાતા લેકે માટે બંદર ઉપર ત્રણ વર્ષ સુધી ઔષધાલય ચાલુ રાખી રૂ. ૪૦૦૦૦ ખર્ચા. આથી નામદાર સરકારે તેમને ઉત્તમ પ્રમાણપત્ર આપ્યું.
સં. ૧૯૫૬ના ભયંકર દુકાળમાં દુકાળથી પીડાતા લેકોને સારી મદદ આપી; પોતાના જન્મસ્થાન-સુથરી ગામમાં ગરીબો માટે દુકાન કાઢી આ પાછળ રૂ. ૧૫૦૦૦ને ખર્ચ કર્યો. સરકારે તેમને જસ્ટીસ ઓફ ધ પીસ' (જે. પી-સુલેહના અમલદાર) ની પદવી આપી અને પછી “રાવ સાહેબ” નું બિરૂદ આપ્યું. સાર્વજનિક સખાવત પણ સારી રીતે કરી. સર દીનશા પીટીટના સ્મરણ ફંડમાં રૂ. ૩૦૦૦, સર જમશેદજી હેપીટલના નર્સીગ ફંડમાં રૂ. ૬૦૦ લેડીનાર્થ કોટ હિંદુ એફ્રેિનેજમાં રૂ. ૧૦૦૦, એડમ વાલીની હોસ્પીટલમાં રૂ.૫૦૦, ફર્ગ્યુસન કોલેજમાં રૂ. ૩૦૦, જખમી થયેલ જાપાનીઝનની સારવાર નિમિત્તના ફંડમાં રૂ. ૧૨પર, ભર્યા છે.
ધાર્મિક સખાવતમાં પણ ધનને ઝરે સારી રીતે વહેવડાવ્યો છે. જૈનજીર્ણ મંદીરે દ્વાર માં રૂ. ૨૦૦૦, કિતિ-ગરજીની સુધારણ અર્થે રૂ. ૭૫૦૦, પ્રાચીન પુસ્તધ્ધારમાં રૂ ૧૦૦૧, સિદ્ધક્ષેત્રમાં વિરબાઈ પાઠવાળા તથા પિતાના નામથી અંકિત જૈન બડગમાં રૂ. ૫૦૦૦૦ની ગંજાવર-મહાભારત રકમ આપેલ છે. તે સિવાય પિતાના વતન સુથરી ગામમાં પોતાની બે ગત સ્ત્રીઓના સમરણાર્થે “ખેતબાઈ જન પાઠશાળા અને રતનબાઈ કન્યાશાળા” સ્થાપી છે. પિતાની વિદ્યમાન પત્નિ વાલબાઇના નામથી જસાપુર ગામમાં જૈન પાઠશાળા ખાલી છે.
પોતે ધર્મ પ્રત્યે આસ્થા રાખે છે, અને ધાર્મિક સંસ્કાર પિતાના કુટુંબ વર્ગમાં પડે તે માટે રા. લાલનને નિયોજેલ છે.
પતની જ્ઞાતિમાં કુસંપ હતો. તે તેમણે દૂર કર્યો છે, વળી તા. ૧લી એપ્રીલ ૧૮૧૧ ને રોજ મુંબઈ છોડી પરિસમાં તથા લંડન આદિ પરદેશ ગમન કરી સારી કુશળતા મેળવી પરદેશ ગમનના સવાલને ફડ કરી નાંખે છે તે માટે તેમને ધન્યવાદ ઘટે છે.
હમણાં ૨૨૫૦૦૦-સવાબે લાખની સખાવત સાયન્સ ઇન્સ્ટીટયુટમાં મહાન લાયબ્રેરી સ્થાપવા માટે કરેલ છે, અને તેની કદરમાં નામદાર અંગ્રેજ સરકારે નાઈટનો ઉતમ ખીતાબ બો છે, જે ખિતાબ ભારતની સમગ્ન જન કોમમાં કોઈપણ નરને હજુ સુધી બક્ષવામાં આવેલ નથી, અને સર વસનજી આપણી જન કામમાં પહેલા સર થયા તે માટે તેમને અમે અંતઃકરણપૂર્વક મુબારકબાદી આપીએ છીએ, અને છેવટે ઈચ્છીએ છીએ કે –

Page #142

૪૦૨
જૈન કોન્ફરન્સ હેરલ્ડ.
[ અકટોબર
میں بی بی، که نه می
یو
بی
با هم به او نه به بی بی
میانه
وی
-
૫/૫wwwwww
સર વસનજી પિતે ધર્મમાં સારી આસ્થાવાળા, સખાવતે બહાદુર, અને પ્રતિષ્ઠાવંત પુરૂષ હેવાથી જાહેરમાં જેન કેમના હિત અર્થે યાસ કરવા ઉદ્યક્ત થાય, અને અત્યાર સુધી તેમના એકાંતવાસી સ્વભાવને લઈને પ્રજામાં તેમના માટે રહેતે અસંતોષ દુર કરવા પૂર્ણ રીતે ભાગ્યશાલી થાય અને જન કેન્ફરન્સના ત ભ અને આધાર રૂપે કાર્ય કરી જૈન પ્રજાનું શ્રેય કરવા પ્રબલ પ્રયાસ ગાન થાય. તે માટે પ્રભુ તેમને દીય આયુષ્ય, વિશાલ સંપત્તિ. શુદ્ધ હૃદય, અને પ્રબલ શક્તિ અ!!!
૨ સ્વ. સરદાર શેડ લાલભાઈ દલપતભાઈ
Let come what will I at last the end is sure And every heart that loves with truth is equal to endure.
-Tennyson. અમદાવાદના પ્રસિદ્ધ શેઠ શાંતિદાસ કે જેના વંશથી ઉતરી આવેલા પરજ અમદાવાદના નગરશેઠનું પદ આપવામાં આવે છે, અને જે મૂળ ઉદેપુરના રાણુની પેઢી સાથે સંબંધ રાખતા શુદ્ધ ક્ષત્રિય શિશોદિયાને કુળથી ઉત્પન્ન થયેલ છે તેના વંશજ શ્રીયુત લાલભાઈ હતા. શાંતિદાસ શેઠ, તેમના પુત્ર લખમીચંદ, તેના ખુશાલચંદ, તેના વખતચંદ, તેના મોતીચંદ તેના ફતેહભાઈ, તેના ભગુભાઇ, તેના દલપતભાઈ અને તેમના લાલભાઈ. શેઠ લાલભાઈને જન્મ સન ૧૮૬૩ ના જુલાઈની ૨૫ મી તારીખે થયો હતો. જન્મ થતાંજ બે વર્ષે પિતાના પિતાની સાધારણ સ્થિતિ હતી તેમાંથી અચાનક ફેરફાર થઈને લક્ષાધિપતિ થયા. આ કંઈ ઉત્તમ જન્મના સુયોગને લઈને જ લાગે છે ! .
શેઠ દલપતભાઈએ પછી સટાને વેપાર બંધ કર્યો-શરાફી પેઢી દલપતભાઈ ભગુભાઈન નામથી ચલાવી જે હમણુના ગયા વર્ષ સુધી ચાલી. (ગયે વર્ષે પેઢી શેઠ લાલભાઈના ભાઈઓમાં ભાગ પડવાથી જુદે નામે ચાલવા લાગી.) શેઠ દલપતભાઈ વિદ્યાનુરાગી હોવા સાથે ધર્મચુસ્ત હતા. તેમણે પિતાના વંડામાં એક ગુજરાતી શાળા મફત કેલવણી આપવા માટે સ્થાપી, અને પાલીતાણું રાજ્ય સામે સિધ્ધાચલના તીર્થની રક્ષામાં કહેબાજી ભર્યો ભાગ લીધો; ભોંયણીમાં મલિલનાથ પ્રભુની પ્રતિમા નીકળતાં એ તીર્થ થયું અને તેને માટે એક કમીટી નીમાવી વ્યવસ્થા ચાલુ કરી. પિતાના સંસ્કાર પુત્રમાં સારી રીતે પડ્યા. શેઠ લાલભાઈએ સને ૧૮૮૩ માં મેટ્રીક થયા, બીજે વર્ષે એફ. એ. ની પરીક્ષા પાસ કરી. અને પછી ફસ્ટ બી. એ. અભ્યાસ ચાલુ કર્યો. તેવામાં પિતાશ્રીની શરીરસ્થિતિ બગડવાથી અભ્યાસ અનિચ્છાએ મૂકવો પડે. ડાં વખતમાં પિતા કાલધર્મ પામ્યા.
દુકાનનું કામ ઘણું સરસ રીતે ચલાવવા લાગ્યા. પછી સરસપુર મિલ કરી અને તેમની બ હશીથી ૧૦૦૦ રૂને શેરને અત્યારે ૨૨૦૦ ભાવ . ૧૦૦૩ માં સારંગપુર મિલ કરી. કેતેના શેરે બે ત્રણ દિવસમાં જ ભરાઇ ગયા.

Page #143

૧૯૧૨).
ચિત્ર પરિચય.
(૪૦૩
wwwwwww
જૈન સેવા–મહુમ માયાભાઈ પ્રેમાભાઇ નગરશેઠના મરણ પછી ચીમનભાઈ નગરશેઠ નાના હેવાથી આ શેઠને સૌથી લાયક નર તરીકે આણંદજી કલ્યાણજીની પેઢીના પ્રમુખ તરીકે ચુંટવામાં આવ્યા તેમના વખતમાં પાલીતાણામાં શત્રુ જ્યપર બુટ ન પહેરવા, તથા ધર્મશાળા વગેરેની ખટપટે થઇ તેમાં લાલભાઇ શેઠે ઉત્તમ સેવા બજાવી હતી. રાણકપુર અને જુનાગઢના તીર્થોની પેઢીને વહીવટ આણંદજી કલ્યાણજીની પેઢી હસ્તમાં લીધો. આ સર્વને હિસાબ દરેક જેનને બતાવવાના મતવાળા, બહેશ કુશલ નર હતા.
સ્વર્ગસ્થ સન ૧૮૦૩ થી ૧૦૦૮ સુધી શ્રી જૈન વે. કેફિરન્સના જનરલ સેક્રેટરી હતા; તે પદ તેમણે અનેક જહેમત અને મહેનત વેઠી સંતે ષકારક રીતે બનાવ્યું હતું. ભાવનગરની કોન્ફરન્સમાં ત્યાનાં દિવાન વગેરેના આગ્રહ થયા છતા પણ સેક્રેટરી તરીકેની પદવીનું રાજીનામું આપ્યું તેનું કારણ તેને એટલે બધે વ્યવસાય હતો કે પોતે ગમે તેટલું ધ્યાન આપી કાર્ય સારી રીતે કરતાં છતાં ઓછું થાય છે અને બરાબર વખતને ભેગ અપાતું નથી એમ તેમને લાગ્યું હતું.
સને ૧૮૦ માં સમેત શિખર (પાર્શ્વનાથ) ડુંગરમાં બંગલા થવાની તૈયારી હતી, તે માટે બંગાલના લે. ગવર્નર પાસે ડેપ્યુટેશનમાં માતુશ્રી ગંગાબાઈની રજા લઈ ગયા હતાં અને ત્યાં હાથને અકસ્માત થઓ હતો છતાં પણ તીર્થની રક્ષાને પ્રાધાન્ય પદ આપી તે ઉપેક્ષા કરી હતી, ધન્ય છે આવા કર્મ વીરને !.
ધર્મપર પૂરી શ્રદ્ધા હતી, હમેશાં સામાયિક કરવાનું કદીપણ ચૂકતા નહિ, ધર્મનાં પુસ્તક વાંચતા, વ્યાખ્યાન શ્રવણ કરતા, માતુશ્રી ગંગાબાઈને પૂજ્ય તીર્થ સ્વરૂપ માનતા,
અને પૂજતા-તેમની આજ્ઞા એ તેમને ધર્મ હતો. પિતાના પુણ્યાર્થે શ્રી અમદાવાદ રતન પિળમાં ધર્મશાળા, અને માતુશ્રીના નામે ઝવેરી વાડમાં જૈન કન્યાશાળા સ્થાપી છે. કાર્ય કરવું બસકરવું એજ તેમનું જીવન હતું. પ્રવૃત્તિમય જીવનમાં બીજી કશાની દરકાર કરતા નહિ. સવારથી તે રાતના ૧૧ વાગા સુધી કામ કરતા રાત્રે માતુશ્રીને પગે લાગી પગચાંપી સૂતા. ધન્ય છે આવા આમંત સુપુત્રને ! આજના કેલવણી પામેલા બાલકો ! તમે આ પરથી ધડે લેશે ? અંતે પિતાના બે ભાઈ (રા૦ મણિભાઈને જગાભાઈ], ત્રણ બેહને, સ્ત્રી, અને બે પુત્રને દુર ખમાં મૂકી આજ વર્ષમાં-સને ૧૯૧૨ ના ૫ મી જુન બુધવારે ૪૮-વર્ષની વયે સ્વર્ગવાસ પામ્યા પ્રભુ ! તેમના આત્માને શાંતિ આપે !!
૩ સદ્દગત શ્રીયુત ગોવિન્દજી મૂળજી મહેપાણી Who knew him well none better loved, for he Had heart as kind as purpose resolute. The key note of his life-Sincerity His truths out-spoken live whose lips are mute.

Page #144

૪૦૪]
જોન કેન્ફરન્સ હેરડ.
[અકબર
^^^^^^^^^
^
^
^^^
^^^^^^^^^^^^^^
અર્થ—જેઓ તેને સમ્યરીતે જાણતા હતા તેઓ તેના પર જેવા પ્રીતિ રાખતા હતા તેવી બીજા કોઇપર પ્રીતિ રાખતા નહતા, કારણ કે તેનું અંતઃકરણ પ્રેરાઈ હતું, અને કાર્યને ઉદ્દેશ દૃઢપણે કાર્યસાધક હતા. તેના જીવનનું ખરું રહસ્ય–સત્યનિષ્ઠા-પ્રામાણિકતા હતું. તેનાં ખુલ્લા હૃદયથી બોલેલાં સત્ય ચેતનાવાનું છે, જ્યારે તેના સ્થલ હોઠ અચેતનશાંત છે એટલે હવે તેમનું કહેવું આપણે સાંભળી શકનાર નથી,
શ્રીયુત ગેવિન્દજીનો જન્મ સં. ૧૯૪૦ થયો હતો, અને દેહત્સર્ગ સં. ૧૯૬૮ આષાડ વદિ ૧૪ એટલે સને ૧૯૧૨ અગસ્ટની ૧૧ મી તારીખે રવિવારે થયો હતો. આથી કરછી જૈન કેમમાં જ નહિ પણ સમગ્ર જૈન કમને એક મહાન આધાતવાળી બેટ પડી છે,
પિતાના નાના (માતાના પિતા) ઘણી સારી સ્થિતિમાં હતા, પરંતુ પિતાના જન્મ સમયે ગરીબ સ્થિતિ આવી પડી, તાપણ અડગ ધેર્યબળથી અંગ્રેજી શિક્ષણ લઈ તેઓ સને ૧૯૦૬ માં બી. એ. ની Logic and moral Philosophy-( ન્યાય અને તત્ત્વજ્ઞાન ) વિષય લઈ મુંબઇની સેંટ ઝેવિયર કોલેજમાંથી બીજા વર્ગમાં પસાર થયા. ત્યાર પછી મેસર્સ કંપટન અને વૈદ્ય નામનીસેલીસીટરની પેઢીમાં આર્ટીકલ્ડ કલાર્ક તરીકે–સોલીસીટરની પરીક્ષાના અભ્યાસી તરીકે જોડાયા તે દરમ્યાન સને ૧૮૦૮માં બી. એ. એલ એલ. બી. ની પરીક્ષામાં ફતેહ મેળવી.
આ દરમ્યાન તેમણે કચ્છી દશા ઓશવાળ પાઠ શાળામાં હેડમાસ્ટર તરીકે કાર્ય કર્યું હતું, અને તેથી તેમણે શિક્ષણ શાસ્ત્રનો અભ્યાસ ઘણું સૂક્ષ્મ રીતે કર્યો હતો અને ત્યારથી . જૈન ધાર્મિક શિક્ષણ ક્રમ વિદ્યાર્થીની વય-સમજ ધ્યાનમાં લઈ યથા પુર:સર ગઠવીને શિક્ષણ, વાંચન માળા” રચવાનું ભાવી લક્ષ દૃઢસંક૯પ પૂર્વક રાખેલ હતું. ભાવનગરની જૈન કોન્ફરન્સમાં કચ્છી કોમે આણંદજી કલ્યાણજીના હીસાબ તપાસાય અને બહાર પડે તે માટે મકકમ ઠરાવ ગમે તેટલા કોલાહલના ભાગે કરાવવા નિશ્ચય કર્યો હતો, અને તેને પરિણામે કેન્ફરન્સની સ્થિતિ શું થશે? એવી હાલકડોલક પરિસિયતિ જણાઈ હતી. ત્યાં આ દૃઢનિશ્ચયી પુરૂષનાની ઉમરના છતાં પાકટ અનુભવી તરીકે તેને સંતોષકારક ફડો લાવવામાં ફતેહવંત થયા હતા. ત્યાર પછી જૈન ધર્મ નીતિ કેલવણુ માટે આ હેરલ્ડ પત્રમાં ખાસ વિભાગ રખાવી તેનું તંત્રી પદ પતે લઈ ઉત્તમ લેખો લખ્યા હતા, અને તેની સાથે ઉકેલવણી કમીટી” ના સેક્રેટરી તરીકે ખાસ માર્ગ શોધક પ્રશ્ન કાઢી જૈન તેમજ જૈનેતર વિદ્વાનોને વિસ્તારપૂર્વક અભિપ્રાયો મેળવી તે બધાને સમુચ્ચય પૃથકકરણ શૈલીપૂર્વક (on an analytical plan) ઘણું મહેનતથી તારવી એક ચોપાનીયું પ્રગટ કર્યું હતું, કે જે ઘણુંજ ઉપયોગી, સરલમાર્ગદર્શી, અને કાર્યસાધક છે એ નિર્વિવાદ છે. ત્યાર પછી જૈન ધાર્મિક શિક્ષણ ક્રમ ઘણું વિચારશીલ અનુભવ પૂર્વક નવીન શિક્ષણશવિર પાંચ વર્ષના બાલકથી તે કેલેજના એમ. એ. સુધીના વિદ્યાર્થી માટે ૨૩-૬-૧૯૧૦ ને રોજ સંપૂર્ણ કર્યો હતો, તેમને મેટ્રીક સુધીને હેરલ્ડ” માં પ્રગટ થયું છે, જ્યારે પ્રીવિયથી તે એમ. એ. સુધીને

Page #145

૧૯૧૨]
ક્રમ છપાવાની તૈયારીમાં હતા ત્યાં અમુક વાંધા પડવાથી હેરલ્ડમાં પ્રગટ થતા અટકયેા છે, પરંતુ તે ‘જૈન’ પત્રના તા. ૯ મી અકટેમ્બર સને ૧૯૧૦ ના અકમાં પ્રગટ થયા છે. ત્યાર પછી ‘હેરલ્ડ'માં તેમના તરફથી એક પણ લેખ લખાયા થી. આ પત્ર સિાય બીજા તેમજ અન્ય રથલે તેમણે લેખા (જો કે ઘણા થેાડા) લખ્યા હતા. ગુજરાતી' ના અંગ્રેજી કાલમમાં Piety નામના તખલ્લુસથી સમેત શિખરપ્રકરણ ઉભું થયું ત્યારે તે પર અંગ્રેજીમાં લેખ લખ્યા હતા. ‘આનંદ'માં આશાતનાનું સ્વરૂપ, વગેરે અને શ્રી રાજચંદ્ર જયંતીના બે પ્રસંગેાએ આત્મસિદ્ધિ શાસ્ત્ર અને બીજો એમ એ લેખા આદિ લખેલા પ્રકટ થયા છે. આ સ ઉપરથી તેમજ તેમના સમાગમથી એ દૃઢ પ્રતીતિપૂર્વક જણાય છે કે તેમના ધાર્મિક અભ્યાસ (કે જે મેટ્રિકમાં હતા ત્યારથીજ શરૂ થયેા હતેા) તે ઘણા ગૂઢ, મર્મસ્પર્શી, સૂક્ષ્મ, અને સચોટ હતા; અને પોતે પાશ્ચાત્ય ન્યાય અને તત્ત્વજ્ઞાન ને ખાસ અભ્યાસી તરીકે પાન કરેલ હોવાથી તે તેનું મિશ્રણ પેાતાનામાં જૈન ધર્મના ઉંડા તત્વજ્ઞાન પ્રત્યે સંપૂર્ણ આદર મેળવી શકયું હતું.
ચિત્ર પરિચય.
[૪૫
બાલકાને ઉપયોગી તેમજ તેમની શક્તિ અનુસાર રૂચિ ઉત્પન્ન કરે તેવાં પુસ્તકા યે!જવા તેમજ ચેાજાવવાની સતત અને તીવ્ર ઇચ્છા રહેતી; તદર્થે બાલકામાં અશાસ્ત્ર, વાર્તા અને સંવાદરૂપે બાલ્યવયથી સરલ સ્વરૂપમાં પરિણમે તેવી રીતે યેાજાવવા તે કામ તેમણે સદૂગત સાક્ષર શ્રી જીવાભાઇ અમીચંદ પટેલને સોંપ્યું હતુ. અને તેમાં કેવા પઠ યાજવા તેની નોંધપણુ કરી આપી હતી. આને અંગે વ્યાપારની કળ' નામનુ પુસ્તક તે સાક્ષરે લખ્યું, અને ગાવિજીભાઇને બતાવ્યું. ગાવિન્દભાઇ થાડા પાઠે જોયા પછી સ્વ૦ જીવાભાષને તા- ૧ -૪
૧૯૦૯ના પત્રમાં લખે છે કેઃ -
પાઠો બહુજ સુ ંદર રીતે યોજાયા છે. જે આશાથી આપને એ કાર્ય સોંપવામાં આવેલુ તે આશા મારા માનવા પ્રમાણે સર્વાશે ફળીભૂત થએલી છે, એવીજ કાળજી તથા-યુકિતપૂર્વક આપ આકીતુ કાર્ય પૂર્ણ કરશે. મારે કાંપણ ફેરફાર સૂચવવાનું નથી....'
તેમજ રા. નાનચદ માણેકચંદને લખતાં જણાવે છે કે “રા. જીવાભાઇએ અર્થશાસ્ત્રના ૬ પાઠ તૈયાર ફરી મારાપર મોકલ્યા હતા તેમાં અર્થશાસ્ત્રના એક વિભાગ production આખા આવી જાય છે. વાર્તા રૂપે બહુજ યુકિતપૂર્વક લખાયલા છે, તે વાંચી હું ખુશખુશ થઇ ગયા છું. મેં એજ પ્રમાણે માકીના પાઠે લખી નાંખવા કહ્યું છે હું ધારૂં છુ આપ આવીને વાંચશે ત્યારે તે જોઇ અવશ્ય ખુશી થશેા એ વિષયનું સામાન્ય તથા અગત્યનું જ્ઞાન બહુ રસપૂર્વક તે પાઠાની અંદર સમાવેલ છે, પાઠે વાર્તા તથા અમુક મિત્રા વચ્ચે વાતચિત રૂપે છે.
તદુપરાંત જૈનધમ સાહિત્યમાં પાર પામવાને પ્રબલ પ્રયાસ કરતા, અને જે વાંચતા તે એવા પાનપૂર્વક અને ચોકસાઈથી કે એક પુસ્તક લીધું તે પુરૂ' કર્યા સિવાય બીજું લેતા

Page #146

૪૦૬)
જન કેન્ફરન્સ હેરલ્ડ.
(અકટોબર
નહિ, અને તે પુરૂ કર્યું કે તેને સર્વ સાર કઠા યા મગજમાં રહી જતું. ગુજરાતી જૈનસાહિ ત્ય માટે પણ તેમને ઘણે શેખ હતો; અને તે જનેતર પ્રજામાં પ્રેમાદર પામે તે માટે ઉક્ત સ્વર સાક્ષર શ્રી જીવાભાઈને પિતાની કાવ્યમંજરી'ના ધરણે જૈનકાવ્ય મંજરી' રચવાનું ઘણી સૂચના સાથે સોંપવામાં આવ્યું હતું તે કાર્ય પૂર્ણ થાય તે પહેલાં શ્રી જીવાભાઈ સ્વ ર્ગસ્થ થયા ! !
તેમનામાં જે મહાન હૃદયના ગુણો હતા તે તેમનું નિઃસ્થાર્થપણું અને માન (ખરૂં. યા ખો) મેળવવાને તિરસ્કાર એ બે પ્રાધાન્યપણે હવે તેમણે છેલ્લી જૈનવેઃ કોન્ફરન્સ તરફથી જૈન એજ્યુકેશન બોર્ડ નામની ઉંચી વેવસ્થા પૂર્વક સંસ્થાનો વિચાર ઉભો કરનાર અને તેને અમલમાં મૂકાવનાર શ્રીયુત ગોવિન્દજી જ હતા. પિતે માથેરાન હતા તે વખતે રસસાગર' નામના જૈન ગ્રંથ વાંચતાં કે ધંધો સ્વીકારે છે અંશે પાપબંધક છે એ પ્રશ્નને સતત આવિર્ભાવ થયો, અને તેના પરિણામે સેલીસીટરનો ધંધે ન ગમતાં બેરિસ્ટર થવા માટે નિશ્ચય કર્યો અને તુરતજ તે સંબંધી ગોઠવણ એક મહિનાની ટુંક મુદતમાં કરી નાખી. આ વખતે શ્રીયુત . રા. મકનજી જુઠાભાઈ મહેતા બી. એ. એલ એલ. બી. કે જેમણે અહીં વકીલ તરીકે સારી રીતે પ્રસિદ્ધિ મેળવી છે અને જેઓએ કરમના આસિસ્ટન્ટ સેક્રેટરી તરીકે ઉતમ સેવા બજાવી છે તેઓ બેરિસ્ટર માટે
જવાનો વિચાર રાખતા હતા, તેમની સાથે શ્રીયુત ગેવિન્દજીભાઈ જોડાયા એટલે બંનેની ગોઠવણ પાકી થઈ અને બંને સાથે સને ૧૯૧૧ના સપ્ટેમ્બર માસમાં અહીંથી ઘણા સ્નેહ મહાર સાથે વિદાય થયા ત્યાં અહીંના ઝવેરી શેઠ જીવણચંદ ધરમચંદની પેઢીના મકાનમાં આ આહારવિહાર અને રહેણી નીચે રહેવાને સુવેગ મળે. ગાવિંદજીભાઈએ બેરીસ્ટરની ત્રણ પરીક્ષામાંથી બે પરીક્ષાના ચાર પિપરો પસાર કર્યા, અને તેમાંની હિંદુલની પરીક્ષામાં સે - કરતાં વધારે માર્ક મેળવી ફર્સ્ટ (તે વર્ગ માં એ લાજ) બહાર આવ્યા. પરંતુ આ પછી કોણ જાણે ભાવી કયાં લઈ જાય છે ?-રજામાં પારીસ થોડા વખત માટે ગયા અને ત્યાંથી લંડન આવતાં સ્ટીમરમાં જબરૂ વાવાઝે ડું અને તેફાન થયું અને સખત ઠંડી આ નાજુક બદનને લાગી અને આખરે ભયંકર નીવડી. મનના મને રથ ઘણુ હતા તે મનમાં જ રહ્યા. કાલે જે રાખ્યું હતું તે અકાર્યજ થયું! લંડનથી એકદમ ડાકટરી તપાસ લેવરાવી પોતાને અસાધ્ય રોગ લાગુ પડ્યો છે એટલે ત્યાં બીલકુલ ન ભતાં તુરતજ અહીં આવ્યા. લગભગ એક મહીને તેમના મિત્રોના સમાગમમાં રહી ૧૧-૮-૧૯૧૨ ને દિને દેહાવસાન પામ્યા. તેઓ પરણ્યા ન હતા, અમુક અમુક વ્રત લીધા હતા અને અમુક અમુક ભાવી સંકલ્પ હતા તે તેની ખાનગી ડાયરીમાંથી નીચે પ્રમાણે આપી આ સંબંધે જે કાંઈ વક્તવ્ય છે તે અન્ય સ્થલને માટે રાખીશું.
PRIVATE Formal (Regular) Vows
(1) શ્રી શંત્રુજયની એક માળા દરરોજ on average.

Page #147

૧૯૧૨)
ચિત્ર પરિચય.
Religious, reading, writing or thinking, hour daily on
average.
(४०७
(3) After my income goes over Rs 1000 a year, one month every year on average to be devoted to the good of Jains by travel &c. If I fail to do so within 3 years, the income of 1 month of that year to go to charity. (my income in 1910 was 1500 ... 125 to go to charity or on religious travel.) Income in 1911, also 1500.
Informal Vows
No (1) Bidi, (2) Supari (3)Pan (4) Kandmul (5) Ringna to be used at all. 4 for ever.
Strict & complete at least till the end of 28 yrs. If possible or practicable til life & aaa,
Rs 1 lac cash exclusive of other moveable property that may be at the time.
Partial, if not complete retirement after 45. Complete retirement betw. about 52-53.
Not to acept addresses.
Go to temple once daily if possible. Intentions
(1) To write a Jain Religious Series for the use of sehool & college students in Gujrati, (મૂળ તત્ત્વોથી-અધ્યાત્મ માર્ગ સંપૂર્ણ . )
(2) Write 2 books in English. (a) Exoteric Jainism. (b) Esot. eric Jainism.
(3) Take the 12 vrittas formally
(4) Cram up પ્રતિકૃમાદિ સૂત્રેા. (5) Re-edit
on an analy tical plan.
(6) Get A & other books translated in English. (7) Begin to learn Yoga-આસન-પ્રાણાયામ-ધ્યાન-સમાધિ. છેવટે ૧૫-૮-૧૨ ના જૈન સમાચાર'ના સત્ય કથનવાળા શબ્દોમાં
15-1-11
(

Page #148

જૈન કેન્ફરન્સ હેરલ્ડ.
“ જ્યારે કાઇ આશાજનક, વિદ્વાન, સ્વધર્મનિષ્ઠ, જાહેર હિંમતવાન અને કવ્યપરા યક્ષુ યુવાનને જાહેર જીંદગી શરૂ કરતી વખતેજ કાળદેવને કાળી થઇ પડતાં જેએ છીએ ત્યારે ખેદ કરવાનું પણ સૂઝતું નથી, રાવા જેટલીપણ શુધ્ધસાન રહેતી નથી, ગાત્ર એટલુંજ મેલાઈ ય છે કે અકળ છે કર્મની ગતિ' !
૪૦૮)
(અકટોબર
આત્મબન્ધુ ગાવિંદજી મુળજી મેપાણી ખી. એ, એલએલ, બી જે' કચ્છી શ્વેતાંબર મૂર્તિપુજક કામમાં આશાજનક સામેા હીરા હતા, જેનામાં પોથીપાંડિત્ય નહિ પણ હૃદયની નિર્મળતા, સેવામુધ્ધિ, જાહેર હિંમત અને શાંત વિચારશીલ મગજ એ સંતું સુખી મિશ્રણ હતુ, .........તે માંધા પુષ્પને ગયા અઠવાડીઆમાં કાળદેવે ઝડપી લીધુ છે. જૈનકામા ભવિષ્યને મુધ્ધિશાળી અને હિંમતવાન સલાહકાર એકાએક માત્ર ૨૬(૮) વર્ષની ઉમરે અંતર્ધાન થયેા છે.—દૈવ’ના ભાવી રમકડાં ! મૃત્યુની અનિવાર્યતા વિચાર-વિચારા અને જાયુની જીંદગીને લક્ષ્યબિંદુ બનાવા—બનાવે ! ”
૪ સ્વ નગરશેઠ ચમનભાઇ લાલભાઈ.
Love all, trust a few, do wrong to none.
—Shakspeare.
અમદાવાદના નગરશેઠ ચીમનલ ઇ લાલભાઇના જન્મ સને ૧૮૮૪ના વર્ષમાં થયે હતા. તે વખતમાંજ તેમણે ગવનમેટ હાઇસ્કુલમાં કેલવણી લીધી હતી. તદન નાનપણમાંજ પોતાના પિતાશ્રી સ્વર્ગવાસ પામવાથી બધી મિલ્કતોને સપૂર્ણ વહીવટ લેવાનું માત્ર ૧૬ વર્ષની કુમળી વયમાં તેમને શિરે એકાએક આવી પડયુ હતુ, અને તેમ છતાં તેમને વહી વર્ષો એવી સ ંતોષકારકરીતે કર્યું કે બધાને તેમના વિષે સરસ અભિપ્રાય બધાયલેા છે, તેમને નગરશેઠ (રિક)નેા માનવંતા ખિતાબ હતા કે જે ખિતાબ જહાંગીર બાદશાહ તરફથી તેમના પિતામહના પિતામહ અને તેના પિતામહને શાંતિદાસ શૈક્તે આપવામાં આવ્યા હતા અને તેમને તે ઉપરાંત મેાગલ શહેનશાહતને લશ્કરી કિંમતી મદદ આપવા માટે ખાસ રાજ્યકૃપા ના ચિન્હ અર્થે અમદાવાદની એકટ્ટાઇ ડયુટી (જકાત) વસુલ કરવાનેા હક મળ્યા હતા અને આ હક બ્રીટીશ સરકાર તરફથી સંમત થયા છે અને તે માટે વાર્ષિક રૂા. ૨૨૦૦ની રકમ નિીત કરવામાં આવી હતી. આ બધું વિગતવાર વર્ણન અધ્યાત્મ પ્રસારક મંડળ તરફથી નીકળવાના 'જૈન ઐતિહાસિક ગ્રંથમાલા-મણુકા ૧લા’—એ પુસ્તકમાં આપેલ છે.
શેડ ચિમનભાઇ જાહેર પ્રજાના હિતના સાલેમાં ઘણા ઉત્સાહ ભર્યાં ભાગ લેતા હતા. સાંસારિક, ધાર્મિક અને કેલવણાને લગતા બધા જૈન સવાલેએ તેમનુ ખાસ ધ્યાન ખેચ્યું હતુ. તેના પરિણામે અમલનેરમાં મળેલી જૈન પ્રાંતિક કાન્ફરન્સના પ્રમુખ, અમદાવાદની જન ક્રાન્ફ્રન્સની સ્વાગત કમીટીના પ્રમુખ, અને છેલ્લે સરદાર બહાદુર લાલભાઇના હુમાં જ થયેલા સ્વર્ગવાસને લઇને આણંદજી કલ્યાણજીની પેઢીના પ્રમુખ હતા, અને તે પહેલાં

Page #149

2
« Act2012 8t-kra . *2012 1212 (4°42 348)
ಅವಅಜಜಅಜಜಅಜಿವಿಜಿ
A.
Gಣವರ್ಣವಿವಾಣವಾದ ನಾವಣಾಣ
+
LATS NAGAR Seru CHAMANBHI LALBHAI.
સદ્દગત નગરશેઠ ચમનભાઈ લાલભાઈ ಇYA 4, 1/2
&ld4, 12t4. ఆకావణణణణణదాం

Page #150


Page #151

૧૯૧૨)
કેન્ફરન્સ વર્તમાન.
" (૪૦૯
એક કાર્યવાહક હતા. સાર્વજનિક બાબતમાં પણ તેમણે અમદાવાદની મ્યુનિસીપાલીટીના એક મેંબર અને ગુજરાત કેલેજના મેંબર તરીકે ઉપયોગી સેવા બજાવી છે. સ્વભાવે શાંત, સરલ, વિવેકી અને મિલનસાર હતા; અને પ્રવાસગમનના ઘણુ શેખીન હતા. તેમણે આખા હિંદને પ્રવાસ કર્યો છે.
જૈન કોમમાં આ વર્ષે અને ટુંક થોડા મહિનામાં જ વીર પુરૂની જબરી બોટ પડી છે. સરદાર બહાદુર શેઠ લાલભાઈ દલપતભાઈ, આશાજનક સ્વતંત્ર વિચારક મી. મેપાણી ના શેકજનક સ્વર્ગવાસના ભણકારા તાજાજ છે તેવામાં એકાએક ગઈ તા ૨૧મી ઓગસ્ટ ૧૮૧રને દીને માત્ર ૨૮ વર્ષનો અલ્પ ઉમરે સહજ બીમારી ભોગવી ચિમનભાઈ શેઠ સ્વર્ગસ્થ થયા છે. પ્રભુ તેમને સદ્ગતિ, શાંતિ અર્પે !
આ ભલા, સરલ, અને ખાનદાન વીરના સ્વર્ગવાસથી જૈન કોમને અને ગુજરાતી સમસ્ત પ્રજાને અત્યંત દુઃખ થયું છે, અને અમદાવાદના જાણીતા શહેરી સર ચિનુભાઈની સ્તુત્ય હીલચાલથી એમના સ્મારક તરીકે ટાઉન હૈલ બાંધવાની હીલચાલ પણ થતી સંભળાય છે. આ હીલચાલથી તુરતજ રૂ. ૨૫૫૦૦)ની રકમ ભરાઈ ગઈ છે, અને ઈચ્છીએ છીએ કે અમદાવાદના શ્રીમંત શહેરીઓ આમાં ખાસ ભાગ લેશે.
શ્રી જૈન શ્વેતાંબર કોન્ફરન્સ વર્તમાન.
૧ સુકૃત ભંડાર ફંડ (સંવત ૧૯૬૮ ના આધક અપાડવદિ ૨-શ્રાવણ વદિ ૨. માહે જુલાઇ, અગષ્ટ ૧૯૧૨)
ગયા માસ આખરના વસુલ રૂ ૧૯૮૦-૩-૦ ઊપદક મી-વાડીલાલ સાંકળચંદસુરત જીલ્લો.
એરપાડ , સરસ , અદરા ૧, મેથાણ, કંથરાજ ૧, કેબા ૧, ભાદેલા ૧૫, મંદ્રિઈ ૭, ઈલાવ , શાલ ૧, ઉમરાસી છે, કુડસદ ૮, કોસાડ ડા, નવસારી ૧ળા, જલાલપર પા, તવડી ૩, સીમળગામ બા, નરદ , મરેલી પા, ડાભેલ ૧લા, કનસાડવા, વાંઝ ૧ડા, સચીન ના, પારડી ૧, બારડેલી ૩યા, વાંકાનેર (સુરત) ૧૪, સેજવાડ રા, બાજીપુરા ૧લો, મદી ૩. “
કુલ રૂ. ૧૮૮-૪-૦ ઉપદેશક મી, અમૃતલાલ વાડીલાલ–સુરત જીલ્લો.
ભાત ૧૭, પીંજરત ૪, દામકા પર, ઈચ્છાપુર વા, પાલ ૯, અડાજણ ૭, રાંદેર ૧ળા, કાળીઆવાડી ૫, સીસોદરા ૪૧, નવા તળાવ ૭, અસ્ટગામ ૧૫, ખડસુપા ૧૫, ચંદવાણા ,

Page #152

જૈન કેન્ફરન્સ હેર.
[અકબર
અ
*
,
...
vvvvvv
- ' કેલવા ૧૭, ઈચ્છાપુર ૨જા, સાલેજ ૨, ધમડાછા ૮, અમલસાડ ૯, લુસવાડા ૯, - " બીલીમોરા પા, પનાર ૫૯. : -
- કુલ રૂ, ૩૧૫-૮-૦ ઉપદેશક મી. પુંજાલાલ પ્રેમચંદ સીરહી મારવાડ)
આબુજી જાત્રાળુ વા, સીરેહી ૧૦૫, રહીડા ૨૮, વાંસા ૧૩, ધનારી ૮, નીટોડા ૧૫ - કાછોલી ૧૧, ખાખરવાડા ભાવરી ૭, નાંદીઆ ૨૧, પીંડત્રાડા ૨૨, કુબ . ૨૩૩-૬-૦ ઉપદેશક મી. છાટમલજી હરા-મારવાડ (માહે માર્ચ તથા એપ્રીલ ૧૯૧૨.) : આગ૬ ૧, રડાવસે જા, ગાદાણે ૨, ચેલાવેસ ૪, ભગવાનપુરા ૧, હેમલીઆવસ વા,
બાસણા ના, સાંડી ૬, મુરડાવા ૧, ચતરાજીને ગુડ ૫, સામાજીને ગુડો ૧, હરીઆમાલી ડા, સારંગવાસી , બીજાને ગુડા પા, રાયરો ૧, કરમાવસ રાઇ, દોરનડી , પીપળીઆ ૧૦, બાસીઆ ૨, મેરે , રામપુરા તા, નીબાડા ડા, ચાવડીઆ , દવરીઆ ૫, પાટવા રા, દેવડી ઝા, અટબડે પા, બડગુડા ના જાવર ૧.
કુલ રૂ. ૮૦-૮-૦ આગેવાનોએ પિતાની મેળે મેકલ્યા.
ચંદુરબજાર પા, રા. ૨. પિકચંદ મુનીમ માત. ભેપાળ હા, શેઠ ગોડદાસજી. બેંગલેર ૨; શેઠ બી. એફ સાલમચંદ ગુલેચ્છા, કલકત્તા ૩૪ બાબુ રાયકુમારસિંહજી. કુલ રૂ. ૫-૪.૦
એકંદર કુલ રૂ. ૨૮૫૮-૧૧.૦ 1 ૨ ઉપદેશક પ્રવાસ. ઉપદેશક મી. વાડીલાલ સાંકળચંદ
૧ કઠોર અહીં લાઈબ્રેરીના મકાનમાં વગેરે સ્થળે સંપ, કેળવણી તેમજ બીજા હું વિષય સંબંધી ભાષણ આપવામાં આવ્યાં હતાં. અહીંના ન્યાયાધીશ રા, .. I નાનાભાઇ પેસ્તનજી તરફથી આવેલ પત્રમાં જણાવે છે કે આવા વકતાઓથી જન
કેન્ફરન્સ દેશમાં ભલું કરવાને જે સાહસ ઉઠાવ્યો છે તે બદલ કેન્ફરન્સને ધન્યવાદ ઘટે છે. અને ઉમેદ છે કે એવાજ ઉપદેશક વિશે નીમી ગામોગામ વાડીલાલ જેવાં
ભાષણ આપે તે દેશની ઉન્નતિ થવાને લાંબો વખત લાગશે નહીઃ તેજ પ્રમાણે i - નવસારી પ્રાંતના ન્યાયાધીશ સાહેબ તરફથી પણું જણાવવામાં આવેલ છે. ૨ માંગળ વાધરી-અહીં જૈન કેમ સાથે તમામ મુસલમાન (વહોરા] વગેરેની સભાઓ
ભરી સં૫, કન્યા વિક્રય, જીવદયા વગેરે વિષય ઉપર ભાષણ આપતાં બધા ઉપર
સારી અસર થઈ હતી. ૩ ભાદલ- અહીં કન્યાવિક્રય નથી. છતાં પ્રતિજ્ઞાઓ લેવામાં આવી છે. અહીં જીવદયા . . ઉપર ભાષણ આપતાં તેની અસરથી દેવી નિમિતે દારૂ માંસ વાપરનારાઓને સારી
> . અસર થઈ છે અને તેઓએ પ્રતિજ્ઞાઓ કરી છે. આ

Page #153

૧૯૧૨) :
કેન્ફરન્સ વર્તમાન.
૪ કુડસદ-અહીં ગામ લોકો સમક્ષ ભાષણ આપતાં કન્યાવિક્રયને માટે કેટલાકોમાં પ્રતિબંધ
થએલ છે. પ્રમુખ પદે માસ્તર ભગવાનજી હતા. ૫ નવસારી-અહીં ગામ લેકે તથા શ્રી જૈન સંઘ સમસ્ત રૂબરૂ ભાષણ આપી સારી પ્રિતિ
મેળવી છે. ઉપદેશક મી. અમૃતલાલ વાડીલાલ. ૧ સીસેદરા- અહીં કેન્ફરન્સના ઠરાવો ઉપર, એક્યતા, કન્યાવિક્રય, બાળલગ્ન, ધર્મ વગેરે
વિષયો ઉપર ભાષણ આપી સારી અસર કરી છે. ૨ ખડસુપા- અહીં સર્વ કામ સમક્ષ સંપ, કન્યાવિક્રય, બાળલગ્ન વગેરે વિષય ઉપર
ભાવણ આપતાં ઠરાવ થયા કે, ૧ હોળી પુજનની અંદર જૈનોએ ભાગ લે નહીં રે સ્ત્રીઓએ લગ્ન પ્રસંગે ફટાણું ગાવાં નહીં, ૩ ભવાયા રમાડવા નહીં, ૪ કન્યાવિક્રય થતું નથી
છતાં પણ ભાષણથી સારી અસર થઈ છે. ' ' . ( ૩ ઈચ્છાપુર- સં૫, જીવદયા વગેરે વિષયો ઉપર ભાષણો આપતાં અહીંના કેટલાક કેળા
લોકોએ દારૂ નહીં પીવા પ્રતિજ્ઞા લીધી હતી. ૪ કેલવા- અહીં જૈન સંઘ સમસ્ત સાથે. બીજા લોકોને એકઠા કરી ભાષણો આપતાં - દરેક ઉપર સારી અસર થવા પામી છે અને તેથી સાને સારો લાભ થયો છે. ઉપદેશક મી, પુજાલાલ પ્રેમચંદ ૧ પાલણપુર-શેઠ બાલાભાઈ ગટાભાઈ તથા પારી, મણીલાલ ખુશાલચંદ જણાવે છે કે
ઉપદેશક મી. પુંજાલાલની ભાષણ શક્તિ સારી છે તેમજ તેઓ ખંતીલા અને ઉદ્યમી હોવાથી સારું કામ કરી શકે છે. આપણે સર્વ જૈન બંધુઓએ કોન્ફરન્સને માન આપી સુકત ભંડાર ફંડને અમલમાં મૂકીએ તે ૧૪ લાખની વસ્તીના પ્રમાણે ૩ લાખ રૂ. થાય એટલે દરેક કામ સારું થાય. તેમજ શેઠ ધરમચંદ ચેલજીભાઈ અને મુનિ મહારાજ વિનય
વિજયજીએ પણ પોતાને સારો અભિપ્રાય દર્શાવ્યો છે. ૨ વેંચા–અહીં સંપ,. કન્યાવિક્રય ઉપર ભાષણથી સારી અસર થઈ છે. ' ૩ ચંડીસર–અહીં સંપ, કન્યાવિક્ય હાનિ કારક રિવાજો વગેરે વિષય ઉપર ભાષણ
આપતાં ઘણી સારી અસર થવા પામી છે. એમ આગેવાને તથા સ્કૂલ માસ્તર છગનલાલ જણાવે છે.
૩ ધાર્મિક હિસાબ તપાસણું ખાતું, (તપાસનાર-શેઠ ચુનીલાલ નાનચંદ. ઓ. ઓડીટર શ્રી જૈન ભવે. કેન્ફરન્સ,) ૧ ઝોરણજ(મહાલ મેહસાણા) (ઉ. ગુજરાત)

Page #154

૪૧૨]
જૈન કેન્ફરન્સ હેરલ્ડ.
[અકબર
• શ્રી ચંદ્રપ્રભુજી મહારાજનું દેરાસર,
આ સંસ્થાનો સંધ તરફથી વહીવટકર્તા વહોરા હકમચંદ નથુચંદના હસ્તકનો સંવત ૧૯૪૯ થી સં. ૧૮૬૮ ના વૈશાક શુદિ ૨ સુધીને હિસાબ તપાસતાં જણાયું કે નામું રીતસર રાખવામાં આવ્યું નથી. તેમજ બહાર ગામની ટીપ કરી દેરાસર બંધાવ્યું તેનો હિસાબ રીતસર રાખવામાં આવ્યો નથી. તેમજ સં. ૯૪૯ થી આજ સુધીમાં ધર્માદાને હિસાબે પણ કોઈના કર્યા નથી. તે આ ખાતા તરફથી સર્વેના હિસાબો ચેખા કરી વહીવટ સારી રીતે રાખવાની સૂચના કરવામાં આવી છે. જે ખામીઓ દેખાણું તેનું સૂચન
પત્ર વહીવટકર્તા ગૃહસ્થને આપવામાં આવ્યું છે. ૨ લાંઘણજ–(મહાલ મેહસાણા, ઉ. ગુજરાત.)
શ્રી વાસુપુજ્ય મહારાજનું દેરાસર, સદરહુ સંસ્થાનો સંધ તરફથી વહીવટકર્તા શેઠ ખોડીદાસ છગનલાલ હસ્તકને સંવત ૧૦૬૬ ના કારતક સુદિ ૧ થી સંવત ૧૯૬૮ ના વૈશાક શુદિ ૧ સુધીને હિસાબ તપસતાં જણાયું છે કે નામું રીતસર રાખી વહીવટ સારી રીતે ચલાવે છે પણ દેરાસરજીની મેટી રકમ એક વેપારીની પેઢી ચલાવવામાં આવતી હોય તેની માફક ગામ મથેના શ્રાવકને ધીરવામાં આવી છે અને તેનાં નાણું હજીસુધી વસુલ થતાં નથી. તેથી કરી વહીવટકર્તા ગૃહસ્થને નાણાં તાકીદે વસુલ કરવા સૂચવવામાં આવ્યું છે, અને જે જે દેણદાર પાસે ઉઘરાણી કરવા છતાં નાણાં ન ચૂકાવી આપે તેઓનાં નામની ટીપ આ
ખાતા તરફ મેકલવા કહેવામાં આવ્યું છે. ૩ પલીયડ-(મહાલ કલેશ-ગુજરાત.).
રાસર. શ્રી સંભવનાથ મહરાજ
' . . ! સદરહુ દેરાસર ઘણા પ્રાચીન વખતનું છે. પણ હાલમાં તે ગામમાં જૈનની વસ્તી ન હોવાથી વહીવટ ખોરજનું મહાજન કરે છે તેમના હસ્તકને સં. ૧૯૬૬ ના કારતક સુદ ૧ થી સંવત ૧૯૬૮ ના વૈશાક શુદિ ૧ સુધીને હિસાબ તપાસતાં જણાયું કે વહીવટ સારી રીતે ચલાવે છે. પણ મજકુર વહીવટનાં નાણું તેની આસપાસના ગામોમાં તથા પોતાના ગામોમાં જૈનીઓને અંગઉધાર વ્યાજે ધીરવામાં આવ્યાં છે. તે નાણું દેણદારી આપતા નથી તે બહુજ દીલગીર થવા જેવું છે. ખોરજના મહાજન સાથે જામળા તથા સેજાવાળા પણું વહીવટ કરે છે. દેરાસરના પૂજનને લગતું ખર્ચ પૂરું નહી થવાથી સદરહુ દેરાસર મળે જે કંઇ દેવ દ્રવ્ય ઉત્પન થાય છે તેમાંથી ખર્ચ કરવામાં આવે છે. સંવત ૧૯૬૫ સુધી એક ચેપડીમાં ખાતાં રાખવામાં આવતાં હતાં, સંવત ૧૯૬૬થી એક ચેપડામાં મેળ તથા ખાતાં રાખવામાં આવ્યાં છે. દેરાસરનાં નાણું મોટે ભાગે જૈનીઓને ધીરવામાં આવ્યાં છે, તેમાંના કેટલાક જૈ લીઓની સ્થિતિ સારી હેવા છતાં પોતાના ખાતાને હિસાબ

Page #155

૧૯૧૨).
કેન્ફરન્સ વર્તમાન.
(૪ ૧૩
કરતા નથી તેમ નાણું આપતા નથી તે ઉપર ધ્યાન આપવા વહીવટકર્તા ગૃહસ્થોને સૂચવવામાં આવ્યું છે. તપાસણી દરમિયાન જે જે ખામીઓ દેખાણ તેનું સૂચનપત્ર વહીવટકર્તા ગૃહસ્થને આપવામાં આવેલ છે.
નોટ-આ ખાતા તરફથી તપાસવામાં આવેલા ધાર્મિક સંસ્થાના હિસાબેને લગતા જે રિપોર્ટો પ્રગટ કરવામાં આવે છે તેમાનાં કેટલાક રીપોર્ટોમાં જણાવવામાં આવે છે કે જૈન શશી પ્રમાણે નામું લખવામાં અથવા હિસાબ રાખવામાં આવતું નથી. તે જૈન શૈલી પ્રમાણે કેવી રીતે હિસા ન રહી શકે તેના ખુલાસામાં જણાવવાનું કે આપણી ધાર્મિક સંસ્થાઓનાં દેવ દ્રવ્ય, જ્ઞાન દ્રવ્ય, સાધારણ દ્રવ્ય, કેસર, સુખડ, બાલા તથા સારા માર્ગ તથા નિરાશ્રિત વિગેરે ખાતાઓ હોય છે તેમાં પહેલા બે ખાતાનું દ્રવ્ય બીજા કેઈપણ ખાતામાં વાપરી શકાતું નથી. સાધારણ ખાતાનું દ્રવ્ય ચેકસ ધાર્મિક ખાતાંઓ સિવાય બીજા ખાતાંઓમાં વાપરી શકાતું નથી, છતાં કેટલીક સંસ્થાના વહીવટકર્તાઓને જૈન શૈલીનો અનુભવ નહી હોવાથી અથવા બે દરકારીથી પોતાની ખુશી પ્રમાણે દરેક ખાત નું ખર્ચ દેવ દ્રવ્ય ખાતે લખે છે. જેથી જૈનીઓ દેવ દ્રવ્ય તથા જ્ઞાન દ્રવ્યના લેપમાં પડી દુઃખી થાય છે, તેથી ઉપર જણાવ્યા પ્રમાણે લખવામાં આવે છે. આપણી ધાર્મિક સંસ્થાને લગતા ખર્ચના હિસાબ જૈન શકી પ્રમાણે લખવામાં આવે તે ઉપર જણાવેલી અડચણ દૂર થઈ જાય.
ના. શહેનશાહને આપેલ માનપત્રનો આવેલ જવાબ. Copy of the letter received from Collector of Bombay in relation to the Address given by the Jain Coinmunity to their Imperial Majesties. 529
No. L. R. 5980 of 1912.
Bombay Collector'sOffice.
22 August 1912.
Sir,'
.
In continuation of this office letter No L. R. 1927, dated the 26th March 1912. I am directed to inform you that the address of the Jain Community of the Bombay Presidency has been laid before Their Imperial Majesties. 2. I am further directed to convey to you and to your co-signatories of the address the thanks of His Majesty the King Emperor for your Community's loyal and dutiful address.
I have &c (signed). E. L. Sale.
Collector.

Page #156

જન કેાન્ફરન્સ હેરડ
વસુલ આવેલ લવાજમ સબંધીની સૂચના.
આ માસિકના અગષ્ટ માસના અંકથી વીપી. કરવાનુ શરૂ કરવામાં આવેલ છે તેમજ મુંબઇના ગ્રાહકોનાં (નફના ભાગમાં) ખીલ બનવી પટાવાળા માત સવાજમ વસુલ કરવામાં આવે છે. લવાજમની પહોંચ આ અંકમાં આપવા વિચાર હતા પણ જગ્યાના સ`કાચને લીધે તેમ બની શકેયુ નથી. લગભગ ૨૫૦ વી. પ. ના રૂપી આવી ગયા છે. નામવાર પહેાંચ આવતા અંકથી આપવામાં આવશે. ઝાંઝીબારના ગ્રાહકોના લવાજમના રૂ. ૪૬-૧૪-૦ શેઠ સાકરચંદ્ર દેવચંદ ભાત મળ્યા છે તેની નામવાર પહોંચ પણ હવે પછીના અંકમાં આપીશું.
૪૧૪)
પર્યુષણ અંક
આ અક દળદાર અને વિદ્વાનોના ઉત્તમ વિષયોથી ભરપૂર થયે છે એ સા ઇ સ્વીકારશે, એટલે વધુ પ્રશ'સા કરવાની જરૂર રહેતી નથી. આ અંકની નકલ ઓછી હોવાથી છૂટક મળી શક્શે નહિં, પરંતુ જે સુજ્ઞ મહાશયે નવા ગ્રાહક તરીકે નામ નેાંધાવશે અને લવાજમ મેાકલી આપવા કૃપા કરશે તેમને આ 'કપર હક રહેશે. ચાલુ ગ્રાડુકા આ એક પહેાગ્યે નીકળતુ લવાજમ મેકલી આપવા કૃપા કરશે અને આ કેન્દ્રસને વધુ શ્રમ અને ખર્ચીમાં ઉતારશે નહિ એમ અમાને સપૂર્ણ આશા છે.
મેનેજર-જન-વે-કે-હેરલ્ડ.
આ પત્રના તંત્રી કૃત પુસ્ત।.
(નયપર સરલ વિવેચન સાથે)
(પ્રભુના દર્શનનું રહસ્ય સમજાવનાર) (અર્થ, ભાવાર્થ, વિવેચન સહિત) (સુ ંદર સ્તવના પદાદિ, વિવેચન સાથે)
સમ્યકત્ત્વના ૬૭ મેલનીસઝાય ( શ્રી યશોવિજયજી કૃત ભાવાર્થ સાથે) ૦~૧-૦
જથાબંધ યા છુટક યા પ્રભાવના માટે—લખા.
નયકાણકા જિનદેવદર્શન
સામાયિકસૂત્ર જૈનકાવ્યપ્રવેશ
(અકટોબર
ખાલાભાઈ હગનલાલ મેઘજી હીરજનો કે પની
...
૦-૬-૦
૭-૩-૦
013-0
-૬-૦
કીક.ભટનીપાળ અમંદાવાદ.
પાયધેાની મુખઇ.

Page #157

વિષયાનુક્રમણિકા.
વિષયાનુક્રમણિકા.
1 Give us men-A Poem~(Oliver Wendell Holmes) 2 Naya-Karnika A Primer of Jain Logic. 3 A Synospis of the theory of Karma. (Sushil) 4 Karmas. (A Seeker)
૫ ખમાવું છું ક્ષમા કરો! —એક વાગ્યે.
૧૯૧૨]
૬ ક્ષમાપતા
(રા. રા. અમૃત)
૭ શ્રી પયૂષણ પૂર્ણાહુતિ (રા. રા. મનસુખ કરદ મહેતા) ૮ પર્યુષણ પર્વ તે આપણું કર્તવ્ય.
(. રા. ન્યાલચંદ લક્ષ્મીચંદ સેાની ખી.એ., એક્ એ. ૯ શ્રીમન વીરપ્રભુ સ્તુતિ.—કાવ્ય (રા. ર. પ્રાણજીવન મેરારજી શાહ.) ૧૦ વીરપ્રભુના જન્મોત્સવ (રા. રા. વીરમણી.) ૧૧ શ્રી મહાવીર જયન્તિ (ગં. સ્વ. હું નિમ ળા.)
૧૨ ઐતિહાસિક પુરૂષોના ઉત્સવ શામાટે કરવા જોઇએ ?
૧૩ પ્રભુશરણે--કાવ્ય. (રા. રા. વસન્ત)
૧૪ શાલિભદ્રના ગૃહત્યાગ—-ખડકાવ્ય (રા. રા. અમૃત.) ૧૫ શાલિભદ્ર-એક ટુકી ધર્માંકથા.
૧૬ સદ્ગત શ્રી ગાવિન્દજીતે......સ્નેહાંજલિ !--કાવ્ય (રા. રા. અમૃત.) ૧૭ સાધારણ જિનસ્તવન.--કુમારપાળ ભૂપાળ વિરચિત
[૪૧૫
201
262
271
277
૨૮૧
૨૮૧
૨૮૨
૨૩ એક યેજક ચિત્ર --કાવ્ય. (રા. રા. અમૃત.) ૨૪ વ્હાલ ઘેલાંની દેવપૂજા.--કાવ્ય. (રા. રા. લલિત, )
૨૮૭
૨૯૨
૨૯૫
૨૯૬
૨૯૯
૩૦૩
૩૦૪
૩૬
૩૧ર
(સન્મિત્ર મુનિશ્રી કપૂરવિજયજી. ૩૧૩ ૧૮ મિ. હું વારનનાં પ્રશ્નોનાં ઉત્તર. (રા. રા. મનઃસુખલાલ કરદ મહેતા. ૩૧૬ ૧૯ પત્ર પ્રાસાદ-મહેનને પત્ર (રા. રા. સંન્યાસી.)
૩૧૯
૩૨૫
૨૦ શિયળ વિનાની નારી —કાવ્ય. (રા. રા. પ્રાણજીવન મેરારજી શાહ.) ૨૧ જૈન સાહિત્યની ગુજરાતપર અસર
(રા. રા. કૃષ્ણુલાલ મેાહનલાલ ઝવેરી. એમ. એ,એએલ્ બી.) ૩૨૬ ૨૨ જૈન પારિભાષિક શબ્દો અને ગુજરાતી ભાષાના શબ્દકોશ, (રા. રા. ચુનીલાલ વર્ધમાન શાહ.)
૩૨૮
૩૩૧
૨૫ જૈન સંસ્થાઓ. (રા. રા. લેગીન્દ્રરાવ ૨. દ્વિવેટિયા. બી. એ.)
૩૩૨
૨૬ દાનધર્મ (રા. રા. હાકેમચંદ હરજીવન મણિયાર, એમ, એ., એએલ્. બી) ૩૩૭ ૨૭ અમે તે। દીનવત્સલ (રા. રા. લલિત)
૨૪૨
૨૮ શ્રીમદ્ જ્ઞાનસારજી
૩૪૩

Page #158
416) જેન કોન્ફરન્સ હેરલ્ડ. (અકબર 344 345 28 મનનું પ્રાબલ્ય--કાવ્ય, (શ્રીમદ્દ જ્ઞાનસારજી) 30 નિશ્ચલે “હું'– કાવ્ય 31 આત્મવિસ્મૃતિ-કાવ્ય , 32 સાધુનો ભેખ--કાવ્ય છે 33 ધર્મનાં ચિન્હ (રા. ર. કુંવરજી આણંદજી) 34 પ્રભુજી! આપ વિના કેઈને આધાર નથી-કાવ્ય. (aa. ર. વસન્ત.) 349 350 351 352 353 353 357 35 કોન્ફરન્સ ગામાતાનું રક્ષણ કરે.--કાવ્ય (મુનિશ્રી બુદ્ધિસાગર) 36 હિંદની લત-કાવ્ય. (રા. રા. દિવાનો.) 37 હિંદનો વ્યાપાર-કાવ્ય. (રા. રા. દિવાના) 38 વાર્ષિક સરવૈયું. (રા. રા. અમરચંદ ઘેલાભાઇ.) 39 નિરાશા - કાવ્ય. (રા. રા. વસન્ત ) 40 નિરાધાર દશા –કાવ્ય (,, ,, , ) * 1 હવે શું કરવું !--કાવ્ય (,, , , , ૪ર હવે કયે રસ્તે જઈશું (રા. રા. સમયધર્મ) 43 પ્રબલ આશા-કાવ્ય (રા. રા. વસન્ત) 44 પ્રતિક્રમણ (મુનિશ્રી ચારિત્રવિજયજી) 45 ધાર્મિક સૈનિકને પ્રોત્સાહ-કાવ્ય (રા. રા. વસંત ) 46 પ્રેમપથી [રા. રા. ઉપશમ ]. 47 ગુરૂદેવની સ્તુતિ -- કાવ્ય [ગં. સ્વ, નિર્મળા બહેનો 48 नय विचारणा (मुनि श्री रत्नचंद्रजी) 49 ચિત્ર પરિચય (સર વસનજી ત્રીકમજી, શેઠ લાલભાઈ દલપતભાઈ, શ્રીયુત મહેપાણી, નગરશેઠ ચીમનભાઈ લાલભાઇ) ૫જે કેન્ફરન્સ વર્તમાન 358 358 358 370 37 382 384 . 35. 387 400 You STRI