________________
૩૪૮]
જૈન કોન્ફરન્સ હેરડ.
[સપ્ટેમ્બર
तन्नास्य विषयतृष्णा, प्रभवत्युच्चैनै दृष्टिसंमोहः ।
अरुचिर्न धर्मपथ्ये न पापा क्रोधकंडूतिः ॥ –ધર્મતત્વથી યુક્ત પ્રાણીમાં વિષયતૃષ્ણ ન હોય, અત્યંત દષ્ટિસંમેહ ન હોય, ધર્મરૂપ પથ્થમાં અરૂચિ (અભિલાષાભાવ) ન હોય અને પાપના હેતુરૂપ ફેધ કે જે ઉપશમને નાશ કરનાર છે તે ન હેય.
હવે એ ચારે દોષનું વિશેષ સ્વરૂપ બતાવે છે – ૧-વિષયતષ્ણુ–ગમ્યાગમન વિભાગ તજી દઈને એટલે આ સ્વદા રાજ ગમ્ય છેવિષય સેવન યોગ્ય છે, અન્ય પરસ્ત્રીઓ અથવા માતા, બહેન, પુત્રી વિગેરે અને રાજા, ગુરૂ, શેઠ કે મિત્રાદિકની સ્ત્રી વિગેરે-એ સર્વ અગમ્ય છે, એવી વહેંચણ વિના સર્વત્ર જે પ્રાણી વિષયમાં અતૃપ્તપણે યથેચ્છ વર્તન કરે તેની જે તત્ર વિષયબુધ્ધિ તે વિષયષ્ણા કહીએ. આવી વિષયતૃષ્ણા ધર્મતત્વની પ્રાપ્તિવાળા પ્રાણીમાં કદી પણ ન હોય. વિષય શબ્દ-શબ્દ, રૂપ, રસ, ગંધ ને સ્પર્શાદિક જાણવા. તેમાં અતૃપ્ત એટલે નિરંતર સાભિલાષી સમજવો. જેને અભિલાષ કોઈપણ વખતે શાંતિજ પામતા ન હોય તેવો મનુષ્ય વિષયતૃષ્ણાવાન સમજે.
૨–દષ્ટિસંમેહ–આ રૂપ મહાન દેશ તેનામાં ન હોય. દષ્ટિ તે દર્શન-આગમજિનમત તેમાં સંમેહ તે સંમૂઢતા-અન્યથા કહેલાની અન્યથા પ્રતિપત્તિ તે દર્શનસંમેહ. અહિંસા, પ્રશમ વિગેરે તે છે કે અન્યશાસ્ત્રમાં સરખી રીતે જ ગ્રાહ્ય કહેલાં છે, પરંતુ તેની પરિભાષામાં ઘણો ભેદ રહેલે છે. એક આરંભમાં પ્રવર્તતે પુરૂષ તેના ફળને જોઈને તે આરંભને સાવદ્ય માને છે ત્યારે બીજો તેની સરખાજ આરંભમાં પ્રવર્તતા છતાં તેને નિર્દોષ માને છે. આવી બાબતમાં જે સત્યની પરીક્ષા ન થવી તે દષ્ટિસંહ કહેવાય છે. દષ્ટાંત તરીકે જીવહિંસાથી પાપ સર્વ શાસ્ત્રોમાં કહેલ છે, છતાં એક જળાશયમાં પડીને
સ્નાન કરવામાં, કન્યાદાન દેવામાં, અને પશુ યજ્ઞાદિકમાં આરંભ માને ત્યારે બીજો તેને નિર્દોષ માને, એટલું જ નહિ પણ તેને ઉલટા પુન્યનાં કારણ માને. આવી બાબતમાં જે સંમૂહતા-કૃત્યાકૃત્યનું નહિ સમજવાપણું તે દોષ સર્વ દેષમાં પ્રાધાન્ય છે અને તેજ દષ્ટિસંમેહ કહેવાય છે. આ દેશ અધમમાં પણ અધમ છે.
બીજી રીતે ચૈત્યાદિક વત્તાપૂર્વક કરાવવામાં એક જયારે અહિંસા રૂપે ફળ માની તેમાં પ્રવૃત્તિ કરે ત્યારે બીજો એમાં આરંભને તજજન્ય હિંસા માને એ પણ દષ્ટિસંમેહ છે. આ દેશમાં સંજ્ઞાભેદવડે અન્ય શાસ્ત્રમાં જુદી શબ્દરચના હેવાથી તેને અગ્રાહ્ય માનવું નહિ; જેમકે જૈન શાસ્ત્રોમાં અહિંસા સત્યાદિકને “મહાવતે કહ્યાં છે અને પાતંજલાદિકે તેને નિયમો' કહ્યા છે તે તેટલા ઉપરથી મહાવ્રતાદિ પ્રતિપાદક અમારાં આગમ સમીચીન છે,
