Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ dravya guNa paryAyino rasa ' - mahAmahopAdhyAya zrI yazovijayajI ma.sA. TravyAnuyoNaparAmarza - paMnyAsa yazovijaya
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAga-dveSa mukAvala viSayanuM jJAtRtva jJAna pariNati - rAga-dveSa mukata kaivala viSayanuM jJAdvA zIya nirmaLazAna - SToka' ing ko'lela TET vanamAM svataHpro na jANe che. naroga TE daE 3 pratibiMbita thAya n3 leko nI AbhArI
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ svalakSaNIbhUta pariNAmikabhAva pradhAnatAI paramabhAva svabhAva kahijaI jima jJAnasvarUpa AtmA. (rAsa : 11/12 svopanna Tabo) 'AtmAno paramasvabhAva mAtra sahaja jJAna! potAnA jJAnamAM pratibiMbita thatA tamAma jJeyanuM sAkSibhAve saMvedana!!! - dhanya avasthA!'.
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ samarpaNama tvadIya tubhyaM samarpayAmi TrAMsagula paryAyano rAsa parama pUjaya sakala saMgha hitaciMtaka AcAryadeveza zrImad vijaya bhuvanabhAnu sUrIzvarajI mahArAjA 1111 prAJjalalekhavikhyAta granthabhUtyA prabhAsvaram / bhuvanabhAnusUrIzam, bhIme bhAvAdbhaje bhave // 5 // pya paryAyata
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramane pAmavAnuM paripUrNa paribaLa dravya guNa paryAyano rAsa 3 5 >>
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ vikalpo ane tabhAvothI bakAle udAsa zuddha abhivyano haTAve pratibhAsa AnaMdaghanazvamAM je kAle savasa evo che A dravya-guNa-yAyito rasa vadhalyo vyartha vAta ne lakathAno vyAsa maTe ja to amadada traya dave kahI che vaTavAtI vAvala vyat tethI ja vAMcavo che dravya-kuNa-yayano Tasa
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ | zrI AdinAthAya namaH | / / Namotthu NaM samaNassa bhagavao mahAvIrassa / / paMnyAsa yazovijaya racita dravyAnuyogaparAmarza-dravyAnuyogaparAmarzakarNikA-karNikAsuvAsathI vibhUSita mahAmahopAdhyAya zrIyazovijayajI ma.sA. dvArA viracita svopajJaTabArtha yukta dravya-guNa-paryAyano rAsa (bhAga-5) * divyAziSa * parama pUjya nyAyavizArada sva.AcAryadeva zrImaddavathI, bhuvanabhAnusUrIzvarajI mahArAjA * zubhAziSa che parama pUjya siddhAntadivAkara gacchAdhipati AcAryadeveza zrImad vijaya jayaghoSasUrIzvarajI mahArAjA * dravyAnuyogaparAmarzAdikAra + gurjaravivecanakAra + saMpAdaka : parama pUjya pUnA jillA uddhAraka paMnyAsa pravara zrIvizvakalyANavijayajI mahArAjanA ziSyANa paMnyAsa yazovijaya * prakAzaka che zreyaskara zrI aMdherI gujarAtI jaina saMgha IrlAbrIja, 106, esa.vI.roDa, vilepArlA (vesTa), muMbaI-400056, phona : (022) 26719357
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ * granthanuM nAma : dravya-guNa-paryAyano rAsa ala mULakAra + svopajJa TabAkAra : mahAmahopAdhyAya zrIyazovijayajI ma.sA. * dravyAnuyogaparAmarza : navanirmita saMskRta padyo * dravyAnuyogaparAmarzakarNikA : svopajJa TabArtha anusArI vistRta saMskRtavyAkhyA * dravyAnuyogaparAmarzakarNikAsuvAsa | karNikA suvAsa : gurjara vivecana * saMzodhaka : pa.pU.AcAryadeveza zrImad vijaya puNyaratnasUrIzvarajI ma.sA. Adi ja AvRtti : prathama * kula bhAga : sAta * mUlya : saMpUrNa seTanA 4 5000/ * prakAzana varSa : vi.saM. 2069 0 vI.saM. 2539 0 I.sa. 2013 * (c) sarva hakka zramaNa pradhAna jaina saMghane AdhIna che * prApti sthAna : (1) prakAzaka (2) zrI divyadarzana TrasTa 39 kalikuMDa sosAyaTI, dhoLakA-387810. ji.amadAvAda.phona : 02714-225482 (3) zrI satISabhAI bI. zAha 5, maulika phaleTsa, operA phaleTsanI sAme, sukhIpurA, pAlaDI, amadAvAda-380006. mo. : 9825412402 (4) DaoN. hemantabhAI parIkha 21, tejapAla sosAyaTI, phatahanagara basa sTenDa pAse, pAlaDI, amadAvAda-380007. mo. : 9427803265 (5) zrI mahendrabhAI jhaverI 502, saMskRti komlekSa, atithi cokanI pAse. kAlAvADa roDa, rAjakoTa-36OO05. mo.9825168834 * mudraka : zrI pArzva komyuTarsa, amadAvAda. phona : (079) 25460295, mo.9909424860 -
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ kyAM zuM nihALazo ? ka prakAzakIya nivedana . * zruta anumodanA ......... prastAvanA : 'tRptinI tRSA' pUjya munirAja zrIbhaktiyazavijayajI ma.sA.. ja pAMcamA bhAganI viSayamArgadarzikA . DhALa-11 .. *****. 8-13 ........14-26 ... ?647 - 2844 ... 2846 - 266 0 ja DhALa-12 .....
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6 // IrlAmaMDana zrIAdinAthAya namaH / prakAzakIya nivedana mahopAdhyAya zrIyazovijayajI mahArAja viracita 'dravya-guNa-paryAyano rAsa' tathA te upara virya paMnyAsa zrIyazovijayajI mahArAja dvArA viracita vistRta nUtana racanA vagerene 7 bhAgamAM prakAzita karI zrIsaMghanA caraNomAM samarpita karatA anahada AnaMda anubhavIe chIe. A navalA graMthanA prakAzanano lAbha amArA zrIsaMghane prApta thayAno amone anero AnaMda che. bhagavAnanA vacano sAMbhaLavA, tenA upara gahana vicAra karavo, niraMtara vAgoLavA, satata ghUMTavA jethI AtmA tarUpa banI jAya te zubha pravRtti che. arthAt jIva azubhathI dUra thaI zubhamAM joDAya che ane jIvane puNya baMdhAya che. A puNyabaMdha evA prakArano paDe che ke jenA phaLa svarUpe jIvane mokSa (=zAzvata sukha) prApta thAya che. vaLI, zAzvata sukha prApta thatAM jeTalA bhavo lAge te daramyAna jIvane anukULa sAmagrI ane saMyogo prApta thatA rahe che A pramANe parama zraddheya gurubhagavaMto pAsethI jANyuM che. prastuta graMtha jinavacana sApekSa che. tema ja A graMthanuM udgama sthAna paNa jinavacana ja che. tethI A saMpUrNa graMthanuM zravaNa, manana, nididhyAsana vagere zubha pravRtti rUpa ja che. A kAraNe amArA zrIsaMghane prakAzanano lAbha prApta thayAno viziSTa AnaMda hoya e svAbhAvika che. saMskRta bhASAmAM racAyelA aneka graMthonA gujarAtI bhASAmAM anuvAda thayela che. paraMtu A graMthanI vizeSatA e che ke tenI racanA gujarAtI bhASAmAM thayela che ane tenA upara ekathI vadhu saMskRta bhASAmAM anuvAda thayela che. prAcIna 300 varSa jUnI bhASAnA bhale Apa jANakAra ho, tema chatAM gurugama tema ja zAstranA ucca kakSAnA abhyAsa vinA, prastuta graMthano samyak bodha thavo sarala nathI. kema ke A graMthano viSaya dravyAnuyoga che. jaina-jainetara darzananA aneka graMthonuM vizada vAMcana, gahana ciMtana ane adbhuta upasthiti jeozrIne prApta che evA viziSTa kSayopazamathI yukta vidvarya parama pUjya paMnyAsa zrIyazovijayajI mahArAje eka mAtra paramArthanA hetuthI, sarve jijJAsu yogya jIvone bodha sugama banI rahe te mATe 7 varSathI adhika samayano parizrama laI A pramANe graMthanuM AMtarika svarUpa goThavela che :- (1) dravya-guNa-paryAyano rAsa mULa graMtha. (2) te upara svopanna (upA.kRta) vyAkhyA - Tabo. (3) tenA upara dravya-guNa-paryAya rAsane anusarato zlokabaddha dravyAnuyoga parAmarza. (4) tathA svopajJa TabAne anusaratI dravyAnuyoga-parAmarzakarNikA nAmanI saMskRta vyAkhyA. (5) karNikA suvAsa nAmaka gujarAtI vivecana (AdhyAtmika upanaya vagere sahita). pa.pU.paMnyAsajI mahArAje athAga prayatnathI 36 hastaprato dvArA mULa graMtha tathA svopajJa TabAnuM saMzodhana karela che. je atyaMta stutine pAtra che. amAro zrIsaMgha teozrIno sadAya RNI raheze. paramazraddheya siddhAntamahodadhi AcAryadeva zrIpremasUrIzvarajI mahArAja, paramArAdhyapAda sakalasaMghahitaciMtaka AcAryadeva zrIbhuvanabhAnusUrIzvarajI mahArAjanI divyakRpA amArA zrIsaMgha upara sadaiva varasatI rahe che. parama pUjya siddhAMtadivAkara AcAryadeva zrIjayaghoSasUrIzvarajI mahArAja amArA zrIsaMghanuM sadaiva yogakSema karI rahyA che. parama pUjya tarkanipuNamati AcAryadeva zrIjayasuMdarasUrIzvarajI mahArAjanuM maMgala mArgadarzana amArA zrIsaMghane satata maLatuM rahe che. parama pUjya paMnyAsapravara zrIvizvakalyANavijayajI mahArAjanuM paNa A avasare ame atyaMta AdarabhAve smaraNa karIe chIe. A graMthanA mudraNa-prakAzana vagere kAryomAM sAkSAt ke parokSa sahakAra ApanArA nAmI-anAmI sauno amAro zrIsaMgha AbhAra mAne che. sarve vAcakone A graMtha kalyANakArI banI rahe tevA prakAranI maMgala kAmanA. tathA vadhune vadhu AvA aNamola lAbha amArA zrIsaMghane maLatA rahe tevI zAsanadevane prArthanA. 4 zreyaskara zrIaMdherI gujarAtI jaina saMgha, IrlA-muMbaI
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ Y** * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * re * * * * * kavya-guNa-paryAyinI zasa bhAga - 1 thI 7 * saMpUrNa lAbhArthI ja zreyakara zrI AM gherI gujarAtI jaina saMgha IrlA, muMbaI dhanya kRtabhakti ! dhanya kRtaprema ! dhanya kRtalaganI ! mUri - bhUri anumodanA... * * * * * * * * * ) * noMdha :- A sAteya pustako jJAnadravyamAMthI chapAyela hovAthI mUlya cUkavyA vinA gRhastha mAlikI karavI nahI. * * * , * * * * * * * * * * * *
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ namaH / / Namotthu NaM samaNassa bhagavao mahAvIrassa / / ||| OM krU zrIM zrIyazovinayasamucco namaH || tRptinI tRSA !!! aphATa retasAgara cotarapha kSitija sudhI patharAyelo paDyo che. sUryanArAyaNanA eka eka kiraNa tIkSya bANa jevA vedhaka banI cUkyA che. satata tApa veThI veThI retI, tenA ekeka kaNa aMgArA samAna thaI cUkyA che. dUra-sudUra najara nAMkhatA mAtra ne mAtra retI ja najare caDe che. kyAMka kyAreka retImAM AkhA nagaro UbhA thatA dekhAya che, mRgajaLa Thera Thera patharAyelA dekhAya che. paNa A badhuM bhrAMti, vyartha, AbhAsa ! A retasamaMdaramAM bhUlo paDela musAphara sAnabhAna gumAvI rahela che. dRSTibhramo akaLAvI nAMkhe che. lUmAM uDatI unI-unI retI zarIra upara aMgArAnI jema caMpAya che. pavananI ekeka laherakhI jANe zarIramAM rahelA pANInA eka-eka TIpAne zoSI rahI che. AkhA zarIranuM lohI jANe ukaLI rahela hoya tevI dAruNa vyathA, aMga-aMgamAM dAha musApharane jIvatA narakanA darzana karAve che. maMjila dekhAtI nathI, musApharI anaMta lAge che. tyAM najIkamAM ja khaLakhaLa vahetAM pANIno nAda saMbhaLAya, nAdanA sAdane sAMbhaLI AgaLa vadhatAM pANInA darzana thAya, pANIno sparza thAya, tenuM Acamana thAya, adbhuta ThaMDaka arpatuM... arpatuM pANI gaLAmAMthI peTamAM pahoMce... samagra zarIramAM apUrva zItalatA vyApI jAya.... kramazaH vardhamAna adbhuta sukhAnubhUti, AnaMdAnubhUti... kadAca e anubhavanAra ja tenuM kaMIka bayAna karI zake. e tRptinuM kAraNa tenI pUrvenI apUrva tRSA che. tRSA jeTalI tIvra, tRpti teTalI ja apUrva ! anaMta saMsAraraNamAM bhaTakatA jIvanI AvI ja karuNadazA hoya che. karuNatAmAM ya vadhu karuNatA e che ke kyAreka eTalI hade mana bhramita thaI cUkyuM hoya che ke potAnI durdazA upara be AMsu paNa paDatA nathI. jyAre aMdaramAM ArtanAda pragaTe che, doSono dAha asahya bane che, AtmAne saMvedanAnI ane tenA zuddhasvarUpane oLakhavAnI talapa tIvra bane che, mithyAtve jamAvelo pagadaMDo asahya thAya che, tRSA vadhu ne vadhu tIvra thAya che, tyAre jo koI mIThI vIraDI maLe to tRpti paNa tevI ja thAya che. A mIThI vIraDI tarIke ApaNe mahAmahopAdhyAya zrIyazovijayajI mahArAjAnA zabdajharaNAne nirvivAda rIte sthAna ApI zakIe chIe. yuga-yugamAM kadAci-kyAreka ja AvA mahApuruSo A dharatI upara avatare che. A avanI upara temanuM avataraNa paNa Azcarya ! emanuM sarjana paNa Azcarya ! emanA zabdo paNa Azcarya ! are ! emanI pratyeka kriyA paNa Azcarya ! zabdo to A mahApuruSanI AgaLa hAtha joDI khaDA rahetA. emanI sevAmAM zabdo jANe potAnI dhanyatA anubhavatA. lAkho ane karoDo artho A zabdomAM nihita rahetA. emanA zabdo eTale sRSTinA sanAtana satyo ! buddhijIvIne e buddhino vyAyAma karAvaze. bhAvukane emAMthI bhAvanAno jharo maLI raheze. adhyAtmavAMchane emAMthI adhyAtmanuM rahasya sAMpaDI jaze. emanI zabdasaritAnuM eka managamatuM mIThuM madhura jharaNa eTale ja prastuta graMtharAja - dravya-guNa-paryAyano rAsa ! jema jozo A grantharAjane, tema tamane
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ * prastAvanA 7 9 graMtharAja maLaze. sAgara lavaNAkara paNa che, ratnAkara paNa che. jema jozo tema maLaze. jo tamane e zuSkatarkano nirarthaka akhADo lAgaze, to temAMthI te ja maLaze. jo tamane e bhAvanAno akhaMDa srota lAgaze to amRta maLaze. A graMtharAjathI tRpti teTalI ja tIvra, apUrva ane ajoDa thaze, jeTalI tRSA tIvra ! A graMtharAjano mahadaMza kadAca vAcakanI dRSTi heThaLa pasAra thaI cUkyo haze. hAla A pAMcamA bhAgamAM 11-12 DhALa samAviSTa che. AnA pratyeka pada potAnA udaramAM mahAn artha chUpAvIne besela che. jema jema pada ukelAze, tema tema prakAza lAdhaze. apUrva AnaMdanI anubhUti pragaTaze. mokSamArganuM digdarzana thaze, jIvananI khAmIo pakaDAze... kadAca vizvAsa nahIM Ave. paNa, A satya che. AtmArthitA pragaTAvI te te dRSTikoNathI A grantharAjane avagAho. dareka gAthAnA aMte Apela AdhyAtmika upanayanA sahAre koIka vicAramauktiko evA hAtha lAdhaze ke je jarUra AtmAnI mohanidrAne uDADaze. ahIM samIkSA paNa che, sAthe sAthe suleha paNa che. tarkakarkazatAnI sAthe saMvedana paNa bharyuM paDyuM che. zrIphaLa jevA A graMtharatnamAM amRtathI ya mIThuM-madhuruM, satya bharyuM paDyuM che, cAkho tyAre ja je samajAya tevuM. have A graMtharAjanuM kaMIka vaiziSTya joIe. 11-12mI DhALa A bhAgamAM samAviSTa che. mukhyatayA dArzanika jagatanA vIkharAyelA mauktikone ahIM kaMIka parovazuM. chelle chelle e mALAne A graMtharAjanA gaLAmAM AropavAno, AbhAsika to AbhAsika, AnaMda to maLaze ja ne ! 11mI DhALamAM guNanuM nirUpaNa tathA sAmAnya svabhAvanuM nirUpaNa digaMbara devasenane anusAre karavAmAM Avela che. 10mI DhALamAM dravyanuM nirUpaNa thaI cUkyuM hovAthI 11mI DhALamAM guNanirUpaNa avasaraprApta che. guNomAM paNa sAmAnya guNa ane vizeSa guNa - ema be bheda pADavAmAM AvyA che. * dArzanika jagatamAM sattva ane vastutva banne paryAyavAcI rUpe pradarzita thatA AvyA che. mahopAdhyAyajIe te banne vacce paNa bheda sAbita karela che. gAthA-1. * sAmAnyaguNo nyAyajagatanI jAtine mIlatA-jhUlatA che. jo ke mahopAdhyAyajI mahArAje 'dravyatva vagere jAti nathI, paNa guNa ja che' - tevuM sayuktika sAbita karela che. gAthA-1. vizvanI mALakhAkIya vyavasthAne suspaSTa rIte rajU karanArA zrImahAvIra mahArAjAnA eka-eka vacananA tAtparyane pI-pIne mahopAdhyAyajI ma.sA. sadA satyanuM digdarzana karAvavA lAlAyita rahe che. paramAtmA pratyenI agAdha zraddhAnA baLe teo prasaMgopAtta anyadarzanonA bhrAntimUlaka ane bhrAntijanaka siddhAntonI samIkSA karIne ja rahe che ane e samIkSA mATe uccarAyelA ke lakhAyelA vAkyo apAra vedhakatAne dhArI rahe che. kAraNa ke tenI pAchaLa tarkapUrNa agAdha zraddhA beThI paDI che. mahopAdhyAyajI ma.sA.nA pratyeka vidhAno pAchaLa gUMthAyela arthagAMbhIryane samajavA mATe dravyAnuyogaparAmarzakarNikA eka adbhuta mAdhyama banI rahe che. dareke dareka padArthanI talasparzI chaNAvaTa A vyAkhyAmAM maLI raheze. dareka zAstrapAThane evA pariprekSyamAM rajU karela che ke te zAstrapATha atyaMta
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 * prastAvanA 0 mahattvapUrNa banI rahe che. je graMtha vAMcI gayA hazo, chatAM paNa teno zAstrapATha jyAre karNikAmAM jozo ane tamane Azcarya thaze. "oha ! A pATha ATaluM badhuM kahI zake che !" dareka zAstrapATha potAnA udare ghaNI ja mahattvapUrNa vAta laIne besela che. jarUra che tene yogya pariprekSyamAM mUkavAnI. to enI kiMmata samajAya. anyathA mAtra te "vaMcAI jAya che. zAstro uparanI agAdha zraddhA, pratyeka vacananuM agAdha UMDANa hRdayamAM janmAvavA mATe A vivecana saMpUrNa paribaLa banI rahe che. * acetanatva cetanaabhAva rUpa nathI paNa atirikta sAmAnya guNa che. gA.2 * amUrtatva paNa mUrtatvaabhAva rUpa nahIM paNa atirikta sAmAnya guNa che. gA.2 * nam no artha badhe abhAva ja thAya te jarUrI nathI. gA.2 AvA dArzanika vicAramauktiko ahIM sAmAnyaguNanirUpaNamAM atra tatra sarvatra verAyelA jovA maLaze. gAthA-3thI vizeSaguNanirUpaNa zarU thAya che. * guNa kathaMcit paryAya, paryAya kathaMcit guNa. gA.3 * cetanatA sAmAnyaguNa paNa che ane vizeSaguNa paNa che. gA.4 * AtmAnA jJAna, darzana, sukha, vIrya vagere guNo sthUla vyavahArathI che. mukhyavRttie to AtmAno vizeSaguNa eka ja che - upayoga. gA.4 * devasene darzAvelA sAmAnyaguNanA 10 bheda vyartha ! vastutaH sAmAnyaguNanA anaMta bheda ! gA.4 gA.4nI karNikA adbhuta zAstrasumananI suvAsane saMgRhIta karI upasthita thAya che. cha dravyanA lakSaNa cha ja hoya ke vadhu? te aMge Agama ane tarkanA sIdhA TakarAvanuM yuddha ramaNIya che. mahopAdhyAyajI ma.sA.e raNakSetramAM sAma-sAmA banne pakSane UbhA karI dhanuSaTaMkAra karI medAna choDI dIdhuM che. paNa, pachI karNikAkAra ene AgaLa dhapAve che. adbhuta che e yuddha ! yuddhanI kathA Ame ya haMmezA ramaNIya ja hoya che ne ! Agama ane tarka svasthAnamAM baLavAna che. karNikAkAre upasthita thayela Agama ane tarka - bannene sAmasAmA upasthApita karI bannene potAnuM gaurava bakyuM che. gajaba yuddha ke jemAM banne pakSano jvalaMta vijaya ! gAthA-pathI sAmAnya svabhAvanuM nirUpaNa zarU thAya che. hakIkatamAM potAne guNa karatAM atirikta svabhAva mAnya na hovA chatAM potAnI adbhuta madhyasthatA-udAratA-vizALatAno paricaya ApI mahopAdhyAyajI ma.sA.e vistArathI svabhAvanirUpaNa karela che. tenI siddhinA tarko paNa rajU karyA che. @ asti, nAsti Adi svabhAvanuM mananIya, madhura vivecana upalabdha che. gA.11 12 sudhI. te aMtargata -
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ * prastAvanA 0 11 * ekatra nityatva-anityatva ubhayadharmanuM sthApana. * bauddhamata khaMDana. * paryAya atirikta vAsanAnuM khaMDana. ekAMta nityatva-anityatvanuM khaMDana. * nityAniyatvanI jAtyaMtaratAnuM sthApana. * AkAzamAM paNa anekasvabhAva sthApana. * bhedabhedasiddhi. ItyAdi aneka prameyo samAviSTa che. pade pade paramAtmAe prakAza parama tattva pratyenI prItimAM pArAvAra vadhAro thAya che. AdhyAtmika upanayanI sAthe thatuM A viSayanuM avagAhana zuSkatAne ravAnA karI vAcakone AdratA bakSe che, madhurapa lAve che, mIThAza lAve che. kyAreka ekAMtamAM zAMticitte te te padArthone dhArI laI paLa - be paLa emAM khovAI jajo, ene mamaLAvajo... koIka ratana hAthe lAgyA vinA nahIM rahe. jAta anubhava e ja AmAM pradhAna pramANa che. sAmAnyasvabhAvanuM nirUpaNa thayA bAda vizeSasvabhAvanuM nirUpaNa avasaraprApta che. mATe bAramI DhALamAM vizeSasvabhAvanuM vistRtanirUpaNa karela che. te 14 zlokomAM upalabdha thAya che. caitanya vagere vizeSa svabhAvo che. * rAga-dveSa paNa cetanA ! gA.1 * jIvamAM acetanasvabhAva vinA dhyAnAdi vyartha ! gA.2 * mUrtavAdi vizeSa svabhAva paNa sarvatra ! gA.3 * aneka pradeza vinA sakaMpatAdi aghaTita. gA.6 * upAdhi karmathI che. tenAthI upacarita svabhAva Ave. gA.11 * upAdhi sAthe saMbaMdha thavAnI yogyatA te ja vibhAva svabhAva. gA.8 AvA aneka vicAraratno A ratnAkaramAM samAyelA che. * ekasAthe aneka AyAmomAM pramANanA 100 lakSaNono abhuta saMgraha. gA.14 tulanAzIla vidvarga mATe A anUTho upahAra che. A DhALa eka khajAnA-amUlyanidhAna samAna banI cUkI che. kAraNa ke karNikAkAra A DhALamAM khUba khIlyA che. emaNe pIraselo AdhyAtmika upanaya ucca dazAne abhimukha thavA mATe preraka pIThabaLa pUruM pADe che. AtmAnI aMdara ghara karI gayelI saMsArarasikatAne lapaDAka lagAve che. AtmAne DhaMDhoLe che. tenA sAcA svarUpanI pyAsa jagADe che. jenI prApti vinA saMpUrNa kriyAkalApa vyarthaprAyaH che, te
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 * prastAvanA : samyakatvanI mahattA ane duprApyatA ghotita kare che. AtmAnA atala UMDANamAM DUbakI lagAvavA lAlAyita karI mUke che. nizcayika mokSamArganI adbhuta chaNAvaTa A AdhyAtmika upanAmAM dekhAze. zAstronA peTALamAM dharabAyela A tattvajJAna jagatanA cogAnamAM karNikAkAre khUlluM mUkyuM che. eka navo AyAma temaNe rajU karyo che. manomaMthana karavA vivaza karI mUke tevuM satya pIrasyuM che. AtmAnI avanatinI dAstAna rajU karI che. tenA kAraNo rajU karyA che. sAthe unnatinI dazA prApta karavAnI dizA paNa rajU karI che. jagatanA samagra vaibhavane tuccha lekhatA anupama Atmika sukha pratye ujAgara karyA che. sAdhaka mATe siddha thavAnuM A aNamola sAdhana che. granthAbhyAsanI sArthakatA AnA abhyAsathI ja siddha thaze. eka anupama tattvakhajAno pIrasavAnA lIdhe samagra jainazAsana temanuM RNI raheze. ekavAra ene dilathI mANajo, AtmArthitA pragaTAvI pIjo, ghUMTaDe ghUMTaDe amRtano AsvAda anubhavAze. jyAre jyAre paNa sAdhanAmAM utsAha khUTe tyAre ekAda vAkyano paNa ghUMTa pI jo jo, nirmaLa caitanya rageragamAM doDatuM thaI jaze. karNikAkAra khUba ja AtmIyatAthI vAtanI rajUAta karI rahyA che. temanA vAkyo hRdayavedhI banI jAya che. zabdo to vAmaNA che. paNa jyAre mahopAdhyAyajI ma.sA. jevA mahApuruSonuM pIThabaLa tene maLe che tyAre aciMtya zakti tenAmAM AvI paDe che. te zabdo keMkanA mohane cUra-cUra karI de che. dilane coTa lagAvI de che. satyano prakAza meLavI Ape che. mUMjhavaNanA samayamAM sAcuM mArgadarzana ApIne ja rahe che. nirjIva zabdonI zuM AvI tAkAta hoI zake ? nA, A to lekhakanA Urmila bhAvono pratApa che, je zabdomAM aciMtya zakti dharabIne jAya che. mATe ja jema tIrthaMkarAdi AtmAnI unnatatAthI temano deha paNa unnata ane utkRSTa bane che, tema akSara e paNa kartAno eka deha che. kartAnA AtmAnI UrjA akSaramAM paNa vahe che. mATe ja bolanAra ke lakhanAra vyaktinA AdhAre zabdomAM paNa jamIna -AsamAnano taphAvata paDI jAya che. koIkanA zabdo para hajAro prANa arpI de che. jyAre koIkano e ja zabda eno potAno ja prANa harI zake che. zabdonI pAchaLa eka evI UrjA vahe che, je AtmAne satyanuM ajavALuM ApI de che. A graMthane evI rIte "sparzavo che, mAtra vAMcavo nathI. sparzajJAna balavattara che. akSara vAMcavAnA hoya. paNa, akSaranI pAchaLa rahelI UrjA sparzavAnI hoya. je akSaranI pAse A UrjA nathI e to kALI zAhIno piMDa mAtra che. akSaranA spArzanathI anakSaranuM sAcuM lakSya pakaDAze. lakSya pramANe gati karavAmAM sathavAro maLaze. A ja to granthanuM mULabhUta tattva che, svatva che. A ja to graMthanI potAnI kiMmata che, graMthano prANa che rAga-dveSa vinAnA akSara sadAnA sAcA sAthI che. A graMtha eTale ja A dizAmAM eka alaga bhAta upasAvI zakaze. pUjya karNikAkAre prathama zAkhAnI prathama gAthAmAM ja adbhuta vAta darzAve che - jema vIryAcAra jJAnAdi cAre ya AcAramAM vyApta che, tema adhyAtma dravyAdicAreya anuyogamAM anuviddha
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ * prastAvanA : 13 che. enA vinA cAreya anuyoga vyarthaprAyaH banI rahe che. eno anokho saMvedha AdhyAtmika upanaya dvArA karavAno karNikAkAre suMdaratama prayAsa karyo che. ane temAM temaNe saphaLatA paNa prApta karI che. saMskRtanI A kRtine vadhu AdaraNIya banAvaze tenuM gujarAtI vivecana ! gurjaravivecanakAranI pAse haMmezA be takAdA hoya che - (1) mULa graMthanuM akSarazaH vivecana karavuM, ane sAthe (2) vivecanane pravAhI ane rasALa rAkhavuM. AmAMthI ekane pakaDavA jatA lagabhaga bIjuM chUTI jatuM hoya che. paNa, A gurjaravivecana vAMcanArane khAtarI thaze ke AmAM banne vAta khUba ja sArI rIte jaLavAI rahI che. ekaluM gujarAtI vivecana vAMcazo to lAgaze ke eka svataMtra gujarAtI graMtha tame vAMcI rahyA cho. ane jyAre saMskRtavivecananI sAthe tulanA karazo to lAgaze ke A zabdomAM saMskRtanA pade padano artha potAnA "mobhA pramANe goThavAI gayo che. A graMtharAja bAla, yuvA ane prauDha - traNe ya dazAmAM vaheMcAyelo che. dareka gAthAno sAmAnyathI artha sau prathama ApavAmAM Avela che. je graMthanI bAladazA kahI zakAya. tyAra bAda tarkanuM tophAna zarU thAya che. pUrvapakSa rajU karelA tarkonI sAme TakarAva karato A graMtharAja tyAre yuvAdazAne prApta kare che ane aMte AdhyAtmika upanaya rUpe A graMtharAja prauDhAvasthAmAM AvI jAya che. vizeSa to zuM kahuM? keTaluM kahuM? virATa graMtharAja tamArI pAse ja che. bhAvanAthI bhInA haiye, hRdayathI umila namaskAra karI graMtharAjane mANavAnuM zarU karajo. pahelAM tIvra AtmArthitA prApta karI prabaLa tRSA pragaTAvajo. prabaLa tRSA, ghelI tRSNA, anerI AkAMkSA, tIvra abhIpsA... vadhu ne vadhu, vadhu ne vadhu mAtrAmAM jagADo ane pachI pAnuM pheravI ghUMTaDe ghUMTaDe "cAvI-cAvI', mamaLAvI-mamaLAvI eka eka zItala amRtanA ghUMTaDA AtmAmAM utArajo..... anerI zItalatA, ajaba-gajabanI zAMti, apUrva zuddhi, alaukika jJAnAnaMda ane anupama ThaMDaka AtmAnA pradeza-pradeze vyApta thaI jaze. doSadAhathI saMtamane jANe tRptino saMtoSa thaze. "he graMtharAja ! A tRpti amAre mANavI che. A tRptine sAMbhaLI to ghaNI vAra. paNa have ene saMvedavI che. A tRptinI tRSA pragaTI che, svAnubhUtinI pyAsa pragaTI che. anugraha karaje amArA upara ! kacAza nA rAkhato.." - A graMtharAjanA caraNe A bhAvabhInI prArthanA sAthe aMtaranA anaMtazaH vaMdana....!!! vi.saM. 2068 Aso suda-7 tA.21-10-2012 ravivAra bhuja (kaccha). 3 ...... li. parama pUjya paramArAthyapAda bhavodadhitAraka paMnyAsa pravara zrIyazovijayajI mahArAjanA caraNakarNikAnI suvAsamAM magna rahevA mAzuka bhramara muni bhaktiyazavijaya
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ pRSTha .1649 ............ 1660 viSayamArgadarzikA viSaya ___pRSTha / viSaya zAkhA-11 : guNa-sAmAnya mAyApapaddhatijAranISTime.dravyatva..............1656 svabhAvanirUpaNama...................1647-1844 dravyalakSa : svAmI vagairenI dRSTimA ........1656 dravyatvasvarUpavimarzaH........... 1657 +sA2. (4 - 11) ................... .... 1648 dravyatva tis135 nathI ......... 1657 guNanirUpaNam .. ..............1649 guNa-paryAyavyavasthAprakAzanam .......................... 1658 zani359prAraMbha ......... Eiq2 saMpradAyamA gus135 .................. 1658 samAnatantrasiddhAntaprakriyopadarzanam ................. 1650 zvetain2 saMprAyamate gu||2135.................. 1658 rAnI vyApyA ...... ........... 1650 dravyatvaM guNAtmakam .. ................................1659 guerA dravyaprAza... 1650 gue42tA paryAya sUkSma, dravya sthUla - bhatavizeSa .. 1659 astitvaM sattvarUpam .............. 1651 guNasyotkarSApakarSabhAktvaniyamA'bhAvaH gurAnA 542 nikSepa - zvetAMbaramata .... 1651 dravyatvane gu! mAnavAmA lA5 ............... mastitA purAno pariyaya............ 1651 dravyatvamA gurAtva nidhi ......... .........1660 bhinneSu ekatvavimarzaH .............. ..............1652 dravyatva : zrIviyandrachanA dRSTime ............... 1660 mastitva madhyasaMpA64........................ 1652 prameyatAno pariyaya.......... .........1660 astitva : zrIdevacandrajInI dRSTie ......1652 astitva aMge martRharibhata ......... prameyatAyA anugatatvaM na vA ? ................... 1661 1652 vastutva' guNanI oLakhANa prameyatA mAri manAtarita ? bhImAMsA .... 1661 .....1652 vyavahAryatAvacchedakagauravApAdanam .....................1662 sAmAnya-vizeSAtmakatvaM vastutvam ....... ......1653 izi tathA pU[ upayoganA viSayano viyAra .... 1653 prameyatva nahi, amAtya anugata : naiyAyis ....... 1662 arthaparyAyagrAhaka darzana, vacanaparyAya naiyAyimatamA gaurava........ .........1662 prAzana. .......1653 prameyavyavahAravimarzaH .............. avagrahehayoH darzanatvam apAya-dhRtyozca amAtya ananugata - pAbhirAmazAstrI ..........1663 jJAnatvam ........... ..............1654 prabhAva nala, prameyatva anurAta : *na .... izi:-pUrA upayoganI vastutva dvArA saMgati .....1654 | sUkSmatattvam AjJAgrAhyam ............. ......1664 1stutva hevayandranA harime ................... 1654 / prameyatva : viyandranI haSTioM ..... 1664 dravyatvavyaJjakavicAraH ........... .. 1655 | aruladhutA guAnu pratipAdana ..........1664 dravyatva gurnu pratipAina ....... gurulAdhutva vizeSa35. zamagoyara ............1664 gu-paryAyabhAM thiMyit me mAnya...............1655 | AjJAgrAhyatvavicAraH .. dravyatvavyaM4 paryAyAdhAratA .... ..........16 athitya bhAko pratyeta pAMgo ................1665 dravyatyaya TibhAMthI gurAno pariva........1655 ananta aruladhuparyAyanI viyaa25|| ............1665 paryAyAn dravatIti dravyam .............................1656 | bhastiya vargamA guruladhupayAyo ...........1665 abhyupagamavAthI dravyatva tis135............1656 | agurulaghutvasya arthaparyAyatA. ............1666 ..... 1663 ...........1665
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15 1681 1682 1671 * viSayamaharzi. viSaya viSaya pRSTha agurulaghuguNamAM jasthAna vRddhi-hAni .......... 1666 | amUrttatvazaktiparAmarzaH ............1677 svabhAvata: sva35pratibhA .......................1666 | svataMtra ayetanatvAhinI siddhi...... ..... 1677 agurulaghuguNotpAdAdivimarzaH. ......................1667 | nagamitapahAbhImAMsA....... 1677 svabhAvata: aruladhu gumA utpAha-vyaya........ 1667 | nArthadvayapratipAdanam ...... ..............................1678 dAzayandramata samIkSA ..... ....1667 | prasa05-pAsapratiSedhapratipAna ............... 1678 mRtibhayaM tyAjyam ....... .......1668 nyAyavArtika-tattvacintAmaNiprabhRtisaMvAdaH ........... 1679 maguruladhutva : zrIviyandranISTiye ........... ...........1668 'majA' pArtha viyaa29|| . ........ 1679 svataMtra vizeSa pahArthanu ni2|425| ............... 1668 | nagamatapArtha atyantAmAvabhinna 55 saMbhave .. 1679 s135viyA29ni yatA mApe .............1668 anuSNA'zItA'pAkajasparzavimarzaH ......1680 pradezatvavyAkhyAnam ............ ..........1669 vAyavIya vijAtIyasparzanI siddhi : pradezatva guranu ni355||..................... 1669 yAyAdhamatAnusAra .............. 1680 caitanyam = anubhavanam ........1670 bhAvAntararUpo'bhAvaH ....................................1681 cetanatA guNanuM taratamabhAve prakAzana . ........1670 abhAva bhAvAntarasva35 : navizeSa ............ avyakta-vyakta cetanAno vimarza cittadhAtusaptakopadarzanam . acaitanyaM bhAvAtmakam 2ghunAthaziromaNimata .. 1682 acetanatAne oLakho. abhUtapahA : bauddhazananA abhiprAyathA ......... 1682 ayetanatA = 4tA ....................... pratidravyam aSTau sAmAnyaguNAH .................... 1683 anubhava bhu45 pAsva35 bhAnya ........... pratyeOM dravyamA 206 sAmAnya gu ............... 1683 mUrttatvA'mUrttatvavicAraH .................................. sAmAnya nirdeza : visenamata bhu45...........1683 bhUrtatAnu pratipAhana .................. ......1672 abhUtatAnA picha! ................ nirupAdhikAnAvRtacaitanyaM prakaTanIyam .............. 1684 1672 35AzUnyatA abhUtatAnu liMgacha, sakSaL nA8 ... 1672 niSTiyatAne perIme .... acetanatvA'mUrttatvayoH svatantraguNarUpatA ............ 1673 AtmavizeSaguNanirUpaNam ..............................1685 vizeSonuM pratipAina ........ arthatanya-abhUtatva samApAtma nathI............. 1673 ....1685 caitanyA'caitanyayoH svatantraguNarUpatA .............1674 guNAnAM paryAye'ntarbhAvaH prakArAntareNa ...............1686 acaitanyasAdhaka vyatirekI anumAna. ....... 1674 purAvAhinA vizeSagumane me .............. 1686 ayaitanya pratyakSamA unI mApatti .... dharmAdidravyANAM vizeSaguNopadarzanam .................. 1687 .........1674 samanayatya kA viy||29|| .. .......... 1674 soga vizeSaguno nirdeza ...................... 1687 grahaNAdikAraNatA mUrttatve .. ..............1675 pula-panA vizeSa guranu pratipAina ......... 1687 4||24taasvche tarI abhUtatvAni siddhi .... 1675 avAntaravizeSaguNapratipAdanam ..................... 1688 amUrttatvasiddhivimarzaH ............1676 | zeSa yA2 dravyamA vizeSa gu9............... 1688 abhartatAsApAyIna saMhala...................1676 | 44 vizeSa gunI 75 // 18 .................... 1688 anugatavyavahAniyasya gu ................ 1676 | paramaprayojanam AtmavizeSaguNaprakaTanam ........... 1689 samayasAravRttinI samIkSA......... ........... 1676 / vizeSa gurAno 75heza .... .. 1689 1671 1672 1684
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 * viSayamAnahArzi. viSaya pRSTha viSaya 50 cetanatvAdInAM sAmAnya-vizeSaguNatva vAstavika svabhAva-vibhAvarAnI spaSTatA ........ 1702 kathanaprayojanam ...........................1690 banA svabhAva-vibhAvasone mojaNI......1702 sAmAnya-vizeSa guNono anuve5............... 1690 siddhAnAM vIryA'bhAvasamarthanam ......................... 1703 cetanatvAdInAm anuvRtti-vyAvRttibuddhijanakatvam ..1691 grahaNapariNAmasvarUpavicAraNam .......................1704 apekSAmethI sva35.me........ ......... 1691 pAlanA svabhAva-vibhAvakSane sabhame.....1704 punaruktinirAkaraNam ............. .........1692 pugasakSama dAdhava-gaurava viyAra............1704 75yasartha, pAthibha asoya ..... .......1692 grahaNaguNavyAkhyAnam .......... ............1705 bhetra virodhI bhanI samAveza .................. 1692 | 1906 zi . .......................... 1705 sthUladRSTyA AtmAdeH vizeSaguNacatuSkazAlitvam . 1693 svabhAva-vibhAvalakSaNapariSkAraH ..................... 1706 upAdhimethA vibhinna vibhAgamA samAveza........1693 | aguezanI spaSTatA ..........................1706 devasenamata sthUlavyavahAra saMmata ...............1693 | zuddhapariNAmasvabhAva AvirbhAvanIyaH ................. 1707 sUkSma dRSTine vizeSa guto mAnatA ............... 1693 svabhAvaguNapariNamana ApaNuM kartavya. 1707 AgamasUtrazailIvimarzaH ...........................1694 svabhAvaguNapariNamanamasmatkartavyam ......... 1708 dravyavibhAjakopAdhirUpAH SaD vizeSaguNAH ........ 1695 svabhAva-guNAbhedopadarzanam ..............................1709 vizeSa aMgabhagavatIsUtrasaMha.............. 1695 svbhaavni359|...................... ..........1709 vimati vizeSa 7 bhAgamasaMmata ............. 1695 | | svabhAvatvAvacchedena guNAtmakatvA'bhAvaH ............. 1710 devasenamatasamIkSA ................................... 1696 | gue| bhane svabhAva vayye tAvata ................ 1710 hevasenasaMmata sAmAnya vibhAga nyUnatAsta....1 svabhAvavyAkhyAdarzanam ...... .............1711 hibaramate 59 / sAmAnyo bhane che.......... 1696 | Yeu svabhAva-dravyAtma jane ................... 1711 vizeSaguNavibhAgasaGgatiH ..............................1697 svabhAvanA vyAdhyA ......... 1711 pavi5 vizeSaguvimA saprayo4na ............ 1697 gue|-svbhaavnii moga5 ... .................... 1711 aura lakSyamA bhane sanI mImAMsA ............1697 svamA bho vi4yAnaM sUrinu maMtavya ........... 1711 AtmanaH svAbhAvikalakSaNam upayogaH .............. 1698 sAmAnya-vizeSasvabhAvanirdezaH ..........................1712 svabhAva-vibhAgunI viyA25u ............... 1698 sAmAnyasvabhAva : 11, vizeSasvabhAva : 10.....1712 svabhAvaguNasya vibhAvaguNatayA pariNamanam ....... 1699 mastisvabhAva- prAzana ...... 1712 hina2 saMpradAyamA parnu sakSa....... ........1699 astitvaM sattAsvarUpam bhatizana 55 nizcayathA vimAqgu ! ........... 1699 | mastisvabhAva saNa.. 1713 vibhAvalakSaNapradarzanam .....................1700 astisvabhAvasyAnubhavaupayikatvam ................ vibhAvagu svabhAvagurAno vyApya.... ......... 1700 astitva : amRtacandranI daSTimAM 1714 vibhAvalakSaNamImAMsA ............ ............. 1701 | astisvabhAvanuM prayojana. .............1714 pulisa bhImAMsA ........ ......1701 | sarvazUnyatApattiH. ............. bhane sakSamazananuM prayo4na ........ ........ 1701 | astisvabhAvamA vipakSamA5 prabhA ............ 1715 vimAva-svabhAvakSanI sabhavyAti .............1701 | svabhAvalAbhaprayuktasaMzayavimarzaH ..........1716 svabhAva-vibhAvalakSaNamImAMsA ............ .............1702 | saMzaya 59 vastusatyasAya ....... 1716 ........... 1713 .1714 TamA ....... ... 1715
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSayamArgadarzikA 17 viSaya pRSTha viSaya pRSTha zUnyavAda pratyakSaviruddha 1716 | ghazAnasAmagrI meM 04 dharmazAnasAmI : bhImAMsA . 1727 prakaraNapaJcikAsaMvAdaH ............1717 | zarAva-karpUragandhapratibhAsavicAraH .....................1728 mastisvamA maMgezasinAthamata .............. 1717 | sApekSa-nirapekSa mAvanI siddhi .................. 1728 svadravyAhisApekSa mastisvabhAva ................. 1717 | vilakSa bhAvobha niropa nirAza ............. 1728 sApekSAstitvAbhyupagamaH .................................1718 | saMpatana dhana : bauddha .................1728 astisvabhAva zrIdevacandrajInI dRSTie ... 1718 pRthvItvena zarAve gandhasiddhiH .........................1729 nAstisvamAna ni359............. 1718 lasaMpaI pUrvagaMdhamabhivyaM47 : haina..............1729 sApekSanAstitvanirUpaNam ............ ............1719 / gaMdhanaule seyanAmAM gaurava ................... 1729 asti-nAstisvabhAvasamarthanama ........ ...........1720 sAdhanAtaH siddhiH ........... 1730 sarva sarvAtma: thavAnI bhApatti .................. sAdhanA mane siddhi maMge sama49 ................ 1730 nAstisvabhAva na mAno to saMkarAdi doSa. tRtIyasAmAnyasvabhAvaprakAzanam ....... 1731 masti-nAstisvabhAva na mAno to... nityasvabhAvanA viyaa29|| .. 1731 sarvam anekAntAtmakam ................................ tRtIyasAmAnyasvabhAvasAdhanam . ...... 1732 sarva vastu asti-nAstisvabhAvamaya. pratyamita nityasvabhAvanI sA5 ............. . 1732 pArtha sva35thI sata, 5235thI asata ...........1721 dravyatvAvahena nityasvabhAva : zrIbhayaMdrasUra....1732 sat-asat svatmAnuM samarthana .................. pudgalatvena paramANoH nityatA ..... ..........1733 nAstisvabhAvasya tucchatvApattiH ..................... 1722 nityakSa viyaa29||........ .......... 1733 nAstisvabhAva zrIdevayandranISTiwi...........1722 pugatamA nityasvabhAvano viyAra............... 1733 nAstitva pani : bauddha ..................... 1722 dhvaMsA'pratiyogitvaM nityatvam ......................... 1734 nAstisvabhAva pAramArthi : haina ................1722 naiyAyinI namatamA samAveza ....... 1734 vyaJjakavilambaprayuktAbhivyaktivilambaH ................1723 ghaTagata nityatAnI bhImAMsA..................... 1734 sarvathA asatanI mabhivyaktino asaMbhava ........1723 vizeSasya sAmAnyarUpeNa nityatA ....................1735 vyaMviSayI abhivyaktimA vi........... 1723 mAtmagata bhane ghaTagata nityatvamA tAvata.......1735 vastusvabhAvavaicitryam apratyAkhyeyam ... tabhAvathA vyayana aprasiddhi .. .......... 1735 svabhAvavaividhyano apalApa azakya. ...... 1724 dhvaMsapratiyogitAnavacchedakarUpavattvaM nityatvam ......1736 svabhAvavaividhya prasiddha . 1724 tattvArthasUtranI chaNAvaTa .1736 vastusvabhAvaniSedhA'yogaH . ....1725 navyanyAyanI paribhASAmA nityatvanI pariyaya .... 1736 sApekSamAvo pAramArthis ......... .... 1725 khuzrIvAmitva3nityatvanI Apatti ..........1736 mastisvabhAva 5 // vyaM044vyaMgya ....... .... 1725 caturthasAmAnyasvabhAvaprajJApanam .........................1737 sApekSa-nirapekSapadArthaprasthApanam ....................... 1726 zuruSa 5avache bane .................... 1737 paryAyanAmehamA vyavahAra-nizcayabhata ..........1726 anityasvabhAvanI viyaa25|| ................... 1737 prtiyogaabh25|| sApekSamAzAnana ...........1726 paramANoH nityAnityatA ............................... 1738 pratItyabhAvAnAM pAramArthikatA ........................1727 bhetra nayamethI zAzvata-zAzvatasvamA ....... 1738 pratItyamA vijanApAtra nathI ....... ........ 1727 | sarva vastu nityAnitya ....... ........1738
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ ........ *viSayamArzast. viSaya pRSTha viSaya jAtyantarAtmako'rtho nityA'nityaH ................... 1739 | bauddhasaMmata 25ta hopayasta .. ................1750 yaya-apayayachatamAti-ti pratiniyata....... 1739 bauddhasammatasAmagrIvimarzaH ........... ............1751 lakSaeyathA vastubhA nityAnityatA prasiddha ........ 1739 bauddhasaMmata Arya-125 bhAvanA viyaa25||..........1751 sAmAnyasya vizeSarUpeNa vinAzaH ....................1740 bauddhamate kAraNatAvizeSA'sambhavaH ....................1752 svabhAva bhane chata niyata ..................... 1740 pauddhasaMmata Aryabhara mAvana ni2|25| ...........1752 nityAnityasvabhAvayoH sarvavyApitA ...................1741 / niranvayanAzAnarAsa: | niranvayanAzanirAsaH ......... .............1753 dravya 5 manitya, paryAya 59 // nitya ............1741 | bauddhabhatama sAtya-saMtAnano asaMbhava ..........1753 sUyagavyAdhyAnu spaSTarI 425....... sarvathA me anekAnana bane ............ 1753 vaiyAkaraNamahAbhASyapradIpoktimImAMsA ................1742 bhAmahAlakArasandarbhaH ..................................1754 trividha anityatA :yaTa ........ ...........1742 mAnantarya maniyAma............ .. 1754 kaiyaTamatamImAMsA ..........1742 bauddhasaMmata saMtAna apAramArthi..................1754 sAnvayanAzanI viyaa29||......... 1742 nyAyamaJjarIsaMvAdaH ........... ............1755 niranvayanAzanirAsaH .. ................... ................1743 saMtAnamImAMsA. ........1755 vimAnya nAzamA sarvAtmanA nAzanI samAveza..1743 bauddhabhatamaieovyavahArano 76 ..............1755 me. paryAyanA nAzamAM sarvathA nAza asata ..... 1743 bauddhasaMmatavAsanAnirAsaH ................1756 anyAyakAriNo'nityasvabhAvaH smartavyaH ..............1744 | sUtrakRtAMgavRtti saMvAhanI viyaa29|| .............. 1756 nityAnityasyamApano upayoga....... .......... 1744 vAsanA paryAyAtmikA .1757 bauddhamatadyotanam saM272 saMbhaenI viy||25||........ 1745 1757 bauddhabhatabhata saMDAsaMmano asaMbhava .............1757 sarva vastu sarvathA kSa1i5 - jauddha .. 1745 vinAzaviSayiNI vikalpatritayI ....... siddhivinizcayasAkSI ................................ ...............1746 1758 bauddhamate kArya-kAraNabhAvamImAMsA ...................1747 paurvAparya mAttina ......... 1758 jauddhamatamA Aryotpattino asaMbhava.... pauddhabhate vAsya-vAsabhAvano asaMbhava...........1758 .........1747 bauddhamate kArya-kAraNabhAvabhaGgaH ....... svalakSaNapakSe'nvayA'sambhavaH............. ............. 1759 ...............1748 bhauddhimatamA rya-2mAvanI che............1748 354na zatinI bhImAMsA .................. 1759 avidyamAna hoya te mana ........ niranvayanAzamatamA zatino ayoga............1759 ......... ekAntakSaNika pakSamAM kAryajanma asaMbhava : mauddhamatabhA nimitta 3AhAna banavAnI mApatti ... 1759 zrIzAistorya ....... .........1748 nA'vastuno vastusiddhiH ...................1760 bauddhamate utpAda-vyayayoravastutA ..............1749 samAna mAnane, bhAva samAna jane ...... 1760 tu|| namana-unnamana bhImAMsA ........ .........1749 niranvayanAzamatamA sarvazUnyatA mApatti........... 1760 vinaya vastu thavAnI bhApatti .............. 1749 zUnyavAdApAdanam ........................................1761 sarveSAM svalakSaNatve niyatakAraNatvA'yogaH ..........1750 | sAntasA5 hetu masiddha-viruddha-mananti ...... 1761 utpatti vastunAza nathI. ........ ...........1750 ekAntakSaNikasya nA'rthakriyAkAritvama takSaNikasya nA'thAkrayAkAritvam ..............1762 avyavaritapUrvakSAta ||25||taa : bauddha ........... 1750 | mentavAhIna dRSTAnta 55 // sAdhyazUnya ........... 1762 48
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSaya kSaNikatvasAdhaka hetumAM cAra doSa sattva anekAntavyApya dIpazikhAyAH SaTkSaNasthAyitvam bauddhasaMmata dRSTAMta sAdhyazUnya ekAntakSaNikapakSamAM tRSTi, zrama, smaraNa Adino asaMbhava kSaNika vastu arthakriyAkArI na bane . kSaNikasaMskAranirAsa: . anekAMtavAda sarva vyavahArano prANa santAnapakSA'pAkaraNam doSa kSaNabhaMguravAdamAM baMdha-mokSAdino asaMbhava kSaNikapakSamAM pratyabhijJAno asaMbhava kSaNikapakSamAM lokavyavahArano asaMbhava anekAntavAde sarvavyavahArasaGgatiH bauddhamatamAM kRtanAza-akRtaAgama ekAntanityavAdanirAkaraNam .. anityasvabhAvano asvIkAra sadoSa arthakriyAkAritvaM kAryakartRtvam nityamAM upacArano asaMbhava sarvathA nitya arthakriyAkArI na bane nityatvavirahe niranvayakAryA''pAdanam . ekAMta nityamAM svabhAvaparivartana azakya nityatva-anityatvaviraha doSajanaka nityadarzane zaktiniyantraNA'sambhavaH krama-akramathI arthakriyAno vicAra ... sarvathA nityamAM avasthAbheda azakya adhyAtmasArano saMdarbha . ekAntanitye'rthakriyAkAritvA'sambhavaH dravyAlaMkArasaMdarbhanI vicAraNA ekAntanityamAM arthakriyAviraha : sUyagaDAMgasUtravyAkhyAkAra . ekAntanityasvabhAvanirAsaH ekAntanityamAM dvitIyakSaNe akartRtvApatti * viSayamArgadarzikA - pRSTha viSaya 1762 | anekAntavAde arthakriyAsaGgatiH 2762 | arthakriyA anekAntapakSamAM vizrAnta 276 rU | IndriyasannikarSa kAraNa mImAMsA Atmani anityasvabhAvasthApanam svabhAvanI vyAkhyA 1763 276 2 | upayogapariNati dvArA AtmA jJAnajanaka 1763 kArakatvasya savyApArakatvavyAptatA 2764 ekAMtanityavAdamAM jJAnotpattivicAra 2764 | samavAya saMbaMdhanuM nirAkaraNa 1765 samavAyamImAMsA 276'' | anavasthAnivAraNaprayAsa 1765 jJAna svayameva AtmasaMbaddha 1765 'ihedam' itipratItivimarzaH. 1766 | samavAyasAdhaka pramANanuM nirAkaraNa . 2766 | jayadhavalAsaMvAdathI samavAyanirAsa . 1767 dravyatvAvacchinne kathaJcidanityasvabhAvaH 2767 | AtmA kathaMcid anitya.... 2768 | zrRtpiDAdimAM nityAnityarUpatA 1768 ekAntanityatAmImAMsA 2768 | svajAtinA uccheda vinA nityatA : 1769 zrIzIlAMkAcAryajI ekAntabhedapakSamAM dravyano uccheda 2766 1769 bhedapakSe guNasya anantadravyavRttitvApAdanam . 2770 | sarva guNa tamAma dravyamAM rahevAnI Apatti 1779 1779 1780 1780 1780 2770 pratyeka guNamAM anantadravyavRttitAnI Apatti 2770 | digaMbaramata mujaba guNa-guNIabhedanI vicAraNA .. 2780 1781 1781 1781 1770 sammatitarkasaMvAdaH 2772 | guNa-guNImAM pradezabhedano asaMbhava 2772 | dravya-guNa vacce sarvathA bheda amAnya vastumAM nityAnityatA pratyakSasiddha : 19 1771 zrIharibhadrasUri 1772 | ekAntanityavAdapratyAkhyAnam 2772 | ekAMtapakSamAM baMdha-mokSano asaMbhava pRSTha 1773 1773 1773 1774 1774 1774 1775 1775 1775 1776 1776 1776 1777 1777 1777 1778 1778 1778 1779 1781 1782 1782
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSayamArgahazi. viSaya pRSTha viSaya pRSTha nityAnityapadArthasthApanam . .....1783 dehAntaharzanamA mehanAle 12.................1795 meta nitya-anitya banne pakSa ayogya..........1783 mAza vagairema 59 // vimAyayo vAstavis....1795 syAbAhamA sarvapravRttino saMbhava..................1783 upAdhibhede upahitabhedasya nyAyyatvAt ..............1796 nityAnityasvabhAvAvirodhaH ................. Guidsssaayaahiniiviyaa25|| .............. 1796 ...........1784 nityatva-anityatva eka paNa na mAno ekAnekasvabhAvavimarzaH .................................. .1797 to sarva vyavahAroche..............1784 pratyeka dravyamAM aneka svabhAva .....1797 savamethI svabhAvadayasamAveza ............1784 ekatva-anekatvazakti .....1797 aDAne svabhAva zrIdevayandra nISTiye..........1797 anekAnte nA'vacchedakabhedayAJcA ..................... 1785 mshn| anaMta me - zivAhitya..............1797 apekSAbhedathI svabhAvayasamAveza .. 1785 tattvopaplavasiMhasaMvAdaH ................1798 tyantarAtma 42 - siddhAnta56 ........... 1785 AntakSapakSamA mAM manesvabhAvasiddhi ... 1798 ghaTasya jAtyantaratA .. .............1786 mesvabhAvamA vipakSamA prbhaae| ..............1798 sarvajanasaMvedyasaMvedanA'palApo'nahaH ....... ...........1787 ekatra ekAnekasvabhAvasAdhanam ........................1799 mahAmeha dvArA nityAnityatAnIsiddhi ...........1787 anesvabhAvamA vipakSamA prabhAe ............1799 dravyanA payAyomAsarvathA mehanathI..........1787 vyavahArataH sAmAnyasya vizeSA'natiriktatvam ......1800 zukladhyAnopAyapradarzanam ......... ................1788 'tu' nAmarthanI vibhAvanA ...............1800 nityAnityasvabhAvapratipAinanuM prayoxna ......... 1788 vastunI Thebha sAmAnya-vizeSamAM seDAne svabhAva...1800 paJcamasAmAnyasvabhAvaprajJApanA .................... 1789 dravya-paryAyayoH sAmAnya-vizeSavAcakatA.............1801 mesvabhAvanA viyaa29|| ................... 1789 paryAya 59 gAne svabhAva mAnya ............1801 upadheyasAGkarye'pi upAdhyasAGkaryam ............. 1790 sAmAnya-vizeSanI sabhavyAta. zvetAMbarasaMmata ...... 1801 mesvabhAva bhane nityasvabhAvanI mehare .......1790 anekAnte kumArilabhaTTasaMmatiH ...................... 1802 bhane svabhAva dravyagata tAmAM bApa ........1790 dravya-payinI samavyAni narasaMmata...........1802 paryAye'pyanekasvabhAvasamarthanam . ...........1791 sAmAnya-vizeSanI sabhavyAni bhImAMsamAnya ......1802 bhane svabhAvanI viyaa29|| ....... paryAyabhAM dravyatvano yAra ........ mehAne svabhAvanA asvIramAM dravyoche........1802 ........... 1791 guNAntarayoge'nekasvabhAvatA''virbhAvaH ................1792 vAkyapadIyasaMvAdaH ............ ...............1803 vstun| 2135 -mane : paribhadrasUri ....... 1792 | -mane 35tAnI samavyAti marimAnya...... 1803 ghaTamAM dravya35tA pAramArthis .................... 1792 | anekasvabhAvano asvIkAramAM mAM ane svabhAva 526zanasaMmata .............1792 sva-svAbhImAvAhinI che.........1803 dravyA'bhede'pi svabhAvabhedasiddhiH ......................1793 | sAmAnya-pazaSa thAyata mAnana sAmAnya-vizeSa thaMyit abhinna ................ 1803 mAza vagairemA aneka svabhAvanI saMgati ........1793 | meDAne svabhAvanu prayo4na .... . 1803 svasmin svabhedasiddhiH ............. ..............1794 | | ArAdhakasvabhAvasthairyaM kartavyam ............... merAzanA mane meha....... ........1794 | saptamasAmAnyasvabhAvapradyotanam . 1805 avacchedakabhede avacchinnabhedaH ....................... 1795 | mehasvamAparne pratipAina................... ......... 1805 1791 1804
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ * viSayamArgadarzikA - viSaya pRSTha viSaya pRSTha 280 6 S medasvabhAvavimarza... ekAntapakSamAM guNAdi arthakriyAkArI na bane ...... 2864 svabhAvabheda-agurulaghuparyAyabheda dvArA mAdhArAdheya: me rUnya: ....................... 1826 bhedasvabhAvanI siddhi ............... 1806 | nirAdhAra guNAdipakSanI samasyA .............. 2826 abhedasvabhAvanuM nirUpaNa.. ....... 2806 | AdhAratAmAM samavAya aniyAmaka................ 2826 vimabyvezavRttitvam medasvamAva: ............... 2807 gukha--TLanomipravezatA ........ ...........1866 digaMbaragraMthanI spaSTatA .. ......... 280 7 | pRthakta ane bhedanI vicAraNA : bhedAbhedavirodha nirmula ........................... 2807 digaMbara mata mujaba .... .............. 1816 mevamavirade pratiniyatipato che............. 2808 amRtacandrAcAryamatadarzana ............ 1826 bheda-abhedasvabhAvanI siddhi : zrIdevIndrajI ...... 2808 atadubhAvasvarUpa bhedanI vicAraNA .............. 2816 vastu bhedAbhedasvabhAvI : akalaMkasvAmI ......... 2808 sattA-dravyo na sarvathravacam ......................... bhedabheda svabhAvano asvIkAra azakya .......... 2808 vidhAyaka vRttisvarUpa sattA ...................... 2827 eka va svarupam ...... ............. 2801 meDamepa megjha meka ..........................2828 bhedasvabhAva Avazyaka ......... 2801 bheda abhedasvarUpa ane abheda bhedasvarUpa ......... 2868 maMDana mizranA matanuM nirAkaraNa ......... ......... 2801 paMcAdhyAyImAM ATha svabhAvano nirdeza ............ gulInAM nirAdhAratA5ttiH ............... dravyomAM paraspara bhedAbheda .... 1818 abheda vinA AdhArAdheyabhAva asaMgata ........... 1860 doSAnvitA na dveSyAH. vedAntadarzanamAM paryAya-paryAyI vacce bhedabheda .... 2820 bhedabhedasvabhAvano upadeza sAMbhaLIe ........... 2861 kArya-kAraNa vacce bhedabheda prakArAntarathI guDamekamAvasya prastAvadhAyatve vArtha............ 2820 zaMkarAcAryasaMmata.................... 182 0 navasAmAcisvabhAva pratipAdanam ..................... 1822 paryAya-paryAyi melAmelo ranarmAto ....... 1822 bhavyasvabhAvanI bhAvanA ........ 1821 guNa-guNI vagere vacce bhedAbheda : bhAskarAcArya.... 282? bhavyasvabhAvavivAra: ...................... 1822 avayava-avayavI vacce bhedabheda : vAcaspatimizra . 2862 AlApapaddhati graMthanI spaSTatA................... 2822 guNa-guNI, avayava-avayavI vacce pariNAmI dravyamAM ja bhavyasvabhAva ............... 2822 bhedabheda : mImAMsaka.................. 182 muktigamana yogyatA sAmAnyasvabhAva nathI ........ 1822 avayavA'vayavinoH bhedAbhedau paradarzanasammatau ......1812 dravyatvAvacchedena bhavyAbhavyobhayasvabhAvAGgIkAraH ... 1823 dharma-dharmI vacce bhedabheda ............... ........ 1862 abhavyasvabhAvano paricaya ....................... 2822 ntivAre hiMsA-paravAsamava: ..................... 2822 padravyasvarUpe apariNamana .......... ........ 2823 bheda-abhedano asvIkAra guNa-guNI tazamasAmAnyasvamAvakAzanam .................... 2824 bhAvanAzAdino Apadaka ........... 282 3 | astitva-jIvatvAdi dharmo abhavyaparyAya-paryAyI vacce bhedAbheda : zrI hemacandrasUrijI . 282 rU svabhAva : zrIdevacaMdrajI .............. 2824 bRhannayacakravRttisaMvAdaH . ................................... 2864 | macasvamAvAnare gUcavAlApattaH ...2822 ekAntabhedapakSanuM ane sarvathA bhavya-abhavya svabhAvanA asvIkAramAM doSa....... 1826 abhedapakSanuM nirasana ....... pratyeka dravya sarvadravyAtmaka thavAnI Apatti ........ 2826
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ * viSayamAhA. viSaya 50 viSaya pRSTha ....... abhavyatvavirahe dravyAntaratApAdanam ................. 1826 | vizeSaguNAH paramaguNAH ............... ..........1837 bhavya-samavyasvabhAvanaDoya to samasyA saya ..1826 jIvatva svAbhAvika dharma 1837 kAryasAMkarya doSa 1826 paramasvabhAvavaza vizeSaguNAnuyAyI sAdhAraNAdiabhvysvbhaavmaahaatmym ............ ..............1827 guerAprapattana: zrIhavayaM ..........1837 aryasaparihAra amavyasvabhAvayuta ......... 1827 | mArganusAriNI prajJA pAmIe. ................1837 bhavyatAvyAkhyA ..............1828 jinavacanam apratikSepyam .............................1838 saM32 ane zanyatA ghoSanI Apatti ..............1828 / sAmAnya-vizeSasvabhAva aMga zrIvayandramata ......1838 bhavyasvabhAva aMge zrIrabhadrasUrino mata ...... 1828 | pUrvAparazAkhAsambandhayojanam . .............1839 upadezapadAdisaMvAdaH. .........1829 | vastu anaMta sAmAnyasvabhAvamaya ................ 1839 tathA bhavyatva pahane meMthA. yAve ............... 1829 | zuddha-pUrNacaitanyasvabhAvAvirbhAvaH paramaprayojanam ....1840 yogaliMda sNvaahnaaviyaa29|| ........ .......... 1829 paramabhAvane pUrNa vizuddha karIe ........... 1840 tathAmavyatva nimittane yA. yAve ...............1829 ekAdazazAkhopasaMhAraH ...... ..........1841 sarva-svajana-svakalyANacintAdikaM zApA- 11 - anuprekSA .................... 1842 tathAbhavyatvaniyamyam ............1830 zAkhA-12 : tima niyi tathAlavyatva........ ......... 1830 vizeSasvabhAvanirUpaNam .........1845-1960 tathAbhavyatva tIrthaMkarapadaprApaka tathAbhavyatvaprabhAvapradyotanam .......... ddhuuNs||2. (4l - 12) ....1846 sAmAnya-vizeSayoH kathaJcidaikyama ...............1847 tathA bhavyatvathA saMzuddhayogalI ............. tathAmavyatva-adhyAtmAhidvArA ubharanAza.......18 vizeSasvabhAva lakSaNa . ........ 1847 prathamavizeSasvabhAvanirUpaNam ........... tathAbhavyatvataH sarveSAM yugapadamuktiH ........ .............1848 paMcasUtra saMdarbhavicAra yetnsvbhaavnaaviyaa29|| ..................... 1848 1832 bhavya-abhavyasvabhAva jANI yogyatAne mAtmA svata: zAtA ...........................1848 thaitanyazaktimAtmasva35 ......... saya janAvAme.. ........1848 ..........1832 jIvasyA'jIvatvA'yogaH jJasvabhAva AtmA ........................................1849 ............1833 maitrI vagere bhAvo 2qat ..................... zAna-zAnI vayye ameha ..... 1849 matapakSamA - bhAva asaMgata ........1849 jJAnasvarUpa AtmA ......... ............ azI vobhA 59 / svAbhAvi yetanA..........1849 52mabhAva svabhAvanI mogA ................1834 dvitIyavizeSasvabhAvaprakAzanam ............ paramabhAvasvabhAvaprajJApanam ........... ..............1835 1850 vividha pArizama bhAvonI mogamA..........1835 ayetanasyAmAnuM pratipAina ..... 1850 paMyAstiya saMharma ......... ghAstiDAyAhima 52mabhAvanA vicAra...........1835 1850 jIvasya jaDatve karmabandhA'bhAvaH caitanyaM cetanaparamasvabhAvaH..............................1836 1851 vividha yaitanyana pratipAina ........ 52mabhAvanA asvI 2ma vyavahAvido5........1836 .... 1851 rAgAdi karmabaMdhakAraNa 52masvamA vinA anugata vyavahA2no asaMbhava . 1836 1851 ............ 3
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSaya prazamaratisaMvAdaH rAgAdi bhAvathI karmabaMdha azuddha cetanAne TALIe sva-paravivekavijJAnaphalam 'huM rAgI' - tevuM AtmAnubhavI na mAne rucyanuyAyi vIryasphuraNam zuddha caitanyasvabhAvane pragaTAvIe zuddhacaitanyaprAdurbhAvanaM mumukSukartavyam cetanasvabhAvamImAMsA AtmA sarvathA cetana nathI sarvathAcetanapakSamAM dhyAnAdi nirarthaka dhyAnAdyucchedApattiH. AtmA kathaJcid acetanaH . AtmA anAdi zuddha nathI nak alpArthavAcaka 'naJ' nA 7 artha naJarthavimarzaH 'a' tathA 'naJ'nA vividha artho ' acetana AtmA' iti vAkyavimarzaH AtmA cetana-acetanasvabhAvI sarvatra syAdvAdo vijayI cetanAno vikAsa karI vizuddhi varIe prayojanasiddhaye vyavahAradRSTiH tyAjyA zudghanayane pradhAna banAvatAM samakita pragaTe. granthibhedapUrvaM nayasamAhAre jJAnasiddhau api prayojanA'siddhiH . samyag ekAMta upAdeya . graMthibhedanA puruSArthamAM be naya bhegA na karo zuddhacaitanyasvabhAve dRSTiH sthaapyaaarjunadRSTi keLavIe tRtIyavizeSasvabhAvaprakAzanam mUrtasvabhAvanuM prakAzana caturthavizeSasvabhAvadyotanam . * viSayabhArgadarzikA * pRSTha viSaya 1852 amUrtasvabhAvane khojajIo 1852 | bhavabhaGgApAdanam . 1852 | durbhAnuviddha AtmA 'thaMcit bhUrta : zrIharibhadrasUrijI 1853 1853 | bhUrtasvabhAvano asvIjhara sahoSa 1854 Atmani mUrtatvamImAMsA 1854 rmasaMbaMdhathI va bhUrta... 1855 zrAyAryamata nirAhara 1856 karmopAdhayaH parihartavyAH 1856 saMsArI = bhUrta, siddha = abhUrta 1856 | mAM abhUrtatA pAramArthika bhUrtatA aupacArika : digaMbara 1857 ...... 1858 |rmanya upAdhikhone TAjIkhe 1858 | bhUrtasvabhAvane vihAya ho 1858 1858 1559 1559 1860 1860 1861 1861 1862 1862 AhArAdipudgalaiH dehapudgalapuSTiH . kartRtva-bhoktRtvabhAvocchedopAyopadarzanam . saMsAra-mokSamAM AtmA samAna kevalabAhyakriyArataH gUDhatattvA'jJaH siddhasukhane samajIe . bAhya kriyAmAM gaLADUba tattvadarzI na hoya mokSocchedaprasaGgaH . amUrtatAno asvIkAra sadoSa paJcamavizeSasvabhAvapratipAdanam nizcayathI AtmA mUrta nathI .. ekAntataH mUrta AtmA amAnya . 1863 |khepradezasvabhAvanI pra3paNA.. 1863 mUrttA'mUrttasvabhAvopayogapratipAdanam 1863 |Antine choDI .. 1864 | amUrtasvabhAvaviyAra utsAhavardha 1864 | siddhasvarUpasaulabhyasAdhanasandarzanam . 1865 | SaSThavizeSasvabhAvavidyotanam 1865 khanepradezasvabhAvanI vidyAraezA 1866 nAnAdharmAstikAyaprasaktiH 23 pRSTha 1866 1867 1867 1867 1868 1868 1868 1869 1869 1869 1869 1869 1870 1871 1871 . 1872 1872 1872 1873 1873 1874 1874 1874 1874 1875 1875 1875 1876 1877 1877 1878
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ * viSayabhArgadarziDA * pRSTha viSaya ... 1878 | niravayava dravyamAM vyApyavRtti saMyogano asaMbhava . 1879 1879 | bhedadhikkAra- tadvRttisaMvAdaH 1879 avayavamedhthI utra saMyoga-saMyogAlAva 1880 mAnya - nRsiMhAzrama . 1881 saMpUrNavRttitA azune gaganatulya banAvaze 1881 vizeSAbhAvakUTasya sAmAnyAbhAvavyApyatve 1882 1882 yAvavizeSAbhAva sAmAnyAbhAvasAdha 1882 svarUpA'siddhi-siddhasAdhananivAraNam 1882 | sva35 siddhi ghoSanuM nivAraNa 1883 | siddhasAdhana ghoSanuM nivArA.. samya-niSTuMpapratIti naiyAyiGa bhatabhAM asaMgata 1883 anekapradezasvabhAvA'naGgIkAraH doSAvahaH 24 viSaya ekapradezasvabhAvano asvIkAra sadoSa pApidveSaH tyAjyaH ... avayavakaMpanathI avayavImAM kaMpananI pratIti avibhaktatvanuM abhimAna TALIe astitvAdisvabhAvAH siddhavartinaH sakampatA'kampatAmImAMsA anekapradezasvabhAvano asvIkAra sadoSa avayavini avayavagatakampanapratItivicAraH avayava sakaMpa, avayavI niSkapa : naiyAyika 'vastraM kampate' - pratIti naiyAyimatamAM asaMgata paraMparAsaMbaMdhathI sakaMpa buddhi anupapanna ... 'vastraM kampate' - vAkyavicAraH nAnApradezasvabhAvasamarthanam . avayavImAM sarvathA ekasvabhAva sadoSa aMze rakte sarvatra raktatvApattiH. tattvasaMgrahanI spaSTatA . avayava-avayavIno aviSvabhAva saMbaMdha . 'vastram iha kampate, tatra ne i jayarAzibhaTTanuM anekAntavAdane anumodana . anekAntavAdamAM vardhamAna upAdhyAyano praveza AkAza-aNusaMyoganI mImAMsA anekapradezasvabhAvopadezaH pariSkAraH anekapradezasvabhAva vicAra komaLatA Ape sammatitarkasaMvAdaH . be prakAranI vRttitAnI vicAraNA AkAza paNa sAvayava ja che paramANuvRttitAvicAraH 1884 | paramANu vRtti manavAnI khApatti 1884 | khAza sAvayava : sammatitarDa vyAdhyA 1885 karmocchedopadezaH 1885 dravyarbharatAM bhAvadarbha vadhu paNavAna 1885 | saptamavizeSasvabhAvA''khyAnam. vibhAvasvabhAva niSThura jvara vibhAvapariNAmanI vicAraNA pRSTha 1890 1891 1891 1891 1892 1892 1893 1893 1893 1894 pratItiparAmarzaH . 1886 avayava-avayavI vacce samavAyasaMbaMdhanuM nirAkaraNa . 1886 | vibhAvasvabhAva vinA karmabaMdhano asaMbhava zaMkaramizramata vicAra avayava-avayavI vacce apRthabhAva saMbaMdha. anekAnte'nyadarzanisammatiH. 1886 | upAdhisambandhayogyatA vibhAvasvabhAvaH 1886 | zuddhAtmAno saMsAra asaMbhavita 1887 vibhAvAtmA mahArogane rANIkhe 1887 vibhAvapariNAma - vikalpAdibhyo virantavyam. 1887 vibhAvavaNagAumAthI chUTavAno upAya 1887 | vibhAvasvabhAvaH nirAkArya: . 1888 | zuddhacaitanyasvabhAvadhyAnanA sAta phaLane samajIe 1888 | virakto vimucyate 1889 aSTamasvabhAvavyAkhyAnam. 1901 1889 zuddhasvabhAvane pragaTAvI 1901 1889 |azuddhasvabhAvane khojajIo 1901 1890 | vibhAva-azuddhasvabhAvamAM tAvatanI vicAralA.... 1901 1894 1894 1895 1895 . 1896 1896 1896 1896 . 1897 1897 1897 1898 1898 1899 1899 1900
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ * viSayamAhA. ___25 viSaya viSaya pRSTha upacAratatpamApanA (ma. ....................1917 1918 19 1919 navamasvabhAvanirUpaNam ...... ....1902 | ekapaJcAzad jJAtRvizeSaNAni ........................1916 bhente azuddha mAtmAno mokSa prasaMbhava ......... 1902 | 'gaurvAhIkaH' vAkyamImAMsA ............................1917 sarvathA azuddha qbha zuddha zAnano manudhya .......1902 upayaritasvabhAvanAme ......... AtmA zuddhA'zuddhobhayasvabhAvI .......................1903 | 'gauH vAhIkaH' - vAyanI viyaa25|| ............. 1917 zuddhAtmAmA 5 asaMbhava.. 1903 gauNI sAropA lakSaNA vyavahAra-nizcayathI AtmA baddha-abaddha , tarkaprakAzakAramatano vicAra ........ 1918 vedAntimatanirAkaraNam . kAvyaprakAzakAranA matanuM pradarzana . ............... 1918 zuddha-azuddha ubhayasvabhAvI sAmA............. ........ 1904 | | manA matanu maavisstth25|| ... 1918 azuddhasvabhAvataH saMsAraH ......... ...........1905 | AropitamUrttatvena AtmabodhaH .................... azuddhasvabhAvathA abhabaMdha ....... 1905 nANezamanA matanuM prgttii425|| ................ balivaparimanajIo ...... ........ 1905 4ganAthamatano pazyiya ........................1919 zuddhasvabhAvA''bhimukhyopadezaH ............... .............1906 rasagaGgAdharadarzitanavyamatadyotanam ...................1920 yo vyavahAramA sUtesA, mAtmAmaita .... 1906 bAdhanizcayapratibadhyatA TinI vidyaar| .........1920 zuddhAtmajJAnAt zuddhAtmA''virbhAvaH ...................1907 | paJcamatopasaMhAraH ........... ...........1921 dazamavizeSasvabhAvapratipAdanam ........... 5iya vibhinna abhiprAyana tAvatane samaya....1921 (upayaritasvabhAvanI sama49 ........ ......... 1908 | saMsArI jIvamAM mUrtatva mAnya ..........1921 upacaritasvabhAvaM vinA parajJAnA'sambhavaH ...........1909 | parajJatAAdaka siddha sahajApacAratam .................1922 52zAtatva aupayAra........ ........ 1909 zUnya mAtmAmai zAnanI asaMbhava............ 1922 zAnabhAM sva tva 59cha ...... ......... 1909 saDa4 upayaritasvamAvanI pariyaya ..............1922 jJAne paraviSayatA aupacArikI ......... ...........1910 akarmaNo vyavahArA'bhAvaH..............................1923 52viSayatA 52sApekSa ............... .........1910 aSTabhanya upAdhisonI mogA ............1923 mAtmabhinna pArthamA zAna aupayAri... ...... 1910 nayamatabhedena Atmani sva-parajJatAvimarzaH ..........1924 indriyAdau jJAnavattvam aupacArikam ....1911 mAtmA nizcayathA svAta, vyavahArathI 52zAtA .. 1924 AtmA jJAnamaya che ........1911 / thaMyit 75yarita-anupayarita svabhAvano svii||2. 1924 zAnamA sva zatva anupayarita....... ekAntanizcaya-vyavahArAbhyupagame bAdhopadarzanam ... 1925 jJAnasAmarthya-svabhAvaparicayaH ........................... | mane AntavyavasthA 5425||no saMhana .............. 1925 vyavahAra-nizcayasaMmata thana ............ ...... 1912 | 52zatva siddhano svAbhAvi paritasvabhAva.....1925 jJeyAkArapratibhAsa upacAranibandhanam ..... ......1913 Atmani sopacAra-nirupacArasvabhAvatA .............1926 jJAnamAM parapratibhAsane gauNa banAvIe .. ........ 1913 | dvAaizikAvRttino saMdarbha.. ........ 1926 jJAtuH jJAnAtmatA muktiH ...............................1914 navI [mo me na zo ................. 1926 jJAna sivAyanA pariNAmonI upekSA karIe .......1914 antaraGgasAdhanAparAyaNatayA bhAvyam ..............1927 asaGgadazopAyopadarzanam ..........................1915 rAga rAgamAM vase, jJAna jJAnamAM vase. .....1927 upacAra vakhate jAgRti keLavIe ............... 1915 | darpaNakalpaM jJAnam . ........1928 ..........
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 pRSTha pRSTha 1941 .....1930 ....1948 ........1950 ........... * viSayamAhA. viSaya viSaya 'mAtmA 22no sal-wist-ltd sunaya-prabhA dvArA tatvalo5.. nathI' - te saMvehana rIme..........1928 prbhaae|-ny dvaa2| pahArtha niya..................1941 parapratibhAsaudAsInyaparatayA bhAvyam ............... 1929 zvetAmbarasammatAni pramANalakSaNAni .................1942 jJAnI zubha kriyA-bhAvane paNa prbhaae|naa sone me ........ .... 1942 zAnAmA sthApe...... .....1929 digambarasammatAni pramANalakSaNAni ............... 1945 upAdhiriktIkaraNe mAnavabhavasAphalyam ............... vaizeSika-nyAyatantrAnusAreNa pri||mnaa nihi, zAtA 2...........1930 pramANalakSaNAni ...................1947 pAya-mAMtara sAdhanAmA lIna thame .............1930 mImAMsakadarzanAnusAreNa vizeSasvabhAvasya pratiniyatadravyavRttitvam ............1931 pramANalakSaNAni vizeSasvabhAvani359 75saM2 ...... mImAMsaka-bauddhadarzanasammatAni (r)- pu lamA 21 svabhAva ......... .........1931 __ pramANalakSaNAni 1949 cetanAdisvabhAvAvirbhAvakRte yatitavyam ..............1932 | sAGkhya-yogAdidarzanAnusAreNa bhuNya dhyeyane apathIsa zo..............1932 pramANalakSaNAni upayogamA hitabhyanA mAnane choDAme ....1932 | vedAntAdyanusAreNa pramANalakSaNadyotanam ............. 1951 vibhAvapariNAmA bhArarUpAH. ...............1933 avaziSTapramANalakSaNanirdezaH ............ 1952 sAhithI bhane vispothI zAnane chUTe pADI ....1933 prabhAsakSaparIkSAno atiza ..... 1952 zuddhAtmamAhAtmyaprAdurbhAvaH .... ...........................1934 nirapekSa DAntapakSane choDI ......... 1952 graMthibheda mATe puruSArtha karIe. ...... ............. 1934 nirapekSaikAntapakSe sAGakaryAdidoSAH .................. 1953 apUrvavIryollAsena granthibhedaH ..........................1935 | narapakSa nirapekSa naya vyartha .......... 1953 nayamahimA hIne ttpviyaa29|| azo........1935 | cAra prakAranA kAdavane pakhALo . 1953 kAlasvabhAvopadarzanam . vistararucisamyagdarzanaM prAptavyam .......1954 vibhinna dravyamA svabhAvaviyAra..... 'syAt'nirapekSa bodha mithyA. ..... 1954 apanA 542 svabhAvano pariyaya ...... ...........1936 vistAraruci samakitane meLavIe ............... 1954 pratidravyaM svabhAvavibhajanam .............. | samyaktvasya tAttvikaM svarUpam .......................1955 yastAya vageremA soNa svabhAva.... | tatpaniya nayavAthI nali, syAthI sAdhya..... 1955 nayarithI svbhaavviyaa29|| 72vI .... 1937 aurus sabhyarzananI mogaNa ................. 1955 asaMbhAvita svbhaavgeviyaa29|| ... ..........1937 ekaviMzatisvabhAvanirdezaH ............. 1956 kAladravye'nekapradezasvabhAvA'bhAvaH ....... 1938 prazasta mAvana mogalAme........... ............1956 baMdhadazAne phagAvo ............. ........ | avaJcakayogataH zaraNAgati-duSkRtagarhAdinA abaddhAtmaprakAzaH 1939 bahirmukhatocchedaH .......................... 1957 zuddhAtmAnI sanmukha rahIe 1939 | zuddha vi85 dvArA nirviyasamAdhine prAvI .. 1957 vizuddhaikacetanasvabhAvasthairyalAbhavicAra ...............1940 / nirvikalpasamAdhilAbhavimarzaH .............1958 pramANa-nayaiH adhigamaH . ........1941 / zApA - 12 - anuprekSA ........ 1959 ......1138 / sA8 ..... / 1938
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ dikpaTagranthasandarbhAH granthe nyastAH bahutra hi / tadgranthAnAmataH sUciriyamatra pradarzyate / / dravyAnuyogaparAmarzakarNikAmAM upayukta digaMbaragranthonI nAmAvalI (1) aSTazatIbhASya (AptamImAMsAbhASya) * (2) aSTasahasrI (AptamImAMsAvyAkhyA) (3) AtmakhyAti (4) AptamImAMsA (5) AlApapaddhati (6) iSTopadeza (7) kArttikeyAnuprekSA (8) kArttikeyAnuprekSAvRtti (9) gommaTasAra (10) jayadhavalA ( kaSAyaprAbhRtavRtti) (11) jainendravyAkaraNasUtra (12) jJAnArNava (digaMbarIya) (13) tattvAnuzAsana (14) tattvArtharAjavArtika (15) tattvArtha zlokavArtika (16) tattvArthasarvArthasiddhi (17) tattvArthasAra (18) tattvArthasUtravRtti ( zrutasAgarI) (19) tattvArthadhigamasUtra ( digambarIya ) (20) trilokaprajJapti (tiloyapannati ) (21) trailokyadIpaka (22) darzanaprAbhRta (26) dhavalA ( SaTkhaNDAgamavRtti) (27) nayacakra (28) nayacakra vivaraNa (29) naya vivaraNa (30) niyamasAra (31) niyamasAravRtti (32) nyAyakumudacandra (33) nyAyadIpikA (34) nyAyavinizcaya (35) nyAyavinizcayavivaraNa (36) paJcasaGgraha (digambarIya prAcIna) (37) paJcAdhyAyIprakaraNa (38) paJcAstikAya tattvapradIpikAvRtti (39) paJcAstikAya tAtparyavRtti (40) paJcAstikAyasaGgraha (41) parIkSAmukha (42) puruSArthasiddhyupAya (43) pramANasaGgraha (44) pramANasaGgrahavRtti (45) prameyakamalamArtaNDa (46) pravacanasAra (47) pravacanasAra tAtparyavRtti (23) dravyasvabhAvaprakAza (24) dravyasvabhAvaprakAzavRtti (48) pravacanasAra tattvapradIpikAvRtti (49) bRhatsvayambhUstotra (25) dharmazarmA'bhyudaya (50) bRhadravyasaGgraha * prastuta graMthonA pRSTha kramAMkanI mAhitI mATe bhAga - 7 pariziSTa - 7 mAM juo - pRSTha 2650 thI 2676 27
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ * dravyAnuyoga52mazAma 65yuta nigranthonI nAhI . (51) bRhadadravyasaGgrahavRtti | (67) laghIyastrayasvopajJavRtti (52) bRhannayacakra (68) laghudravyasaGgraha (53) bRhannayacakravRtti (69) labdhisAra (54) bhagavatIArAdhanA (70) vardhamAnapurANa (55) bhagavatI ArAdhanAvRtti (71) vizvalocanakoza (56) bhAvatribhaGgI (72) zIlaprAbhRta (57) bhAvaprAbhRta (73) SaTkhaNDAgamavRtti (58) bhAvasaGgraha (74) samayasAra (59) mahApurANa (75) samayasAravRtti (60) muktAvalIkoza (76) samAdhitantra (61) mokSaprAbhRta (77) samAdhizataka (62) yuktianuzAsana (78) sarvArthasiddhi (tattvArthavRtti) (63) yogasAraprAbhRta (79) siddhivinizcaya (64) ratnakaraNDakazrAvakAcAra (80) siddhivinizcayaupaTIkA (65) lakSaNAvalI (81) siddhivinizcayasvopajJavRtti (66) laghIyastraya (82) sUtraprAbhRta
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ -hANa-paryAyano zAsa 1 kellelheidi Tc 'guNasAmAnya ~ * *, , svabhAvanirUpaNa" Sii ) guNasAmAnya che svabhAvanirUpaNa svabhAvanirUpaNa - ra gusAmAnya ? svabhAvanirUpaNa ** \ - 8 che ? kha " guNasAmAnya svabhAvanirUpaNa / guNasAmAnya svabhAvanirmANa A Therelato S /00 GS- - - - - , 3 sAmAnya - guNasAmAnya svabhAvanirUpaNa - tejI jaje, who ! dravyAnuyogapasamazaH zAkhA guNa-sAmAnyasvabhAvaniyANam
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhya-guNa-paryAyano rAkSa 2G-11 dravyAnuyogaparAmarza: zAkhA-11 guNa-sAmAnyasvabhAvanirUpaNam
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAkhA - 11 : guNa- sAmAnya svabhAvanirUpaNam guNaprakArakathanam (astitA, vastutA, dravyatA, prameyatA, agurulaghutA) (11/1 ) guNaprakArakathanam (pradezatA, cetanatA, acetanatA, mUrtatA, amUrtatA) (11/2) prasanya-paryudAsapratiSedhanirUpaNam (11/2) pratidravyam aSTau sAmAnyaguNAH (11/2) SoDazavizeSaguNapratipAdanam (11/3) deva sena darzitaguNavibhAgasamIkSA (11/4) svabhAva-vibhAvaguNavicAraH (11/4 ) pudgalalakSaNamImAMsA (11/4) svabhAvanirUpaNam (11/5) asti nAstisvabhAvayoH siddhiH, asti nAsti svabhAvamayavastunirUpaNaJca (11/6) nityA'nityasvabhAvavicAraH (11/7 ) nityA'nityasvabhAvA'svIkAre doSaH (bauddhamatanirAsaH) (11/8) ekAnekasvabhAvavicAraH (11/9) ekasvabhAva-nityasvabhAvayoH bhedaH (11/9) vedAntAbhimatabhedadvividhatA (11/9) bhedAbhedasvabhAvaprarUpaNA (11/10) bhavyA'bhavyasvabhAvaprarUpaNA, tadasvIkAre ca doSanirUpaNam (99/99) 'tathAbhavyatva' viSayaka vicAraH (11/11) 'paramabhAva' svabhAvasya nirUpaNam (11/12)
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1648 TUMkasAra * : zAkhA - 11 : ahIM guNa tathA sAmAnya svabhAva dekhADAya che. sarva dravyamAM astitA vagere dasa sAmAnya guNo che. jJAna, sukha, cetanatA vagere soLa vizeSa guNomAMthI pudgalamAM ane AtmAmAM cha-cha vizeSa guNo che. dharmAstikAya vagere cAramAM traNa-traNa vizeSa guNo che. AtmAnA pragaTa guNone sAcavIne apragaTa guNone pragaTAvavAnA che. (11/1-2-3) cetanatA vagere guNo sAmAnya-vizeSa ubhayAtmaka che. saMsArI ane siddha bannemAM sAmAnyarUpe jIvatva che. vizeSarUpe siddhatva zuddhasvarUpamAM che. tethI anaMtaguNAtmaka siddhatvane pragaTAvavA prayatna karavo.(11/4) svabhAva guNanuM svarUpa che. tathA te guNathI bhinna dharmasvarUpa paNa che. te svabhAvanA sAmAnya ane vizeSa ema be prakAra paDe che. sAmAnya svabhAva agiyAra che. vizeSa svabhAva dasa jANavA. pahelo sAmAnya svabhAva astisvabhAva che. te AtmAnA zAzvata astitvanI yAda apAve che.(11/5) nAstisvabhAvanA lIdhe vastu parasvarUpe hAjara nathI. 'jIva kAyama jIvAtmA svarUpe hAjara che, jaDarUpe gerahAjara che' ema jANI AtmAne pudgalonI paravazatAthI choDAvavo. (11/6) 'A te ja che' A pratIti nityasvabhAva karAve che. vividha paryAyo anityasvabhAvane sUcave che. cAra gatimAM bhaTakato jIva anitya che. chatAM AtmasvabhAva eno e ja che. mATe dhruva AtmAnI zuddhi mATe prayatna karavo. (11/7) AtmA nityAnitya hovAthI manuSyamAMthI siddhasvarUpamAM tenuM rUpAMtaraNa karavA prayatna karavo.(11/8) - ekasvabhAva = samAnasvabhAva. dareka vastumAM rUpa, rasa vagere eka svabhAva maLe che. tathA kALA raMgano ghaDo bhaThThImAM pAkIne lAla bane che. tethI temAM anekasvabhAva = vividhasvabhAva paNa che. ApaNo mULabhUta svabhAva siddha bhagavaMta jevo ja che. tene pragaTa karavA prayatna karavo. (11/9) guNa ane guNI vacce bhedasvabhAva che. bhedasvabhAva vyavahA2-pravRttimAM sahAya kare che. tathA temAM avibhaktapradezavRttisvarUpa abhedasvabhAva paNa che. A be svabhAvane AdhAre ApaNe doSothI ApaNo bheda ane guNo sAthe abheda thAya tevI pravRtti karavI. (11/10) jevuM nimitta maLe te rIte vastu potAne banAve te bhavyasvabhAva jANavo. dA.ta. pANI agnithI garama thAya nimitta maLavA chatAM vastunuM svarUpa badalAya nahi te abhavya svabhAva. dA.ta. retImAMthI ghaDo na bane. ApaNI kevaLajJAnadazAne anukULa bhavyasvabhAva upara bhAra mUkavo. tathA ApaNA guNone sAcavavA mATe nabaLA nimittothI aparivartanazIla abhavyasvabhAva upara bhAra mUkavo. (11/11) vastuno asAdhAraNa bhAva eTale paramabhAva. tenI apekSAe "AtmA jJAnasvarUpa che." paramabhAvane pUrNatayA pragaTAvavAno udyama ApaNe karavAno che. (11/12)
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11/1 0 guNanirUpaNam 0 1649 DhALa - 11 (rAga : sovanagiri bhUSaNa trizalAnaMdana - e dezI) hivaI bheda guNanA bhAkhI jaI, tihAM (1) astitA kahiI jI, sadgapatA, (2) vastutA jAti-vyaktirUpatA lahiI jI; (3) dravyabhAva dravyatva, (4) pramANaI paricchedya je *rUpa jI, prameyatva, (5) "ANAgama sUkhima agurulaghutvasvarUpa jI /11/1il (183) * dravyAnuyo/parAmarza. * zAlAM - 10. adhunA'vasarasaGgatiprAptaM guNaM bhedAdipradarzanadvArA savaiyAcchandasA nirUpayati - 'gunne'ti| pa guNabhedA adhunA procyante tatrA''dyo'stitAguNo yena, sadrUpatAyA vyavahAro hi vastutvaM jaatibhedcaari| dravyabhAvo bhaved dravyatvaM pramANagamyA prameyatA hi, cAgurulaghutAsuguNaH sUkSmo grAhyo'sti mudA jinavacanena / / 11/1 // * dravyAnuyopirAmarzavavA * prakRte daNDAnvayastvevam - adhunA guNabhedAH procyante / tatra AdyaH (1) astitAguNaH, yena rNi sadrUpatAyAH vyavahAraH (bhvti)| (2) vastutvaM (guNo) hi jaatibhedcaari| (3) dravyatvaM (guNo) hi kA drvybhaavH| (4) prameyatA (guNaH) hi prmaanngmyaa| (5) agurulaghutAsuguNaH (paJcamaH) sUkSmaH ca / (ta) muvA vinavavanena praH tirAu1/ * dravyAnuyogaparAmarzakaNikA suvAsa & AvataraziSa :- 10 mI zAkhAmAM dravyanuM nirUpaNa pUrNa thayuM. have guNanuM nirUpaNa karavAno avasara upasthita thayo che. tethI graMthakArazrI avasarasaMgati prApta guNanA bheda = prakAra vagere dekhADavA dvArA zuM savaiyA chaMdathI guNanuM nirUpaNa kare che : 6 guNanirUpaNa prAraMbha zlokAthI - have guNanA bhedo = prakAro kahevAya che. temAM prathama (1) astitAguNa te che ke, jenA dvArA sadgapatAno vyavahAra thAya. (2) vastutva guNa sAmAnyano ane vizeSano vyavahAra karAve che che. (3) dravyabhAva e dravyatva che. (4) prameyatA pramANathI jANavA yogya che. tathA (5) "agurulaghutA" A ko.(13)mAM 'utsarpiNI avasarpiNI Aro re - dhavala dhanyAsI - e dezI' pATha. 8 ko.(13)mAM "adUbhUtatA" pATha. # P(2)mAM "jANI' azuddha pATha. * P(2)mAM "rUpI' pATha. ANAgama = AjJA gamya. # ko.(2)mAM "sUkSma" pATha che. lA.(2)mAM "suSima suSima" pATha. ja sukhima = sUkSma. AdhAragraMtha - aitihAsika rAsasaMgraha bhAga-1 prakA.yazovijaya graMthamALA, bhAvanagara, saMpA. vijayadharmasUri.
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1650 * samAnatantrasiddhAntaprakriyopadarzanam 11/1 etale DhALe karI dravyanA bheda kahiyA *= varNavyA . hivaI guNanA bheda samAnataMtraprakriyAI (bhAkhIjaI=) kahiI chaI. *te sAMbhaLo he ! bhavya jIvo !* etAvatA pUrvilazAkhAyAM dravyabhedAH saGkSepata AgamAdyanusAreNa proktAH / adhunA guNabhedA:procyante samAnatantrasiddhAntaprakriyayA zvetAmbarazAstrasadRzA''zAmbarazAstropadarzitarAddhAntapaddhatyA = rA iti yAvat / ma "mukhyate = vRviyate dravya dravyAntarAv yai: te zu" (A.va.pU.10,A.36..242/vR.pR.173) ti AlApapaddhatI devasenaH kArttikeyAnuprekSAvRttau ca zubhacandraH / pUrvoktAni ( 2 / 16) guNalakSaNAni neha vismrtvyaani| devasenavacanAnusAreNa guNasya dravyabhedakatvaM sidhyati / tathAhi - jJAnAdiguNaiH AtmadravyaM pudgalAdibhyo bhidyate, rUpAdiguNaizca pudgaladravyaM jIvAdidravyebhyo'tiricyate iti / svAzrayaM dravyaM Ni dravyAntarAd bhindAnA guNA ucyanta iti tadAzayaH / kA ata eva dravyaprakAzakA ime bhavanti / guNalakSaNa-kAryanirUpaNAbhiprAyeNa paJcAdhyAyIprakaraNe "dravyAzrayA guNAH syurvizeSamAtrAstu nirvizeSAzca / karatalagataM yadetairvyaktamivA''lakSyate vastu / / " ( paJcA. nAmano suMda2 guNa sUkSma che. tethI zraddhApUrvaka jinavacana dvArA tenuM jJAna karavA yogya che. (11/1) vyAkhyArtha :- (tA.) Agama vagerene anusarIne 10 mI zAkhAmAM saMkSepathI dravyanA bhedonuM nirUpaNa karyuM. have guNanA bhedonuM nirUpaNa samAnataMtrasiddhAntaprakriyA dvArA karavAmAM Ave che. samAnataMtra = samAna saMpradAya tathA tenA zAstro. siddhAnta eTale niyamo. prakriyA eTale paddhati. tethI samAnataMtrasiddhAntaprakriyAno matalaba e thaze ke zvetAMbara zAstro jevA digaMbara zAstromAM batAvelA siddhAntonI paddhati. te mujaba ahIM guNanA bhedo darzAvAya che. * guNanI vyAkhyA sa. ("mukhyate.) AlApapaddhati nAmanA graMthamAM digaMbara devasenajIe tathA kArtikeyAnuprekSAvyAkhyAmAM digaMbara zubhacandrajIe guNanI vyAkhyA A mujaba batAvela che ke 'eka dravya jenA dvArA bIjA dravyathI juduM paDAya, bhinna siddha karAya te guNa kahevAya.' pUrve bIjI zAkhAnA soLamAM zlokanI vyAkhyAmAM guNalakSaNo jaNAvela che te ahIM bhUlavA nahi. devasenajInA vacana dvArA 'guNa dravyabhedaka che' - tevuM siddha thAya che. jema ke jJAnAdi guNonA kAraNe jIva e pudgalAdithI bhinna che. tathA rUpAdi guNonA lIdhe pudgala e jIvAdi dravyothI alaga che. 'dravyamAM rahIne je padArtha potAnA Azrayane bIjA dravyathI bhinna siddha kare te guNa kahevAya' - Avo devasenajIno Azaya che. * guNa dravyaprakAzaka (ta.) potAnA Azrayane bIjA dravyathI bhinna siddha karavAnuM sAmarthya guNamAM hovAnA lIdhe ja prastuta guNo dravyanA svarUpane darzAvanArA hoya che. guNanuM lakSaNa ane guNanuM kArya jaNAvavAnA abhiprAyathI ja paMcAdhyAyIprakaraNamAM jaNAvela che ke 'guNo dravyamAM rahenArA hoya che. guNo vizeSAtmaka hoya che * cihnadrayamadhyavartI pATha phakta pAli.mAM che. < cihnadrayamadhyavartI pATha ko.(9+10+11) + si.mAM nathI.
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ 0 astitvaM sattvarUpam / 1651 - tihAM astitva te astitA guNa kahII jehathI sarUpatAno vyavahAra thAi. (1) 1/104) rUtyum | __ zvetAmbarAmnAye guNasya paJcadazadhA nikSepo'GgIkriyate / taduktam AcArAGganiyuktI "(1) 'davye, 5 (2) vejo, () chAne, (4) chatta, (2) pannava, (6) rANA, (7) ra, (8) mA (1) guga-, che (10) bALagune, (99) bhava, (12) sItAne ya (13) mAvAne (sa.ni.9/ra/9/962) rUti sudhArca trayodazabhedAH nAma-sthApanAmilanena paJcadaza / te bhedAstu tto'vgntvyaaH| iha tu digambaradevasenasammataguNabhedAH procyante'gre ca (11/4) samAlocayiSyante lezata ityavadheyam / tatra teSu AdyaH (1) astitAguNaH sa kathyate yena sadrUpatAyAH = satsvarUpatAyA vyavahAraH ka = ziSTazabdaprayogo bhvti| "astItyetasya bhAvaH = astitvaM = sadrUpatvam" (A.pa.pR. 10) iti rNi kAnA5paddhatI vevasenA / "stitva di sattA nAma, saMto mAvaH = sattvam" (gyA.8 yu) tae paJcAstikAyatattvapradIpikAvRttau amRtacandraH / ane nirvizeSa hoya che. hatheLImAM rahenAra vastunI jema A guNo dvArA vastu spaSTa jaNAya che." ja guNanA paMdara nikSepa - zvetAMbaramata che (tA.) zvetAMbara AmnAyamAM guNanA paMdara prakAranA nikSepa svIkAravAmAM Ave che. tethI AcArAMganiryuktimAM guNanA nikSepa batAvatAM zrIbhadrabAhusvAmIjI mahArAje jaNAvela che ke "(1) dravyaguNa, (2) kSetraguNa, (3) kAlaguNa, (4) phalaguNa, (5) paryAyaguNa, (6) gaNanaguNa, (7) karaNaguNa, (8) abhyAsaguNa, (9) guNaaguNa, (10) aguNaguNa, (11) bhavaguNa, (12) zIlaguNa, (13) bhAvaguNa." temAM (14) nAmaguNa ane (15) sthApanAguNa umeravAmAM Ave to paMdarabhede guNanA ! nikSepa thAya. te paMdara bhedone jijJAsuvarge tyAMthI jANI levA. A graMthamAM to digaMbara devasenajIne mAnya evA guNanA bhedo kahevAya che. tathA AgaLa cothA zlokamAM tenI saMkSepathI samAlocanA paNa na karavAmAM Avaze. A vAtane vAcakavarge khyAlamAM rAkhavI. astitA guNano paricaya : (tatra) (1) te guNonI aMdara sauprathama guNa astitA che. "astitA' guNa tene kahevAya che ke jenA dvArA sat svarUpatAno vyavahAra = ziSTa puruSono zabdaprayoga thAya. devasenajIe AlApapaddhati graMthamAM jaNAvela che ke "astino bhAva eTale astitva. astitvano artha che sattA = sadgapatA." paMcAstikAya graMthanI tattvapradIpikA nAmanI vyAkhyAmAM digaMbara amRtacandrAcAryae paNa astitvanI vyAkhyA karatA jaNAvela che ke "astitva eTale sattA. "sa" no bhAva = sattA." . * cihnayamadhyavartI pATha phakta ko.(13)mAM che. * zAM.mAM "kaliI azuddha pATha. ko.(9)+si.lI.(4)+ ma.no pATha lIdho che. 1. dravya, kSetre, ne, ratna-paryava-zani-raNaTSkhyArA guNa che, a ne bhava-zInane ja mAvA
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhinneSu ekatvavimarzaH vastutvaguNa te kahIyaIM jehathI jAti-vyaktirUpapaNuM (lahi=) jANiIM. jima ghaTa te ja sAmAnyathI jAtirUpa chaIM, vizeSathI tattavyaktirUpa chaIM. astitvasya sattA'parA'bhidhAnasya sAmAnyaguNatvAdeva jAti - kAlAdibhiH bhinnAnAmapi sarveSAM dravyANAmaikyasampAdakatvaM saGgacchate / prakRte " kAlAdibhiH bhinnatve'pi sattva - prameyatva-saMsthAna-rUpAdibhirekatvAd" (vi.A.bhA.189 vR.) iti vizeSAvazyakabhASyamaladhAravRttiprabandho'pi smartavyaH / mu "nityatvAdInAm uttarasAmAnyAnAM pAriNAmikatvAdInAM vizeSasvabhAvAnAm AdhArabhUtadharmatvam astitvam" (na.va.sA.131) kRti nayavasAre zrInevacandravIdhAH | 1652 vAkyapadIye "astitvaM vastumAtrasya buddhyA tu parigRhyate" (vA.pa.3/9/113) ityuktyA bhartRhariNA astitvasya sAmAnyaguNatvamevA''viSkRtam / For (2) vastutvaM guNo hi = eva jAtibhedacAri = sAmAnya-vizeSavyavahArakAri bhavati / "hi hetau kA pAdapUrtI ca vizeSe cAvadhAraNe / / sphuTe dAne " ( ekA 46-47 ) iti ekAkSaranAmamAlAyAM munisudhAkalazavacanAdatra hi avadhAraNArthe prayuktaH / yathA ghaTaH sAmAnyAtmanA jAtisvarUpaH vizeSAtmanA ca O astitva aikyasaMpAdaka che (pti.) astitvanuM bIjuM nAma sattA che. te sAmAnyaguNa hovAthI jAti, kALa vagerethI judA judA evA paNa sarva dravyomAM ekatAnuM saMpAdana karI zake che. prastutamAM vizeSAvazyakabhASyanI maladhAravyAkhyAnI eka vAta yAda karavA yogya che. tyAM zrIhemacandrasUrijIe jaNAvela che ke 'vastu kAla vagerethI bhinna hovA chatAM paNa sattA, prameyatva, saMsthAna, rUpa vagerenA mAdhyamathI te eka bane che.' 8 astitva zrIdevacandrajInI dRSTie jI ("nitya.) 'nityatva vagere avAntarasAmAnya tathA pAriNAmikatva vagere vizeSasvabhAva-A bannenA AdhArabhUtadharmatvane astitva kahevuM' - Ama nayacakrasAramAM zrIdevacandrajI upAdhyAya jaNAve che. astitva aMge bhartRharimata = ] (vAca.) vAkyapadIya graMthamAM bhartRharie astitvano paricaya ApatAM kahela che ke 'vastumAtramAM vastusAmAnyamAM vastutvaavacchinnamAM vastutvaviziSTamAM astitva to buddhithI pakaDI zakAya che.' AvuM kahevA dvArA 'astitva sAmAnyaguNa che, vizeSaguNa nahi' A pramANe siddha thAya che. spaSTatA :- digaMbarasaMpradAya mujaba ahIM guNanirUpaNa cAlI rahela che. digaMbaro astitvane sAmAnya guNa tarIke ja mAne che. A vAta AgaLa (11/2) spaSTa thaI jaze. bhatRhiranuM vacana paNa A ja vAtanuM samarthana kare che. tethI ahIM bhartRharinA vacanane saMvAdarUpe grahaNa karela che. # 'vastutva' guNanI oLakhANa (vastu.) (2) ekAkSaranAmamAlAkozamAM sudhAkalaza munie (1) hetu, (2) pAdapUrti, (3) vizeSa, (4) avadhAraNa = jakAra, (5) sphuTa ane (6) dAna ATalA arthamAM 'di' avyaya jaNAvela che. tene anusarIne ahIM mULa zlokamAM rahelo 'di' jakA2 arthamAM samajavo. tethI arthaghaTana A pramANe thaze ke = / = -
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ / * sAmAnya vizeSAtmakatvaM vastutvam 1653 ata va avagrahaI sAmAnyarUpa sarvatra bhAkhai chaI, apAyaIM vizeSa rUpa bhAkhaIM chaI, pUrNopayogaI . saMpUrNa vastugrahaNa thAI chaI. (2) tattadvyaktisvarUpa iti vastutvaguNato jJAyate / idamevAbhipretya AlApapaddhatau "vastuno bhAvaH = vastutvam / sAmAnya-vizeSAtmakaM vastu" (A.pa. pR.10) ityuktam / iha vastuni sAmAnya - vizeSAtmakatvalakSaNavastutvadvArA pa sAmAnya-vizeSavyavahAraH pravartate ghaTatvadvArA ghaTavyavahAravaditi tadAzayaH / rA bha ata eva avagrahehA'pAya - dhAraNAmadhye " avagrahasya anAkAropayogarUpatayA sUtre'dhItatvAt, anAkAropayogasya ca sAmAnyamAtraviSayatvAd" (vi.A.bhA. 262 vR.) iti vizeSAvazyakabhASyamaladhAravRttivacanAd avagrahe matijJAnaprathamabhede sarvatra vastuni sAmAnyasvarUpaM pratibhAsate, IhAlakSaNe matijJAnadvitI sarvatra vastuni avadhAraNAbhimukhatayA sAmAnyasvarUpaM vibhAsate, apAye matijJAnatRtIyabhede sarvatra ka vastuni avadhAraNAtmakatayA vizeSasvarUpaM prakAzate, dhAraNAlakSaNe ca matijJAnacaturthabhede sarvatra vastuni rNi dhAraNAkhyaviSayatA''krAntatayA vizeSasvarUpamavabhAsate / tata evA'vagrahehayoH darzanatvam apAya-dhRtyozca jJAnatvamAmnAtaM vivakSAntareNa / yathoktaM vizeSA- kA vastutva e bIjo guNa che. te ja sAmAnya-vizeSagocara vyavahArane karAve che. jema ke ghaTa sAmAnyarUpe jAtisvarUpa che tathA vizeSarUpe te te vyaktisvarUpa che' - A hakIkata vastutvaguNathI jaNAya che. A ja AzayathI AlApapaddhatimAM jaNAvela che ke "vastuno bhAva = avasthA ke svarUpa e 'vastutva' guNa che. tathA vastu sAmAnya ane vizeSa ubhayasvarUpa hoya che." Azaya e che ke vastu sAmAnya-vizeSAtmaka padArtha. tethI vastutva = sAmAnya-vizeSAtmakatA. tethI jema ghaTatva dvArA ghaTano vyavahAra pravarte, tema sAmAnya -vizeSAtmakatA svarUpa vastutva dvArA vastune vize sAmAnyano ane vizeSano vyavahAra pravarte che. * AMzika tathA pUrNa upayoganA viSayano vicAra ,, (gata va.) vastu sAmAnya-vizeSa ubhayasvarUpa hovAnA kAraNe ja avagrahamAM vastunuM sAmAnyasvarUpa ane apAyamAM vastunuM vizeSasvarUpa bhAse che. kahevAno matalaba e che ke matijJAnanA cAra bheda che. avagraha, IhA, apAya ane dhAraNA. A cAra bhedamAMthI sauprathama bheda avagraha che. A avagraha vize vizeSAvazyakabhASyamaladhAravyAkhyAmAM jaNAvela che ke "avagraha anAkAraupayogasvarUpe AgamasUtramAM jaNAvela che. tathA anAkAra upayoga to mAtra sAmAnyaviSayaka ja hoya che." tethI nakkI thAya che ke avagrahamAM to tamAma vastunuM sAmAnyasvarUpa ja bhAse che. matijJAnanA bIjA bheda svarUpa IhAmAM sarva vastunuM sAmAnya svarUpa nizcitarUpe nahi paNa nizcayasanmukharUpe jaNAya che. matijJAnanA trIjA bheda svarUpa apAyamAM sarva vastunuM vizeSasvarUpa ja nizcayAtmakarUpe jaNAya che. tathA matijJAnanA cothA bhedasvarUpa dhAraNAmAM sarva vastunuM vizeSasvarUpa dhAraNA nAmanI vilakSaNa viSayatAthI AkrAntarUpe bhAse che. * arthaparyAyagrAhaka darzana, vacanaparyAyagrAhaka jJAna = (tata.) tethI ja avagraha ane IhA darzanAtmaka che tathA apAya-dhAraNA jJAnAtmaka che - AvuM paNa amuka vivakSAthI zAstrakArone mAnya che. A AzayathI vizeSAvazyakabhASyanI maladhAravRttimAM jaNAvela
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1654 0 avagrahehayoH darzanatvam apAya-dhRtyozca jJAnatvam / 11/1 A dravyabhAva je guNa-paryAyAdhAratAabhivyagyajAtivizeSa, te dravyatva. vazyakabhASyamaladhAravRttau "apAya-dhRtI ete vacanaparyAyagrAhakatvena vizeSAvabodhasvabhAvatvAd jJAnam iSTam, ' avagrahazcehA ca arthaparyAyaviSayatvena sAmAnyA'vabodhAd darzanam" (vi.A.bhA.536 vR.) iti| taduktaM / bRhatkalpabhASye api "daMsaNamoggaha IhA, nANamavAto u dhAraNA" (bR.ka.bhA.133) iti| bhagavatIsUtravRttI ma api "jJAnasya avAya-dhAraNArUpatvAt, avagrahehayoH darzanatvAd" (bha.sU.8/2/323/pR.357) ityuktam / teSAm AMzikopayogarUpatvAd vstvNshgraahktvmuppdyte| avagrahehApAyadhAraNAmaye antarmuhUrtta_ kAlavyApini pUrNopayoge tu sampUrNavastugrahaH smpdyte| vastutvaguNamAhAtmyametat / na hi vastuni 1 sAmAnya-vizeSAtmakatvasya asattve tasya sAmAnya-vizeSavyavahArA'janakatve vA AMzikopayoge vastunaH Ni sAmAnya-vizeSAnyatararUpeNa pUrNopayoge ca tasya ubhayarUpeNa grahaNamupapadyeteti / - navasare zrIvavAvA: "TM-paryAyAdhAratva = vastRtvam" (na..sA.99 rU9) ti prAdu 3 dvitIyo || che ke "A apAya ane dhRti vacanaparyAyanA grAhaka hovAthI vizeSabodhasvabhAvavALA che. tethI te jJAnasvarUpe mAnya che. tathA avagraha ane ihA arthaparyAyanA grAhaka hovAthI sAmAnya avabodhasvabhAvavALA che. tethI te banne darzana svarUpe mAnya che." bRhatkalpabhASyamAM tathA bhagavatIsUtravRttimAM paNa jaNAvela che ke "apAya-dhAraNA = jJAna. tathA avagraha-ihA = darzana." 4 AMzika-pUrNa upayoganI vastutva dvArA saMgati | (vaiSAna) avagraha vagere cAreya AMzika upayoga svarUpa hovAthI temAM vastunA AMzika svarUpanuM ja bhAna thAya che - A vAta vyAjabI ja che. tathA avagraha-IhA-apAya-dhAraNAmaya antarmuhUrtakAlavyApI 2 matijJAnasvarUpa pUrNa upayogamAM to vastunA saMpUrNa svarUpanuM ja bhAna thAya che. ghaTAdi vastunA saMpUrNa A svarUpanuM grahaNa tathAvidhi pUrNa upayoga kare che. kahevAno Azaya e che ke AtmAno matijJAnasvarUpa (1} upayoga avagrahAdi cAra vibhAgamAM vaheMcAyela che. temAMthI matijJAnano aMza (= AMzika matijJAna) vastunA AMzika svarUpanuM grahaNa kare che. tathA saMpUrNa matijJAna vastunA saMpUrNa svarUpanuM grahaNa kare sa che. AMzika vastubodha AMzika atiupayoga dvArA thAya che ane saMpUrNa vastubodha pUrNa matiupayoga dvArA thAya che. te vastutvaguNano mahimA che. kAraNa ke vastumAM jo sAmAnya-vizeSAtmakatva svarUpa "vastutva nAmano guNa raheto na hoya athavA te vastutva jo sAmAnya-vizeSaviSayaka vyavahAranuM kAraNa na banato hoya to avagrahAdi AMzika upayogamAM vastunuM sAmAnyarUpe ke vizeSarUpe grahaNa saMgata thaI na zake. tathA pUrNa upayogamAM vastunuM sAmAnya-vizeSa ubhayasvarUpe grahaNa = bhAna saMgata thaI na zake. paraMtu te pramANe bhAna to prasiddha ja che. tethI tenI saMgati mATe "vastutva' nAmano guNa mAnya karavo ja paDaze. vastutva devacandrajInI dRSTie ja (nA.) nayacakrasAra graMthamAM kharataragacchIya upAdhyAyajI devacandrajIe to "guNa-paryAyanI AdhAratA e ja vastutva che' - Ama jaNAvela che. A rIte bIjA guNanuM pratipAdana thayuM. 1. sanamavaprada aa, jJAnamaya: tu dhArI/
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ * dravyatvavyaJjakavicAraH * ??/? 1655 dravyatvAbhidhAno guNo hi dravyabhAvaH = guNa-paryAyAdhAratA (rU) tRtIya muLamAda - dravyatva 'bhivyaGgyajAtivizeSo bhavet / ayamAzayaH guNa- paryAyAdhAratAyAH pratidravyaM sattvAd dravyebhyo'nyatrA'sattvAcca tAdRzAdhAratAyA yatra bhAnaM tatraiva dravyatvajAtirabhivyajyate nAnyatreti tAdRzAdhAratAbhivyaGgyajAtivizeSa eva dravyatvamiti / yadyapi guNa-paryAyAnyataragrahaNe'pi na kazcid doSaH tathApi tayoH kathaJcidbhedadarzanAya rza tdubhygrhnne'dossH| = = yadvA guNAtmakadravyatvavyaJjakakoTau guNapravezena guNAnabhijJaM prati AtmAzrayabhiyA paryAyA''dhAratA'bhivyaGgyajAtivizeSaH dravyatvamityabhyupagame na kazcid doSaH / etena vinigamakAbhAvAdubhayagrahaNamiti pratyastam, AtmAzrayAt, gauravAcca / che dravyatva guNanuM pratipAdana che (3) have graMthakArazrI trIjA guNane batAve che. trIjA guNanuM nAma dravyatva che. dravyano bhAva eTale dravyatva. 'dravyano bhAva' AvuM kahevA dvArA 'guNa-paryAyanI AdhAratAthI abhivyaMgya eka prakAranI jAti te dravyatva che' - AvuM darzAvavuM ahIM abhipreta che. kahevAno Azaya e che ke dravya guNa-paryAyano AdhAra bane che. guNa-paryAyanI AdhAratA sarva dravyomAM avazya hoya che. tathA dravya sivAya bIje kyAMya paNa guNa-paryAyanI AdhAratA rahetI nathI. AthI je padArthamAM guNa-paryAyanirUpita AdhAratAnuM bhAna thaze temAM ja dravyatva jAtinuM bhAna thaze, anyatra nahi. Ama 'dravyatva' e eka evI jAti che ke jenI abhivyakti buddhi guNa-paryAyanI AdhAratA dvArA thAya che. Ama guNa-paryAyanI AdhAratAthI abhivyaMgya = abhivyaktiyogya evI eka vizeSa prakAranI jAti eTale ja dravyatva. pa dravyatvavyaMjaka koTimAMthI guNano bahirbhAva (tena.) "dravyatvabhaMjaka AdhAratAnI nirUpaka koTimAM guNano praveza karavo ke paryAyano praveza karavo ? ka == kA * guNa-paryAyamAM kathaMcit bheda mAnya (yagha.) jo ke dravyatvajAtinI vyaMjaka guNAdhAratA ke paryAyAdhAratA - koI paNa eka kahIe to h paNa koI doSa nathI Avato. chatAM paNa 'guNamAM ane paryAyamAM kathaMcit bheda rahelo che' - AvuM jaNAvavA mATe dravyatvajAtibhaMjaka AdhAratAnA nirUpaka tarIke guNa ane paryAya bannenuM grahaNa karela che. tethI guNa-paryAyAdhAratAvyaMgya jAtivizeSa tarIke dravyatvano ullekha karavAmAM koI doSa rahelo nathI. U dravyatvavyaMjaka paryAyAdhAratA (yadA.) jo ke dravyatva guNavizeSa che. tethI tenI vyaMjaka evI AdhAratAnA nirUpaka tarIke guNano ullekha karavAmAM Ave to je vyakti guNane ja na oLakhatI hoya te dravyatva nAmanA vizeSa guNane oLakhI nahi zake. dravyatvaguNanI jANakArI mATe guNanI jANakArI Avazyaka banavAthI ahIM AtmAzraya doSa Ave che. tenA bhayathI guNano ullekha bhaMjakakoTimAMthI kADhIne 'paryAyAdhAratAvyaMgya dravyatva che' evo svIkAra karavAmAM Ave to koI doSa raheto nathI.
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1656 paryAyAn dravatIti dravyam 11/1 iha dravyatvasya jAtitvaM naiyAyikamatAbhyupagamenoktam, anupadameva tasya jAtitvamapAkariSyate / jainamatAnusAreNa tUpAdAnakAraNatAvacchedakadharmavidhayA paryAyAdhAratAvacchedakavidhayA vA sidhyad dravyatvaM yAvaddravyabhAvi guNavizeSAtmakameveti vibhAvanIyam / idamevAbhipretya AlApapaddhatI " dravyasya bhAvaH = dravyatvam / nija-nijapradezasamUhaiH akhaNDavRttyA svabhAva -vibhAvaparyAyAn dravati, droSyati, adudravaditi dravyam / sad bravyalakSaNam / sa svakIyAn guNa-paryAyAn be vyApnotIti sat| utpAra-vyaya-dhrauvyayunsa" (ba.va.pR.10) phatyuttam | etena "daviyadi gacchadi tAI tAI sabbhAvapajjayAI jaM / daviyaM taM bhaNNaMte aNaNNabhUdaM tu A bAbatamAM koI vinigamaka na hovAthI te banneno tyAM praveza karavo joIe" - AvI dalIlanuM paNa uparokta kathana dvArA nirAkaraNa thaI jAya che. kema ke dravyatvabhaMjakIbhUta AdhAratAnA nirUpaka tarIke guNano svIkAra karavAmAM upara mujaba guNaanabhijJa mANasa mATe AtmAzraya doSa lAgu paDe che. tathA guNa-paryAya banneno dravyatvabhaMjaka koTimAM praveza karavAmAM gaurava paNa Ave che. * azrupagamavAdathI dravyatva jAtivarUpa (4.) ahIM guNanuM nirUpaNa cAlI rahyuM che. temAM trIjA guNa tarIke dravyatvano ullekha karavAmAM Avelo che. tema chatAM ahIM dravyatvane jAtivizeSarUpa jaNAvela che te naiyAyika matanA abhyupagamavAdathI jaNAvela che. bAkI hamaNAM ja 'dravyatva jAti nathI' - AvuM nirUpaNa ahIM karavAmAM Avaze. jaina mata mujaba to upAdAnakAraNatAavacchedaka dharma tarIke athavA paryAyanI AdhAratAnA avacchedaka dharma tarIke siddha thanAra dravyatva e yAvadravyabhAvI (= nitya) guNavizeSasvarUpa ja che. A rIte prastutamAM | vicAraNA karavI. * E = = # AlApapaddhatikAranI dRSTie dravyatva (mevA.) dravyatvaguNanuM AvuM svarUpa jaNAvavAnA abhiprAyathI ja AlApapaddhati graMthamAM kahela che ke 'dravyanA bhAvane dravyatva kahevAya che. pota-potAnA pradezasamUho dvArA akhaMDasvarUpe je padArtha svAbhAvika ane vaibhAvika paryAyone vartamAna kALe prApta kare che, bhaviSyamAM prApta karaze tathA pUrve prApta karela hatA te padArtha dravya che. arthAt dravya trikAlaavasthAyI hovA chatAM paNa pariNamanazIla che. dravyanuM lakSaNa sat che. tathA je potAnA guNa-paryAyomAM vyApta hoya te sat hoya. utpAda, vyaya ane dhrauvyathI yukta vastu hoya tene sat kahevAya.' spaSTatA :- AlApapaddhatikAranuM tAtparya dravyamAM guNa-paryAyanI AdhAratA darzAvavA dvArA dravyatvajAtino bodha karAvavAnuM jaNAya che. AthI 'dravyatvajAti abhivyaMgya ane guNa-paryAyaAdhAratA abhibhaMjaka che' - evuM phalita thAya che. - dravyalakSaNa : kuMdakuMdasvAmI vagerenI dRSTimAM (tena.) (1) kuMdakuMdasvAmIe paNa paMcAstikAya graMthamAM dravyano paricaya ApatAM jaNAvela che ke 1. dravati = gacchati tAMstAn sadbhAvaparyAyAn yat / dravyaM tad bhaNanti ananyabhUtaM tu sattAtaH / /
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11/1 0 dravyatvasvarUpavimarza: 0 e jAtirUpa mATaI guNa na hoI evI naiyAyikAdivAsanAI AzaMkA na karavI. je mATaI che sadabhuvo guNE, mamuvaH paryAyA" ehavI ja jainazAstranI vyavasthA chaI. sattAdo ||"(pnycaa.9) iti pUrvoktaM (10/1) paJcAstikAyavacanam, "yathAsvaM paryAyaiH drUyante dravanti vA / tane dravyA"i (ta.sa.1/2) rUti tattvArthasarvArthasiddhivana", "vati, droNyati, adraviita vA dravya" (ttatra..cA.kuM. pRSTha-200) tti cAmudravadvAna", "he viDhi varSa naM samAvedi vividaTMU " (na.ca.35) iti nayacakravacanaJca vyAkhyAtam, paryAyAdhAratAyA drvytvaa'bhivynyjktvsnggteH| ma ___ na ca dravyatvasya jAtirUpatayA na guNatvamiti ekAntavAdinaiyAyikAdivitathavAsanayA zaGkanIyam, rza naiyAyikasammatajAtilakSaNasya syAdvAdarahasyAdau asmatkRtatadvRttyAdau ca dUSitatvAt / atadvyAvRttitva- - rUpamapi na jAtitvam, abhAvajJAne pratiyogijJAnApekSaNena atadbhAnaM vinA atavyAvRttibhAnasya / asaGgatatayA drvytvjnyaanaa'naaptteH| ataH 'sahabhuvo guNAH, kramabhuvazca paryAyA' ityevameva jaina- Na zAstroktavyavasthA prsiddhaa| te te sadbhAva paryAyone = sabUta paryAyone je pAme che tene zAstrakAro dravya kahe che. sattAthI to te abhinna che." (2) tattvArthasarvArthasiddhi graMthamAM dravyanuM nirUpaNa karatAM jaNAvela che ke "yathAyogya potAnA paryAyo dvArA je prApta karAya athavA potAnA paryAyone prApta kare te dravyo jANavA." (3) laghIyaaiyanI vyAkhyAsvarUpa nyAyakumudacaMdra graMthamAM prabhAcaMdra nAmanA digaMbarAcArya dravyanI oLakhANa ApatAM kahe che ke "paryAyone je prApta kare che, prApta karaze tathA pUrve jeNe paryAyone prApta karyA hatA te dravya kahevAya.' tathA (4) nayacakra graMthamAM devasenajIe jaNAvela che ke "saddabhUtarUpe vividha paryAyone je prApta kare che, prApta karaze ane pUrve prApta karyA che te dravya kahevAya." uparokta cAreya digaMbara graMthakAronA vacananI saMgati ame upara je jaNAvyuM te mujaba thaI jAya che. kAraNa ke 'paryAyaAdhAratA dvArA tenA AzrayamAM che rahelI dravyatvajAtinuM bhAna thaI jAya che' - A pramANe tyAM arthaghaTana karI zakAya che. A dravyatva jAtisvarUpa nathI # (na gha.) "dravyatva to jAtisvarUpa che. tethI tene guNa tarIke batAvI na zakAya' - A pramANe gra ekAntavAdI taiyAyika vagerenA mithyA saMskArothI prerAIne zaMkA na karavI. kAraNa ke naiyAyikamAnya jAtilakSaNanuM syAdvAdarahasya (madhyamaparimANa) vagere graMthomAM ane ame banAvelI tenI jayalatA vagere vyAkhyAomAM nirAkaraNa thaI cUkela che. bauddha vidvAno atadhyAvRttisvarUpa jAtine mAne che. aghaTanI bAdabAkI e ghaTatva. apaTanI nivRtti = paTatva. A rIte atavyAvRttitvasvarUpa jAtitva bauddho mAne che. paraMtu te vAta paNa vyAjabI nathI. kAraNa ke vyAvRttinA = abhAvanA jJAna pratye pratiyogInA jJAnanI apekSA hovAthI ataddanA = pratiyogInA jJAna vinA atavyAvRttinuM bhAna asaMgata banI jaze. tethI adravyajJAna vinA dravyatvagocarabodha nahi thaI zake. paNa A bAbata to koIne paNa mAnya nathI. tethI jaina zAstranI prastutamAM vyavasthA evI prasiddha che ke "vyasahabhAvI hoya te guNa kahevAya ane 1. dravata, drota kutaM ya sArveH vividha pAna |
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1658 * guNa-paryAyavyavasthAprakAzanam / 11/1 taduktam AlApapaddhatau "sahabhuvo guNAH, kramavartinaH paryAyAH" (A.pa.pR.10) iti, paramAtmaprakAze "sahabhuva jANahi tAi~ guNa, kamabhuva pajjau vuttu" (pa.prakA.57) iti, nyAyavinizcaye "guNa-paryAyavad R! dravyam, te sahamavRttayA" (cA.vi.991) ti, siddhivinizcayavRtta "savitAM = rUpa-rasAMiBInAmuM, ma kramavidAM = mRtpiNDa-zivaka-chatrakAdiparyAyagrahaNAnAm" (si.vi.6/41 vR.pRSTha-441) iti, pravacanasAravRttI of "anvayo dravyam, anvayavizeSaNaM guNaH, anvayavyatirekAH paryAyAH" (pra.sA.80 vR.) iti, tatraivA'gre ca -- "paryAyalakSaNaM hi kAdAcitkatvam, guNalakSaNaM tu nityatvam" (pra.sA.132 vR.) iti, paJcAstikAyajayasenIyavRttI + "anvayino guNAH, vyatirekiNazca paryAyAH, athavA sahabhuvo guNAH kramavartinaH paryAyAH" (paJcA.5 vR.) iti, Ni paJcAstikAyAmRtacandrIyavRttau ca "anekAntAtmakasya vastuno'nvayino vizeSAH = guNAH, vyatirekiNaH paryAyAH che te" (gyA.10 .) rUtinA sammatitarkavRttau "sahabhAvino guNAH, kramabhAvinaH paryAyAH" (sa.ta.2/1/pR.478) iti, prmaannnykramabhAvI = (dravyamAM) kramazaH utpanna thAya te paryAya kahevAya.' I digaMbara saMpradAyamAM guNaravarUpa che (6) A vyavasthAne dekhADatA AlApapaddhati graMthamAM jaNAvela che ke (1) 'dravyanI sAthe sadA rahe tene guNa kahevAya. tathA dravyamAM kramazaH eka pachI eka utpanna thAya tene paryAya kahevAya.(2) paramAtmaprakAza nAmanA digaMbarIya graMthamAM paNa jaNAvela che ke "dravyasahabhAvI hoya tene guNa jANo. kramabhAvI hoya te paryAya kahevAyelA che." (3) digaMbarIya nyAyavinizcaya graMthamAM paNa jaNAvela che ke "guNa-paryAyayukta hoya te dravya kahevAya. guNo dravyasahavRtti che tathA paryAyo kramavartI che." (4) digaMbarIya che siddhivinizcaya graMthanI vyAkhyAmAM guNa-paryAyanI vyavasthA jaNAvatAM kahela che ke dravyasahavartI tarIke vA rUpa, rasa Adi guNonuM tathA kramavartI tarIke mRtpiDa, zivaka, chatraka Adi mRdUdravyanA paryAyonuM jJAna thAya che." (5) pravacanasAravyAkhyAmAM darzAvela che ke "aya = dravya. anvayavizeSaNa = guNa. anvayanA e vyatireka = paryAya." (6) pravacanasAravyAkhyAmAM ja AgaLa jaNAvela che ke "kAdAcitva e paryAyanuM lakSaNa che. tathA nityatva e guNanuM lakSaNa che." (7) paMcAstikAyavyAkhyAmAM jayasena nAmanA digaMbarAcArya ema kahela che ke "anvayI hoya te guNa kahevAya. vyatirekI hoya te paryAya kahevAya. athavA dravyasahabhAvI hoya tene guNa tarIke tathA dravyavyatirekI hoya tene paryAya tarIke samajavA." (8) paMcAstikAya graMthanI amRtacandrAcAryakRta vyAkhyAmAM guNa-paryAyanI vyAkhyA A mujaba jaNAvela che ke "anekAntAtmaka vastumAM je anvayI vizeSasvarUpa che te guNa kahevAya tathA vyatirekI vizeSasvarUpa che te paryAya kahevAya.' # zvetAMbara saMpradAyamane guNasvarUpa # (sammati) zvetAMbara saMpradAyanA graMthomAM paNa AvA prakAranI ja vyavasthA darzAvela che. jema ke (9) sammatitarkavyAkhyAmAM tarkapaMcAnana zrIabhayadevasUrijI mahArAje jaNAvela che ke dravyanI sAthe ja kAyama rahe te guNa kahevAya. tathA dravyamAM kALakrame je utpanna thAya, te paryAya kahevAya." (10) pUrvokta 1. sahabhuvaH jAnIhi teSAM guNAH, kramabhuvaH paryAyAH uktaaH|
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11/1 * dravyatvaM guNAtmakam 1659 .33 tattvAlokAlaGkArasUtre pUrvokte (2/3) "guNaH sahabhAvI dharmaH" (pra.na.ta. 5 / 7), "paryAyastu kramabhAvI" = LA:, mavattinaH (pra.na.ta. 1/8) kRti, prajJApanAvRtto "sahattinaH paryAyAH" (pra.5.2/mU.14/rR.pR.110) iti, " guNo dravyagato dharmaH sahabhAvitvalakSaNaH / paryetyutpAda - nAzau ca paryAyaH sa udAhRtaH / / " (jai.syA.mu.1/ pa 12 ) iti jainasyAdvAdamuktAvalyAm, "sahotpannA guNA dravye, paryAyAH kramabhAvinaH" (jai.vi.ta. 8) iti ca rA jainavizeSatarphe darzitamatra smartavyam / = - yacca "anye tu vyAcakSate - paryavA dvividhAH guNAH paryAyAzca / tatra sahavarttino guNAH zuklAdayaH, kramavarttinastu paryAyA nava-purANAdayaH / tatra guNeSu aSTau samayAn avadhyupayogAvasthAnam, paryAyeSu sapta samayAniti / sthUlaM hi dravyam / tena tatra antarmuhUrttaM tadupayogasthitiH / guNAstu tataH sUkSmAH / tena eteSu aSTau samayAn / guNebhyo'pi paryAyAH sUkSmA iti teSu sapta samayAn" (vi.A. bhA. 717 vR.) iti vizeSAvazyakabhASyavRttau zrIhemacandrasUribhiH matAntaram upadarzitam, tadanusAreNa dravya-guNa- paryAyANAM yathottaraM sthUla -sUkSma-sUkSmataratva vibhAvanIyam| Ni kA itthaJca asmAkaM mate paryAyAdhAratAbhivyaGgyadravyatvasya dravyasahabhAvitvAd guNatvameva, na tu jAtitvamiti phalitam / = = (2/3) pramANanayatattvAlokAlaMkAra sUtramAM zrIvAdidevasUrijI mahArAje jaNAvela che ke 'guNa dravyanI sAthe rahenAro dharma che. tathA paryAya to kramabhAvI vastudharma che.' (11) prajJApanAsUtravyAkhyAmAM zrImalayagirisUrijIe paNa guNa-paryAyanI oLakhANa ApatAM jaNAvela che ke 'sahavartI guNa tathA kramavartI paryAya.' (12) jainasyAdvAdamuktAvalImAM yazasvatsAgarajIe paNa kahela che ke 'dravyagata sahabhAvitvalakSaNa dharma guNa che. tathA je utpAda-vyayane pAme, te paryAya kahevAyela che.' (13) temaNe jainavizeSatarka prakaraNamAM paNa jaNAvela che ke 'dravyamAM sAthe utpanna thayelA dharmo guNa kahevAya tathA kramabhAvI dharmo paryAya kahevAya.' te vAtane paNa ahIM yAda karavI. su guNa karatAM paryAya sUkSma, dravya sthUla - matavizeSa * al (yavya.) maladhArI zrIhemacandrasUrijIe vizeSAvazyakabhASyavyAkhyAmAM eka matAntarane jaNAvatAM kahela che ke "amuka vidvAno ema kahe che ke - paryava be prakAranA che. (1) guNa ane (2) paryAya. temAM sa sahavartI zuklarUpa vagere guNa kahevAya. temaja kramavartI hoya tene paryAya kahevAya. jema ke navInatva, jIrNatva vagere. A bannenI aMdara vicAra karIe to guNone vize ATha samaya sudhI niraMtara avadhijJAnIno upayoga TakI zake che. tathA paryAyone vize sAta samaya sudhI satata adhijJAnano upayoga Take che. dravya sthUla che. te kAraNe dravyamAM avadhinA upayoganI sthiti aMtarmuhUrta kALa sudhI che. jyAre guNo to dravya karatAM sUkSma che. tethI temAM ATha samaya sudhI avadhijJAnano upayoga rahe che. jyAre paryAyo to guNo karatAM paNa ati sUkSma che. tethI paryAyamAM avadhino upayoga sAta samaya sudhI rahe che." A matAMtara mujaba 'dravya skUla, guNa sUkSma ane paryAya sUkSmatara' A pramANe vibhAvanA karavI. (tya.) A rIte uparokta chaNAvaTa anusAra, amArA mate paryAyAdhAratAthI abhivyaMgya evuM dravyatva
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1660 0 guNasyotkarSApakarSabhAktvaniyamA'bhAva: 0 11/1 za. "dravyatvaM ced guNaH syAt, rUpAdivadutkarSApakarSabhAgi syAt" iti tu kucodyam, ekatvAdisaGkhyAyAM sa paramate'pi vyabhicAreNa *tathAvyAptyabhAvAdeva nirsniiym| (3) 'dravyatvaM ced guNaH syAd, rUpAdivadutkarSA'pakarSabhAgi syAd' iti tu kucodyam, ___ekatvAdisaGkhyAyAM pRthaktvAdiguNe ca paramate'pi vyabhicAreNa tathAvyAptyabhAvAdeva tad A nirasanIyam | ma nayacakrasAre devacandravAcakAstu "arthakriyAkAritvaM = dravyatvam / athavA utpAda-vyayayoH madhye utpAdaparyAyANAM janakatvaprasavasya AvirbhAvalakSaNasya vyayIbhUtaparyAyANAM (ca) tirobhAvyabhAvarUpAyAH zakteH AdhAratvam = _' dravyatvam" (na.ca.sA.pR.131) iti praahuH| calanasahakArAdiguNapravRttirUpam arthakriyAkAritvaM dharmAsti1 kAyAdidravyeSu pratyekaM bhAvanIyam / (4) prameyatA caturtho gunnH| sA hi pramANagamyA = pramANaparicchedyatA = pramAviSayateti e dravyasahabhAvI hovAthI guNa ja che, paraMtu jAtisvarUpa nahi. A ahIM niSkarSa samajavo. $ dravyatvane guNa mAnavAmAM bAdha 4 AkSepa :- ("vyatve) jo dravyatva guNasvarUpa hoya to temAM utkarSa ane apakarSa paNa dekhAvo joIe. jema ke rUpa guNa che to rUpamAM utkarSa-apakarSasvarUpa taratamabhAva dekhAya che. tema dravyatvamAM paNa taratamabhAva dekhAvo joIe. jema nIla, nalatara, nIlama vagere bhedo nIlarUpa nAmanA guNamAM dekhAya che tema dravyatva, dravyatvatara, dravyatvatama AvuM tAratamya dravyatvamAM upalabdha thavuM joIe. ja dravyatvamAM guNatva nibaMdha ja samAdhAna :- (tvA.) A AkSepa anucita che. kAraNa ke ekatva-dvivAdi saMkhyA tathA pRthakta vagere padArtho naiyAyika darzanamAM guNasvarUpa hovA chatAM paNa temAM taratamabhAva = utkarSa-apakarSa jaNAto , nathI. tethI je je guNa hoya te te taratamabhAvavALA ja hoya' - AvI vyakti che ja nahi. ekavAdiguNamAM guNatva hovA chatAM utkarSa-apakarSa na hovAthI tevI vyAptimAM vyabhicAra = visaMvAda Ave che. visaMvAdanA 2 lIdhe tevI vyApti asiddha hovAthI uparokta AkSepanuM nirAkaraNa thaI jAya che. - ka dravyatvaH zrIdevacandrajInI draSTie ja (na.) nayacakrasAra graMthamAM kharataragacchIya upAdhyAyazrI devacandrajIe to dravyatvanI vyAkhyA A pramANe karI che ke "arthakriyAkAritva = dravyatva. athavA utpAda ane vyaya - A be paryAyamAMthI jeTalA utpAdaparyAyo che tenI prasavazakti eTale ke AvirbhAvasvarUpa zakti ane vyayabhUta paryAyano tirobhAva ke abhAva thavA svarUpa zakti - A banne zaktinI AdhAratA e ja dravyatva che. ahIM calanasahakArAdi guNanI pravRttisvarUpa arthakriyAkAritvane dharmAstikAyAdi pratyeka dravyamAM vicAravuM. ja prameyatAno paricaya ja (khe.) (4) cotho guNa prameyatA che. prameyatA pramANathI joya che. pramANa dvArA prameyatAno nizcaya * ko.(13)mAM "camA tathA... pATha che.
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ / prameyatAyA anugatatvaM na vA ? 1661 pramANaI paricchedya je rUpa pramAviSayatva te prameyatva kahiiM. te paNi kathaMcit svarUpathI anugata rA sarva sAdhAraNa guNa chai. sa yAvat, nirdezasya bhAvapradhAnatvAt / taduktam AlApapaddhatau "prameyasya bhAvaH = prameyatvam / pramANena sva -parasvarUparicchedyuM = prameya" (ba.va.pR.11) kRti sA'pi gvit = svarUpato'nuAtA sarvapavArthasaadhaarnngunntyaa mtaa| tata eva 'prameyaM prameyamityanugatapratIti-vyavahAropapatteH / etena prameyatAyAH prameyasvarUpatve'nanugamaH, atiriktatve sarvatra anugatatvena kathaJcitpadamatiricyate iti nirastam, rza svAzrayasAmagrIprayuktaghaTatvasyeva svAzrayagocarajJAnaprayuktAyAH prameyatAyAH bhedanayadRSTyA svAzraya- ka bhinnatvena svarUpato'nugatatve'pi prAguktarItyA (9/9) anvaya- vyatirekitvena sarvathA sarvatrAnugatatvA-i A mujaba jaNAvela che te bhAvapradhAna = bhAvavAcaka pramAviSayatAsvarUpa che' - tema samajavuM. AlApapati thaI zake che. ahIM 'prameyatA pramANagamya' nirdeza che. tethI 'prameyatA e pramAgamyatArUpa graMthamAM jaNAvela ke 'prameyano bhAva eTale prameyatA. pramANa dvArA nizcaya karavA yogya sva ane para padArtha te prameya kahevAya che.' arthAt pramANa dvArA jenuM jJAna thAya te prameya kahevAya. temAM rahelI pramAviSayatA te ja prameyatva. A prameyatA paNa kathaMcit svarUpathI anugata che. tethI ja sarva padArthanA sAdhAraNa = sAmAnya guNa tarIke te mAnya che. anugata prameyatAnA lIdhe ja 'A prameya che. te prameya che' - Avo anugata bodha ane anugata vyavahAra saMgata thaI zake che. - = > prameyatA atirikta ke anatirikta ? mImAMsA re naiyAyika :- (i.) jo prameyatA prameyAtmaka hoya to prameya padArtho anaMta hovAthI prameyatA paNa anaMtasvarUpa banI jaze. tethI ananugama doSa Avaze. matalaba ke ananugata evI prameyatA dvArA anaMta prameya padArthono anugama nahi thaI zake. tathA jo prameyatA e prameya karatAM atirikta hoya, svataMtra hoya to te sarvatra anugata banavAthI tenA dvArA anaMta prameya padArthono anugama thaI zakaze. paraMtu tevI paristhitimAM 'kathaMcit' pada nirarthaka banI jaze. kAraNa ke atirikta svAzrayabhinna prameyatva sa to ghaTatvanI jema anugata buddhine utpanna karI zakaze. te mATe 'kathaMcit' zabdanI jarUra nathI. :- (svA.) tamArI dalIla vyAjabI nathI. jainamate prameyatA bhedanayadRSTie prameyathI bhinna che. jema naiyAyikamate ghaTatva potAnA AzrayIbhUta ghaTanI sAmagrIthI prayukta che (bAkI ghaTamAM ghaTatva ja kema rahe ? paTatva kema na rahe ? tenuM niyamana thaI na zake) ane sarva ghaDAomAM ghaTatva anugata eka che, tema jainamate prameyatA potAnA AzrayIbhUta prameyane viSaya banAvanAra jJAnathI prayukta che ane sarva prameyamAM anugata eka che. jema ghaTatva svAzrayathI bhinna che, tema amArA mate prameyatA e prameyasvarUpa nathI paraMtu svAzrayathI prameyathI bhinna che. tethI ja prameyatva sarvatra svarUpathI anugata che. tema chatAM te sarvathA sarvatra anugata kevalAnvayI nathI. kema ke pUrve (9/9) batAvyA mujaba prameyatA anvayI dha.mAM 'pramANaviSayatva' pATha. & phakta P(2)mAM 'svarUpathI' pATha. = rA =
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1662 * vyavahAryatAvacchedakagauravApAdanam / 11/1 21 "paraMparA saMbaMdhaI pramAtAjJAnaI paNi prameyavyavahAra thAI chaI. ca 'bhAvAt / ata eva kathaJcitpadopAdAnam upyujyte| prameyatvAvacchinne prameyatA sApekSatayA svruupto'nugtetyaashyH| na ca prameyatvaM na sarvatrAnugatam kintu pramAtvameva tathA, svAzrayaviSayatAsambandhena tata evAma nugatavyavahAropapatteH iti zaGkanIyam, za vyavahAryatAvacchedakasambandhagauravAt, svAzrayaviSayatAsambandhena pramAtvA'jJAne'pi sarvatra prameyavyavahArAt, ane vyatirekI ubhayasvarUpa che. ekAntataH kevalAnvayitva prameyatAmAM na hovAthI ja prameyatAgata svarUpa anugatapaNuM kathaMcita jaNAvela che te jarUrI che. sApekSapaNe prameyatA sarva prameya padArthomAM svarUpa anugata che - tevo Azaya che. Ama kathaMcit svarUpataH anugata evI prameyatAnA nimitte ja "A prameya che, te prameya che... ... ItyAdi anugata vyavahAranI saMgati thaI zake che. 0 prameyatva nahi, pramAtva anugata : naiyAyika che naiyAyika :- (na pra.) prameyatva to pramAviSayatA svarUpa che. tathA viSayatA to viSayAtmaka che. viSaya badalAtAM viSayatA paNa badalAya che. tethI viSayatA anugata dharma nathI. paraMtu pramAtva e ja anugata = sAdhAraNa guNadharma che. tathA "rUTuM prameya, tata prameya ItyAdi anugata vyavahAra anugata evA pramAtvadharma dvArA ja saMgata thaI zake che. yadyapi pramAtva e pramAtmaka jJAnamAM rahenAro guNadharma che. tema chatAM svAzrayaviSayatAsaMbaMdhathI pramAtva guNadharma prameyamAM rahIne uparokta anugata ja vyavahArane karAvI zakaze. pramAtva dharmano Azraya pramA jJAna che. tathA teno viSaya prameya padArtha che. tethI prameya padArthamAM pramAtvaAzrayaviSayatA nAmano guNadharma utpanna thaze. "jenI apekSAe jyAM je guNadharma utpanna thAya te guNadharma tene tyAM rahevA mATe saMbaMdhanuM kAma kare' - A niyama mujaba svAzrayaviSayatA 3 nAmano guNadharma pramAtvane prameyamAM rahevA mATe saMbaMdha tarIkenuM kAma karaze. kAraNa ke prameyamAM pramAtvanI apekSAe te guNadharma utpanna thAya che. Ama ananugata evA paNa prameya padArthomAM svAzrayaviSayatA saMbaMdhathI pramAtva anugata hovAthI tenA dvArA "prameyam, tat prameyam ItyAdi anugata vyavahAra saMgata thaI jaze. tethI prayatna dvArA tevA anugata vyavahAranI saMgati karavI ucita nathI. taiyAyikamatamAM gaurava che jaina :- (vyavahA.) tamArI A mAnyatA vyAjabI nathI. kAraNa ke (1) svAzrayaviSayatAsaMbaMdhathI pramAtvane uparokta vyavahAranuM niyAmaka mAnavAthI vyavahAryatAavacchedaka saMbaMdhamAM gaurava Ave che. prastutamAM prameya vyavahArya che. kAraNa ke hAla tenA vyavahAranI vAta cAlI rahI che. pramAtvane prameyasaMbaMdhI anugata vyavahAranuM niyAmaka mAnavAmAM to prameyamAM rahelI anugata vyavahartavyatAnA = vyavahAryatAnA niyAmaka = avacchedaka saMbaMdha tarIke svAzrayaviSayatAne mAnavo paDaze. jyAre prameyatAne tathAvidha anugata vyavahAranuM niyAmaka mAnavAmAM Ave to svAzrayatna = svApRthabhAva saMbaMdha ja vyavahAryatAavacchedaka 4 zAM.mAM parapadA azuddha pATha. ma.+si.lI.(24)+ko. (9)no pATha lIdho che. 8 dravyAnuyogatarkaNAmAM 'pramItvajJAne" rUtrazuddhaH pATa: 1 A.(1)mAM "prameyajJAna pATha. dha.mAM "pramAvyavahAra' pATha. mo. (2)no pATha lIdho che.
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ / prameyavyavahAravimarza: 0 1663 te mATaI prameyatva guNa svarUpathI anugata chaI. *taritve satti tatirADavRttitva sAdhAratva (4). muktAvalIvRttimaJjUSAkRtpaTTAbhirAmazAstridarzitarItyA tadvadvizeSyakatve sati tatprakArakatvarUpapramAtvasya viSayabhedena bhinnatayA ananugatatvAt, ekaviSayaghaTitapramAtvagrahaNe anyaviSaye avyAptezca (muktAvalI - 1.9rU ma.graM.pR.961) ____ asmanmate tu lAghavAt svA'pRthagbhAvasambandhenaiva pramAviSayatvata eva 'prameyam, prameyami'tya- ma nugatavyavahAropapatteH prameyatvaguNaH svA'pRthagbhAvalakSaNasvarUpasambandhena svarUpeNa sarvatrA'nugata iti rza anekavRttitvalakSaNaM sAdhAraNatvaM prameyatve siddham / asAdhAraNatvantu tadvRttitve sati tditraa'vRttitvsaMbaMdha banaze. prameyatA kAMI prameyathI sarvathA pRthar nathI. tethI amRthabhAvasaMbaMdhathI jaina mate prameyatA prameyamAM rahe che. vaLI, bIjI mahattvanI vAta e che ke (2) tame jaNAvela svAzrayaviSayatAsvarUpa paraMparA saMbaMdhathI pramAtvanuM jJAna na hovA chatAM loko "a prameya, rUdgha prameyam' A pramANe anugata vyavahAra kare che. tethI pramAtvane tathAvidha vyavahAranuM niyAmaka mAnI na zakAya. niyAmakanA jJAna vinA niyamyano vyavahAra kaI rIte thAya ? tethI pramAtvane uparokta anugata vyavahArano niyAmaka mAnI na zakAya. ja pramAtva ananugata - paTTAbhirAmazAstrI ja (mu.) (3) vaLI, vizvanAthata kArikAvalI graMthanI svopajJa muktAvalI vyAkhyA upara paTTAbhirAmazAstrI nAmanA vidvAne maMjUSA nAmanI prauDha vyAkhyA racelI che. temAM jaNAvyA mujaba viSayabhede pramAtva bhinna che. kAraNa ke pramAtva eTale tadgavizeSyatvaviziSTa tatvakArakatva che. tat = prakAra = vizeSaNa. . tathA tadgad = vizeSaNaviziSTa = vizeSya. tethI pramAtvaghaTaka viSaya badalAtAM pramAtva paNa badalAI tathA jAya. tethI AvuM pramAtva to ananugata hovAthI sarvatra rahI na zake. mATe prameyavyavahAranA niyAmaka " tarIke saMmata evA pramAtvathI anugata buddhi tathA anugata vyavahAra thaI na zake. tathA (4) jo eka sa viSayathI ghaTita pramAtvanuM grahaNa karavAmAM Ave to anya viSayamAM vivakSita pramAtva na rahevAthI temAM prameyavyavahAra na thavAthI avyApti Avaze. Ama prameyatvanA badale pramAtvane sarvatra anugata vyavahAranuM niyAmaka mAnavAmAM uparokta cAra doSa lAgu paDe che. jha pramAtva nahi, prameyatva anugataH jaina pha (karma) uparokta kAraNasara amArA mata mujaba lAghavathI svaapRthabhAva saMbaMdhathI ja pramAviSayatAne = prameyatAne ja tathAvidha vyavahAranuM niyAmaka mAnavuM vyAjabI che. tenAthI ja "rva prameyam, rUDhuM prameyam' Avo vyavahAra saMgata thaI zake che. Ama svaapRthambhAva nAmanA svarUpasaMbaMdhathI prameyatva guNa ja, pUrve jaNAvyA mujaba, sarvatra prameyamAM svarUpataH anugata siddha thAya che. anekamAM hoya (arthAt temAM paNa hoya ane bIjAmAM paNa hoya) tene sAdhAraNa kahevAya. AvuM sAdhAraNapaNuM prameyatvamAM raheluM hovAthI prameyatva e sAdhAraNa guNa che. tathA asAdhAraNatvanuM lakSaNa che temAM hoya ane bIjAmAM na hoya.' .. citadvayamadhyavartI pATha phakta ko.(1)mAM che.
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1664 0 sUkSmatattvam AjJAgrAhyam // agurulaghutva svarUpa) guNa (sUkhima=) sUkSma (ANAgama=) AjJA grAhya chaI. "sUkSma ninodhita tattva hetubhirneva hnyte| AjJAsiddhaM tu tad grAhyaM nA'nyathAvAdino jinaaH||" (A.pa.pR.11 uddhRta) ! "gurunayuparyAyaH sUkSmA savAra" (sA.pa.pR.99) (5) I/11/1 pa lakSaNam / tacca vakSyamANe (11/3) jJAnAdilakSaNe vizeSaguNe yojanIyam / nayacakrasAre devacandravAcakAstu "sva-paravyavasAyijJAnaM = prmaannm| pramIyate aneneti prmaannm| tena A pramANe pramAtuM cothuM = prameyanuM jJAnena jJAyate taghogyatve = prayatnam" (na.ya.sA.pR.9rU9) ti prAdu | (5) agurulaghutAsuguNaH ca paJcamo jnyeyH| ayaM sUkSmaH gunnH| ata eva mudA = zraddhayA za jinavacanena = jinAjJayA grAhyaH = jJeyaH asti| taduktam - AlApapaddhatau "agurulaghoH bhAvaH = - agurulaghutvam / sUkSmAH avAggocarAH pratikSaNaM vartamAnAH (? viparivartamAnAH) AgamapramANAdabhyupagamyAH " agurulaghuguNAH / "sUkSmaM jinoditaM tattvaM hetubhirnaiva hanyate / AjJAsiddhaM tu tadgrAhyaM nA'nyathAvAdino jinAH / / " TOS () (3.5. pR.99)" tiA kA 'idam agurulaghutvam' iti zRGgagrAhikayA nirdeSTumazakyatvAd avAggocaratvamatra pratipAditam, A ja zAkhAnA trIjA zlokamAM je jJAnAdi vizeSaguNo jaNAvavAmAM Avaze, temAM asAdhAraNatva rahe che. jJAna guNa AtmAmAM ja rahe, bIje na rahe. tethI te vizeSaguNa asAdhAraNa kahevAya. jyAre prameyatva to jaDa, cetana sarvamAM rahe che. tethI prameyatvane sAdhAraNaguNa = sAmAnyaguNa samajavo. # prameyatva : devacandrajInI dRSTie # (nA) nayacakrasAra graMthamAM zrIdevacandrajI upAdhyAya jaNAve che ke "sva-paravyavasAyI jJAna = pramANa. jenA dvArA pramA utpanna thAya te pramANa. pramANathI jANavA yogya vastu eTale prameya. jJAna dvArA prameyanI sa je yogyatA jaNAya (arthAt jJAnanA upayogamAM Ave tevI che zakti) te prameyatva.' A rIte prameyatva 2 nAmanA cothA guNanuM nirUpaNa pUrNa thAya che. ja agurulaghutA guNanuM pratipAdana ha (5) pAMcamo guNa agurulaghutA jANavo. te sUkSma guNa che. A ja kAraNasara zraddhAthI jinAjJA rI dvArA tene jANavo joIe. AlApapaddhati graMthamAM jaNAvela che ke "agurulaghu dravyano bhAva te agurulaghutA. A agurulaghutva guNa sUkSma che. tethI te vANIno viSaya banato nathI. pratikSaNa te parivartanazIla hoya che. tethI AvA svarUpavALA agurulaghuguNono Agama pramANathI ja svIkAra karavo joIe. (kahyuM che ke, jinezvara bhagavaMtoe batAvela AjJAgamya sUkSma tattvanuM hetuo dvArA khaMDana thaI zakatuM nathI. 'te AjJAsiddha = kevala jinAgamagamya che' - A rIte ja tenuM jJAna karI zakAya che. kAraNa ke jinezvara bhagavaMto kadApi anyathA = mithyA bole nahi." ) agurulaghutva vizeSarUpe zabdaagocara ) (rU.) ahIM AlApapaddhati graMthamAM agurulaghutva guNane vANIno aviSaya batAvela che tenuM tAtparya evuM che ke jema aneka kALI, dhoLI gAyonI vacce zIMgaDuM pakaDIne "A mArI gAya che' evo nirdeza
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ / AjJAgrAhyatvavicAraH na tu sarvathaiva, anyathA agurulaghutvapadenA'pi tasya apratipAdyatApatteH / atisUkSmaprajJAgamyatvAdevA'syA''jJAsiddhatvamapi saGgacchate / adhikamasmatkRtanayalatAtaH (dvA.dvA. 15/30-31 vR.) jnyeym| pa etena "acintyAH khalu ye bhAvA na tAMstarkeNa sAdhayed" (ma.bhA.bhISmaparva 5/12 ) iti mahAbhArata - rA vacanam, "na hi te tarkeNa sAdhayituM zakyante, tarkAntareNa teSAM bAdhasambhavAd" ( upa. sAha. 755) iti upadezasAhasrIvacanaJca vyAkhyAtam / ma taduktaM nandIsUtracUrNI "ekkekke AgAsappadese anaMtA agurulahupajjAyA bhavaMti tamhA te bhuvikpptti| te ya savvaNNuvayaNato saddheyA" (na.sU.74/pR.53) iti / taduktaM zrImalayagirisUribhiH api nandI- ku sUtravRttI prajJApanAvRttau ca "ekaikasmin AkAzapradeze anantA'gurulaghuparyAyabhAvAd" (na.sU.136 vR., pra.sU. Ni rU/81 rR. pR.143) kRti kA evaM dharmAstikAyAdiSvapi bodhyam / taduktaM bRhatkalpabhASye 2" evaM tu aNaMtehiM agurulahupajjaehiM karI zakAya che tema 'A agurulaghutva guNa che' Avo nirdeza karI zakAto nathI. tethI tene vANIno aviSaya kahela che. paraMtu 'sarvathA te vANIno viSaya nathI' evuM na kahevuM. kema ke tevuM kahIe to 'agurulaghutva' zabdathI paNa tenuM pratipAdana thaI na zake. mATe 'vizeSarUpe teno nirdeza zakya nathI' ATalA ja aMzamAM tene zabdano agocara samajavo. tathA A agurulaghutva guNa atyaMta sUkSma prajJAno viSaya che. sthUla buddhithI tene jANI zakAya tema nathI. tethI ja 'te AjJAsiddha che, kevala jinAjJAgamya che' - A vAta paNa saMgata thAya che. AjJAgamya bAbata aMge ame adhika nirUpaNa dvAtriMzikAprakaraNanI nayalatA vyAkhyAmAM karela che. jijJAsue tyAMthI te jANavuM. * aciMtya bhAvo pratye tarka pAMgaLo (tena.) AthI ja mahAbhAratamAM vedavyAsajIe je jaNAvela che ke 'je bhAvo aciMtya che, bhAvo vicArI zakAya tevA nathI hotA tevA bhAvone tarkathI siddha karavAno prayAsa na karavo." tenI paNa spaSTatA uparokta rIte thaI jAya che. tema ja upadezasAhasrI graMthamAM je jaNAvela che ke 'aciMtya buddhiagamya evA bhAvo tarka dvArA siddha karavA zakya nathI. kAraNa ke bIjA tarka dvArA teno bAdha saMbhave che' - te vAtanI paNa uparokta rIte saMgati thaI zake che. sa = 1665 - = * ananta agurulaghuparyAyanI vicAraNA (talur.) naMdIsUtranI pUrNimAM jaNAvela che ke 'eka-eka AkAzapradezamAM anaMtA agurulaghu paryAyo rahe che. tethI tenA bahu vikalpo bhedo che. te agurulaghuparyAyo sarvajJanA vacanathI zraddhA karavA yogya che.' zrImalayagirisUrijI mahArAje paNa naMdIsUtravRttimAM tathA pannavaNAvyAkhyAmAM jaNAvela che ke 'eka -eka AkAzapradezamAM anaMtA agurulaghu paryAyo rahelA che.' A dharmAstikAya vageremAM agurulaghuparyAyo che (i.) e ja rIte dharmAstikAya vageremAM paNa agurulaghuparyAyo jANavA. tethI ja bRhatkalpabhASyamAM 1. ekaikasmin AkAzapradeze anantAH agurulaghuparyAyAH bhavanti tasmAt te bahuvikalpAH iti / te ca sarvajJavacanataH zraddheyAH / 2. evaM tu anantaiH agurulaghuparyAyaiH saMyuktam / bhavatu amUrtaM dravyam arUpikAyANAM tu caturNAm / /
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ 0 agurulaghutvasya arthaparyAyatA 0 11/1 saMjuttaM / hotu amuttaM davvaM arUvikAyANa tu catuNhaM / / " (bR.ka.bhA.70) iti pUrvoktam (10/19) atrAnusandheyam / 1 amUrttatvAd dharmAdiSu agurulghupryaaysiddhirtraa'bhipretaa| prajJApanAsUtravRttau zrImalayagirisUribhiH api ra indriyapadaprathamoddeze alokAkAzamuddizya "agurulaghukaH, amUrttatvAd" (pra.sU.15/1/198 vR.pR.308) na ityuktamityavadheyam / pravacanasArasya tAtparyavRttau jayasenAcAryeNa "agurulaghukaguNaSaDvRddhi-hAnirUpeNa pratikSaNaM pravartamAnA artha* paryAyA" (pra.sa.7/8/80 tA.) rUtyunuM ka taduktaM paJcAstikAyavRttau amRtacandrasUribhiH "agurulaghavo guNAstu teSAm agurulaghutvA'bhidhAnasya jaNAvela che ke "A rIte anaMtA agurulaghu paryAyothI yukta amUrta dravya hoya che. dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAza ane jIva svarUpa cAra arUpI astikAya dravyomAM agurulaghu paryAyo che. pUrve (10/19) A saMdarbha darzAvela che. amUrti hovAnA lIdhe dharmAstikAya vageremAM agurulaghuparyAyanI siddhi karavI bRhatkalpabhASyamAM abhipreta che. arthAt "amUrta' - AvuM vizeSaNa mAtra svarUpadarzaka nathI paNa hetumukhI che. pannavaNAsUtravyAkhyAnA AdhAre A siddha thAya che. tyAM zrImalayagirisUrijIe IndriyapadanA prathama udezAmAM alokAkAzane uddezIne jaNAvela che ke "aloka amUrta hovAnA kAraNe agurulaghuparyAyavALo che." A rIte amUrtatva ane agurulaghuparyAya vacce hetu-hetumadbhAva vAcakavarga khyAlamAM rAkhavo. che. agurulaghuguNamAM SaTrasthAna vRddhinahAni TIma to (vanasAra) pravacanasAra graMthanI "tAtparyavRtti nAmanI vyAkhyAmAM jayasena nAmanA digaMbarAcArya kahe che ke "agurulaghu guNanI cha prakAranI vRddhirUpe ane hAnirUpe pratisamaya badalAtA arthaparyAyo che." spaSTatA :- SasthAnapatita vRddhinahAni nIce mujaba samajavI - (1) anaMtabhAga vRddhi. (1) anaMtabhAga hAni. (2) asaMkhya bhAga vRddhi. (2) asaMkhya bhAga hAni. (3) saMkhyAtabhAga vRddhi. (3) saMkhyAmabhAga hAni. (4) saMkhyAtaguNa vRddhi. (4) saMkhyAtaguNa hAni. (5) asaMkhyAtaguNa vRddhi. (5) asaMkhyAtaguNa hAni. (6) anaMtaguNa vRddhi. (6) anaMtaguNa hAni. agurulaghuguNanI uparokta cha prakAre vRddhi ane hAni thAya che. kahevAno Azaya e che ke agurulaghuparyAyo koIka dravyamAM koIka samaye anaMtabhAga hAnirUpe pariName che. to anya dravyamAM anaMtabhAga vRddhirUpe pariName che. eka dravyanA amuka pradezamAM pUrvasamayanI apekSAe vartamAnasamaye asaMkhya guNa hAnisvarUpe agurulaghuparyAyo pariName che. tathA tyAre ja te dravyanA anya pradezomAM asaMkhyaguNa vRddhirUpe te pariName che. upara jaNAvyA mujaba bAra prakAre agurulaghuparyAyanuM pariNamana thAya che. te svarUpe arthaparyAyo sarva dravyamAM ane sarva pradezamAM pratisamaya badalAya che. arthaparyAyanI prarUpaNA AgaLa (142) karavAmAM Avaze. >pha svabhAvataH svarUpapratiSThA ; (taku.) paMcAstikAya graMthanI vRttimAM amRtacandrasUrijIe jaNAvela che ke "dharmAstikAya vageremAM
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ / * agurulaghuguNotpAdAdivimarzaH 1667 svarUpapratiSThitatvanibandhanasya svabhAvasyA'vibhAgaparicchedAH pratisamayaM sambhavatSaTsthAnapatitavRddhi - hAnayaH anantAH " (pagyA.rUra, rR.) kRti samayasAravRttau AtmakhyAtI api amRtacandrAcAryeNa " SaTsthAnapatitavRddhi - haaniprinntsvruupprtisstthtvAraviziSTamutmizrA anurulaghuttiH" (sa.sA.bA.418, zakttinirUpa-17, pR.612) hyum| tattvArtha-du rAjavArtike akalaGkAcAryeNa " anantAnAm agurulaghuguNAnAm AgamaprAmANyAd abhyupagamyamAnAnAM SaTsthAnapatitayA vRddhyA hAnyA ca vartamAnAnAM svabhAvAd eSAm utpAdo vyayazca" (ta.rA.vA.5/7/3) iti vyAkhyAtam / rang ber yattu bRhannayacakravivaraNe digambarakailAzacandreNa " yayA zaktyA dravyaM dravyAntaratayA na pariNamati, guNo guNAntaratayA na pariNamati, dravyAcca guNAH pRthag na bhavanti sa agurulaghutvaguNa" (bR.na.ca.13/pR.7) ka ityuktam, taccintyam, vakSyamANA'bhavyasvabhAvavazena (11/11) dravyasya dravyAntararUpeNA'pariNamanAt / rNi guNAstu vibhAvaguNarUpeNa pariNamantyeva, jJAnAdiguNA vIryAdiguNatayA tu tathAvidhA'bhavyasvabhAvavazenaiva na prinnmnti| apRthagbhAvasambandhavazena bhedA'bhedasambandhavazena vA dravyAd guNA na pRthag bhavantIti na tatrA'gurulaghuguNA'pekSeti vibhAvanIyam / agurulaghuguNo to anaMtA che. kAraNa ke tenI cha prakAre vRddhi ane hAni thAya che. agurulaghu guNamAM agurulaghutva nAmano svabhAva rahe che tathA te svabhAva ja agurulaghu guNanA svarUpanI pratiSThAmAM (= prasiddhimAM ke prAptimAM) kAraNa che. te svabhAvanA sUkSma avibhAjya aMzo saMbhavatayA pratisamaya SasthAnapatita vRddhi-hAnine dhAraNa kare che. tethI agurulaghu guNo anaMtA che.' * svabhAvataH agurulaghu guNamAM utpAda-vyaya (samaya.) kuMdakuMdasvAmIe racela samayasAra graMthanI AtmakhyAti vyAkhyAmAM amRtacaMdra nAmanA digaMbarAcArya jaNAve che ke 'SasthAnapatita vRddhi-hAnithI pariNata evA svarUpanI pratiSThAnuM kAraNa bane tevI viziSTaguNa svarUpa agurulaghuzakti che.' tattvArtharAjavArtikamAM akalaMkAcArya jaNAve che ke 'anaMta agurulaghuguNo AgamanA prAmANyanA AdhAre svIkAravAmAM Ave che. SasthAnapatita evI vRddhithI ane hAnithI te agurulaghuguNo pravartI rahelA che. evA agurulaghuguNonI utpatti ane vinAza svabhAvathI ja thAya che.' * kailAzacandramata samIkSA Cu (yattu.) bRhadbhayacakravivaraNamAM kailAzacaMdrazAstrI nAmanA digaMbara paMDite jaNAvela che ke "je zaktithI eka dravya bIjA dravyarUpe pariNamana karatuM nathI tathA eka guNa bIjA guNarUpe pariNamato nathI tathA dravyathI guNo chUTA paDatA nathI te agurulaghutva guNa kahevAya che." zAstrIjInI A vAta vicAraNIya che. kAraNa eka dravyanuM bIjA dravyarUpe pariNamana thatuM nathI te agurulaghutvaguNanA nimitte nahi paraMtu A ja zAkhAmAM AgaLa (11 mA zlokamAM) jenuM nirUpaNa thavAnuM che te abhavyasvabhAvanA prabhAve che. tathA guNo to vibhAvaguNarUpe pariName ja che. jJAnAdiguNa e vIryAdiguNa svarUpe nathI pariNamatA temAM to tathAvidha abhavyasvabhAva ja kAma kare che. tathA guNa dravyathI chUTA nathI paDatA tenuM kAraNa paNa agurulaghutva guNa nathI paNa guNa-guNI vagereno apRthabhAva ke bhedAbhedasaMbaMdha che A mujaba ahIM vibhAvanA karavI.
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ mRtibhayaM tyAjyam nayacakrasAre devacandravAcakAH " SaDguNahAni - vRddhisvabhAvA agurulaghuparyAyAH, tadAdhAratvam 1668 /? agurulaghutvam" agurulghutvmityaashyH| aguru = = pu (na.ca.sA.pR. 131) iti prAhuH / agurulaghuparyAyapariNamanazaktiH laghuparyAyabhedAd dravya-pradezabhedasiddhiriti nayacakrasAravivaraNe vyktm| paramANu-sUkSmaskandha-dharmAstikAyAdInAM parasparaM bhedasiddhiH api agurulaghuparyAyabhedAd draSTavyA / etena paramANvAdibhedasiddhikRte'tiriktavizeSaviSayiNI naiyAyikakalpanA pratyastA, " tadguNeSu tatsvIkArApatteH" (syA.ra.bhAga-2/kA. 7/pR.505) iti vyaktaM syAdvAdarahasye / adhikamavocAma tadvRttau jayalatAyAm (pR.60-612)| prakRte AdhyAtmikopanayastvevam- 'guNaH sahabhAvI' iti kRtvA vyAdhi-jarA-maraNAvasare'pi asmadIyaH astitvaprabhRtiguNaH santiSThate eveti cetasikRtya maraNakAle'pi nirbhayatA AstheyA / kA itthameva krameNa "adehA darzana - jJAnopayogamayamUrttayaH / AkAlaM paramAtmAnaH siddhAH santi niraamyaaH||" (pa.pa.22) iti paramAtmapaJcaviMzatikAvyAvarNitaM siddhasvarUpaM sulabhaM syAt / / 11/1 / / che agurulaghutva : zrIdevacandrajInI dRSTie jI (nava.) nayacakrasAra graMthamAM zrIdevacandrajI upAdhyAya ema kahe che ke 'cha prakAranI hAni ane vRddhi svabhAvavALA agurulaghuparyAya che. tenI AdhAratA e ja agurulaghutva che.' teozrIno Azaya e che ke agurulaghuparyAyanI pariNamana zakti te ja agurulaghutva che. dravya ane pradeza vacce bhedanI siddhi agurulaghuparyAyanA bhedathI thAya che. A pramANe nayacakrasAravivaraNamAM teozrIe spaSTapaNe jaNAvela che. * svataMtra vizeSa padArthanuM nirAkaraNa (2.) 52mANu, sUkSma paudgalika skaMdho, dharmAstikAya vageremAM paraspara bhedanI siddhi paNa agurulaghuparyAyanA bhedathI samajavI. tethI paramANu vageremAM bhedanI siddhi mATe atirikta vizeSa padArthanI taiyAyika je kalpanA kare che, tenuM nirAkaraNa thAya che. kAraNa ke paramANu vagere dravyanI jema paramANu vagerenA guNomAM paNa atirikta // vizeSa padArthanI kalpanA raiyAyike karavI paDaze. kema ke yogI puruSone tenA guNomAM paNa bhedanI pratIti thAya ja che. tethI 52mANu vageremAM bhedanI siddhi mATe vizeSa padArthanI kalpanA aprAmANika che. A vAta laghu + madhyama syAdvAdarahasya graMthamAM spaSTapaNe jaNAvela che. paramANu vagere sUkSma dravyonA varNAdi agurulaghusvabhAvavALA che. bhagavatIsUtravRtti (1/9/73) mujaba A bAbata prasiddha che. tenAthI bhedapratIti thaI zake che. to zA mATe svataMtra vizeSa padArtha mAnavo ? vizeSapadArthanuM nirAkaraNa syAdvAdarahasyanI jayalatA vyAkhyAmAM vistArathI ame karela che. guNasvarUpavicAraNA nirbhayatA Ape jI AdhyAtmika upanaya :- 'guNa sahabhAvI che' - A vAta uparathI eTalo bodhapATha meLavavA jevo che ke roga, ghaDapaNa, mota vakhate paNa ApaNA astitA vagere guNa TakI ja rahe che. arthAt ApaNuM astitva, vastutva vagere kyAreya nAza pAmavAnuM nathI. A hakIkatane najara samakSa rAkhI mota vakhate paNa nirbhayatAne TakAvavA ApaNe prayAsa karavo joIe. A rIte AgaLa vadhatAM kramazaH siddhasvarUpa sulabha bane. tenuM varNana karatAM paramAtmapaMcaviMzatikAmAM mahopAdhyAya zrIyazovijayajI mahArAje jaNAvela che ke 'dehazUnya, darzana -jJAnaupayogamaya svarUpane dharanArA, siddha paramAtmA kAyama nirAbAdha = pIDArahita rahe che.' (11/1)
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11/2 * pradezatvavyAkhyAnam / (6) pradeza- avibhAgI pudgala kSetrabhAva je vyApyo che, (7) cetanatA anubhUti, (8) acetanabhAva ananubhava thApyo jI; (9) mUratatA rUpAdika saMgati, (10) amUratatA tadabhAvo jI, dasa sAmAnya guNA, pratyakaI ATha ATha ema bhAvo jI ll11/rA (183) avibhAgI pugala (jee) yAvat kSetraI (vyApyoH) rahaI, tAvakSetravyApIpaNuM te pradezatvaguNa kahII. (6) vaziSTa sAmAnyaTUAnevADaDada - "'ti. svAzrayavyApitvamavibhAgini pudgale tu pradezatvaM hi, cetanatA svAnubhUtiruktA'cetanatvaM tu vipryyenn| mUrttatA rUpAdimattA syAjJayA'mUrtatA vyatyayena, daza sAmAnyaguNA vijJeyAH pratidravyamaSTau tattvena / / 11/2 // prakRte daNDAnvayastvevam - (6) avibhAgini pudgale tu pradezatvaM hi svaashryvyaapitvm| (7) rza svAnubhUtiH cetanatA uktA / (8) viparyayeNa tu acetanatvam / (9) mUrttatA rUpAdimattA syAt / (10) ka amUrttatA vyatyayena jnyeyaa| (itthaM) daza sAmAnyaguNAH vijnyeyaaH| pratidravyaM tattvena aSTau / / 11/2 / / (6) pradezatvaM hi SaSTho guNa ucyate / "hi hetau pAdapUrtI ca" (pa.nA.mA.43) iti paramAnandIyanAmamAlAyAM makarandadAsavacanAdatra pAdapUrtI hi: bodhyH| avibhAgini = nirvibhAge tu = eva pudagale kA paramANulakSaNe svAzrayavyApitvaM = svAvagADhakSetravyApitvaM pradezatvam / "tu pAdapUraNe bhede samuccaye avataraNikA - have bAkInA sAmAnyaguNone ja graMthakArazrI bIjA zloka dvArA jaNAve che : zlokArtha:- avibhAgI pugalamAM pradezatva e svAzrayavyAyitva svarUpa che. svAnubhUti e cetanatA guNa che. tenAthI viparIta acetanatA guNa che. mUrtatA rUpAdivaiziTya svarUpa che. tenA viparyAsathI amUrtatA jANavI. Ama dasa sAmAnyaguNa jANavA. dareka dravyamAM paramArthathI ATha guNa hoya che. (11/2) pradezatva guNanuM nirUpaNa / yAkhyArtha - paramAnaMdIyanAmamAlAmAM makarandadAse hetu ane pAdapUrti arthamAM "di jaNAvela che. te mujaba ahIM pAdapUrti arthamAM "di' jANavo. (9) pradezatva e chaThTho guNa kahevAya che. mULa zlokanA se prathama pAdamAM rahela "tuM" zabda avadhAraNa = jakAra arthamAM prayojAyela che. A aMge vizvaprakAzaekAkSarakozamAM mahezvarakavie jaNAvela che ke "(1) pAdapUrti, (2) bheda, (3) samuccaya ane (4) avadhAraNa arthamAM # pustakomAM "khetra pATha. ko.(13)no pATha lIdho che. je pustakomAM "vyApiu' pATha. si. + ko.(9+11) + A.(1)no pATha lIdho. 4 pustakomAM "thApio pATha. ko.(13) + A.(1)no pATha lIdho che. je pustakomAM "amUrtatA" pATha. A.(1)no pATha lIdhela che. * pustakomAM "e" pATha. A.(1)no pATha lIdhela che. A pustakomAM "kahII nathI. A.(1) + ko.(13)mAM che.
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1670 0 caitanyam = anubhavanam // 11/2 ra cetanatva te anubhUti= AtmAno anubhavarUpa guNa kahiche. jehathI "gadaM suva- kuTi veta" sa e vyavahAra thAI chaI. 'vadhAraNe" (vi.pra.ekA.8) iti vizvaprakAzakAkSarakoze mahezvaravacanAdatrA'vadhAraNArthe tuH prAyoji / yAvati kSetre paramANuH avagAhate tAvatkSetravyApitvaM pradezatvamiti bhaavH| taduktam AlApapaddhatI "pradezasya bhAvaH = pradezatvam = kSetratvam = avibhAgipudgalaparamANunA'vaSTabdhatvam" (A.pa.pR.11) iti| AkAzana pradeze idaM pradezatvaM sujJeyam / dharmAstikAyAdipradeze'pi tAdRzameva pradezatvam / rza (7) cetanatA hi saptamo gunnH| sA svAnubhUtiH uktA / Atmano'nubhavalakSaNo guNaH cetanatetyarthaH / -- tayA ca 'ahaM sukha-duHkhAdikaM cetaye' iti vyavahAro bhvti| atra svapadaJcopalakSaNatayA jJeyam / tatazca nigodAdau AtmAnubhavavirahe'pi na ksstiH| anubhUtilakSaNaH AtmaguNaH cetntetyrthH| taduktam nAnApaddhitI "vetanasya bhavaH = vetanam caitanyam = anumavanam" (kA...99) tiA kA ekendriyeSu mUrchitAdidazAyAJca paJcendriyAdiSu cetanatA avyaktA, anyathA jaDatvA''patteH / '' zabda vaparAya che." nirvibhAgI = niraMza evA ja paramANusvarUpa pudgala dravyamAM je svaavagADhakSetravyApitA che te pradezatva guNa che. jeTalA kSetramAM (= ekaAkAzapradezapramANa kSetramAM) avagAhIne paramANu rahe che teTalA kSetramAM te paramANu vyApIne rahe che. Ama svaavagADha kSetramAM vyApIne rahevApaNuM e ja pradezatva guNa che. AvuM ahIM tAtparya che. AlApapaddhatimAM jaNAvela che ke "pradezano bhAva = pradeza7. pradezatva eTale kSetratva. jeno bIjo vibhAga thaI na zake tevA pudgalaparamANu dvArA rokAyela kSetra te pradeza. tevuM kSetratva eTale pradeza7." AkAzapradezamAM AvuM kSetravAtmaka pradezatva saraLatAthI jANI zakAya tema che. dharmAstikAyapradeza vageremAM paNa tevuM ja pradezatva che. ja cetanatA guNanuM taratamabhAve prakAzana 0 (7) cetanatA e sAtamo guNa che. te svAnubhUtisvarUpa kahevAyela che. matalaba ke AtmAno anubhavAtmaka guNa e ja cetanatA che. te cetanatA guNa dvArA "huM sukha, duHkha vagereno anubhava karuM sa chuM - ItyAdi vyavahAra thAya che. ahIM cetanatAnuM lakSaNa je svAnubhUti kahela che, temAM "sva' zabda upalakSaNa che, vizeSaNa nahi. tethI nigoda vageremAM AtmAnI anubhUti na hovA chatAM paNa avyApti nahi Ave. kema ke cetanatA e anubhavasvarUpa AtmaguNa che - A rIte lakSaNanuM arthaghaTana karavAnuM che. tethI ja AlApapaddhatimAM kahela che ke "cetanano bhAva = cetanatva = caitanya. caitanya eTale anubhava." avyakta-vyakta cetanAno vimarza che . | (.) nigoda vagere ekendriya jIvomAM cetanA avyakta hoya che. paraMtu hoya che jarUra. bAkI to jIva jaDa thaI javAnI Apatti Ave. te ja rIte bebhAna vagere avasthAmAM paMcendriya vagere jIvomAM paNa avyakta cetanA hoya che. te sivAyanA sabhAnadazAmAM rahelA paMcendriya vageremAM vyakta evI cetanA hoya che. paraMtu eka vAta khyAlamAM rAkhavI ke paMcendriya jIvamAM jeTalI cetanA vyakta thayelI che, teTalI ja beIndriya vagere jIvonI cetanA vyakta thayelI nathI hotI. paraMtu tenA karatAM alpa mAtrAmAM vyakta
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ ??/ra 1671 * acaitanyaM bhAvAtmakam 0 jehathI jAti-vRddhi-bhagnakSatasaMrohaNAdi jIvanadharma hoi chai. (7) ehathI viparIta (=ananubhava rUpa) acetanatva ajIvamAtrano guNa (thApyo) chaI. (8). anyatra tu taratamabhAvena vyktaa| ilA-jalA'nalA'nilA'ga-dvi-tri-catuH-paJcendriyANAM krameNa vizuddhatarA cetanatA bRhatkalpabhASyavRttau (gA.75) darzitA / karmodayasahakRtayA tayaiva zarIraprAdurbhAva-vRddhi-bhagnakSatasaMrohaNa pa -rudhirAbhisaraNa-cayApacaya-pAcanakriyAdijIvanadharmA api bhvnti| (8) acetanatvaM viparyayeNa tu = ananubhavanameva / ajIvamAtraguNo'cetanatvam / taduktam AlApapaddhatI "acetanasya bhAvaH = acetanatvam / acaitanyam = ananubhavanam" (aa.p.pR.11)| idaJcA'trA'vadheyaM yaduta ananubhavanaM nA'nubhavAbhAvAtmakam api tu jADyalakSaNaM bhAvAtmakameva, 2 acetanaM ghaTAdikamuddizya 'jaDo'yamiti bhAvatvena pratIteH jAyamAnatvAt / na ca bhAvatvenA'nubhUya- ka mAnasyA'bhAvatvamAdhAtuM zakyate, atiprasaGgAt / / taduktaM vizeSAvazyakabhASyavRttI zrIhemacandrasUribhirapi "na ca tathA'nubhUyamAnasya abhAvatvamAdhAtuM ... zakyate atiprasaGgAt, ghaTAdiSvapi tthaatvpraapteH| te'pi anubhavavazenaiva bhAvarUpA vyavasthApyante / yadi / hoya che. Ama taratamabhAvathI cetanA guNa vyakta hoya che. pRthvI, pANI, agni, vAyu, vanaspati, beIndriya, teIndriya, caurindriya ane paMcendriyamAM kramazaH caDhiyAtI vizuddhatara cetanatA bRhatkalpabhASyavRttimAM jaNAvelI che. tathA karmodayasahakRta cetanA dvArA ja zarIrano prAdurbhAva, zarIranI vRddhi, zarIra bhAMgI jAya ke cholAI jAya tyAre te bhAganI cholAyelI cAmaDImAM rujha AvavI, rudhirAbhisaraNa kriyA (Blood circulation), cayApacayakriyA, pAcanakriyA vagere jIvananA guNadharmo paNa pravarte che. (8 acetanatAne oLakho che (8) AThamo guNa acetanatA che. cetanatAthI viparIta acetanatA guNa che. arthAta ananubhava eTale acetanatA. acetanatA mAtra ajIvano = jaDano guNa che. tethI AlApapaddhati graMthamAM kahela ghA. che ke "acetanano bhAva = acetanatA. acetanya eTale ananubhava." ha9 acetanatA = jaDatA haS () ahIM eka vAta khAsa khyAlamAM rAkhavI ke acetanatAnA lakSaNa tarIke jaNAvela ananubhava e anubhavanA abhAvasvarUpa nathI paNa jaDatAsvarUpa bhAvAtmaka padArtha che. acetana evA ghaTa vagerene udezIne "A jaDa che' - Ama bhAvarUpe pratIti thAya che. jaDatvaprakAraka ghaTAdivizeSyaka pratIti dvArA ghaTAdimAM jaDatva bhAvarUpe jaNAtuM hovAthI te jaDatvane abhAvasvarUpa mAnI na zakAya. bhAvasvarUpe jenI pratIti sarva lokone thAya temAM abhAvAtmakatA mAnI na zakAya. bAkI to bhAvasvarUpe jaNAtA AtmA, pudgala vagere sarva padArthone abhAvAtmaka mAnavAnI Apatti Ave. che anubhava mujaba padArthavarUpa mAnya che (6) vizeSAvazyakabhASyavyAkhyAmAM zrI hemacandrasUrijIe paNa jaNAvela che ke "bhAvasvarUpe jenI anubhUti thatI hoya temAM abhAvatvane mUkavuM - goThavavuM zakya ja nathI. kema ke tevuM mAnavAmAM aneka
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ * mUrttatvA'mUrttatvavicAraH o o/ra mUrtatAguNarUpAdisaMnivezAbhivyakSa pudgaladravyamAtra vRtti chaiM *rUpAdika pudgalAdika saMgaI / mUrttatva guNa kahIIM.* (9) 1672 *te rUpAdikano jihAM jihAM abhAva tihAM tihAM amUrtatva guNa kahII.* amUrtatAguNa mUrttatvAbhAvasamaniyata chaiM.* (10) pR cA'nubhavo'pyapramANaM tadA ghaTAdiSu api bhAvarUpatAyAm anAzvAsaH" (vi.A.bhA.190 vR.) iti / adhikaM tu anupadameva vkssyte| rA (1) mUrtatA rUpAvi T rUpAdimattA syAt / taduktam AlApapaddhatI " mUrttasya bhAvaH = mUrttatvaM mattvam" (A.pa.pR.19) iti / rUpAdisannivezA'bhivyaGgyaH pudgalamAtravRttiH navamo'yaM guNaH / (10) amUrttatA vyatyayena = mUrttatAvyatyAsena jJeyA / yatra yatra rUpAdyabhAvaH tatra tatra amUrttattvaguNa ka ucyate, yataH mUrttatvAbhAvasamaniyatA amUrttatA / rUpAdizUnyatvAd jIvo'mUrttatAzAlI ityAzayaH / yattu AlApapaddhata "amUrttasya bhAvaH = amUrttatvaM rUpAviratitvam" (gA.na.pR.11) phatyuttam, Apattio Ave che. jema ke ghaTa, paTa vagere bhAva padArthone paNa abhAvasvarUpa mAnavAnI Apatti Ave. anubhavanA AdhAre ja ghaTa-paTa vagere padArtho bhAvasvarUpa che' - evI vyavasthA karavAmAM Ave che. jo sarva lokone svAbhAvika rIte thato anubhava paNa apramANa hoya to 'ghaTa-paTa vagere bhAvasvarUpa che' - A bAbatamAM paNa tamane vizvAsa nahi Ave. tethI tene paNa tamAre abhAvAtmaka mAnavA paDaze.'' AthI acetanatvane jaDatAsvarUpa bhAvAtmaka padArtha tarIke svIkAravo jarUrI che. A aMge adhika yuktio hamaNAM ja AgaLa amUrttatva guNanA nirUpaNa vakhate jaNAvavAmAM Avaze. = = = yu mUrttatAnuM pratipAdana (9) mUrtatA eTale rUpAdivaiziSTya. AlApapaddhatimAM jaNAvela che ke 'mUrtano bhAva = mUrtatA. // mUrttatvano artha che rUpa, rasa AdithI yukta hovApaNuM.' rUpAdinA sAnnidhyathI mUrttatvanI abhivyakti thAya che. A navamo mUrtatA guNa mAtra pudgalamAM ja rahe che. * amUrtatAnI pichANa (10) amUrtatA dasamo guNa che. mUrtatAthI viparItarUpe amUrtatA guNane jANavo. kahevAno Azaya e che ke jyAM jyAM rUpAdino abhAva hoya tyAM tyAM amUrtatA guNa kahevAya che. kema ke mUrttatvAbhAvane samaniyata amUrtatA guNa che. tethI jyAM jyAM mUrttatvAbhAva hoya tyAM tyAM amUrtatA guNa hoya. tathA jyAM jyAM amUrtatA guNa hoya tyAM tyAM mUrttatvAbhAva hoya. matalaba ke rUpAdithI rahita hovAthI jIvamAM amUrtatA rahe che. rUpAdizUnyatA amUrtatAnuM liMga che, lakSaNa nahi (yattu.) AlApapaddhati graMthamAM devasenajIe "amUrtano bhAva amUrtatA = rUpAdizUnyatva" = * cihnadrayamadhyavartI pATha ko.(9)+si.mAM nathI. jI ma.mAM 'vRtri' pATha. ko.(10+11+13)+lI(2+3)+lA.(2)no pATha lIdho che. ....* cihnadrayamadhyavartI pATha phakta ko.(13)mAM che. *. cihnadrayamadhyavartI pATha pustakomAM nathI. A.(1)+ko.(13)mAM che.
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11/2 * acetanatvA'mUrttatvayoH svatantraguNarUpatA 0 1673 ___"acetanatvAmUrttatvayozcetanatva-mUrttatvAbhAvarUpatvAnna guNatvam" iti nAzaGkanIyam, tadasat, evaM sati amUrttatvasya abhAvarUpatA''pattyA pRthggunntvaa'siddheH| rUpAdirahitatvaM tu . amUrttatvasya jJApakaM liGgam, na tu lakSaNamityavadheyam / taduktaM dravyasvabhAvaprakAze "rUva-rasa-gaMdha-phAsA saddaviyapyA vi Natthi jiivss| No saMThANaM kiriyA teNa amutto have jIvo / / " (dra.sva.pra.119) iti| / na ca acetanatvA'mUrttatvayoH cetanatva-mUrttatvAbhAvarUpatvAnna guNatvamiti zaGkanIyam, evaM sati 'acetanatvA'mUrttatvAbhAvarUpatvAccaitanya-mUrttatvayoH na pRthagguNarUpatA' iti vadato mukhaM pidhAtumazakyameva syAt, vinigamakAbhAvAt / na ca caitanyAdiliGgopalabdhereva vinigamakatvamiti vaktavyam , acaitanyAdiliGgopalabdherapi apratyAkhyeyatvAt / AvuM ja jaNAvela che, te vyAjabI nathI. kAraNa ke jo amUrtatAne rUpAdizUnyatAsvarUpa mAnavAmAM Ave to amUrtatva abhAvAtmaka banI jaze. tethI te mUrtatvanI jema svataMtra guNa tarIke siddha thaI nahi zake. rUpAdizUnyatvane amUrtatvanuM jJApaka liMga samajavuM. arthAt jyAM rUpAdizUnyatA hoya tyAM amUrtatA guNa jANI zakAya. paraMtu rUpAdizUnyatA e ja amUrtatA che - tema na samajavuM. kema ke amUrtatAnuM lakSaNa = svarUpa rUpAdizUnyatA nathI. tethI ja dravyasvabhAvaprakAza graMthamAM jaNAvela che ke "jIvamAM rUpa, rasa, gaMdha, sparza, zabda, vikalpo, saMsthAna, kriyA nathI. tethI jIva amUrta che." tarka :- (na 2) cetanatA ane mUrtatA bhale guNAtmaka hoya. paNa acetanatva to cetanatvanA abhAvasvarUpa ja che. tathA mUtvanA abhAvasvarUpa ja amUrtatva che. tethI acetanatvane ane amUrtatvane guNa kahevA vyAjabI nathI. * acetanya-amUrtatva abhAvAtmaka nathI # pratitarka :- (uM.) jo tame cetanavAbhAvasvarUpa acetanatva ane mUrtavAbhAvasvarUpa amUrtatva kaho cho, to tenI sAme koI prativAdI ema kahe ke "acetanatvAbhAvasvarUpa cetanatva ane amUrtatvAbhAvasvarUpa che mUrtatva che' - to tenuM moDhuM baMdha karavu tamArA mATe azakya ja banI jaze. kema ke tamArI vAta sAcI ke tenI vAta sAcI ? teno nirNaya karavAnuM koI sAdhana ubhayapakSe nathI. tethI tamAre acetanatvaguNanA abhAva svarUpe caitanyano ane amUrtatvaguNanA abhAva svarUpe mUrtatAno svIkAra karavA majabUra banavuM paDaze. tethI caitanya ane mUtva svataMtra guNa tarIke siddha nahi thaI zake. naiyAyika - ( ra ai) amArA matamAM vinigamaka che. kema ke caitanya vagerenA zvAsa-ucchavAsAdi liMgo upalabdha thAya che. tethI caitanya acetanyAbhAvasvarUpa nahi bane tathA mUrtatva amUrtatvAbhAvAtmaka nahi bane. jaina :- (ma.) jema caitanya vagerenA liMgo upalabdha thAya che, tema acaitanya vagerenA paNa liMgo upalabdha thAya ja che. teno apalApa karI zakAya tema nathI. tethI jema cetanamAM jaNAtA caitanyanA liMgo 1, -rasa-~-sparza zavivi pi satti nIvasthA no saMsthAne kriyA tenAmUrto maveblavI
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1674 0 caitanyA'caitanyayoH svatantraguNarUpatA : 11/2 pa na ca caitanyAdiliGgAnupalabdhiliGgakavyatirekyanumAnato'caitanyAdisiddhiriti vAcyam, sArvalaukikasvArasikA'caitanyapratyakSocchedApatteH / na ceSTApattiH, ghaTAdau 'ayam acetana' iti sArvajanInasAkSAtkArasya suraguruNA'pi pratyAkhyAtumazakyatvAt / tasmAt caitanyA'caitanyayoH svAtantryeNa - guNarUpatA sviikrtvyaa| yadi ca mUrttatvAbhAvasamaniyatatvena amUrttatvasya mUrttatvAbhAvarUpatocyate tadA amuurtttvaabhaavsmniydvArA caitanyane tame guNarUpe siddha karo cho, tema acetanamAM jaNAtA acaitanyanA (= jaDatAnA) ligo (= varNAdi) dvArA acetanyane ame guNarUpe siddha karazuM. tethI acaitanyane paNa cetanyAbhAvarUpa mAnI na zakAya. I acaitanyasAdhaka vyatirekI anumAna che taiyAyika :- (na gha.) acetanatAnA koI svataMtra liMga paramArthathI che ja nahi. jyAM caitanya vagerenA liMgo (= anumApaka cihno) jaNAtA na hoya tyAM te anupalabdhihetuka vyatireka anumAnaprayogathI ghaTa, paTAdi padArthamAM acaitanya vagerenI anumiti thaI ja zakaze. dA.ta. A ghaTa (pakSa) acetana che (sAdhyakoTi). kAraNa ke temAM cetanAnA liMgo jaNAtA nathI (hetu). ahIM caitanyAbhAva sAdhya che. caitanyaliMganI anupalabdhi hetu che. jyAM acaitanya na hoya tyAM caitanyaliMganI anupalabdhi na hoya. jema ke AtmA. paraMtu ghaTamAM to caitanyaliMganI anupalabdhi ja che. tethI ghaDAmAM acaitanya siddha thaze. Ama je anumAnaprayoga dvArA acaitanyanI siddhi thAya che te anumAnaprayoga acaitanyaliMgaupalabdhihetuka nathI, paraMtu caitanyaliMga-anupalabdhihetuka che. tethI tenA dvArA siddha thato caitanyAbhAva e ja acaitanya che che. tethI acaitanya abhAvAtmaka ja che, svataMtra guNa nahi. A rIte amUrtatva aMge paNa samajI levuM. * acetanyapratyakSanA ucchedanI Apatti zre Sii jaina :- (sArva.) jo tame acaitanyanI A rIte vyatirekI anumAnaprayogathI ja siddhi karatA ho to sarva lokone svaicchika rIte acaitanyanuM je pratyakSa thAya che teno uccheda-apalApa karavAnuM kalaMka tamArA mastake coMTaze. tene tame taiyAyika ISTapatti tarIke svIkArI nahi zako. kema ke ghaTa, paTa vagerene joIne sarva lokone "A acetana che' - Avo sAkSAtkAra thAya ja che. teno amalApa bRhaspati paNa karI zake tema nathI. sAmAnya loko naiyAyikadarzita paddhati mujaba vyatirekI anumAnaprayogathI ghaTAdimAM acetanyanI siddhi karatA nathI. tethI tame taiyAyiko caitanyaliMgaanupalabdhihetuka anumAnaprayogathI caitanyAbhAvasvarUpa acaitanyanI ghaTAdimAM siddhi karo cho, te vyAjabI nathI. tethI caitanyanI jema acaitanyane paNa svataMtra guNarUpe svIkAravo joIe. anumAnaprayoga vinA pratyakSa pramANathI ghaTamAM jaNAtuM ghaTava jema bhAvAtmaka padArtha che tema pratyakSa pramANathI jaNAtuM acaitanya paNa bhAvAtmaka ja che, abhAvasvarUpa nahi. ja samarnacatya aMge vicAraNA jaina :- (vi.) ahIM pUrve amUrtatAne mUtvAbhAvasaniyata jaNAvelI hatI. tenA AdhAre jo naiyAyika amUrtatvane mUrtatvAbhAvasvarUpa jaNAve to mUrtatA amUrtavAbhAvasamAniyata hovAthI mUrNatAne amUrtatvAbhAvasvarUpa mAnavAnI Apatti taiyAyika mATe aparihArya ja banaze. samaniyatane eka = abhinna
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ * grahaNAdikAraNatA mUrttatve 1675 acetanAmUrttadravyavRttikAryajanakatAvacchedakatvena vyavahAravizeSaniyAmakatvena ca tayorapi pRthagguNatvAt / 21 tatvena mUrttatvasya amUrttatvAbhAvarUpatApatterapi aparihAryataiva prasajyeta / ataH mUrttatvA'mUrttatvayoH svatantratayA guNarUpataiva kakSIkartavyA / itthaJcA'mUrttatvaM na rUpAdizUnyatvarUpam, na vA mUrttatvA'bhAvasamaniyatatvalakSaNam, na vA mUrttatvAbhAvAtmakaM kintu rUpAbhAvAdhAratA'bhivyaGgyaguNavizeSa eva rA yadvA rUpAbhAvAdhAratAvacchedakaguNavizeSa eva tadityavadheyam / ht /ra kiJca, acetanA'mUrttadravyavRttikAryajanakatAvacchedakatvena acetanatvA'mUrttatvayorapi pRthagguNatvAt / yathA cetanadravyaniSThA yA sukha-duHkhAdikAryajanakatA tadavacchedakatayA caitanyaguNaH, mUrttadravyaniSThA ca yA grahaNaguNAdikAryanirUpitA kAraNatA tadavacchedakatayA mUrttatvaguNaH sidhyataH tathaiva acetanadravyaniSThA yA mano'grAhyatApariNAmopAdAnahetutA tadavacchedakatayA acetanatvaguNaH, amUrttadravyaniSThA ca yA Ni bAhyendriyA'grAhyatApariNAmanirUpitA rUpAbhAvAdhikaraNatApariNAmanirUpitA vA upAdAnakAraNatA kA tadavacchedakatayA amUrttatvaguNaH setsyataH ityAzayaH / mAnavAno siddhAnta to banne sthaLe samAna rIte lAgu paDe che. bannemAMthI eka paNa pakSamAM vinigamaka na hovAthI mUrttatva ane amUrttatva - banne svataMtra guNarUpe ja svIkAravA yogya che. A rIte nakkI thAya che ke amUrttatva rUpAdizUnyatAthI abhivyaMgya = jJApya hovA chatAM rUpAdizUnyatAsvarUpa nathI. amUrttatva mUrttatvAbhAvanuM samaniyata hovA chatAM te nathI to mUrttatvAbhAvasamaniyatatvasvarUpa ke nathI mUrttatvAbhAvasvarUpa. paraMtu rUpAbhAvanI adhikaraNatAthI abhivyaMgya guNavizeSa e ja amUrttatva che. athavA rUpAbhAvanI AdhAratAno avacchedaka bananAra guNavizeSa e ja amUrttatva che. A dhyAnamAM rAkhavuM. (vijhyu.) vaLI, kAraNatAavacchedakavizeSarUpe paNa acetanatva ane amUrttatva guNasvarUpa ja siddha thAya che. te A rIte - acetanadravyavRtti kAryanuM janakatAavacchedaka acetanatva che. tathA amUrtadravyavRtti kAryanuM janakatAavacchedaka amUrttatva che. tethI te bannene paNa svataMtra guNasvarUpe mAnavA jarUrI che. jo te banne abhAvAtmaka hoya to te dravyavRtti kAryanuM upAdAnakAraNatAavacchedaka banI na zake. je rIte cetanadravyamAM je sukha-duHkhAdikAryajanakatA rahelI che, tenA avacchedaka tarIke caitanya guNa siddha thAya su che. tathA mUrtadravyamAM je grahaNaguNAdikAryanirUpita upAdAnakAraNatA rahelI che, tenA avacchedaka = niyAmaka svarUpe mUrttatva guNa siddha thAya che. te ja rIte ghaTAdi acetanadravyamAM manaagrAhyatA pariNAmathI nirUpita je upAdAnakAraNatA rahelI che, tenA avacchedaka tarIke acetanatva guNa siddha thaze. tathA amUrta dravyamAM bahirindriyaagrAhyatA pariNAmathI nirUpita je upAdAnakAraNatA rahelI che, tenA avacchedaka tarIke vyAvahArika amUrttatva guNa siddha thaze. athavA amUrta dravyamAM rUpAbhAvaadhikaraNatApariNAmathI nirUpita je upAdAnakAraNatA rahelI che, tenA avacchedaka tarIke naiRRyika amUrttatva guNa siddha thaze. A ahIM tAtparya che. * kAraNatAavacchedaka tarIke amUrtatvAdinI siddhi spaSTatA :- mUrta dravyanuM ja grahaNa thaI zake che. tethI grahaNaguNavALuM mUrta dravya kahevAya che. guNa
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1676 * amUrttatvasiddhivimarza: 6 11/2 bAhyendriyA'grAhyatApariNAmasya rUpAbhAvAdhikaraNatApariNAmasya vA upAdAnakAraNatAvacchedakatayA - amUrttatvaguNasiddhikRte ca "je khalu iMdiyagejjhA visayA jIvehiM hoMti te muttaa| sesaM havadi amuttaM" _ (pa.kA.sa.99) iti paJcAstikAyasaGgrahoktiH "sparza-rasa-gandha-varNA'bhAvasvabhAvam indriyagrahaNayogyatAyA 7 abhAvAd amUrttam ucyate" (pa.kA.sa.99 vR.pR.145) iti tadvyAkhyoktizcA'nusandheyA tArkikaiH / _ 'ayam acetanaH ayaJcAcetanaH', 'so'mUrttaH sa cA'mUrttaH' iti anugatavyavahAravizeSaniyAmakaka tayA'pi acetanatvA'mUrttatvayoH svatantraguNarUpatA setsyati / yattu samayasAravRttI AtmakhyAtI pariziSTe saptacatvAriMzacchaktinirUpaNe amRtacandrAcAryeNa "krmbndhkArya hoya to dravya tenuM upAdAnakAraNa bane. tethI grahaNaguNasvarUpa kAryano kAraNatAavacchedaka guNadharma mUrtatva bane. upAdAnakAraNatAavacchedaka abhAvAtmaka na hoya. tethI mUrtitva jema guNAtmaka siddha thAya che, tema acetanatva ane amUrtatva paNa guNasvarUpe ja siddha thaze. kAraNa ke eka paNa jaDa dravya manogrAhya na hovAthI acetana dravyamAM rahela manaagrAhyatA pariNAmanuM upAdAnakAraNatAavacchedaka acetanatva guNa ja banaze. tathA AtmA manogrAhya che paNa bahirindriyagrAhya nathI. dharmAstikAya vagere paNa bahirindriyagrAhya nathI. tethI bahirindriyaagrAhyatA pariNAmanuM kAraNatAavacchedaka amUrtatva guNa ja banaze. Ama acetanatva ane amUrtatva paNa svataMtra guNAtmaka ja che, abhAvAtmaka nathI. ja amUrtatAsAdhaka prAcIna saMdarbha ja (vahya) amUrtatva guNanI siddhi bahirindriyaagrAhyatA pariNAmanI ke rUpAbhAvAdhikaraNatA pariNAmanI upAdAnakAraNatAnA avacchedaka dharma tarIke ahIM karela che. temAM paMcAstikAyasaMgraha temaja tenI vyAkhyA che - bannenA vacanonuM anusaMdhAna karavAthI vadhu spaSTatA thaze. kuMdakuMdasvAmIe paMcAstikAyasaMgrahamAM jaNAvela vA che ke "je viSayone jIvo Indriyo vaDe grahaNa karI zake, jANI zake te viSayo kharekhara mUrti che. tathA te sivAyanA viSayo amUrta che.' temaja tenI vyAkhyAmAM amRtacaMdrAcArye jaNAvela che ke "sparza, rasa, 3gaMdha,varNa - A cAreyathI rahita rahevAnA svabhAvavALI vastu amUrta kahevAya che. kema ke te vastumAM Indriya dvArA jaNAvAnI yogyatA rahelI nathI." je tArkika vidvAno uparokta banne saMdarbhanuM anusaMdhAna karaze, temane amUrtatvanI je siddhi ame upara karelI che te vadhu spaSTa thaI jaze. anugatavyavahAraniyamya guNa che ('ya) vaLI, bIjI mahattvanI vAta e che ke "A acetana che, A acetana che...' ItyAdi svarUpe je anugata vyavahAra prasiddha che tenA niyAmaka tarIke acetanatva svataMtra guNarUpe siddha thaze. tathA "te amUrta che. te amUrta che..." ItyAdi svarUpe je anugata vyavahAra prasiddha che tenA niyAmaka tarIke amUrtatva paNa svataMtra guNa svarUpe siddha thaze. (r) samayasAravRttinI samIkSA che (.) digaMbara kuMdakuMdasvAmIe racela samayasAra granthanI AtmakhyAti nAmanI vyAkhyAmAM chelle 1. ye khalu indriyagrAhyA viSayA jIvaiH bhavanti te muurtaaH| zeSaM bhavati amuurttm|
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1677 11/2 * amUrttatvazaktiparAmarzaH / vyapagamavyajitasahajasparzAdizUnyAtmapradezAtmikA amUrttatvazaktiH" (sa.sA.vR.pR.612) ityuktaM tattu dharmAstikAyAdyamUrtadravye'sambhavAd AtmamAtravRttitvA'pekSayA bodhyam / vyApakaM tu tatsvarUpaM rUpAbhAvAdhikaraNatAvacchedakaguNavizeSAtmakamevehoktaM snggcchte| kiJca, dharmA'dharmazabdayoriva cetanatvA'cetanatva-mUrttatvA'mUrttatvazabdAnAM paramparasambandhitayA cetana-ma tvAdisattAyAH acetanatvAdisvatantrasattAnAntarIyakatvAt cetanatvAderiva acetanatvAdeH svAtantryeNa astitvam rza apratyAkhyeyam / taduktaM sUtrakRtAGgasUtravRttau zrIzIlAGkAcAryeNa api "sambandhizabdAnAm ekAMzasya sattA .. parasattAnAntarIyA | to naivataraca (va) sattA" (bhU...ra/ka.1/.99/9.rU76) tiAM nanu 'aghaTaM bhUtalami'tyAdau naJpadavAcyasyA'bhAvAtmakatA dRSTA, tatra aghaTapadena ghttaatyntaapariziSTamAM 47 zaktionA nirUpaNa prasaMge amRtacandrAcAryae "karmabaMdhanA abhAvathI vyakta karAyela sahaja sparzadizUnya AtmapradezAtmaka amUrtatvazakti jANavI' - A pramANe je kahyuM che te phakta AtmAmAM rahenArI amUrtatvazaktinI apekSAe jANavuM. sarva amUrtadravyanI apekSAe te saMgata thatuM nathI. kAraNa ke dharmAstikAya vagere dravyomAM karmabaMdha ja thato na hovAthI tathA Atmapradezo na hovAthI temAM tathAvidha amUrtatva asaMbhavita che. sarva amUrtadravyomAM rahenAra amUrtatvanuM vyApakasvarUpa = anugatasvarUpa to pUrve ahIM jaNAvela rUpAbhAvanI adhikaraNatAnA avacchedaka tarIke siddha thanAra guNavizeSAtmaka ja saMgata thAya che. ja svataMtra acetanAdinI siddhi ( vizva) vaLI, bIjI mahattvanI vAta e che ke jema "dharma" ane "adharma' zabda parasparasaMbaMdhI che, tema "cetanatva' ane "acetanatva' zabda tathA "mUrtatva ane "amUrtatva' zabda parasparasaMbaMdhI che. sa tethI jema dharmanuM astitva adharmanA svataMtra astitvanuM vyApya che, tema cetanatvanuM astitva acetanatvanA svataMtra astitvanuM vyApya che tathA mUrtatvanuM astitva amUrtatvanA svataMtra astitvanuM vyApya che. tethI devI adharma jema dharmanA abhAvasvarUpa nathI paNa svataMtra che, tema acetanatva cetanatvAbhAvAtmaka ke amUrtatva mUrtavAbhAvasvarUpa nathI. paraMtu adharmanI (= pApanI) jema acetanatva ane amUrtatva banne svataMtra che padArtha che - tema jANavuM. A aMge sUyagaDAMgasUtravyAkhyAmAM zrIzIlAMkAcAryajIe anAcArazruta adhyayananuM vivaraNa karatI vakhate eka suMdara vAta karI che. teno artha A mujaba che ke "je zabdo paraspara saMbaMdhI hoya, temAMnA ekanuM astitva e bIjAnA astitvanuM vyApya = sAdhaka hoya che. tethI tyAM bemAMthI eka ja vastu hAjara hoya ane bIjo padArtha tenA abhAvasvarUpa hoya - tevuM na bane." tethI acetanatva ane amUrtatva svataMtra bhAvAtmaka padArtha siddha thAya che. # nagarbhitapadArthamImAMsA che pUrvapakSa :- (anu.) acetanatA ke amUrtatA bhAvAtmaka nahi paNa abhAvAtmaka che - tevuM mAnavuM yuktisaMgata che. AnuM kAraNa e che ke "dharTa mUtattam' vagere sthaLamAM '' napada che. tathA te padathI vAcya artha abhAvAtmaka jaNAya che. je rIte tyAM "dharTa' padathI ghaTanA atyantAbhAvano ja bodha thAya
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ ??/ra 1678 * naJarthadvayapratipAdanam / raNa nagada thuvAsArthavarutvati, bhAvasyaiva pratipAdanAt / tadvadeva 'ghaTe acetanatA' ityatra acetanatApadasya caitanyAtyantAbhAvavAcakatvam, sA 'gagane amUrttatA' ityAdau ca amUrttatApadasya mUrttatvA'tyantAbhAvavAcakatvaM setsyati, nagarbhapadavAcyatAyA - atyantAbhAvatvavyApyatvAditi cet ? na, 'aghaTaM bhUtalami'tyAdau naJaH prasajyapratiSedhArthakatayA atyantAbhAvavAcakatve'pi 'abrAhmaNa" mAnaye'tyAdAviva 'ghaTe'cetanatA', 'gagane'mUrttatA' ityAdau paryudAsArthakatvAd acetanatvA'mUrttatvayoH * cetanatva-mUrttatvA'tyantAbhAvarUpatAyA asambhavAt / na hi 'abrAhmaNamAnaye'tyukte vyutpannaH brAhmaNANi tyantAbhAvAdikamAnayati kintu brAhmaNabhinnatve sati manuSyatvAdinA brAhmaNasadRzamaparamanuSyaM kSatriyAdikA kameva / tadvadeva prakRte'pi cetanatAdibhinnaM guNatvena cetanatAdisadRzaM acetanatAdiguNameva acetanatAdi che, te ja rIte "ghaTe savetanatA' sthaLamAM paNa "acetanatA" pada cetanatAnA atyantAbhAvano ja vAcaka che - Ama siddha thaze. te ja rIte "ne mUrtatA' ItyAdi sthaLamAM "amUrtatA" pada mUrtatvanA atyantAbhAvano ja vAcaka che - Ama siddha thaze. kAraNa ke napadanI vAcyatA atyantAbhAvanI vyApya che. jyAM jyAM nagupadanI vAcyatA hoya tyAM tyAM avazya atyantAbhAvatva hoya che. A vyAptinA = niyamanA baLathI "acetanatA pada cetanatAnA atyantAbhAvAtmaka arthanuM tathA "amUrtatA' pada mUrtatvanA atyantAbhAvAtmaka padArthanuM bodhaka che - tema nakkI thAya che. tethI "acetanatA ane amUrtatA guNasvarUpa nathI' - evuM phalita thAya che. hata prasajya-padAsapratiSedhapratipAdana navaga uttarapala :- (na, ya) nA, tamArI A dalIla vyAjabI nathI. kAraNa ke "nam" be arthane jaNAve che - (1) prasajyapratiSedha tathA (2) paryadAsapratiSedha. prasajyapratiSedhArthaka nan atyantAbhAvano bodhaka vA che. tathA pathudAsapratiSedhArthaka nam tabhinna tatsadaza arthano bodhaka che. A pramANenI zAstravyavasthA dArzanika jagatamAM prasiddha che. "la8 bhUtam' vagere sthaLamAM lagna prasajyapratiSedhArthaka che. tethI te ghaTanA sa atyantAbhAvano bodha karAve - A vAta barAbara che. paraMtu "Te savetanatA', "ne mUrtatA' vagere sthaLamAM to nagu barAbara e rIte pathudAsapratiSedhArthaka che ke je rIte "grAha" nAnA' vagere sthaLamAM rahelo nam. kahevAno Azaya e che ke brAhmaNan lAnaya' vagere sthalamAM brAhmaNanA atyantAbhAvane lAvavAno Adeza thato nathI paraMtu brAhmaNabhinna tathA manuSyatvarUpe brAhmaNasadaza koIka kSatriya Adi manuSyane lAvavAno Adeza thAya che. tethI ja uparokta vAkya sAMbhaLIne hoMziyAra mANasa brAhmaNanA atyantAbhAvane lAvavAno prayatna nathI karato. paraMtu brAhmaNabhinna ane manuSyatvAdirUpe brAhmaNatulya evA kSatriyAdi mANasane ja te lAve che. te ja rIte "dhaTe savetanatA', "jAne mUrtatA' vagere sthaLamAM paNa nan paydAsapratiSedhArthaka hovAthI tyAM cetanatAnA ke mUrtatAnA atyantAbhAvano bodha thato nathI. paraMtu cetanatAbhinna ane guNatvarUpe cetanatAsadeza evA guNavizeSano ja bodha "acetanatA' padanA zravaNathI thAya che tathA mUrtatAbhinna ane guNatvarUpe mUrtatAsadaza evA guNavizeSano ja bodha "amUrtatA' padanA zravaNathI thAya che. kAraNa ke
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ ??/ra * nyAyavArtika-tattvacintAmaNiprabhRtisaMvAdaH / 1679 napadavAcyatAyAzca 'anuSNAzItasparzaH' ityAdau vyabhicAreNa pareSAmapya bhAvatvAniyAmakatvAd, / padaM bodhayati, paryudAsapratiSedhasya tadbhinnatve sati tatsadRzArthapratyAyakatvAt / taduktaM nyAyavArtike bhAradvAjodyotakaraNa api "abrAhmaNazabdaH paryudAsapratiSedhaviSayatvena pravartamAno yaduttaraM padaM tat pratiSedhati na punarayamabhAvaM pratipAdayati" (nyA.vA.1/2/5) iti| taduktaM tattvacintAmaNau / gaGgezena api "nasamAse 'abrAhmaNamAnaye'tyatra paryudAse pUrvapade naJi uttarapadArthasambandhini kSatriye lakSaNA" ma (ta vi.ma.-4, zabdagSe - samAravAve - pR.786) tiA "nagarlo TrividhaH (1) prasagaprativethA (2) paryudAsazca" (nyA.si.ma.pra.pR.48) iti nyAyasiddhAntamaJjarIprakAzavacanamapyatra smartavyamityalaM prasaGgena / etena najpadavAcyatAyA atyantAbhAvatvavyApyatA'pi nirAkRtA, najpadavAcyatAyAH 'anuSNA'zItA'pAkajasparzavAn vAyuH' ityAdau vyabhicAreNa naiyAyikAnAmapi atyantAbhAvatvA'niyAmakatvAt / Na paryadAsapratiSedha nam tabhinna tatsadaza evA arthane jaNAve che. AthI "acetanatAdi atyantAbhAvAtmaka nahi paNa bhAvAtmaka - guNAtmaka che' - tevuM siddha thAya che. "abrAmaNa' padArtha vicAraNA che (du) paryadAsapratiSedha tabhinna tatsadaza arthano bodhaka che. A koI navI vAta nathI. nyAyavArtika graMthamAM bhAradvAja udyotakara nAmanA prAcIna naiyAyike paNa A ja abhiprAyathI kahela che ke "abrAhmaNa zabda parhadAsapratiSedhaviSayaka hovA svarUpe pravarte che. tethI "abrAhmaNa padamAM rahela "brAhmaNa nAmanA uttarapadano te pratiSedha kare che. tethI tyAM brAhmaNapadArthano niSedha thAya che. paraMtu "abrAhmaNa'pada brAhmaNanA atyantAbhAvanuM pratipAdana karatuM nathI." navya nyAyaprasthApaka gaMgeza upAdhyAye paNa tattvaciMtAmaNi graMthamAM kahela che ke "jyAM pravrAhmaN naya' AvuM bolavAmAM Ave che tyAM "1" evuM pUrvapada parhadAsapratiSedha- 1 rUpe bolAya che. tethI tyAM "nam = pachI rahela "brAhmaNa' padano je artha che te arthanA saMbaMdhI = brAhmaNatulya evA kSatriya manuSyamAM lakSaNA karavAmAM Ave che." gaMgezajInA vacanathI paNa paryadAsa . nam uttarapadArthanA atyantAbhAvane nahIM paNa uttarapadArthasadaza arthane jaNAve che - tema siddha thAya che. nyAyasiddhAntamaMjarIprakAza nAmanA vyAkhyAgraMthamAM jaNAvela che ke "nanA be prakAre artha che. (1) | prasajyapratiSedha ane (2) paryadAsa." ahIM A vAtane paNa yAda rAkhavI. A bAbata prAsaMgika hovAthI tenuM adhika nirUpaNa ahIM karavAmAM nathI AvatuM. nagarbhitapadArtha atyantAbhAvabhinna paNa saMbhave ja (ktana) uparokta nirUpaNa dvArA "nam padanI vAcyatA atyantAbhAvatvanI vyApya che' - AvI pUrvapakSanI vAtanuM paNa nirAkaraNa thaI jAya che. vaLI, naiyAyika lokone paNa napadanI vAcyatA atyantAbhAvatvanI niyAmaka = atyantAbhAvatvavyApya hoya tevuM mAnya nathI. kAraNa ke "anuSNa-azIta -apAkaja sparzavALo padArtha vAyu kahevAya' - AvA sthaLe nagarbhita anuSNa vagere padanA vAcyArthamAM atyantAbhAvatva na hovAthI uparokta vyAptimAM vyabhicAra = arnakAntikatA doSa lAgu paDe che. uparokta 8. ko.(10+11+13)+ A.(1) +ko. (9)+si.mAM " na rma' pada che.
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11/2 1680 anuSNA'zItA'pAkajasparzavimarzaH / e na hi 'uSNatva-zItatva-pAkajatvA'tyantA'bhAvaviziSTasparzavAn yaH sa vAyuH' ityabhyupagamyate naiyAyikaiH, __paTAdAvapi vaayulkssnnaativyaapteH| kintu uSNAdibhinnaH vijAtIyasparza eva vAyulakSaNatayA'bhyupagamyate / - tajjanakatAvacchedakatayA ca vAyutvasiddhiriti naiyAyikaprakriyA nyAyasiddhAntamuktAvalyAdau (kA.42 mu.pR.144) ma prsidaiv| za vAyavIyasparzagatA'vAntarajAtivizeSasya ikSu-kSIrAdigatarasavRttijAtivizeSasyeva anubhavasiddhatvameva / - ata eva sa naa'plpniiyH| taduktaM adhyAtmopaniSadi yazovijayavAcakaiH "yo hyAkhyAtumazakyo'pi - pratyAkhyAtuM na shkyte| prAjJairna dUSaNIyo'rthaH sa mAdhuryavizeSavad / / " (a.upa.2/46) iti / prakRte "ikSu | -kSIra-kukAvInAM mAdhuryacADattara mahaMtu tathApi tavALAnuM sarasvatyAgari zavatA" (vA.4.9/102) kA iti kAvyAdarzakArikA'pi smrtvyaa| tatazcAtra vAyusparzavaijAtyA'nabhyupagame nibiDAndhakAre svazarIrasyA sthaLe taiyAyiko 'uSNatvazUnya, zItatvazUnya, pAkajatvazUnya evo sparza jemAM hoya tene vAyu kahevAya AvuM mAnatA nathI. kema ke tevuM mAnya karavAmAM Ave to paTa vageremAM vAyunA lakSaNanI ativyApti Ave. kema ke paTa vagere padArthamAM je sparza rahela che temAM uSNatva, zItatva ane pAkajatva nathI. AthI "napadathI je artha vAcya hoya te atyantAbhAvasvarUpa ja hoya' - AvI vyApti vyabhicarita bane che. uparokta sthaLe paTAdimAM vAyunA lakSaNanI ativyAptinA nirAkaraNa mATe taiyAyiko evuM mAne che ke "uSNatvAdijUnya sparza jemAM hoya te vAyu kahevAya - tevuM nathI. paraMtu "anuSNa-azIta-apAkaja sparza' zabdathI pratipAdya uSNAdisparzabhinna vijAtIya sparza e ja vAyunuM lakSaNa che. temaja tathAvidha D! vijAtIyasparzanI kAraNatAnA avacchedaka tarIke vAyutva jAtinI siddhi thAya che." A naiyAyikaprakriyA nyAyasiddhAntamuktAvalI vageremAM prasiddha ja che. tethI te prakriyAne vizeSa rIte jANavA vAcakavarge tyAM dhI daSTipAta karavo. ba vAcavIya vijAtIyasparzanI siddhiH udayanAcAryamatAnusAra che. ja prAcIna naiyAyika :- (vAya.) vAyunA sparzamAM rahela anuSNa-azItasparzatva nAmanI vilakSaNa jAti anubhavasiddha ja che. jema zeraDInA rasanI madhuratA ane dUdhanI madhuratA - A bannemAM rahela vaijAtya anubhavasiddha che, tema A samajavuM. tethI ja te jAtivizeSa apalApa karavA yogya nathI. tethI ja adhyAtmopaniSamAM upAdhyAya zrIyazovijayajI mahArAje jaNAvela che ke "judI-judI mIThAzamAM rahelo taphAvata jema kahI zakato nathI. chatAM paNa te apalApa karavA yogya nathI. tema je arthane kahevAnuM zakya na hoya to paNa teno apalApa karavo yogya nathI. te arthanuM paMDitoe khaMDana na karavuM." prastutamAM kAvyAdarzanI kArikA yAda karavA yogya che. tyAM daMDI kavie jaNAvela che ke "zeraDI, dUdha, goLa vagerenI mIThAzamAM ghaNo taphAvata hoya che. chatAM tene kahevAnuM sarasvatI mAtAthI paNa zakya nathI. tema chatAM te taphAvata apalopayogya nathI ja. tethI prastutamAM pRthvI vagerenA sparzanuM vaijAtya vAyusparzamAM rahe che, teno niSedha karI na zakAya. jo pRthvInA sparzanuM vaijAtya vAyusparzamAM mAnavAmAM na Ave, to gADha aMdhakAramAM ApaNA zarIranuM paNa pratyakSa na thAya tevI avasthAmAM sparza dvArA vAyunI pratIti
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11/2 * bhAvAntararUpo'bhAvaH / 1681 mAvAntaramAvo di, viSNu apekSA (rUti nayAthathaLera koSAmAvAvya ktiA rA. 'pratyakSatvadazAyAM sparzena vAyupratItiH na syAditi prAJco naiyAyikAH / idamevAbhipretya udayanAcAryeNa / lakSaNAvalyAM "avAntarajAtibhedasya ikSu-kSIramAdhuryAdivad anubhavasiddhatvAt, anyathA mahAndhakAre sparzopalambhamAtreNa 'vAyurvAtI'ti pratyayo na syAd" (lakSa.pR.77) ityuktam / tatazca 'nagarbhapadam atyantAbhAvasyaiva bodhakam' iti niyamo naasti| ata eva acetanatvA'mUrttatvayoH bhAvAtmakatve naprayogAnupapattiriti pratyastam, "bhAvAntaramabhAvo I hi, kayAcit tu vypekssyaa| bhAvAntarAdabhAvo'nyo na kazcidanirUpaNAd / / " (sa.pa.157 mi.bhA.uddhR.pR.90) - iti saptapadArthImitabhASiNIvRttyuddhRtakArikAdarzitanayAzrayeNa naJo'bhAvavAcakatve'pi doSAbhAvAcca / yathoktaM tattvasaGgrahe zAntarakSitena api kumArilabhaTTamatanirUpaNA'vasare "bhAvAntarAtmako'bhAvo yena sarvo vyavasthitaH" Na thaI na zake. jo pRthvInA sparza karatAM vAyuno sparza vijAtIya na hoya to sparza dvArA tyAre vAyunI ja pratIti zA mATe thAya ? "pRthvI vAya che' - AvI pratIti kema na thAya ? tethI mAnavuM paDe ke pArthiva sparza karatAM vAyavIya sparza vijAtIya che. A pramANe prAcIna naiyAyiko kahe che. A ja abhiprAyathI lakSaNAvalI graMthamAM udayanAcArya jaNAve che ke "vAyugata sparzamAM vaijAtya to zeraDImAdhurya, dUdhamAdhurya vageremAM rahela vaijAtyanI jema anubhavasiddha che. jo pRthvIsparza karatAM vAyusparzane vijAtIya mAnavAmAM na Ave to gADha aMdhakAramAM sparzanI upalabdhimAtrathI "vAyu vAya che' - A mujaba pratIti thaI na zake." prastutamAM to uparokta carcA dvArA eTaluM ja siddha karavuM abhipreta che ke "nagarbhita hovA mAtrathI "acetanatApada ke "amUrtatA'pada "azIta-anuSNasparza'padanI jema atyantAbhAvanA bodhaka na bane." tethI "nagarbhita pada atyantAbhAvanuM ja bodhaka bane' - tevo niyama asiddha che. ja abhAva bhAvAntara svarUpa H nasavizeSa (bata gha.) jo acetanatva ane amUrtatva guNa hoya to te bhAvAtmaka hovA joIe. tathA che jo te bhAvAtmaka hoya to "nagna = "" no prayoga acetanatvAdi padamAM asaMgata banI jaze" - hA AvI dalIlanuM paNa uparokta nirUpaNa dvArA nirAkaraNa thaI jAya che. kAraNa ke pathudAsapratiSedhAtmaka nagna bhAvano bodhaka banI zake che. vaLI, bIjI vAta e che ke zivAdityaracita saptapadArtho graMthanI sa mitabhASiNI nAmanI vyAkhyAmAM mAdhava nAmanA vidvAne eka prAcIna kArikA uddhata karela che. teno artha evo thAya che ke "amuka apekSAe to abhAva bhAvAttarAtmaka = anya bhAvapadArthasvarUpa che. kema ke bhAvAttarAtmaka abhAvathI bhinna evA abhAvanuM nirUpaNa karI zakAtuM nathI. tethI bhAvAntarabhinna abhAva nathI." A maMtavyano svIkAra karIe to "acetanatA" ane "amUrtatA' pada abhAvanA bodhaka bane to paNa koI doSa Avato nathI. kAraNa ke abhAva paNa bhAvAtmaka ja che. tethI prastutamAM acetanatA' vagere pado abhAvanA bodhaka che" - AvuM paNa mAnI zakAya che. tathA "acetanatA ane amUrtatA guNasvarUpa che, bhAvAtmaka che' - AvuM paNa mAnI zakAya che. uparokta vivakSAthI bhAvAtmaka guNane paNa abhAva to kahI ja zakAya che. AvuM mAnavAmAM to koI doSa Avato nathI. zAMtarakSita nAmanA bauddhAcAryae paNa tattvasaMgraha graMthamAM mImAMsakamUrdhanya kumArilabhaTTanA matanuM nirUpaNa karavAnA
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1682 0 cittadhAtusaptakopadarzanam / 11/2 - (ta.sa.916) iti / taduktaM kumArilabhaTTena svayaM mImAMsAzlokavArtike nirAlambanavAde "bhAvAntaramabhAvo'nyo na sthanirUpA (mI.zno.vA.nirA.998) rUti ata eva "saMsargAbhAvo'nyo'nyAbhAvazca no'rthaH" (na.vA.pR.1) iti naJvAde raghunAthaziromaNima gaditamapi nA'smAkaM bAdhakam, abrAhmaNapadavad acetanatAdipadasya bhedabodhakatve'pi acetanatAdeH of bhAvAtmakatve kSativirahAdityavadheyam / bauddhadarzane cakSurvijJAna-zrotravijJAna-kAyavijJAna-jihvAvijJAna-ghrANavijJAna-manovijJAna-manolakSaNAH sapta cittadhAtavaH dharmadhAtuzcetyaSTau saGghAtA'parAbhidhAnopacayazUnyA amuurttaaH| zeSAzca daza dhAtavo Na mUrtAH / taduktam abhidharmadIpe "amUrtI naupacAyikAH" (a.dha.dI.1/38) iti / yathoktaM tadvRttau vibhASAprabhAyAm kA "sapta cittadhAtavo dharmadhAtuzcAmUrtAH" (a.dha.dI.1/38 vi.pra.) iti paradarzanamapyatrAnusandheyam / avasare jaNAvela che ke "prAgabhAva vagere cAreya prakAranA abhAva bhAvAntarasvarUpe rahelA che." svayaM kumArilabhaTTe paNa mImAMsAzlokavArtika graMthanA nirAlaMbanavAdamAM jaNAvela che ke "abhAva bhAvAttarAtmaka che. tenAthI bhinna abhAvapadArtha nathI. kAraNa ke bhAvAttarabhinna abhAvanuM nirUpaNa karI zakAtuM nathI. # raghunAthaziromaNimata # (zata) tethI ja "nanA be artha che. saMsargabhAva ane anyonyAbhAva' - A pramANe naguvAda prakaraNamAM raghunAthaziromaNi nAmanA navya taiyAyikanuM vacana paNa amArA uparokta maMtavyamAM koI doSanuM ApAdaka banatuM nathI. kAraNa ke cetanatAno anyonyAbhAva = bheda acetanatA guNamAM rahe ja che. tathA mUrtatAno bheda amUrtatA guNamAM rahe ja che. teno bodha te banne padamAM rahela "1" = nagu karAvI | zake ja che. "na" ne bhedabodhaka mAnavA chatAM "abrAhmaNa' zabdanI jema "acetanatA" ane "amUrtatA" " zabda bhAvAtmaka padArthanA paNa bodhaka mAnI zakAya che. tethI acetanatAne ane amUrtatAne bhAvAtmaka Cii mAnavAmAM koI bAdha nathI. A vAta khyAlamAM rAkhavI. * amUrtapadArtha : vIddhadarzananA abhiprAyathI ja (vIndra.) jaina darzanamAM pugala sivAyanA dravyo amUrta kahevAya che. jyAre bauddhadarzanamAM ATha dhAtuo amUrta kahevAya che. te A mujaba - (1) cakSuvijJAna, (2) zrotravijJAna, (3) kAyavijJAna, (4) jihAvijJAna, (5) prANavijJAna, (6) manovijJAna, (7) mana - A sAta cittadhAtuo che. tathA (8). dharmadhAtu - Ama kula ATha dhAtuo amUrta che. kAraNa ke temAM upacaya thato nathI. upacaya eTale bhegA thavuM, tagaDA thavuM. AthI tenuM bIjuM nAma saMghAta che. A ATha sivAyanI daza dhAtuo bauddhadarzanamAM mUrta kahevAya che. tethI abhidharmadIpa nAmanA bauddhagraMthamAM jaNAvela che ke "amUrta dhAtuo upacayazUnya hoya che." abhidharmadIpa graMthanI vibhASAprabhA nAmanI vyAkhyAmAM jaNAvela che ke "sAta cittadhAtuo tathA AThamI dharmadhAtu - A ATha dhAtu amUrta che." A pramANe bauddhadarzananI mAnyatAnuM paNa prastutamAM amUrtatA guNanI vicAraNAmAM anusaMdhAna karavuM.
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11/2 * pratidravyam aSTau sAmAnyaguNA: 0 1683 e 10 sAmAnya guNa chaI. mUrtatva-amUrtatva, cetanatva-acetanatva paraspara parihAraI rahaI; te mATaI pratyekaI eka ekadravyanAM viSaI 8 8 pAmiI. Ima bhAvo = 'Atmabodha karIne vicArI lyo. l/11/2aa. ittham astitvAdayaH amUrttatAntAH daza sAmAnyaguNAH vijnyeyaaH| yathoktaM dravyasvabhAvaprakAze pa 'basthitta, vatyutta, vyatta, patta, puruhumattA satta, veLAM , muttamamutta vivAda " (dra sva.pra.22) iti| tatra mUrttatvA'mUrttatve cetanatvA'cetanatve ca parasparaparihAreNa tiSThata iti pratidravyam = ekaikasmin dravye tattvena = paramArthena aSTau guNAH labhyante / tathAhi - jIvadravye'cetanatvaM mUrttatvaM ca na staH pudgaladravye cetanatvamamUrttatvaJca na staH / dharmA'dharmA''kAza-kAladravyeSu cetanatvaM mUrttatvaJca rza na stH| evaM digambaramatAnusAreNa aSTau sAmAnyaguNAH pratidravyaM bhavanti / rUmevAmipretyo... sAttApaddhatI pa (9) mastitvam, (2) vastRtvam, (3) dravyatvam, (4) . prameyatvam, (1) guruputvam, (6) pravezatvam, (7) cetanatvam, (8) vetanatvam, (1) mUtvam, (10) amUrttatvaM dravyANAM daza saamaanygunnaaH| pratyekamaSTAvaSTau sarveSAm" (A.pa.pR.2) iti / yathoktaM dravyasvabhAva- kA 0 pratyeka dravyamAM ATha sAmAnyaguNo che (tya.) A rIte astitvathI mAMDIne amUrtatA sudhInA daza sAmAnyaguNo jANavA. A aMge dravyasvabhAvaprakAza graMthamAM mAIlladhavalajIe jaNAvela che ke "(1) astitva, (2) vastRtva, (3) dravyatva, (4) prameyatva, (5) agurulaghutva, (6) pradezatva, (7) cetanatva, (8) acetanatva, (9) mUrtatva, (10) amUrtatva - A daza sAmAnyasvabhAva jANavA." temAM mUrtitva tathA amUrtatva temaja cetanatva ane acetanatva - A yugalamAMthI pratyeka sAdhAraNa guNa eka-bIjAno parihAra karIne rahe che. jyAM mUrtitva hoya tyAM amUrtatva na hoya. tathA jyAM amUrtatva hoya tyAM mUrtatva na hoya. te gA ja rIte jyAM cetanatva hoya tyAM acetanatva na hoya. tathA jyAM acetanatva hoya tyAM cetanatva na che hoya. Ama A guNadharmayugalamAM eka-eka sAdhAraNa guNa eka-bIjAno parihAra karIne rahe che. tethI vA pratyeka dravyamAM paramArthathI ATha sAdhAraNa guNo maLe che. te A rIte - jIvadravyamAM acetanatva ane mUrtatva guNa rahetA nathI. tathA pudgaladravyamAM cetanatva ane amUrtatva guNa rahetA nathI. jyAre dharmAstikAya, sa. adharmAstikAya, AkAza tathA kALa dravyamAM cetanatva ane mUrtatva guNa rahetA nathI. A rIte digaMbaramata mujaba dazamAMthI be-be guNa sivAya ATha sAdhAraNaguNa pratyeka dravyamAM hoya che. _) sAmAnyaguNanirdeza H devasenamata mujaba ) (re.) A ja abhiprAyathI AlApapaddhati graMthamAM devasenajIe jaNAvela che ke "(1) astitva, (2) vastutva, (3) dravyatva, (4) prameyatva, (5) agurulaghutva, (6) pradezatva, (7) cetanatva, (8) acetanatva, (9) mUrNatva, (10) amUrtatva - Ama dravyonA A dasa sAdhAraNaguNo = sAmAnyaguNo che. pratyeka dravyamAM '... cihnayamadhyavartI pATha phakta pAli.mAM che. * ko.(13)mAM "vicArajyo pATha. 1. astitvaM vastutvaM dravyatvaM prmeytvmgurulghuktvm| dezatvaM cetanamitarad mUrtamamUrtaM vijAnIhi / /
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1684 0 nirupAdhikAnAvRtacaitanyaM prakaTanIyam 0 11/2 pa prakAze "ekkekke aTThATThA sAmaNNA huMti savvadavvANaM" (dra.sva.pra.15) iti digambaramatAnusAreNa bhAvanIyam / ga prakRte AdhyAtmikopanayastvevam - asmadIyaM caitanyaM sAdhAraNaH guNaH tathApi sAmprataM tat " sopAdhikaM karmAvRtaJca / tasya nirupAdhikatA anAvRtatA ca smpaadniiyaa| paraM 'caitanyaM sAdhAraNaguNatvAd gana nakSyati' iti vimRzya niSkriyatA naa'nggiikaaryaa| nijacaitanyanirupAdhikatvAdisampAdanameva cAsmAkaM ze paramaM kartavyam / tatazca "nirAkAro nirAbhAso niSprapaJco nirnyjnH| sadAnandamayo devaH siddho buddho ke niraamyH||" (yo.pra.27) iti yogapradIpadarzitaM siddhasvarUpamavilambena prAdurbhavet / / 11/2 / / ATha - ATha guNo rahe che." tathA dravyasvabhAvaprakAza graMthamAM jaNAvela che ke "sarva dravyonI aMdara eka -eka dravyamAM ATha-ATha sAmAnya guNa hoya che - A rIte digaMbaramatAnusAra vibhAvanA karavI. * niSkriyatAne khaMkherIe ja AdhyAtmika upanaya :- ApaNuM caitanya sAdhAraNa guNa che. paNa vartamAnamAM te sopAdhika che, AvRta a che, karmathI AvarAyela che. tene nirupAdhika ane anAvRta karavAnuM che. paraMtu "caitanya sAdhAraNa guNa che. kadApi naSTa thavAno nathI' - ema vicArI niSkriya besI rahevAnuM nathI. ApaNA caitanyane nirupAdhika che ane anAvRta karavuM e ja ApaNuM parama kartavya che. te kartavyapAlanathI zIghratAthI yogapradIpa graMthamAM darzAvela siddhasvarUpe pragaTa thAya che. tyAM jaNAvela che ke "(1) nirAkAra, (2) AbhAsazUnya, (3) niSThapaMca, (4) niraMjana, (5) sadAnaMdamaya, (6) divyasvarUpayukta, (7) kevalajJAnAtmakabodhayukta, (8) rogamukta siddha bhagavaMta che." (11/2) (lakhI rAkho DAyarImAM..4) duniyAno artha banavA mathatI vAsanA vyartha banIne jIvana vyatIta kare che. dunvayI draSTie vyartha lAgatI upAsanA paramAtmAno artha-paramArtha bane che. buddhi dharmane AvatIkAla upara rAkhI Aje majethI. pApa kare che. karavA paDatA pApane paNa AvatIkAla upara helI zraddhA Aje mastIthI dharmane kare che. 1. ekaikasmin aSTA'STau sAmAnyA bhavanti sarvadravyANAm / /
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11/3 * AtmavizeSaguNanirUpaNam / 1685 jJAna, dRSTi, sukha, vIrya, pharasa, rasa, gaMdha, varNa e jANo jI, gati-thiti-avagAhanA -vartanAhavubhAvamani ANo jI; cetanatAdika cyArai melAvi, vizeSaguNa e solaI jI, Sa pugala-AtamanaI, tInata anya dravyanaI TolAI jI 11/3 (185) { jJAna-darzana-sukha-vIrya e ja = cAra AtmAnA, sparza-rasa-gaMdha-varNa e 4 pudgalanA vizeSaguNa che (e jANo). sAmAnyaguNA vyaakhyaataaH| sAmprataM vizeSaguNAnabhidhatte - 'jJAnamiti / jJAna disuvazva vIrtha sva-rasa-nya- vacceva, gati-sthityavagAhana-vartanAhetutA jJeyA vishessenn| cetanatAdayazcatvAro hi vizeSaguNAstu SoDaza tena, pudgalAtmanoH SaD guNAstrayastrayaH khalu tadanyadravyeSu / / 11/3 / / prakRte daNDAnvayastvevam - jJAnam, dRSTiH, sukham, vIryaJca, sparza-rasa-gandha-varNAzcaiva, gati -sthityavagAhana-varttanAhetutA vizeSeNa (guNAH) jnyeyaaH| cetanatAdayazca catvAraH hi (vishessgunnaaH)| tena ka vizeSaguNAH tu ssoddsh| pudgalA''tmanoH SaD gunnaaH| tadanyadravyeSu khalu trayaH trayaH / / 11/3 / / rNi (9) jJAna matyavi, (2) vRSTi vakSurdarzanAvikA, (3) suvam anukvavenIyam, (4) vIrya T ca saamrthyruupm| ete Atmano vishessgunnaaH| samayasAravRttI AtmakhyAtI pariziSTe amRtacandrAcAryeNa "anAkAropayogamayI dRzizaktiH, sAkAropayogamayI jJAnazaktiH, anAkulatvalakSaNA sukhazaktiH, svruupnirvrtnavataraNikA :- sAmAnyaguNonI vyAkhyA thaI. have graMthakArazrI vizeSaguNone jaNAve che : vizeSaguNonuM pratipAdana * zlokAthI - jJAna, daSTi, sukha, vIrya (= zakti), sparza-rasa-gaMdha-varNa ane gati-sthiti-avagAhanA -vartanAhetutA vizeSarUpe guNo jANavA. tathA cetanatA Adi cAra vizeSa guNo che. tethI 16 vizeSaguNo che jANavA. pudgalamAM ane AtmAmAM cha-cha guNo che. te be sivAyanA cAra dravyomAM traNa-traNa vizeSatA guNa che. (11/3) vyAkhyArtha :- (1) mati, zruta vagere jJAna, (2) cakSudarzana, acakSudarzana vagere darzana, (3) anukUlarUpe vedana karavA yogya sukha tathA (4) sAmarthyasvarUpa vIrya (= zakti) - A cAra AtmAnA vizeSaguNo che. samayasAra graMthanI AtmakhyAti nAmanI vyAkhyAmAM digaMbarAcArya amRtacandrajIe pariziSTamAM muktAtmAnI 47 zaktionA nirUpaNamAM jaNAvela che ke "anAkAra upayogamaya darzanazakti che. sAkAra * pustakomAM "avagAhana pATha. ahIM ko.(5+6+8+9+10+11)no pATha lIdho che. 7 mo.(2)mAM hetusvabhAva pATha. ko.(13)mAM "bhelavI" pATha. ( ma.mAM 'e ja pATha. P(3)no pATha lIdhelo che.
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1686 11/3 0 guNAnAM paryAye'ntarbhAvaH prakArAntareNa 0 zuddha dravya avikRta rUpa e "aviziSTa rahai. te mATaI e guNa kahiyA. vikRtasvarUpa te paryAyamAM bhalaI.e vizeSa jANavo. gatietutA (1), sthitihetutA (2), avagAhanAhetutA (3), vartanAhetutA 8 (4) e ja dharmAstikAya (1), adharmAstikAya (2), AkAzAstikAya (3), kAla (4) dravyanA pratyekiM " vizeSaguNa (mani ANo). eha 12 guNamAM (cetanatAdika=) cetanatva, acetanatva, mUrtatva, amUrtatva sAmarthyarUpA vIryazaktiH" (sa.sA.vR.pR.611) ityevaM muktAtmazaktinirUpaNe yaduktaM tadatrAnusandheyam / ___ (5-6-7-8) sparza-rasa-gandha-varNAH prasiddhAH pudgalasya vizeSaguNAH ime catvAraH / ime aviziSTAH shuddhdrvye'vikRtsvruupennaa'vtisstthnte| ato guNA ucynte| raktatvAdiviziSTasvarUpArpaNAyAM tu ma vikRtasvarUpeNA'vatiSThamAnAH te eva paryAyeSu antarbhavantIti vizeSo jnyeyH| gati-sthityavagAhana ze vartanAhetutA = dvandvAnte zrUyamANaM padaM pratyekamabhisambadhyata iti nyAyena (9) gatihetutA, (10) - sthitihetutA, (11) avagAhanahetutA, (12) varttanAhetutA caiva kramazo dharmAdInAM pratyekaM vizeSeNa = - vizeSarUpeNa guNA jnyeyaaH| cetanatAdayazca = punaH pUrvoktAH (13-14-15-16) caitanyA'caitanya -mUrttatvA'mUrttatvalakSaNAH hi ctvaarH| tena kAraNena sarvamilane vizeSaguNA: tu SoDaza syuH| "tu upayogamaya jJAnazakti che. anAkulatvasvarUpa sukhazakti che. AtmasvarUpanI racanA karavAnA sAmarthyasvarUpa vIryazakti che." tenuM paNa prastutamAM vAcakavarge anusaMdhAna karavuM. * pudgalAdinA vizeSaguNane jANIe che (pa-6-7-8) tathA varNa-gaMdha-rasa-sparza A vizeSaguNonuM svarUpa to prasiddha che. te cAreya pudgalanA vizeSaguNo che. A badhA ja varNAdinA lAla-pILo vagere vizeSa svarUpanI vivakSA karavAmAM na Ave to aviziSTa evA te zuddhadravyamAM avikRtasvarUpe rahe che. tethI te guNo kahevAya che. tathA raktatva, che pItatva vagere vizeSa svarUpanI vivakSA karavAmAM Ave to vikRta svarUpe rahetA evA te ja varNAdino paryAyamAM aMtarbhAva thaI jAya - ATalI ahIM vizeSatA jANavI. tathA gati-sthiti... padamAM chelle C. je "hetatA' zabda rahela che teno gati vagere pratyeka zabdanI sAthe anvaya karavo. kAraNa ke 'ndra samAsane cheDe saMbhaLAto zabda dvandrasamAsanA ghaTakIbhUta pratyeka zabdamAM joDAya che' - Avo niyama che. "tizya sthitizya vAhanavva vartanA 2 rUti ti- sthivAhana-vanA:' A pramANe dvandrasamAsa ahIM abhipreta che. tenA cheDe hetutA' zabda rahela che. tethI "tutA' zabdano "tti' vagere cAreya zabdamAM saMbaMdha joDavAthI (9) gatietutA, (10) sthitietutA, (11) avagAhana hetutA, (12) vartanA hetutAAvo artha prApta thaze. A cAra vizeSaguNomAMthI eka-eka guNa kramazaH dharmAstikAya vagerenA vizeSa guNa jANavA. arthAt dharmAstikAyano gatietutA, adharmAstikAyanI sthitietutA, AkAzAstikAyano avagAhana hetutA tathA kAladravyano varNanA hetutA vizeSaguNa che. bIjA zlokamAM darzAvela cetanatA, acetanatA, mUrtatA ane amUrtatA A cAra guNa paNa vizeSaguNa che. tethI pUrvokta cetanatAdi cAra * zAma.mAM "avizaSTa' azuddha pATha. dha.+B(ra)no pATha lIdho che. je lI.(1) + lA.(2)mAM paryAya sAMbhalI' pATha. je pustakomAM "eha nathI. lA.(ra)mAM che.
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ o o/2 * dharmAdidravyANAM vizeSaguNopadarzanam e (cyAraI=) 4 guNa bheliI, tivAraU (e) 16 vizeSaguNa thAyaiM. te madhye pudgala dravyanaIM varNa, gaMdha, rasa, sparza, mUrttatva, acetanatva e 6 hoi. AtmadravyanaI jJAna, darzana, sukha, vIrya, amUrtRtva, cetanatva" e cha hoIM. 21 (anya=) bIjA dravyanaI TolaI = samudAyaU 3 guNa hoI. eka nijaguNa, 2 acetanatva, 3 amUrttatva - ima phalAvInai dhAravuM. 11/3/ pAdapUraNe bhede samuccaye'vadhAraNe / pakSAntare niyoge ca prazaMsAyAM vinigrahe / / " (me.e. nA.mA. 14/15) iti pa medinIkarakRtaikAkSaranAmamAlAvacanAdatra tuH pUrvoktasAmAnyaguNApekSayA bhedadyotanArtham alekhi| rA taduktaM bRhannayacakrAparAbhidhAne dravyasvabhAvaprakAze " NANaM daMsaNa- suha- satti- rUva-rasa-gaMdha-phAsa-gamaNa-ThidI / vaTTa-bAhaLaderuM muttamamurtta vu ghevara ca||" (6.sva.pra.13) kRti| - prakRte pudgalA''tmanoH SaD guNAH / tathAhi - ( 1 ) pudgale sparza-rasa- gandha-varNAH mUrttatvamacetanatva- rza Jceti SaD vizeSaguNAH / ( 2 ) Atmani jJAna - darzana - sukha - vIryANi cetanatvamamUrttatvaJceti SaD vizeSa - gunnaaH| tadanyeSu = dharmA'dharmA''kAza-kAleSu dravyeSu pratyekaM khalu trayaH trayaH vizeSaguNA bhavanti / tathAhi (3) dharmAstikAyadravye gatihetutvA'cetanatvA'mUrttatvalakSaNAH trayo vizeSaguNAH / ( 4 ) rNi guNa ane A zlokamAM darzAvela 12 guNa ema badhA bhegA karIne kula 16 vizeSaguNa thAya che. prastutamAM mULa zlokamAM 'tu' zabda pUrvokta sAmAnyaguNanI apekSAe bhedane vizeSane taphAvatane jaNAvavA mATe lakhAyela che. medinIkare racela ekAkSaranAmamAlAmAM bheda arthamAM paNa 'tu' avyayane jaNAvela che. tyAM jaNAvela che ke '(1) pAdapUrti, (2) bheda, (3) samuccaya, (4) avadhAraNa, (5) pakSAntara, (6) niyoga, (7) prazaMsA tathA (8) vinigraha ATalA arthamAM 'tu' prasiddha che.' * soLa vizeSaguNano nirdeza su (tavuM.) tethI bRhadbhayacakra jenuM bIjuM nAma che te dravyasvabhAvaprakAza graMthamAM jaNAvela che ke 'jJAna, darzana, sukha, zakti, rUpa, rasa, gaMdha, sparza, gamanahetutA, sthitihetutA, vartanAhetutA, avagAhanAhetutA, mUrttatva, amUrttatva, cetanatva ane acetanatva A vizeSa guNo che.' - - = 1687 pudgala-jIvanA vizeSa guNanuM pratipAdana (te.) temAM pudgalanA ane AtmAnA cha guNo che. te A rIte - (1) pudgalamAM sparza, rasa, gaMdha, rUpa (= varNa), mUrttatva ane acetanatva Ama cha vizeSa guNo che. (2) AtmAmAM jJAna, darzana, sukha, zakti, caitanya ane amUrttatva Ama cha vizeSa guNo che. te sivAyanA dharma -adharma-AkAza-kALa dravyanI aMdara pratyekamAM traNa-traNa vizeSa guNo che. te A rIte - (3) dharmAstikAya dravyamAM gatihetutva, acetanatva, amUrttatva A traNa vizeSa guNo che. (4) adharmAstikAyamAM ma.mAM 'acetanatva' azuddha pATha. ko.(10)+lA.(2)no pATha lIdho che. * A.(1)mAM 'amUrti' pATha. 1. jJAna varzana-mula-zatti-rUpa-rakSa-vanya-sparza-gamana-sthiti vartanAvAhanahetuM mUttamamUrta vastu zvetanamitarI
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1688 avAntaravizeSaguNapratipAdanam o o/2 adharmAstikAyadravye sthitihetutvA'cetanatvA'mUrttatvalakSaNAH trayo vizeSaguNAH / (5) AkAzAstikAyapR dravye avagAhanAhetutvamacetanatvamamUrttatvaJceti trayo vizeSaguNAH / ( 6 ) kAladravye punaH vartanAhetutvamacetanatvamamUrttatvaJceti trayo vizeSaguNAH iti pratidravyaM vizeSaguNA bhAvanIyAH / rA etena '"chavi jIva-poggalANaM iyarANa vi sesa ti-tibhedA" (dra.sva. pra. 15) iti dravyasvabhAvaprakAzavacanamapi vyAghyAtanuM|tavuttam AnApapaddhatI api "jJAna-darzana-mula-vI, sparza-rabha-ca-varSA, tihetutvam, sthitihetutvam, avagAhanahetutvam, varttanAhetutvam, cetanatvam, acetanatvam, mUrttatvam, amUrttatvaM dravyANAM SoDaza vizeSaguNAH / pratyekaM jIva- pudgalayoH SaT itareSAM pratyekaM trayo guNAH" (A.pa. pR. 2) iti / tatra matyAdijJAnapaJcaka-matyajJAnAditritayabhedena jJAnam aSTadhA, cakSuracakSuravadhi-kevalabhedena darzanaM Ni caturdhA, indriyajA'tIndriyabhedena sukhamapi dvividham, kSAyopazamika kSAyikabhedena vIryaM = zi kA dvidhA, zuklAdayaH paJca varNAH, tiktAdayaH paJca rasAH, surabhi - durabhibhedena dvau gandhau zItAdayaH sparzA aSTau iti avAntaraprakAra milanena catuzcatvAriMzad vizeSaguNAH jJeyAH / taduktaM drvysthitihetutva, acetanatva, amUrttatva - A traNa vizeSa guNo che. (5) AkAzadravyamAM avagAhanAhetutA, acetanatva, amUrttatva - A traNa vizeSa guNo che. (6) kAladravyamAM vartanAhetutA, acetanatva, amUrttatva - A traNa vizeSa guNo che. A rIte dareka dravyamAM vizeSa guNonI vicAraNA karavI. tu zeSa cAra dravyamAM traNa vizeSa guNa (tena.) dravyasvabhAvaprakAza graMthamAM jaNAvela che ke 'jIvamAM ane pudgalamAM cha ja guNo che. tathA bIjA dravyonA paNa bAkInA traNa-traNa vizeSa guNo che.' A vacananI paNa samajaNa upara jaNAvela vigata dvArA meLavI levI. AlApapaddhati graMthamAM paNa jaNAvela che ke "jJAna-darzana-sukha-vIrya, sparza -2sa-gaMdha-varNa, gatihetutA, sthitihetutA, avagAhanahetutA, vartanAhetutA, cetanatA, acetanatA, mUrttatva ane amUrttatva - A dravyonA 16 vizeSa guNo che. jIva ane pudgala - A pratyeka dravyamAM cha vizeSa guNo che. bAkInA cAra dravyomAM pratyekanI aMdara traNa-traNa vizeSa guNo hoya che." CII * 44 vizeSa guNanI chaNAvaTa (taMtra.) vizeSaguNomAM mati Adi pAMca jJAna tathA matiajJAna vagere traNa ajJAna hoya che - Ama jJAna ATha prakAre che. cakSudarzana, acakSudarzana, avadhidarzana, kevaladarzana - A bhedathI darzana cAra prakAre che. kSAyopazamika ane kSAyika bhedathI zakti be prakAre che. Indriyajanya sukha ane atIndriya sukha A sukha paNa be prakAre che. zukla-pIta-rakta-nIla-kRSNa - Ama pAMca prakAre varNanA rUpanA bheda paDe che. kaDavo, tIkho, khATo, mITho, tUro - Ama pAMca prakAre rasa hoya che. surabhi-durabhi bhedathI gaMdha be prakAre che. zIta, uSNa, guru, laghu, rUkSa, snigdha, karkaza, mRdu Ama ATha prakAre sparza hoya che. AthI 16 prakAranA vizeSa guNonA avAntara bhedonI gaNatarI karavAthI kula 44 prakAranA vizeSa guNo che - tema jANavuM. tethI dravyasvabhAvaprakAza graMthamAM jaNAvela che ke 'ahIM jJAnanA 1. vaDeva nIva-puAnayoH reSAvizeSastritrimevAH| - =
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11/3 0 paramaprayojanam AtmavizeSaguNaprakaTanam / 1689 svabhAvaprakAze "aTTha cadu NANa-dasaNabheyA satti-suhassa iha do do| vaNNa-rasa paMca, gaMdhA do, phAsA aTTha pAyathvI II" (ka.va.pra.24) to prakRte AdhyAtmikopanayastvevam - jJAne kevalajJAnasya, darzane kevaladarzanasya, sukhe atIndriya- pu sukhasya zaktau ca kSAyikazakteH vishuddhtmvishessgunntvm| tatazca (1) tatprAdurbhAva evA'khilA- rA ''tmArthinAM paramaM lakSyam / (2) amUDhalakSyA AtmArthinaH ArAdhanAvasare idam AdhyAtmikaM lakSyaM / naiva vismaranti / (3) etallakSyabAdhikAm (4) etallakSyavismArikAM vA pravRttiM te naiva viddhti|| (5) adhikRtalakSyaprApikAyAM pravRttau te naivodvijanti / (6) tathAvidhasAdhanApraNAlikayA ahaGkArAdi- 2 bhAvA'jIrNA'yogena te nA''dhyAtmikalakSyAd dUramapasaranti / (7) zIghraM nirvighnatayA paramaprayojanasi- ku sAdhayiSA-tadupAyamImAMsA-tadupAyaparAyaNatA-jAgRtyAdikamAtmArthiSu dRzyate / darzitasaptaviSayAvadhAna eva tAttvikam AtmArthitvaM praadurbhvtiityupdeshH| tatazcaiva "yaH zAzvataH zivAvAsaH kRtypaarmupaagtH| paramAtmA sadAnandaH sarvajJaH paramezvaraH / / " (na.ta.saM.8) iti navatattvasaMvedane / ambaprasAdapradarzitaH zuddhAtmA zIghraM prAdurbhavet / / 11/3 / / ATha bheda, darzananA cAra bheda, zaktinA be bheda, sukhanA be bheda, varNanA ane rasanA pAMca-pAMca bheda, gaMdhanA be bheda, sparzanA ATha bheda jANavA." thI vizeSa guNano upadeza thI AdhyAtmika upanaya :- jJAnamAM kevalajJAna, darzanamAM kevaladarzana, sukhamAM atIndriya sukha, zaktimAM sAyika zakti - A cAra vizeSaguNo vizuddhatama che. (1) tethI tene pragaTa karavA e ja pratyeka AtmArthI jIvanuM parama lakSya che. (2) amUDhalakSyavALA jIvo sAdhanA karatI vakhate A AdhyAtmika lakSyane cUkatA nathI. (3) A lakSyane siddha karavAmAM bAdhaka bane tevI pravRtti teo karatA nathI. (4) lakSyane bhUlAvI de tevI koI paNa pravRtti teo karatA nathI. (5) A lakSyanI najIka pahoMcADe tevI pravRttimAM AtmArthI jIvo jarA ya kaMTALatA nathI. (6) sAdhanA karavAnI paddhati paNa tevI ja hoya che ke sAdhanAnuM ahaMkArAdirUpe ajIrNa teone sa thatuM nathI. tethI teo lakSyathI dUra jatA nathI. (7) bahu jhaDapathI nirvighnatayA mukhya lakSyane siddha karavAnI jhaMkhanA, tenA upAyanI vicAraNA, sAdhanAmAM tatparatA, mohodaya vakhate sAvadhAnI-jAgRti AtmArthI jIvomAM vaNAyelI jovA maLe che. (rSi.) A sAta bAbatamAM sadA lakSya TakI rahe to ja tAttvika AtmArthIpaNuM pragaTa thaI zake. tathA tenAthI ja navatattvasaMvedanamAM darzAvela zuddhAtmA zIghratAthI pragaTe. zrAddhavarya aMbaprasAdajIe tyAM jaNAvela che ke "je zAzvata, muktipurIvAsI, kartavyanA pArane pAmela, sadAAnaMdamaya, sarvajJa, paramezvara che te ja paramAtmA = zuddhAtmA che." (11/3) 1. caNo vAro ni- ramelA za-isuhari do dat af-rasa , anya do, sara jJAtivyaEIT
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1690 * cetanatvAdInAM sAmAnya-vizeSaguNatvakathanaprayojanam 0 11/4 cetanatvAdi 4 sAmAnyaguNamAMhi paNi kahiyA chaS", anaI vizeSaguNamAMhi paNi kahiyA chaI" tihA hUM kAraNa? te kahaI chaI - cetanatAdika cyAre svajAti guNa sAmAnya kahAI* jI, vizeSa guNa parajAtiapekSA grahatAM citti suhAI jI; vizeSa guNa chaI sUtraI bhAkhiA, bahusvabhAva AdhAro jI, artha teha kima gaNiA jAI, eha zUla vyavahAro jI /11/4 (186) cetanatvAdi guNa (svajAti5) svajAtyapekSAI anugata vyavahAra karaI chaI. te mATaI sAmAnyaguNa nanu cetanatvAdayaH catvAro dazasu sAmAnyaguNeSvapi darzitAH vizeSaguNaSoDazake'pi te pradarzitAH pa tatra kiM prayojanam ? ityAzaGkAyAm - 'cetanate'tyAdi vyaacsstte| cetanatAdayazcatvAraH svajAtyA sAmAnyaguNAH santi, parajAtyA vyAvRttikaraNe ca vizeSaguNAsta eva bhavanti / sthUlavyavahRtyedamanantAH, saukSmyeNa vizeSaguNA yena sUtrANi vizeSaguNAn bahusvabhAvAzrayatayA khalu vadanti / / 11/4 / / prakRte daNDAnvayastvevam - cetanatAdayaH catvAraH svajAtyA sAmAnyaguNAH santi / parajAtyA ca Na vyAvRttikaraNe te eva vizeSaguNAH bhavanti / sthUlavyavahRtyA idaM (jJeyaM), yena saukSmyeNa vizeSaguNAH kA anantAH (vrttnte)| sUtrANi khalu bahusvabhAvAzrayatayA vizeSaguNAn vadanti / / 11/4 / / cetanatAdayaH = caitanyA'caitanya-mUrttatvA'mUrttatvalakSaNAH catvAraH svajAtyA = svajAtyapekSayA avataraNikA :- "cetanatA, acetanatA, mUrtatva ane amUrtatva - A cAra guNo pUrve dasa sAmAnya guNomAM paNa batAvelA hatA. tathA trIjA zlokamAM 16 prakAranA vizeSaguNomAM paNa te darzAvelA che. tenuM zuM prayojana che ?' Avo prazna upasthita thAya to tenA samAdhAna mATe graMthakArazrI jaNAve che ke : A sAmAnya-vizeSa guNono anuvedha che zlokArtha - cetanatA vagere cAra guNo svajAtinI apekSAe sAmAnyaguNa che. tathA parajAtinI apekSAe vyAvRtti = paradravyabAdabAkI kare to te ja vizeSaguNa bane che. A vAta pUla vyavahArathI 22 karela che. kAraNa ke sUkSma dRSTithI to vizeSa guNo anaMtA che. kharekhara, AgamasUtro 'vizeSaguNo bahusvabhAvano Azraya bane che' - A rIte vizeSaguNone varNave che. (11/4) vyAkhyArtha:- caitanya, acaitanya, mUtva, amUrtatva - A cAra svajAtinI apekSAe sAmAnya guNo che tathA kahevAya che. kema ke potAnA AzrayamAM te guNo anugata buddhinA utpAdaka che. pustakomAM "chaI pATha nathI. A. (1)+ko.(13)mAM che. je A.(1)mAM "tenuM pATha. 8 mo.(2)mAM "kahAI" pATha nathI. je ko.(2)mAM 'pudgala' pATha. * A.(1)mAM "viva..." pATha. A pustakomAM "guNa' nathI. A.(1)mAM che.
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11/4 0 cetanatvAdInAm anuvRtti-vyAvRttibuddhijanakatvam / 1691 kahiyaI iti bhAva parajAtinI apekSAI cetanavAdika acetanAdika dravyathI svAzrayavyAvRtti karaI chaI. te mATaI vizeSa guNa kahiI. (Ima grahatAM citti suhAI) "pIpara sAmAnyavat sAmAnya-vizeSAtvimeSA" tti bhAva:" jA sAmAnyaguNAH santi ucyante ca, svAzraye anugatabuddhijanakatvAt / __ parajAtyA ca = parajAtyapekSayA punaH vyAvRttikaraNe = svAzrayasya anyadravyebhyo vyatirekasampAdane ta eva cetanatAdayaH catvAro vizeSaguNA bhavanti / caitanyaM sarvacetanadravyeSu anuvarttamAnaM sad anugatabuddhiM janayatIti sAmAnyaguNa ucyate, akhilA'cetanadravyebhyo vyAvartamAnaM sat svAzraye'cetanadravyavyAvRttibuddhiM ma janayatIti vizeSaguNa ucyate / evamacetanatvAdiSu triSu bhAvanIyam / itthaJca pRthivItvAdInAM paramate rza parA'parasAmAnyatvamiva cetanatvAdInAM caturNAM sAmAnya-vizeSaguNatvaM sidhyatIti bhAvaH / idamevAbhipretya dravyasvabhAvaprakAze "cedaNamacedaNA taha muttamamuttAvi carima je bhnniyaa| sAmaNNa sanAnuM te vi visA vinASphaLI(..96) rUtyu | (1ra) tathA parajAtinI apekSAe svAzrayanI anya dravyothI vyAvRttinuM = bAdabAkInuM = bhedabuddhinuM utpAdana kare to te ja caitanya vagere cAreya guNo vizeSaguNa kahevAya che. dA.ta. sarva cetana dravyomAM anugata = sAdhAraNa evuM caitanya "A cetana che. te cetana che' - AvI anugata buddhine utpanna kare che. tethI te sAdhAraNa guNa = sAmAnya guNa kahevAya che. tathA tamAma acetana dravyomAMthI ravAnA thatuM caitanya potAnA AzramamAM = cetanamAM "A acetana nathI' evI acetanadravyanI vyAvRttine = bhedabuddhine utpanna kare che. tethI te vizeSaguNa = vyAvartakaguNa = vyAvRttibuddhijanaka guNa = svAzrayavyAvRttibuddhijanaka guNa kahevAya che. A rIte acaitanya, mUrtatva ane amUrtatva - A traNa guNamAM paNa anuvRttibuddhijanatAnA , nimitte sAmAnyaguNarUpatA tathA vyAvRttibuddhikAraNatAnA nimitte vizeSaguNarUpatA vicArI levI. jema niyAyika vagere paradarzanIonA matamAM pRthvItva vagere jAti parasAmAnya ane apasAmAnya kahevAya |, che tema jaina darzanamAM caitanya vagere cAreya bhAvo sAmAnyaguNasvarUpa ane vizeSaguNasvarUpa siddha thAya che. A pramANe ahIM Azaya che. ja apekSAbhedathI guNasvarUpabheda che. (khe.) A ja abhiprAyathI dravyasvabhAvaprakAza graMthamAM jaNAvela che ke "cetanA, acetanA, mUrtatA ane amUrtatA - A pramANe je chelle cAra guNo batAvyA te svajAtinI apekSAe sAmAnya guNa che tathA vijAtinI = parajAtinI apekSAe te vizeSaguNa che." spaSTatA :- cetanava guNa jIvamAM ja maLe che ane jIvadravya to anaMta che ane te sarvamAM cetanatva guNa maLe che. A apekSAe te sAmAnya guNa che. paNa acetana dravyonI apekSAe te ja vizeSa guNa *. ciThThadvayamadhyavartI pATha pustakomAM nathI. A. (1)mAM che. * pustakomAM 'acetanavAdika" pATha. ko.(10+11)no pATha lIdho che. te lI.(1)mAM "svAzrayavRtti pATha. * ko.(13)mAM "ya' pATha. 1. cetanamacetanA tathA mUrtamamUrtamapi caramA ye bhnnitaaH| sAmAnyAH svajAtInAM te'pi vizeSAH vijAtInAm / /
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1692 0 punaruktinirAkaraNam / 11/4 e etena sAmAnyaguNeSu vizeSaguNeSu ca caitanyAdInAM caturNAmukteH paunaruktyamiti nirastam, upadheyasAGkarye'pi upAdhyasAGkaryAt / na hyanugatabuddhijanakatva-vyAvRttibuddhijanakatvalakSaNayoH " upAdhyoH aikyaM kasyacidapi sammatam / ata eva "antasthAH catvAro guNAH svajAtyapekSayA sAmAnyaguNAH, vijAtyapekSayA ta eva vizeSaguNAH" ze (A.pa.pR.3) iti AlApapaddhativacanamapi vyAkhyAtam, svajAtyapekSayA anugatabuddhijanakatvasya paradravyake gatajAtyapekSayA ca vyAvRttidhIhetutvasya tatra avagamAt / che. acetanatva guNa pAMceya acetana dravyomAM maLe che. tethI te sAmAnya guNa che paNa cetana jIvamAM na hovAthI te ja vizeSa guNa banI jAya che. mUrtatva guNa mAtra pudgala dravyomAM ja maLe che ane pudgala dravya to jIvo karatAM paNa anaMtaguNa che. A apekSAe te sAmAnya guNa che. paNa amUrta dravyomAM na hovAthI te ja vizeSa guNa banI jAya che. amUrtatva guNa pudgala sivAya bAkI badhA dravyomAM maLe che. AthI te sAmAnya guNa che. paNa pudgala dravyamAM na maLatuM hovAthI te ja vizeSa guNa che. A kAraNe A cAra guNonI gaNanA sAmAnya temaja vizeSa guNomAM karela che. A pramANe dravyasvabhAvaprakAzakArano Azaya jaNAya che. / upadheyasAMkarya, upAdhimAM asAMkartha che (taina) sAmAnya guNomAM ane vizeSa guNomAM caitanya vagere cAra guNono nirdeza karavAthI punarukti zuM doSa Avaze' - AvI dalIlanuM paNa nirAkaraNa uparokta kathana dvArA thaI jAya che. () AnuM kAraNa e che ke prastutamAM upadheyasAMkaryuM hovA chatAM paNa upAdhimAM sAkarma nathI. Cii ahIM upAdhi eTale avacchedakadharma. tenAthI avacchinna = viziSTa bane te upadheya kahevAya. caitanya guNamAM rahenAra anugatabuddhijanatA ane vyAvRttibuddhijanatA svarUpa avacchedakadharma = upAdhi vibhinna che. temAM sAkartha = aikya koIne paNa mAnya nathI. te banneno Azraya caitanya guNa bane che. te bhale eka hoya. Ama upadheya saMkIrNa - eka hovA chatAM paNa upAdhi = avacchedakadharma to asaMkIrNa = vibhakta ja hovAnA lIdhe punarukti doSane avakAza nathI. caitanya guNanI jema acaitanya vagere traNeya guNomAM paNa upayasAMkaryA hovA chatAM upAdhinA asAMkanI vicAraNA samajI levI. ekatra virodhI dharmano samAveza 4 (ta va.) "chellA cAra caitanya Adi guNo svajAtinI apekSAe sAmAnya guNo che. tathA vijAtinI = parajAtinI (= paradravyagata jAtinI) apekSAe te ja caitanya Adi cAra vizeSaguNo che" - A pramANe AlApapaddhati graMthamAM je kahela che tenI paNa spaSTatA uparokta rIte thaI jAya che. kema ke caitanya Adi cAreya guNomAM svajAtinI apekSAe anugatabuddhijanakatva nAmanA guNadharmano tathA paradravyagata jAtinI apekSAe vyAvRttibuddhijanatva nAmanA guNadharmano samAveza karavo tyAM abhipreta che - tema samajI zakAya che.
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11/4 * sthUladRSTyA AtmAdeH vizeSaguNacatuSkazAlitvam 1693 "jJAna, darzana, sukha, vIrya e 4 AtmavizeSaguNa, sparza, rasa, gaMdha, varNa e 4 pudgala vizeSaguNa.' evaranA vizeSa guNa je sUtra (bhAkhiyA=) kahyA, te (=eha) sthUla vyavahAraI jANavuM. etena cetanatvAdInAM sAmAnyaguNatve vizeSaguNA dvAdaza, vizeSaguNatve vA sAmAnyaguNAH SaDeveti pa ekAnto'pi pratyAkhyAtaH, upAdhibhedena ubhayatraiva teSAM samAvezAt / tatazca suSThuktaM bRhannayacakre "vvALa sadamUvA sAmaLa-visesavo muLA jevA savvesi sAmaLA vadaLiyA, sottama visettA / / " (vR.na.va.99) kRtiA kahevA devasenena AlApapaddhatipramukhagranthe 'jJAna- darzana - sukha - vIryAbhidhAnAH catvAra eva Atmana vizeSaguNAH sparza-rasa-gandha-varNAkhyAzca catvAra eva pudgaladravyasya vizeSaguNA' ityAdi yaduktaM tad idaM sthUlavyavahRtyA = sthUlavyavahAranayAnusAreNa vijJeyam, yena kAraNena saukSmyeNa = sUkSmadRSTyA tu vizeSaguNA anantAH bhavanti / rNi sUtrANi = AgamasUtrANi khalu vivakSAbhedena bahusvabhAvAzrayatayA nAnAbhedabhinnatayA vizeSaguNAn kA upAdhibhedathI vibhinna vibhAgamAM samAveza (tena ceta.) caitanya vagere sAmAnya guNa che ke vizeSa guNa ? jo te sAmAnya guNa hoya to tenI vizeSa guNamAMthI bAdabAkI thavAthI vizeSa guNa phakta 12 ja raheze, 16 nahi. tathA jo te caitanyAdi cAreya vizeSa guNa svarUpa haze to sAmAnya guNomAMthI tenI bAdabAkI thavAthI sAmAnya guNo cha ja raheze, dasa nahi" Ama bolanArA ekAntavAdInuM paNa uparokta kathana dvArA nirAkaraNa thaI jAya che. kAraNa ke anugatabuddhijanakatva ane vyAvRttibuddhijanakatva svarUpa judI-judI upAdhinI avacchedakadharmanI vivakSAthI te cAreya sAmAnyaguNasvarUpa ane vizeSaguNasvarUpa banI zake che. tethI te cAreyano sAmAnyaguNavibhAgamAM ane vizeSaguNavibhAgamAM praveza thaI zake che. Ama sAmAnya guNo 10 ane vizeSa guNo 16 thAya che. tethI bRhadbhayacakra graMthamAM sarasa vAta karI che ke 'dravyomAM je sahabhAvI dharmo hoya tene guNa kahevAya. te sAmAnyarUpe ane vizeSarUpe jANavA. sarva dravyomAM kula sAmAnya guNo dasa tathA vizeSa guNo soLa kahevAyelA che.' CL sa devasenamata sthUlavyavahArasaMmata U nAmanA phakta (vevalene.) digaMbara devasenajIe AlApapaddhati vagere graMthomAM 'jJAna, darzana, sukha, zakti A nAmanA phakta cAra vizeSa guNo ja AtmAmAM rahe che. tathA sparza, rasa, gaMdha, varNa cAra vizeSa guNo ja pudgala dravyanA vizeSaguNa che' - ItyAdi je vAta karela che, apekSAe jANavI. kAraNa ke sUkSma dRSTithI to vizeSaguNo anaMtA thAya che. sUkSma dRSTie vizeSa guNo anaMtA sthUla vyavahAranayanI # (sUni.) kharekhara AgamasUtro aneka svabhAvanA AdhAra svarUpe vizeSaguNone jaNAve che. judI - cihnadrayamadhyavartI pATha pustakomAM nathI. A.(1)mAM che. 1. dravyANAM sahabhUtAH sAmAnya- vizeSato guNA jJeyAH / sarveSAM sAmAnyA daza bhaNitAH, SoDaza vizeSAH / /
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1694 AgamasUtrazailIvimarzaH 11/4 je mATaI 'USTo siddhanuLA:, trizat siddhavimuLA:, 'muLAnAvaya: puchyAnA anantA' ityAdi sUtrArtha vicAraNAi (bahusvabhAva AdhAro) vizeSaguNa anaMtA thAI che. te (artha) chadmastha kima gaNI = pa 2 3 4 vdnti| idaM sUtrazailyA vijJAyate / tathAhi - " nANaM ca dasaNaM ceva avvAbAhaM taheva smmttN| akkhayaThiI arUvaM agurulaghU vIriyaM havaI / / " (A.pra.4/150 ) iti Atmaprabodhe jinalAbhasUrisandRbdhe, "sammatta-ALa rA - daMsaNa-vIriya-suhumaM taheva avagahaNaM / agurulahugaM avvAbAhaM aTTaguNA- huMti siddhANaM / / " ( pa.pra. gAthA 61 m vRttau uddhRteyaM gAthA) ityevaM ca paramAtmaprakAzavyAkhyoddhRtagAthAyAm aSTau siddhaguNAH darzitAH / "igatIsA siddhAiguNehiM" (A.sU.pagAmasijjhAya ) iti AvazyakasUtreNa ""ekkatIsaM siddhAiguNA paNNattA" (sama. 31) iti ca samavAyAGgasUtreNa tu ekatriMzat siddhaguNAH pratipAdyante / pUrvam (10/20) AcArAGgasaMvAdena te ihopadarzitAH anusandheyAH / kSAyopazamikaguNAbhAvApekSayA te siddhA viguNA api ucyante, Ni sUkSmadRSTyA cAnantaguNA api te bhavanti / 5"je'NaMtaguNA viguNA igatIsaguNA ya ahava aTThaguNA / siddhANaMtacaukkA te siddhA diMtu me siddhiM / / " (na.mA. 36 ) iti navapadamAhAtmyagarbhitaprakaraNagAthA'pyatra smartavyA / saGgrahazatake (gAthA - 100) apIdRzI gAthA zabdalezabhedato varttate / na ca te sarve devasenopadarzite kA = avyAbAdha al judI vivakSAthI vividha svabhAvo vizeSa guNomAM rahe che. tethI aneka prakAro paDavAthI vizeSaguNo vividha banI jAya che - tevuM AgamasUtronI zailIthI jaNAya che. te A rIte samajavuM. Atmaprabodha graMthamAM zrIjinalAbhasUrijIe siddha bhagavaMtanA ATha guNa A mujaba jaNAvela che ke '(1) jJAna, (2) darzana, (3) avyAbAdha (pIDArahita AnaMda), (4) samyaktva, (pa) akSayasthiti, (6) arUpIpaNuM, (7) agurulaghu tathA (8) vIrya zakti A ATha guNa siddhamAM hoya che." tathA "(1) samyaktva, (2) jJAna, (3) darzana, (4) zakti, (5) sUkSmatA, (6) avagAhanA, (7) agurulaghu ane (8) Ama siddha bhagavaMtanA ATha guNo hoya che" - AvuM paramAtmaprakAza graMthanI vyAkhyAmAM uddhRta karelI gAthAmAM darzAvela che. jyAre AvazyakasUtramAM ane samavAyAMgasUtramAM siddha bhagavaMtanA 31 mukhya guNo darzAvelA che. pUrve (10/20) AcArAMgasUtranA saMvAdathI siddhanA ekatrIza guNo jaNAvelA, tenuM ahIM vAcakavarge anusaMdhAna karavuM. kSAyopazamaka guNano abhAva hovAthI siddho viguNa = guNazUnya paNa kahevAya che. sUkSmadraSTithI te anantaguNavALA paNa hoya che. prastutamAM navapadamAhAtmyagarbhita prakaraNanI eka gAthA paNa yAda karavA yogya che. tyAM jaNAvela che ke 'je anantaguNavALA che, viguNa che, ekatrIzaguNayukta che, athavA AThaguNavALA che, prasiddha anantacatuSkavALA che te siddho mane siddhi Apo.' saMgrahazatakamAM paNa thoDAka zabdabhedathI A ja arthane jaNAvanArI gAthA Ave che. paraMtu A tamAma vizeSaguNono devasenajIe darzAvela soLa vizeSaguNamAM samAveza thaI zakato nathI. kema ke OM si.mAM 'vicArI' pATha. 1. jJAnaM ca darzanaM caiva avyAbAdhaM tathaiva samyaktvam / akSayasthitiH arUpam agurulaghuH vIryaM bhvti|| 2. samyaktva-jJAna- darzana - vIrya sUkSmaM tathaiva avagAhanam / agurulaghukam avyAbAdham aSTau guNA bhavanti siddhAnAm / / 3. triMzavRmi: siddhavimuLaH 4. trizat sidghapuLA: prajJaptAH| 5. ye'nantaguNA viguNA ekatriMzadguNAzca athavA aSTaguNAH / siddhAnantacatuSkAH te siddhAH dadatu me siddhim / / - -
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11/4 * dravyavibhAjakopAdhirUpA: SaD vizeSaguNAH 1695 sakaI ? -tasmAr'dharmAstiAyAvInAMti-sthityavAdanA-vartanAdetutvopayona-pradAvyA: deva (vizeSanu ) / za vizeSaguNaSoDazake'ntarbhavanti, akSayasthityAdInAM tato vilakSaNatvAditi / pa tathA *"tumuLavAna, sumuLavadhAna... khAva prAMtamuLavAta, vaM yaMtra-dha-rasa-pAsa... nAva mAMtamuLajIvastre / evaM suhumapariNae poggale evaM bAdarapariNae poggale" (bha.sU.5/7/217) ityevaM bhagavatIsUtreNa ekaguNa rA -dviguNakAlakAdayo'nantAH vizeSaguNAH pudgaleSu sUkSmadRSTyA pradarzitAH / tAn sarvAn vizeSaguNAn m kArtsnyena chadmasthaH kathaM gaNayituM zaknuyAt ? tatazca SoDaza eva vizeSaguNA jJAnAdaya' ityabhyupagamo devasenasya na zreyAn / tasmAd dharmA'dharmA''kAza-kAlA''tma-pudgaladravyANAM kramazaH gati - sthityavagAhanA-varttanAhetutvo- ka payoga-grahaNA''khyAH SaDeva vizeSaguNAH dravyavibhAjakopAdhirUpeNa pUrvamatraiva dazamazAkhAyAM (10/4- rNi 1-8-10-20) vyAvyAtasvarUpAH kRti "munao maLanuLe" (ma.yU.za.2/10/118) styAtimaLavatIpUtradhanu- 1 sAreNA'bhyupagantuM yujyate / akSayasthiti vagere AtmaguNo devasenadarzita soLa vizeSaguNa karatAM vilakSaNa che. - vizeSaguNa aMge bhagavatIsUtrasaMdarbha (tathA.) temaja bhagavatIsUtramAM to sUkSma dRSTithI ekaguNa zyAmavarNa, dviguNa kALo varNa... vagere anaMtA vizeSaguNo pudgalomAM darzAvelA che. te sUtrasaMdarbha A mujaba che - 'pudgala dravyamAM ekaguNa kRSNavarNa, dviguNa kRSNavarNa... yAvat anaMtaguNa kRSNavarNa hoya che. A ja rIte anya varNa, gaMdha, rasa ane sparzamAM paNa ekagaNo, bamaNo, traNa gaNo... vagere bhedo samajavA. tathA varNa, gaMdha, rasa ane sparzanA avAntara bhedonI dRSTie vicArIe to chelle anaMtaguNa RkSa sparza sudhI samajI levuM. sa A rIte sUkSmapariNAmavALA pudgalamAM jANavuM. te ja rIte bAdarapariNAmavALA pudgalamAM paNa jANavuM.' bhagavatIsUtramAM A rIte batAvela varNa-gaMdha vagere vizeSa guNonA anaMta bhedone saMpUrNapaNe to chadmastha asarvajJa jIva kaI rIte gaNI zake ? tethI jJAna vagere vizeSaguNo soLa ja che' - Avo devasenamata vyAjabI nathI. = * vibhakta vizeSaguNa cha AgamasaMmata (tasmAr.) guNavibhAgapradarzaka devasenamata vyAjabI nathI. tethI ja dharmAstikAyamAM gatihetutva, adharmAstikAyamAM sthitihetutva, AkAzAstikAyamAM avagAhanAhetutva, kALamAM vartanAhetutva, AtmAmAM upayoga ane pudgalamAM grahaNa (= grahaNayogyatA) nAmanA je eka-eka vizeSaguNa pUrve dazamI zAkhAmAM varNavela te ja vyAjabI che. kAraNa ke 'guNanI apekSAe dharmAstikAyadravya gamanaguNavALuM che' - ItyAdi nirdeza bhagavatIsUtra vageremAM te mujaba ja maLe che. pUrvokta cha ja vizeSaguNono dravyavibhAjaka upAdhisvarUpe II cihnayamadhyavartI pATha ko.(13)mAM nathI. 1. muLAta, dvimuLAta... yAvat anantanuLAna, rva caLa, gandhaH, rasaH, sparzaH... yAvad anantaguNarUkSaH / evaM sUkSmapariNataH pudgalaH evaM bAdarapariNataH pudgalaH / 2. guNato gamanaguNaH /
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1696 11/4 0 devasenamatasamIkSA 0 2] astitvAdayaH sAmAnyaguNAstu vivakSayA'parimitAH" ityeva nyAyyam / astitvAdayaH sAmAnyaguNAstu pRthaktva-parimANa-pariNAmitva-vAcyatvaikatva-saMyoga-vibhAga pa -paratvA'paratvAdibhiH samanvitAH vivakSayA'parimitAH bhavanti ityevA'GgIkaraNaM nyAyyam / rA ata eva pAriNAmikabhAvanirUpaNAvasare tattvArtharAjavArtike astitvA'nyatvAdayaH jIvAjIvavRttitvAt - sAdhAraNaguNatayA drshitaaH| taduktam akalaGkasvAminA tattvArtharAjavArtike "astitvAnyatva-kartRtva-bhoktRtva -paryAyavattvA'sarvagatatvA'nAdisantatibandhanabaddhatva pradezavattvA'rUpavattva-nityatvAdisamuccayArthaH cazabdaH" (ta.rA.vA. 22 2/7/12) iti / pravacanasAravRttau amRtacandrAcAryeNa api "tatrA'stitvam, nAstitvamekatvamanyatvam, dravyatvam, ka paryAyatvam, sarvagatatvamasarvagatatvam, sapradezatvamapradezatvam, mUrttatvamamUrttatvam, sakriyatvamakriyatvam, cetanatvamaM cetanatvam, kartRtvamakartRtvam, bhoktRtvamabhoktRtvamagurulaghutvaM cetyAdayaH sAmAnyaguNAH" (pra.sA.2/3 A.vR.) ityuktamiti 'daza sAmAnyaguNA' iti sAmAnyaguNavibhAgapradarzanaM devasenasya naiva yujyate, nyUnatAdoSagrastatvAditi bhAvanIyam / svIkAra karavo e ja vyAjabI jaNAya che. ja devasenasaMmata sAmAnyaguNavibhAga nyUnatAgrasta , (tti) te ja rIte astitva vagere devasenadarzita sAmAnya guNo paNa phakta teTalA ja nathI. kAraNa ke pRthakva, parimANa, pariNAmitva, vAcyatva, ekatva, saMyoga, vibhAga, paratva, aparatva vagere paNa sAmAnya guNo ja che. tethI te badhAno sAmAnyaguNavibhAgamAM umero karavAmAM Ave to tenA sahita sAmAnya guNo to vivakSAthI aparimita thaI jAya - AvuM mAnavuM ja vyAjabI che. tethI phakta daza ja sAmAnya guNa nathI. * digaMbaramate paNa sAmAnyaguNo aneka che # (Ata) sAmAnya guNo daza karatAM vadhu hovAthI ja tattvArtharAjavArtika graMthamAM pAriNAmika bhAvanuM A nirUpaNa karavAnA avasare astitva, anyatva vagere guNo jIva-ajIvamAM vidyamAna hovAthI sAdhAraNa guNa ga tarIke jaNAvelA che. A aMge digaMbarAcArya akalaMkasvAmIe tattvArtharAjavArtika graMthamAM kahela che ke astitva, anyatva, kartRtva, bhostRtva, paryAyavanta, asarvagatatva, anAdisaMtatibaMdhanabaddhatva, pradezavatva, arUpavattva, nityatva vagereno samuccaya karavA mATe "gha' zabdano tattvArthasUtramAM prayoga karela che." pravacanasAra graMthanI vyAkhyAmAM digaMbara amRtacandrAcAryae paNa jaNAvela che ke "(1) astitva, (2) nAstitva, (3) ekatva,(4) anyatva, (5) dravyatva, (6) paryAyatva, (7) sarvagatatva, (8) asarvagatatva, (9) sapradezatva, (10) apradezatva, (11) mUrNatva, (12) amUrNatva, (13) sakriyatva, (14) akriyatva, (15) cetanatva, (16) acetanatva, (17) kartRtva, (18) akartutva, (19) bhostRtva, (20) abhoknatva, (21) agurulaghutva vagere sAmAnya guNo che." tethI "sAmAnyaguNa daza che' - A pramANe devasenajIe je sAmAnyaguNavibhAgane jaNAvela che te bilakula saMgata nathI. kAraNa ke tevuM mAnavAmAM nAstitva, etva vagere guNono samAveza na thavAnA lIdhe vibhAgamAM nyUnatA doSa lAgu
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11/4 vizeSaguNavibhAgasaGgatiH " SaNNAM lakSaNavatAM lakSaNAni SaDeva" iti hi ko na zraddadhIta 1697 atha aSTau siddhaguNAH, ekatriMzat siddhaguNAH, pudgale caikaguNa - dviguNAdyanantaguNaparyavasAnAH kAlavarNAdayo vizeSaguNA iti bhavadbhiH eva AgamAnusAreNa darzitatvAt kathaM ' SaDvidhA vizeSaguNAH' iti vacanaM zraddheyaM syAd iti cet ? rA atrocyate, vizeSaguNAnAM sUkSmadRSTyA anantavidhatve'pi prakRte dravyavibhAjakopAdhirUpeNaiva mu vizeSaguNavibhAgasya vivkssittvaat| tatazca vizeSaguNavibhAgaH SaDvidha eva saGgataH / 'SaNNAM rza lakSaNavatAM lakSaNAni SaDeva' iti hi ko na zraddadhIta ? idamevA'bhipretya uttarAdhyayanasUtre'pi ka "" gailakkhaNo u dhammo, ahammo ThANalakkhaNo / bhAyaNaM savvadavvANaM nahaM ogAhalakkhaNaM / / vattaNAlakhaNa kAlo, jIvo uvaogalakkhaNo / " (utta.28/9-10 ) ityAdinA pratidravyamekaikaM tallakSaNamuktam / rNi - nanu lakSyasyaikye lakSaNamekameveti tu yuktivaikalyAt zapathamAtrazraddheyam, yadvA azraddheyameva, kA paDe che. A pramANe prastutamAM UMDANathI vicAravuM. zaMkA :- (pratha.) tame ja Agama mujaba hamaNAM jaNAvyuM ke 'siddha bhagavaMtanA ATha guNa che, 31 guNa che. tathA pudgaladravyamAM ekaguNa-dviguNathI mAMDIne anaMtaguNa kALo varNa vagere vizeSaguNo anaMta che.' to pachI 'vizeSaguNo cha ja che.' AvA tamArA vacananI zraddhA koNa karaze ? * Savidha vizeSaguNavibhAga saprayojana CI samAdhAna :- (atro.) nA, tamArI zaMkA vyAjabI nathI. AnuM kAraNa e che ke vizeSaguNo sUkSma dRSTithI anaMta hovA chatAM paNa prastutamAM dravyavibhAjakaupAdhisvarUpe ja vizeSaguNavibhAga darzAvavo amane vivakSita che. tathA te rIte to cha prakArano ja vizeSaguNavibhAga saMgata thAya che. lakSya cha hoya to tenA lakSaNa paNa kula cha ja hoya' - A vAtanI zraddhA koNa na kare ? A ja abhiprAyathI uttarAdhyayanasUtramAM vizeSaguNo cha ja jaNAvela che. te A rIte ke dharmadravyanuM lakSaNa gati che. adharmadravyanuM lakSaNa sthiti che. sarva dravyonuM bhAjana (= AdhAra) bananAra AkAzanuM lakSaNa avagAhanA che. kAlanuM lakSaNa varjhanA che. jIvanuM lakSaNa upayoga che.' Ama uttarAdhyayanasUtramAM pratyeka dravyanuM eka-eka ja lakSaNa jaNAvela che. tethI cha dravyanA lakSaNarUpe dravyavibhAjakaupAdhisvarUpe vizeSaguNo cha ja prakAre saMbhave. A vAta AgamAnusAre yuktisaMgata ja che. # eka lakSyanA aneka lakSaNanI mImAMsA # pUrvapakSa :- (nanu.) "bhAgyazALI ! 'lakSya eka hoya to lakSaNa eka ja hoya, aneka nahi' A vAta huM tamane sogaMda khAIne kahuM chuM" A pramANe tame kaho eTalA mAtrathI ame tamArI vAtano svIkAra kema karI zakIe ? kema ke tamArI vAtamAM koI yukti nathI. sogaMda khAvA mAtrathI zraddhA karavA yogya yuktizUnya vAtano svIkAra koI buddhimAna mANasa kaI rIte kare ? athavA to tamArI II cihnayamadhyavartI pATha ko.(13)mAM nathI. 1. tikSaLaH tu dharma:, adharma: sthAnanakSaLaH mAnanuM sarvadravyAnAM nabhaH avagAhalakSaNam / / varttanAlakSaNaH kAlaH, jIvaH upayogalakSaNaH / / cons -
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1698 * AtmanaH svAbhAvikalakSaNam upayogaH 11/4 212 'nALa dha vaMtaLa deva, ritaM = tavo taddA vIriya jIvono ya, yaM nIvamsa navalAM|| (utta.28/11, nA.ta.) "sabaMghavArakhkhoga, pamA chAyA tadeva ya| vaLa-rasa-baMdha-AtA, pukhtatALuM tu navalAM|| (tta.28/12, 1.sa.11) ityAdi tu 3 2 pu aagmvirodhaat| uttarAdhyayanasUtre navatattvaprakaraNe ca "nANaM ca daMsaNaM ceva carittaM ca tavo thaa| vIriyaM uvaogo ya eyaM jIvassa lakkhaNaM / / " ( utta.28/11, na.ta. 5) ityevaM jIvasya SaD lakSaNAni jJAnAdIni, "sabaMdhayAraujjoo pabhA chAyA''tavRtti ya / vaNNa-rasa-gaMdha-phAsA puggalANaM tu lakkhaNaM / / " ( utta.28/12, na.ta.11) ityevaM nAnAvidhAni pudgalalakSaNAni pradarzitAni / tataH 'lakSyasya SaDvidhatve lakSaNAnAmapi SaDvidhatvameve'ti kaH zraddhadhIta ? na hi yuktizUnyamAgamaviruddhaJca vacanaM prAjJo'GgIkarotIti cet ? 4 na, abhiprAyA'parijJAnAt / tathAhi - SaDvidhajIvalakSaNapratipAdakottarAdhyayanasUtropasthitAvapi "nIvo vagoLanavavaLo" (utta.28/10) phatyuttarAdhyayanasUtrottim, "vonavalane aaN nIce" (ma.mU.2/10/ 120) iti pUrvoktAM (10/20) bhagavatIsUtroktiM ca cetasikRtya vAcakavaryeNa "upayogo lakSaNam" (ta.sU. kA 2/8) iti tattvArthasUtre darzitatvAd idaM sidhyati yaduta jIvasya svAbhAvikalakSaNam upayoga ev| Ni ___ uparokta vAta azraddheya ja che. kAraNa ke tevuM mAnavAmAM Agamano virodha Ave che. Agamavirodha A rIte Ave che. uttarAdhyayanasUtramAM tathA navatattvaprakaraNamAM '(1) jJAna, (2) darzana, (3) cAritra, (4) tapa, (5) vIrya (= zakti) tathA (6) upayoga - ATalA jIvanA lakSaNo che' - A pramANe darzAvela che. tathA te ja banne graMthamAM pudgalanA paNa aneka lakSaNo batAvelA che. te A pramANe 'zabda, aMdhakAra, udyota, prabhA, chAyA, Atapa, varNa, gaMdha, rasa ane sparza ATalA pudgalanA lakSaNo che.' AnA dvArA eka ja dravyanA aneka lakSaNo saMbhavI zake che' che. tethI 'lakSyanA cha prakAra hoya to lakSaNonA paNa cha ja prakAra = bheda vAtanI koNa zraddhA kare ? yuktizUnya ane Agamaviruddha vAtano buddhimAna mANasa svIkAra kare nahi. * svabhAva-vibhAvaguNanI vicAraNA A mujaba siddha thAya hoya' - AvI tamArI - Cu uttarapakSa :- nA, mi.) nA, tamArI vAta vyAjabI nathI. AnuM kAraNa e che ke tame amAro Azaya jANatA nathI. amAro abhiprAya evo che ke umAsvAtijI mahArAje tattvArthasUtramAM 'upayoga jIvanuM lakSaNa che' Ama jaNAvela che. temanI samakSa jIvanA cha lakSaNa batAvanAra uttarAdhyayanasUtra upasthita hatuM. tema chatAM temaNe jIvanA cha lakSaNa batAvavAnA badale 'upayoga jIvanuM lakSaNa che' AvA uttarAdhyayanasUtranA ane bhagavatIsUtranA pUrvokta (10/20) vacanane manamAM rAkhIne jIvanuM eka ja lakSaNa batAvyuM. enAthI evuM phalita thAya che ke upayoga e ja jIvanuM svAbhAvika lakSaNa che. - 1. jJAnaM ca darzanaM caiva cAritraM ca tapaH tathA / vIryam upayogaH ca etad jIvasya lakSaNam / / 2. zabda - andhakAra - udyotAH prabhA chAyA-tattve kRti 6 (tarthava 6) varbsa-rasa-vanya-sparzaH purvAnAnAM tu lakSaLam|| 3. uttarAdhyayanasUtre 'chAyAtavuttiya' kRti pAH| vit 'chAyAtave 6 vA' kRti pAThaH1 4. jhIva upayotakSaNa/ 5. upayotakSaLo nuM nIvaH
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11/ 4 0 svabhAvaguNasya vibhAvaguNatayA pariNamanam . 1699 etadabhiprAyeNa kundakundasvAminA'pi paJcAstikAyasaGgrahe '"jIvo tti havadi cedA uvaogavisesido" (pa.sa.27) ityuktam / taduktaM samayasAre'pi "jIvo uvaogalakSaNo" (sa.sA.24) iti| niyamasAre'pi "jIvo uvaogamao" (ni.sA.10) iti evaM jIvalakSaNam uktam / pravacanasAre'pi "uvaogamao rA jIvo" (pra.sA.175) iti uktam / yogIndradevena paramAtmaprakAze "jIvaha~ lakkhaNu jiNavarahi bhAsiu ma dasaNa-NANu" (pa.pra.2/98) ityevaM jIvalakSaNatayA'bhimata upayoga ttprkaaropdrshnpurssrmuktH| amitagatinA rja yogasAraprAbhRte "upayogo vinirdiSTastatra lakSaNamAtmanaH" (yo.sA.prA.6) iti darzitam / paraM jIvasya karmacchannatayA gatIndriya-kAya-yogAdimArgaNAsthAneSu svabhAvaguNasya vibhAvaguNarUpatayA pariNamanamapi tAvadastyeva, anyathA saMsAriNAm ajJAnitva-mithyAdRSTitvAdikamanupapannaM syAt / Na ata eva nizcayena chAdmasthikamatyAdijJAnAdIni vibhAvaguNatayA samAmnAtAni gatyAdimArgaNA- kA # digaMbara saMpradAyamAM jIvanuM lakSaNa & (9) A ja abhiprAyathI kuMdakuMdasvAmIe paNa paMcAstikAyasaMgrahamAM jaNAvela che ke "upayogathI yukta jIva cetayitA = anubhavanAra che." samayasAramAM paNa jaNAvela che ke "upayoga e jIvanuM lakSaNa che." niyamasAramAM paNa "jIva upayogamaya hoya' e pramANe jIvanuM lakSaNa kahela che. pravacanasAramAM paNa e pramANe jaNAvela che ke "upayogamaya jIva hoya che." yogIndradeve paramAtmaprakAzamAM "darzana ane jJAna e jIvonuM lakSaNa che - evuM tIrthakaro vaDe kahevAyeluM che e pramANe jIvanA lakSaNa tarIke mAnya evo upayoga enA bhedo batAvavApUrvaka jaNAvela che. yogasAraprAbhUtamAM digaMbara amitagatie "jIva -ajIvasvarUpa be mULatattvomAM AtmAnuM lakSaNa upayoga batAvAyela che' - ema darzAvela che. () paraMtu jIva saMsArIdazAmAM karmathI DhaMkAyela che. tethI gati, Indriya, kAya, yoga vagere sa mArgaNAsthAnomAM rahelA jIvanA upayogAtmaka svabhAvaguNanuM vibhAvaguNasvarUpe pariNamana paNa thAya che ja. jo jIvanA svabhAvaguNanuM vibhAvaguNarUpe pariNamana na thatuM hoya to saMsArI jIvo kadApi ajJAnI, GY, mithyAdaSTi, aviratidhara vagere svarUpe banI na ja zake. kAraNa ke zuddha upayoga jo svabhAvaguNarUpe ja sarvadA Take paraMtu azuddha upayogarUpe ke vibhAvaguNarUpe na pariName, to "A jIva matiajJAnavALo che che, mithyAtvavALo che..." ItyAdi prasiddha hakIkata asaMgata ja banI jaze. ajJAnarUpe - matiajJAnAdisvarUpe upayoga pariName to ja jIva ajJAnI banI zake ne ?! tethI "svabhAvaguNa vibhAvaguNarUpe pariName che' - teTaluM nakkI thAya che ja matijJAna paNa nizcayathI vibhAvaguNa ! . (kata va.) svabhAvaguNa vibhAvaguNasvarUpe pariName che. tethI nizcayanaya evuM mAne che ke "gati, Indriya vagere mArgaNAsthAnomAM jIva pAse rahelA chadmasthakAlIna matijJAna, zrutajJAna vagere pariNAmo vibhAvaguNasvarUpa ja che." nizcayadaSTie matiajJAnanI jema matijJAna vagere paNa vibhAvaguNo ja che. 1. gIva ti bhavati citA upayoga vizeSita: 2. bIva 3yotikSaMEL 3. nIva 35thomaya: 4. upayogamayo nIvaDA 5. gIvAnAM takSa ninaH mASita sarNana jJAnam |
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1700 vibhAvalakSaNapradarzanam / 11/4 pa sthAneSu, ashuddhtvaat| jJAnasya vizeSaviSayakatvena darzanasya ca sAmAnyaviSayakatvena parasApekSatvAd azuddhatvam / / nijacaitanyasvarUpAnuvidhAyipariNAmalakSaNasya upayogasya tu upayogatvena rUpeNa kevalaM svaviSayakatayA ma anyanirapekSatvAt, karmakSayopazamAdinirapekSatvAcca shuddhgunntvm| nijasvarUpagrahaNapravRtta upayogaH za vizeSasannipAte sati jJAnarUpeNa sAmAnyopanipAte ca darzanarUpeNa pariNamati / itthaM svabhAvaguNasya - vibhAvaguNarUpeNa pariNamanaM boddhavyam / parApekSatvAdeva jJAnasya vibhAvaguNatvaM jJAnagatasya ca " paraprakAzakatvasya upacaritatvamiti vakSyamANarItyA (12/10) bodhyam / paraM vibhAvaguNasattve svabhAvaguNenA'pi niyamena bhavitavyam, tasya tadvyApyatvAt / tatazca kA mukhyaM jIvalakSaNantUpayoga eva, svabhAvaguNatvena anugatatvAt / taduktaM prazamaratau api umAsvAtivAcakena "sAmAnya vastu nakSImupayogo mavati sarvanIvAnA" (2.724) rUttiA kAraNa ke te samyagu jJAna hovA chatAM kSAyopathamika hovAnA lIdhe AMzika azuddhithI yukta ja che. che vibhAvaguNa svabhAvaguNano vyApya che (jJAna) jJAna vizeSa padArthane potAno viSaya banAve che. tathA darzana sAmAnya padArthane potAno viSaya banAve che. Ama jJAna-darzana svabhinna para padArthane sApekSa che. potAnI utpatti-sthiti vagere mATe jJAnadarzana parasApekSa hovAthI ja te azuddha guNa che. jyAre upayoga to potAnA caitanyasvarUpane anusaranAro pariNAma che. tethI teno upayoga upayogatvarUpe mAtra potAne ja potAno viSaya banAve che. tethI te anyanirapekSa che. tathA upayogatvarUpe upayoga kSayopazamAdithI paNa nirapekSa che. tethI ja te zuddhaguNa che. ahIM vizeSatA eTalI che ke potAnA svarUpane grahaNa karavA mATe pravRtta thayela upayoga vizeSapadArthanA zuM sAnnidhyamAM jJAnarUpe pariName che. tathA sAmAnyapadArthanA sAnnidhyamAM darzanarUpe pariName che. Ama svabhAvaguNanuM vibhAvaguNarUpe pariNamana samajavuM. potAnAthI bhinna vizeSapadAryAdinI apekSA rAkhatuM hovAthI ja jJAna U vibhAvaguNa che. tathA tethI ja jJAnamAM je paraprakAzakatva guNadharma che, te paNa upacarita che. matalaba ke parasApekSatAprayukta vibhAvaguNatva = azuddhaguNatva jJAnamAM rahe che. tathA jJAnagata paraprakAzakatva paNa rasa parasApekSa hovAthI ja upacarita che, anupacarita nathI. AgaLa (12/10) jaNAvavAmAM Avaze te paddhati mujaba jJAnamAM je paraprakAzakatva che, te kaI rIte upacarita che ? te bAbata vistArathI jANI levI. (pu.) paraMtu vibhAvaguNa hAjara hoya to svabhAvaguNa paNa niyamA hAjara hoya. kAraNa ke vibhAvaguNa svabhAvaguNano vyApya che. (tathA svabhAvaguNa teno vyApaka che. vyApya hoya tyAM vyApaka avazya hoya. tethI koIka saMsArI jIvamAM mati-zruta jJAna hoya, koIkamAM matiajJAna vagere hoya, koIkamAM avadhijJAna hoya. Ama vibhAvaguNa jIvomAM judA-judA hoya. paraMtu te tamAma vibhAvaguNono vyApaka evo upayoga guNa to badhA ja jIvomAM anugata che.) Ama jIvanuM mukhya lakSaNa to upayoga ja che. kAraNa ke te upayoga jIvano svabhAvaguNa hovAthI sarva jIvomAM anugata che. tethI prazamaratimAM paNa umAsvAti vAcake jaNAvela che ke "sarva jIvonuM sAmAnyalakSaNa upayoga ja che.'
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ ??/4 1701 0 vibhAvalakSaNamImAMsA "svabhAva-vibhAvanakSaNoracoDajanAntarayatnapratipAdanAtha'rUtyAdri partarvivArIyam l/11/4 evaM pudgale grahaNalakSaNaM svAbhAvikam, zabdAndhakArAdIni tu vibhAvalakSaNAni, kadAcit santi pa kadAcinna, kadAcicca dve trINi veti na vibhAvalakSaNasya naiyatyaM sArvatrikatvaM vA samasti / ataH rA zabdAdInAM mIlitAnAM pudgalalakSaNatve'sambhavaH prasajyeta, teSAm upAdAnakAraNe sahAnavasthAnAt / itthaM vibhAvalakSaNAnAM svabhAvalakSaNavyApyatvapratipAdanAyaiva nAnAvidhAnAM jIva-pudgalayoH lakSaNAnAM pratipAdanam uttarAdhyayanasUtre'vaseyam / idaJcAtrA'vadheyam - vibhAvalakSaNasvarUpajJAna-darzana-cAritra-tapo-vIryAnyatamasya svabhAvalakSaNasya ka copayogasya mithaH samavyAptatvam / evaM vibhAvalakSaNasvarUpazabdAndhakArodyota-prabhA-chAyA''tapA'nyatamasya Ni svabhAvalakSaNasya ca grahaNaguNasya mithaH samavyAptatvam / ataH ekasyA'pi kasyacid darzane vyApti- kA * pudgalalakSaNa mImAMsA ala(uM.) A ja rIte pugalanuM svAbhAvika lakSaNa grahaNa = grahaNayogyatA che. zabda, andhakAra vagere to pudgalanA vibhAvalakSaNo che. kAraNa ke te pariNAmo pudgalamAM kyAreka hoya che ane kyAreka nathI hotA. hoya to paNa kyAreka pudgalamAM zabda vagere be ke traNa lakSaNo hoya che. zabdAdi badhA ja pagalalakSaNo badhA ja pudgalomAM kAyama nathI hotA. Ama pudgaladravyomAM vibhAvalakSaNo niyata ke sArvatrika nathI. tethI mIlita zabdAdine pagalalakSaNa mAnavAmAM asaMbhava doSa lAgu Avaze. kAraNa ke eka ja upAdAnakAraNamAM te pariNAmo sAthe rahetA nathI. te A rIte - aMdhakAra dravya zabdAtmaka nathI. zabdapugala aMdhakArasvarUpa nathI. tethI "zabdAdi badhA ja pariNAmo jyAM hoya tene pugala kahevAya - tevuM kahI zakAtuM nathI. # ane lakSaNapradarzananuM prayojana 8 (surgha.) A rIte zabdatva, aMdhakAratva vagere pudgalanA svAbhAvika lakSaNa nathI. paraMtu svAbhAvika che, lakSaNanA vyApya che. tethI ja te pugalanA svabhAvalakSaNa nahi paNa vibhAvalakSaNa kahevAya che. 'vibhAvalakSaNamAM svabhAvalakSaNanI vyApi = vyApyatA rahelI hoya che' - evuM jaNAvavA mATe ja uttarAdhyayanasUtra vageremAM jIvanA ane pugalanA anekavidha lakSaNo batAvavAmAM Avela che. te anekavidha lakSaNo svAbhAvika lakSaNa nathI paNa vibhAvalakSaNa che. # vibhAva-ravabhAvalakSaNanI samavyAmi (phuDyA) ahIM eka vAta dhyAnamAM rAkhavI ke jJAna, darzana, cAritra, tapa, vIrya - A pAMca jIvanA vibhAvalakSaNa che. tathA upayoga e jIvanuM svabhAvalakSaNa che. jJAnAdianyatama ane upayoga e banne paraspara samavyApta che. jyAM jJAnAdi pAMcamAMthI koI eka hoya tyAM upayoga avazya hoya. tathA jyAM upayoga hoya tyAM jJAnAdi pAMcamAMthI koI paNa eka avazya hoya. AthI te banne vacce samaniyatatva = samavyApti che. te ja rIte zabda, aMdhakAra, udyota, prabhA, chAyA, Atapa - A chamAMthI koI eka je hoya te avazya grahaNayogya dravya hoya che. tathA je grahaNayogya dravya hoya te avazya
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1702 * svabhAva-vibhAvalakSaNamImAMsA 0 11/4 - jJAnabalAd jIva-pudgalayoH nizcayaH sambhavatyeva / na tu jJAna-darzanAdInAM zabdAndhakArodyotAdInAM vA sarveSAmevopalabdhau jIvasya pudgalasya vA nishcyH| vastutastu siddhavartinAM nirupAdhika-zAzvatika-zuddhakevalajJAna-darzanAdInAM paramANvAdivRttInAJca ma varNa-gandha-rasa-sparzAnAM svabhAvaguNatvameva, na tu vibhAvaguNatvam; "svabhAvAdanyathAbhavanaM vibhAvaH" (A.pa. rza pR.12) iti AlApapaddhatidarzitavibhAvalakSaNA'yogAt / tatazca-chAdmasthika-sopAdhikamatijJAnAdInAM kAdAcitkazabdAndhakArAdInAmeva ca vibhAvaguNatvam, tallakSaNayogAditi dhyeym| idamapyatrAvadheyaM yaduta iha svabhAvaguNatvaM vibhAvaguNatvaM vA na prakrAntam, na vA jIvAdiguNAnAM svabhAva-vibhAvalakSaNAni adhikRtAni kintu jIva-pudgalayoH svabhAva-vibhAvalakSaNAni vicArayitum kA upakrAntAni / svAzrayasattAvyApakakAlavRttiyAvadabhAvA'pratiyogitvaM svabhAvalakSaNatvam, tatpratiyogitvaJca zabdAdi chamAMthI koI eka hoya. tethI pudgalanuM vibhAvalakSaNa = zabdAdi ane pugalanuM svabhAvalakSaNa = grahaNaguNa - A banne paNa uparokta rIte paraspara samaniyata che. te banne vacce samavyApti = samaniyatatA rahela che. tethI svabhAvalakSaNa ke vibhAvalakSaNa - bemAMthI eka paNa jyAM dekhAya - jaNAya tyAM uparokta vyAptinA baLathI jIva tarIkeno ke pudgala tarIkeno nizcaya thaI ja zake che. jJAna-darzana vagere badhA ja lakSaNo jovA maLe to ja jIva tarIkeno nizcaya thAya - tevuM nathI. te ja rIte zabda, aMdhakAra vagere badhA jovA maLe to ja pudgala tarIkeno nizcaya thAya - tevuM ya nathI. jJAnAdi pAMcamAMthI koI paNa eka ke upayoga jyAM jaNAya, temAM jIva tarIkeno nizcaya thaI jAya che. tathA zabdAdimAMthI | koI paNa eka ke grahaNaguNa jyAM jaNAya te pudgala che - tevo nizcaya thaI jAya che. ja vAstavika svabhAva-vibhAvaguNanI spaSTatA ja DI (vastu) vAstavamAM to siddha bhagavaMtamAM rahelA nirupAdhika zAzvata zuddha kevalajJAna-kevaladarzana vagere guNo e AtmAnA svabhAvaguNa ja che, vibhAvaguNa nathI. tathA paramANu vageremAM rahelA varNa, gaMdha, CM rasa, sparza paNa pudgaladravyanA svabhAvaguNa ja che, vibhAvaguNa nahi. AnuM kAraNa e che ke te guNomAM vibhAvanuM lakSaNa ja nathI rahetuM. AlApapaddhati graMthamAM vibhAvanuM lakSaNa A pramANe jaNAveluM che ke svabhAvathI anyathAsvarUpe pariNamana thavuM te vibhAva che." siddhonA kevalajJAna vageremAM ke pudgalanA varNAdimAM svabhAvathI anya prakAre pariNamana thavA svarUpa vibhAvapaNuM nathI. tethI chadmastha jIvomAM rahela sopAdhika matijJAna vagere ja jIvanA vibhAvaguNa che. kAraNa ke zuddha akhaMDa nirupAdhika caitanya svabhAvathI anya prakAre te pariNamelA che. tathA kAdAcitka zabda, aMdhakAra vagere pariNAmo ja pudgalanA vibhAvaguNa che. kema ke te zAzvatika svabhAvathI anya prakAre pariNamelA che. A vAta dhyAnamAM rAkhavI. ja jIvanA svabhAva-vibhAvalakSaNone oLakhIe 4 (rU.) vaLI, ahIM bIjI eka e vAta paNa khyAlamAM rAkhavA yogya che ke - ahIM svabhAvaguNa ke vibhAvaguNa adhikRta nathI. temaja jIva vagerenA guNonA svabhAvalakSaNa ke vibhAvalakSaNo prastuta nathI. paraMtu jIvanA ane pudgalanA svabhAva-vibhAvalakSaNo vicAravAnuM prastuta che. svAzrayasattAvyApakakAlavRtti
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11/4 * siddhAnAM vIryA'bhAvasamarthanam / 1703 vibhAvalakSaNatvam / upayoga eva jIvasya svabhAvalakSaNam, avaziSTAni ca paJca vibhAvalakSaNAni / tathAhi - svapadena upayogAdigrahaNam / upayogAzrayajIvaniSThasattAvyApakIbhUtakAle yadAkadAcid vRttiH yo jJAnAdyabhAvaH tadapratiyogitvena upayogaH jIvasya svabhAvalakSaNam / darzanopayogakAle jJAnasya rA abhAvaH, jJAnopayogakAle darzanasya virahaH, nigodAdidazAyAM cAritra-tapasoH viyogaH, siddhadazAyAJca ma vIryaniSedho labhyate, "siddhA NaM avIriyA" (bha.sU.1/8/sU.70/ pR.94) iti nizcayanayAnupAtibhagavatIsUtra- of vacanAt, phalopadhAyakasyaiva vastunaH tanmate sattvAt, bhagavatIsUtravRttau aSTamazatakasya dvitIyoddezake / kRtakRtyatva-niSprayojanatvAdihetubhiH siddheSu dAnAdilabdhipaJcakA'bhAvasya samarthitatvAcca (bha.sU.8/2/1 320/pR.353)| siddhAnAM labdhivIrya-karaNavIryobhayA'bhAvasamartha syAdvAdakalpalatAto (9/26-pR.114) Na draSTavyam / kintUpayogatvena upayogocchedastu na jAtucidAtmani varttate iti upayogo jIvasya svabhAva- kA lkssnnm| svAzrayajIvasattAvyApakIbhUtapUrvottarakAlavRttyabhAvapratiyogitvAd jJAnAdInAM jIvasya vibhaavtamAma abhAvanI apratiyogitA e ja svabhAvalakSaNatva che. tema ja vibhAvalakSaNatva eTale svAzrayasattAvyApakakAlavRtti abhAvanI pratiyogitA che. A mujaba upayoga e jIvanuM svabhAvalakSaNa che tathA bAkInA jJAnAdi pAMca jIvanA vibhAvalakSaNo che. te A mujaba samajavuM. "sva" padathI upayoga vagerene levA. tethI arthaghaTana A rIte thaze ke upayoganA AzrayabhUta jIvanI sattAnA vyApaka evA kALamAM game tyAre je abhAva rahe, te jJAna-darzanAdinA abhAva haze. te abhAvano pratiyogI upayoga nathI banato. tethI tAdezaapratiyogitAsvarUpa jIvasvabhAvalakSaNatva upayogamAM rahe che. jIvane jyAre darzanopayoga hoya tyAre jJAnano abhAva hoya che. jyAre jIvane jJAnopayoga hoya tyAre darzanano abhAva hoya che. nigoda vagere dazAmAM jIvamAM kAyama cAritra-tapano abhAva hoya che. siddhadazAmAM jIvamAM vIryano e abhAva maLe che. kAraNa ke bhagavatIsUtramAM jaNAvela che ke "siddho vIryazUnya hoya che. prastuta vacana nizcayanayane anusaranAruM che. nizcayanayanA mate je vastu phalotpAdaka hoya te ja sat che, pAramArthika che. siddhavIrya phalopadhAyaka na hovAthI nizcayamatAnusAra siddha bhagavaMto vIryazUnya che. tathA bhagavatIsUtra (8/2/320)nI vyAkhyAmAM zrIabhayadevasUrie kRtakRtyatva ane niprayojana- vagere hetu dvArA siddha na bhagavaMtamAM dAnAdi pAMceya labdhionA niSedhanuM samarthana karela che. tethI siddhomAM viryaviraha siddha thAya che. siddhomAM labdhivIrya ane karaNavIrya ubhayanA abhAvanuM vistArathI samarthana syAdvAdakalpalatAmAMthI jANI levuM. Ama jJAnAdinA AzrayabhUta jIvanA astitvanA vyApaka evA pUrvottara kALamAM jJAnAdi pAMcano abhAva maLaze. paraMtu upayogAbhAva nahi maLe. arthAt jIvanuM astitva jyAM sudhI hoya tyAM sudhImAM kyAreka-kyAreka pUrvottarakALamAM jJAna-darzanAdi pAMcano abhAva maLI zake che. tethI jJAnAdi pAMca tAdazaabhAvapratiyogI banavAthI jIvanA vibhAvalakSaNa che - tema amuka vivakSAthI kahI zakAya. paraMtu upayogasvarUpe upayogano abhAva to jIvamAM kyAreya nathI hoto. tethI upayoga tAdazaabhAvano apratiyogI bane che. te kAraNe upayoga jIvanuM svabhAvalakSaNa bane che. TUMkamAM, jIvamAM kyAreka hoya 1. siddhAra ja vIryA:
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1704 palakSaNatvaM vivakSayA vibhAvanIyam / evaM grahaNameva samavAyasthAnIyena apRthagbhAvasambandhena pudgalasya svabhAvalakSaNam, zabdAdIni ca tAdAtmyasambandhena vibhAvalakSaNAnIti bhAvanIyam / mu 1 yadyapi varNa-gandha-rasa-sparzAnAM pudgalatvAvacchinne sarvadA sattvAt tallakSaNatA bhavitumarhati rza shbdaadiinaanycoplkssnntvm| ata eva tattvArthasUtre "sparza-rasa-gandha-varNavantaH pudgalAH" (ta.sU.5/23), "zabda ka -bandha-saukSmya-sthaulya-saMsthAna-bheda-tamazchAyA''tapodyotavantazca" (ta.sU.5/24) ityevaM pArthakyena sUtradvayamakAri umAsvAtivAcavuM: tathApi "popatthiAt ... muLo DhaLavuLe" (ma.yU.2/10/118) kRti pUrve (10/20)ane kyAreka na hoya tevA jJAna-darzana-cAritra vagere pAMca jIvanA vibhAvalakSaNo che. tathA jIvamAM sadA kALa hoya tevo upayoga jIvanuM svabhAvalakSaNa che. A rIte ahIM vivakSAvaza vibhAvanA karavI. # pudgalanA svabhAva-vibhAvalakSaNone samajIe (i.) A rIte 'grahaNa' e ja pudgalanuM svabhAvalakSaNa che. jyAM apRthabhAvasaMbaMdhathI grahaNa rahe, tene pudgala kahevAya. naiyAyika jyAM samavAyasaMbaMdha mAne che, tyAM jainamate apRthabhAvasaMbaMdha mAnya che. tathA tAdAtmyasaMbaMdhathI zabdo vagere pudgalanA vibhAvalakSaNo che. arthAt je zabda, aMdhakAra vagere svarUpa hoya, te pudgaladravya ja hoya. A aMge vibhAvanA karavI. zabda, aMdhakAra, udyota, prabhA, chAyA Adi bAdara pariNAmavALA che. te bAdarapariNAmI skaMdhamAMthI janmela che. te bAdara pudgalaskaMdhAtmaka che. tema ja te skaMdha pudgalavikArasvarUpa che. tethI zabda, aMdhakAra vagere aupAdhika-vaibhAvika che. tamAma pudgalaskaMdhamAM zabda, aMdhakAra vagere kAyama hotA nathI. vartamAnakALe zabda vagere svarUpe pariNamela pudgalamAM kAyama mATe zabdAdi hoya ja tevo niyama nathI. tethI zabdAdipariNAmanA AzrayIbhUta (/ pudgalanI sattAnA vyApakIbhUta kALamAM kyAreka zabdAdino abhAva avazya maLe che. tAdaza abhAvanI pratiyogitA hovAthI zabdAdimAM vibhAvalakSaNatva raheze. Ama zabdAdi pudgalanA vibhAvalakSaNa banaze. pudgalalakSaNamAM lAghava-gaurava vicAra Shi Xiang * grahaNapariNAmasvarUpavicAraNam Ni 11/4 - (yapi.) jo ke varNa, gaMdha, rasa ane sparza to tamAma pudgaladravyamAM (= pudgalatvaavicchinnamAM) rahela ja che. tethI varNAdi pudgaladravyanuM lakSaNa banI zake che. tathA zabdAdi cha pariNAmo pudgalanA upalakSaNa paricAyaka banI zake che. tethI ja tattvArthasUtramAM 'sparza, rasa, gaMdha ane varNavALA pudgalo kahevAya che' - A pramANe pudgalalakSaNarUpe eka sUtra umAsvAtijI mahArAje batAvela che. tathA bIjA alaga sUtramAM temaNe jaNAvyuM ke 'zabda, baMdha, sUkSmatA, sthUlatA, saMsthAna, bheda (bhedapariNAma), aMdhakAra, chAyA, Atapa ane udyota jyAM hoya te pudgala kahevAya che.' Ama be alaga-alaga sUtra banAvavAnuM prayojana evuM jaNAya che ke sparzAdi pudgalanA lakSaNa tathA zabdAdi pudgalanA upalakSaNa (= lakSaNasamIpavartI ke paricAyaka ke avidyamAnatve sati vyAvartaka) che. tethI uttarAdhyayanasUtramAM batAvela daseyane pudgalanA vibhAvalakSaNa mAnavAnA badale temAMthI prathama chane vibhAvalakSaNa ane pAchalA cArane svabhAvalakSaNa 1. AnAstinAyaH ... muLataH prahaSNunaH
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11/4 0 grahaNaguNavyAkhyAnam // 1705 bhagavatIsUtrAnusAreNa lAghavAd grahaNameva pudgalalakSaNatayA'bhidhAtumarhati, 'pudgalasahabhAvitvena gRhyate pa yat tad grahaNamiti vyutpattyA ekenaiva grahaNapadena varNa-gandha-rasa-sparzAnAM pudgalasvabhAvalakSaNavidhayA upAdAnAt / tatazca pudgalAnAmapi svabhAvalakSaNaM grahaNAkhyam ekameva avaseyam / tatazca suSThUktam - 'SaNNAM lakSaNavatAM lakSaNAni SaDeva - iti hi ko na zraddadhIta ?' iti / atra lakSaNapadaM svabhAvalakSaNaparam upalakSaNapadaJca vibhAvalakSaNaparaM jJeyam / vastutastu "nANaM ca daMsaNaM ceva" (utta.28/11, na.ta.pra.5) ityatra lakSaNazabdo 'lakSyate anena' iti vyutpattyA liGgArthakaH, vyaJjakArthaka iti yAvad bodhyam / tatazca jJAnAdInAM jIvasvarUpavyaJjakatvarUpaM jIvalakSaNatvam, uktaliGgaM vinA'pi laiGgikasadbhAve'pyavirodhazca (dha.sa.22 vR. pR.67) ityAdikaM dharmasaGgrahavRttyanusAreNa avaseyam / yathoktam adhyAtmamataparIkSAyAM yazovijayavAcakaiH kA mAnI zakAya che. to paNa prastuta graMthamAM pUrvokta (10/20) bhagavatIsUtra saMdarbha mujaba lAghavasahakArathI grahaNane ja pudgalalakSaNa tarIke jaNAvela che. e saMdarbha A mujaba che ke "pudgalAstikAya guNanI apekSAe grahaNaguNayukta che." alaga-alaga varNAdi cArane pudgalanuM lakSaNa kahevAmAM gaurava che. jyAre grahaNaguNane pudgalalakSaNa kahevAmAM lAghava che. tethI 'grahaNa nAmano vizeSaguNa ja pudgalanuM svabhAvalakSaNa che' - Ama kahevuM yogya ja che. ahIM samajavA jevI vAta e che ke "pustisadavitvena gRhyate tad pram' - AvI vyutpatti mujaba "prahaNa' zabdathI varNa, gaMdha, rasa ane sparza - A cAra ja pakaDAze. kema ke te cAreya sarva pudgalamAM kAyama mATe hAjara hoya che. zabda, aMdhakAra, udyota vagerene "grahaNa" nahi kahI zakAya. kema ke te tamAma kAyama mATe sarva pudgalamAM hAjara nathI hotA. Ama eka ja sa grahaNa' pada dvArA varNAdi cAreya pugalanA svabhAvalakSaNa tarIke pakaDAze. tethI pudgalomAM paNa che svabhAvalakSaNa eka "grahaNa" ja jANavuM. zabda vagere pugalanA vibhAvalakSaNa che. tethI - "cha lakSyanA hai lakSaNa cha ja hoya" AvI zraddhA kone na thAya ? - A pramANe pUrve je jaNAvela te barAbara ja che. ahIM lakSaNa' zabda svabhAvalakSaNane darzAvavAmAM tatpara samajavo. arthAta "cha lakSyanA svabhAvalakSaNa cha ja hoya' - Avo artha satya samajavo. tathA "upalakSaNa' zabda vibhAvalakSaNane darzAvavAmAM tatpara jANavo. ja lakSaNazada liMgadarzaka ja (vastu) vAstavamAM to jJAna, darzanAdine jIvanA lakSaNa tarIke batAvanArI pUrvokta uttarAdhyayanasUtra gAthAmAM je "lakSaNa" zabda kahela che, teno artha liMga samajavo. "jenA vaDe vastu jaNAya te lakSaNa - AvI vyutpatti mujaba "lakSaNa' zabda prastutamAM liMgane arthAt vyaMjakane darzAve che. tethI jJAna, darzana vageremAM je jIvalakSaNatva rahela che, te jIvasvarUpavyaMjakatvamAM phalita thAya che. tathA cAritrAdi liMga (= jJApakahetu) vinA paNa liMgI (= sAdhya ke lakSya) rahe to paNa koI virodha nahi Ave. arthAt siddha bhagavaMtamAM cAritrAdi na hovA chatAM paNa jIvatvane tyAM mAnavAmAM koI virodha nahi Ave. ItyAdi bAbata dharmasaMgrahavRtti mujaba jANavI. adhyAtmamataparIkSAmAM mahopAdhyAya zrIyazovijayajI 1. jJAnagna nanaivA
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1706 0 svabhAva-vibhAvalakSaNapariSkAra: 11/4 api "jaM ca jiyalakkhaNaM taM uvaiTuM tattha lakkhaNaM liMgaM / teNa viNA so jujjai dhUmeNa viNA huyAsuvva / / " (a.ma.pa.152) iti| tatazca cAritrAdisvarUpaM liGgam Rte'pi siddhAnAM jIvatvam avyAhatam, rA asAdhAraNasya upayogalakSaNasya jAgarUkatvAt / ata eva antaraGgaM tallakSaNam anUdyaiva ma bahirlakSaNAbhidhAnAya etdgaathaadhikaarH| bahirvijJAyamAnatvaM asArvadikatvaM vA atra bahistvaM _ tavRttivilokanAd vijJAyate / tatazcAtra antaraGgalakSaNaM = svabhAvalakSaNam, bahirlakSaNaM = vibhAva lakSaNamiti vibhAvanIyam / ka yadyapi pudgalasya svabhAvalakSaNavidhayA abhipretaM grahaNaM tu pUrvoktarItyA (10/20) " (1) parasparImAvena savardhanam, (2) jIvena vA audArikAdizarIravidhayA upAdAnam, (3) indriyAdinA vA jJAnaviSayIbhavanam, mahArAje paNa kahe che ke "te cAritrAdi je jIvalakSaNa (tarIke uttarAdhyayanAdimAM) kahevAyela che, tyAM (= uttarAdhyayanAdimAM) lakSaNa = liMga tema samajavuM. tethI te cAritrAdi vinA siddhasvarUpa jIva yuktisaMgata bane che. jema dhUma vinA agni hoya che, tema A bAbata samajavI.' tethI cAritrAdisvarUpa liMga vinA paNa siddhomAM jIvatva avyAhata che. kema ke tyAM jIvanuM asAdhAraNa lakSaNa upayoga jIvaMta che. AthI ja jIvanA aMtaraMga lakSaNane udezIne ja bAhya lakSaNone kahevA mATe "nATUMsAM veva ityAdi uttarAdhyayanasUtragAthAno adhikAra che. arthAt uttarAdhyayanamAM upayoga zabdathI aMtaraMga lakSaNanuM kathana che. paNa upayogavALo jIva bAhya lakSaNa vinA jANI zakAto nathI. tethI bAhya lakSaNo paNa tyAM batAvela che. bahAramAM jaNAya te bAhya lakSaNa. athavA kAyama je avazya sAthe rahe tevo niyama ja na hoya te bAhya lakSaNa. A pramANe adhyAtmamata parIkSAnI vyAkhyA jovAthI jaNAya che. tethI prastutamAM hA dravya-guNa-paryAyarAsano dabo ane adhyAtmamata parIkSAvRtti banneno samanvaya karavAthI phalita thAya che ke antaraMgalakSaNa = svabhAvalakSaNa. tathA bAhyalakSaNa = vibhAvalakSaNa. A mujaba ahIM vibhAvanA karavI. # grahaNagaNanI spaSTatA ka (vi.) atyAra sudhInI carcA dvArA A zlokanI vyAkhyAmAM je "grahaNa" guNa pudgalanA svabhAvalakSaNa tarIke abhipreta che, tenuM svarUpa to pUrve (10/20) jaNAvyA pramANe jo ke A mujaba che : (1) grahaNa eTale paraspara ekIbhAvathI saMbaMdha. arthAt ekameka banIne ekabIjAnI sAthe joDAvuM te ja grahaNa che. pudgala ja ekabIjA sAthe joDAya che. jIva, dharmAstikAya vagere paraspara ekameka banIne paraspara joDAtA nathI. (2) athavA ema paNa kahI zakAya che ke jIva dvArA je audArika vagere zarIrasvarUpe pakaDAya te pudgala kahevAya. ethI A rIte vicArIe to "jIva vaDe audArikAdi zarIrasvarUpe thato svIkAra e ja grahaNa che" - Ama kahI zakAya che. | (3) athavA to ema paNa kahI zakAya che ke Indriya vagere dvArA pudgala ja jJAnano viSaya 1. yacca jIvalakSaNaM tadupadiSTaM tatra lakSaNaM liGgam / tena vinA sa yujyate dhUmena vinA hutAza iva / /
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1707 11/4 * zuddhapariNAmasvabhAva AvirbhAvanIyaH / (4) totiM vA tathApi (5) 'pudgalasahabhAvitvena gRhyate yat tad grahaNamiti niruktavyutpattyA varNa-gandha-rasa -sparzAtmakamapi tat sambhavatyeveti na kazcid dossH| lakSaNaSaTkAntargatA varttanA tu jIvA'jIvasvarUpaiveti prAguktayuktyA (10/10+11+13+19) " kAlasya na SaSThadravyatvam ityAdikamatra Agama-prakaraNa-tarkAdiparizIlanaparAyaNaiH paNDitaiH vicaarnniiym| za prakRte AdhyAtmikopanayastvevam - "jIvo pariNamadi jadA suheNa asuheNa vA suho asuho| suddheNa ka banAvAya che. tethI Indriya dvArA jJAnano viSaya banavuM e ja grahaNa che. (4) uparanA traNeya lakSaNomAM avyApti saMbhave che. kema ke paramANu vagere paNa pudgala dravyo che. tema chatAM te paramANudazAmAM paraspara ekIbhAvathI joDAtA nathI, jIva dvArA dArikAdirUpe grahaNa karAtA nathI ke Indriyano viSaya banatAM nathI. tethI paraspara ekIbhAvathI saMbaMdha ke jIva dvArA pakaDAvuM ke IndriyakaraNakajJAnaviSayIbhavana svarUpa grahaNane pudgalanuM lakSaNa kahevAmAM pagalaparamANu vageremAM pudgalalakSaNanI avyApti Avaze. tethI A avyAptinA nirAkaraNa mATe prahaNanuM arthaghaTana evuM karI zakAya che ke paraspara ekIbhAvathI grahaNa thavAnI yogyatA athavA jIva dvArA audArikAdi zarIrasvarUpe grahaNa thavAnI yogyatA athavA Indriya vagere dvArA jJAnano viSaya banavAnI yogyatA e ja grahaNa che. paramANudazAmAM pagalaparamANu bhale paraspara bhegA na thAya ke jIva dvArA grahaNa na karAya ke Indriyajanya jJAnano viSaya na banatA hoya. paraMtu paraspara ekIbhAve bhegA thavAnI ke jIva dvArA grahaNa thavAnI ke Indriyajanya jJAnano viSaya banavAnI yogyatA to tenAmAM rahelI che ja. tethI ja to te pudgalaparamANu bhaviSyamAM jyAre bAdara skaMdharUpe pariNata thAya tathA jIva dvArA zarIrarUpe grahaNa thAya, tyAre IndriyasannikarSAdi hoya to tenuM Indriyajanya jJAna paNa thAya ja che. tethI paraspara ekIbhAve . bhegA thavAnI yogyatA ke jIva dvArA audArika vargaNArUpe grahaNa thavAnI yogyatA ke IndriyAdikaraNaka jJAnano viSaya banavAnI yogyatA e ja grahaNa tarIke pugalalakSaNamAM niviSTa che. . (5) to paNa "pudgaladravyanA sahabhAvI tarIke jenuM jJAna thAya te grahaNa" AvI vyutpatti hamaNAM darzAvI gayA te mujaba varNa-gaMdha-rasa-spardhAtmaka paNa "grahaNa" saMbhave ja che. mATe AvA pAMcamA prakAranA grahaNane pudgalanuM svabhAvalakSaNa mAnavAmAM koI doSa nathI. (7) cha dravyanA cha lakSaNa je darzAvyA temAMthI vartana to jIva-ajIvasvarUpa ja che. tethI pUrve (10/10 +11+13+19) jaNAvela yukti mujaba kALa chaThuM svataMtra dravya siddha thavAnI samasyA nahi sarjAya. AgamagraMtho, prakaraNagraMtho, tarka vagerenuM parizIlana karavAmAM parAyaNa evA paMDitoe AvI aneka bAbatonuM ahIM UMDANathI ciMtana karavuM. AvI sUcanA ApIne vyAkhyAkArazrIe A zlokanI vyAkhyA pUrNa karela che. * ravabhAvaguNapariNamana ApaNuM kartavya che AdhyAtmika upanaya - pravacanasAra graMthamAM kuMdakuMdasvAmIe jaNAvela che ke "jIva pariNAmasvabhAvI hovAthI (1) jyAre zubha bhAvathI jIva pariName che tyAre jIva pote ja zubha thAya che. (2) jyAre 1. jIvaH pariNamati yadA zubhenA'zubhena vA shubho'shubhH| zuddhena tadA zuddho bhavati hi pariNAmasvabhAvaH / /
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1708 0 svabhAvaguNapariNamanamasmatkartavyam / 11/4 tadA suddho havadi hi pariNAmasabbhAvo / / " (pra.sA.9) iti pravacanasAravacanAd jIvasya sarvadA sarvatra ___ nijopayogapariNAmasvabhAvatvAd bAhyanimitta-karma-saMskArAdipAravazyena nijopayogasya yathA yathA bahirmukhatvam, jinAjJAnirapekSatvam, tRSNAdyadhInatvaM pramAdagrastatvaM vA sampadyate tathA tathA sa ma vibhAvaguNasvarUpeNa vyavahAranayataH pariNamati / tadvaiparItye ca tasya vibhAvaguNatvena pariNamanaM skhalati, rza mandIbhavati svabhAvaguNatvena ca pariNamanaM praarbhyte| sAmAnya-vizeSaguNasvarUpasya svakIyopayogasya vibhAvaguNatvena pariNamanaM nirudhya svabhAvaguNatvena pariNamanaM kAryam / tadeva mokSamArgasAdhanam / tadaiva cAtmA zuddho bhavati / aprmtttyedRshaa'pvrgmaargprsaadhnprernnaa'troplbhyaa| tadanusaraNena ca "anantadarzanajJAna-saukhya-zaktimayaH prbhuH| trailokyatilakIbhUtastatraivAste niraJjanaH / / " (ku.pra.pra.kA.435/pR.168) iti kA kumArapAlaprabodha-prabandhasamuddhRtakArikAdarzitaM siddhasvarUpaM tarasA samupatiSThate / / 11/4 / / azubha bhAvathI jIva pariName che tyAre jIva pote ja azubha thAya che. tathA (3) jyAre jIva zuddha bhAvathI pariName che tyAre jIva pote ja zuddha thAya che." Ama jIva sarvadA sarvatra svakIyaupayogapariNAmasvabhAvavALo hovAthI bahAranA nimitto, karma ke saMskAra vagerenI paravazatAnA lIdhe jema jema ApaNo upayoga (= cetanatA) bahirmukha bane, jinAjJAnirapekSa bane, tRSNAdivaza bane ke pramAdagrasta bane tema tema vyavahAranayathI te vibhAvaguNasvarUpe pariName che. jema jema te ja upayoga (kacaitanya) aMtarmukha bane, jinAjJAsApekSa bane, tRta bane, zAMta bane, sthira bane, apramatta bane tema tema tenuM e vibhAvaguNarUpe pariNamana alita thAya, maMda thAya, svabhAvaguNarUpe pariNamana zarU thAya. sAmAnya vizeSa guNa svarUpa upayogane vibhAvaguNarUpe pariNAvavAnuM baMdha karI svabhAvaguNarUpe pariNamAvavo CU enuM nAma sAdhanA che. tathA tyAre ja ApaNo AtmA zuddha thAya che. apramattapaNe AvI mokSamArganI sAdhanA karavAnI preraNA A zloka dvArA meLavavA yogya che. te preraNAne anusaravAthI siddhasvarUpa jhaDapathI upasthita thAya che. kumArapAlaprabodhaprabaMdhamAM uddhata karelI kArikAmAM siddhasvarUpa A mujaba jaNAvela che ke "ananta darzana-jJAna-sukha-zaktimaya, railokyamAM tilaka samAna, niraMjana siddha bhagavaMta tyAM siddhazilAmAM ja rahe che." (11/4) ( lakhI rAkho DAyarImAM...* * * apavAdane sAMbhaLatA buddhine galagalIyA thAya che. sAmAnyataH zraddhAne utsarganA AcaraNamAM vizeSa ruci che. vAsanAne utpAdanamAM rasa che. upAsanAne sarjananI laganI che.
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11/5 * svabhAva-guNAbhadopadarzanam / 1709 dharma apekSAI IhAM alagA svabhAva guNathI bhAkhyA jI, nija nija rUpa mukhyatA leI, svabhAva guNa karI dAkhyA jI; (1) ati svabhAva tihAM nija rUpaI, bhAvarUpatA dekho jI, para abhAva pari nija bhAvaI, paNi aratha anubhavI lekho jI II11/pA (187) anuvRtti-vyAvRtti saMbaMdhaI dharmamAtranI (apekSAI=) vivakSA karInaiM IhAM svabhAva guNathI alaga sAmAnya-vizeSaguNAH sabhedamuktAH parIkSitAzca / sAmprataM svabhAvanirUpaNAvasaraH, teSAM guNarUpatvAt / atha svabhAvAnAM guNarUpatve kutaH pArthakyenoktiH ? ityAzaGkAyAmAha - 'anuvRttIti / / anuvRtti-vyAvRttyapekSayA svabhAveSu guNAnyatokteha, cAnuvRttisvarUpArpaNe tu guNo nanUktaH svabhAva ev| astisvabhAvaM svadravyAditayA bhAvarUpaM jAnIhi, nAstitvamivA'paradravyAdyabhAvena nijadravyatvena / / 11/5 / / prakRte daNDAnvayastvevam - anuvRtti-vyAvRttyapekSayA iha svabhAveSu guNAnyatA uktA / nanu ca anuvRttisvarUpArpaNe tu svabhAva eva guNaH uktaH / svadravyAditayA astisvabhAvaM bhAvarUpaM jAnIhi / Na aparadravyAdyabhAvena nAstitvamiva nijadravyatvena astisvabhAvaM jAnIhi / / 11/5 / / anuvRtti-vyAvRttyapekSayA = anvaya-vyatirekasambandhAbhyAM svabhAvatva-guNatvadharmavivakSayA iha svabhAveSu avataraNikA :- sAmAnya guNone ane vizeSa guNone bheda sahita jaNAvyA. tathA tenI parIkSA paNa yukti dvArA ane Agama dvArA karI. have svabhAvanuM nirUpaNa karavAno avasara upasthita thayela che. kAraNa ke te guNasvarUpa che. tethI ahIM koIne zaMkA thaI zake che ke "jo svabhAva guNasvarUpa hoya to tene guNathI judA svarUpe kema jaNAvo cho ?' - A zaMkAnuM nirAkaraNa karavA mATe graMthakArazrI jaNAve ) svabhAvanirUpaNa ) zlokAthI - anuvRttinI ane vyAvRttinI apekSAe ahIM svabhAvamAM guNabheda jaNAvela che. tathA o ! bhAgyazALI ! anuvRttisvarUpanI arpaNa karavAmAM Ave to svabhAva ja guNa tarIke jaNAvela sa che. astisvabhAvane svadravyAdi rUpe bhAvAtmaka jANavo. nAstisvabhAva jema anyadravyAdinA abhAvathI jaNAya che tema astisvabhAvane nijadravyatva vigere dvArA jANavo. (11/5) vyAkhyAthe - anvayasaMbaMdhasvarUpa anuvRtti dvArA ane vyatireka saMbaMdhAtmaka vyAvRtti dvArA virakSita svabhAvatva ane guNatva nAmanA dharmanI apekSAe svabhAva guNathI judo paDI jAya che. tethI ahIM svabhAvamAM guNabheda devasena paMDite jaNAvela che. matalaba ke svabhAva e guNarUpe hoya paNa che ane - pustakomAM "guNa svabhAva" pATha. ko.(11)no pATha lIdho che. je ko.(1)mAM "nAsti svabhAva tihAM dekho jI' pATha.
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1710 * svabhAvatvAvacchedena guNAtmakatvA'bhAvaH 11/5 paMDite bhAkhyA = *kahyA. nija nija kahetAM Apa ApaNA rUpanI mukhyatA leI, anuvRtti saMbaMdha mAtra slR anusarInaI svabhAva chaIM, te ja guNa karI dAkhyA = dekhADyA. sAmAnyavizeSabhedabhinneSu guNAnyatA guNabhinnatA devasenapaNDitena uktA / svabhAvAH guNA bhavanti, Su nApi bhavantIti anvayavyatirekau staH / ataH svabhAveSu guNAnyatA ihoktaa| svabhAvatva-guNatvarA dharmApekSayA svabhAvAH guNA na bhavanti / ayamAzayaH - guNatvAvacchinnA: svabhAvA bhavanti kintu svabhAvatvAvacchedena guNAtmakatA nAsti iti svabhAveSu gunnaanytvmuktm| nanu AmantraNe, "praznA'vadhAraNA'nujJA'nunayA''mantraNe nanu" (a.ko. 3/3/248) iti pUrvoktAd (9/6) amarakozavacanAt, nija-nijadravyAdicatuSTayasvarUpaprAdhAnyavivakSayA ca anuvRttisvarUpArpaNe ka anvayasambandhamAtrAnusaraNe tu svabhAva eva guNa ukto devasenena / cakAra itaretarayogArthe, "cA'nvAcaye rNi| samAhAretaretara-samuccaye" (e.kA. 30) iti ekAkSarakANDe rAghavavacanAt tu bhede dRzyaH, "hasva-dIrghA tu - tU bhede prazne dhyAne'vyayaM dvayam " ( e.nA.mA.63 ) iti ekAkSaranAmamAlikAyAM vizvazambhuvacanAt / evaM dharmApekSayA svabhAvA guNA na bhavanti, svadravyAdicatuSTayApekSayA ca svabhAvA eva guNA bhavanti / } = = nathI paNa hotA. svabhAvanuM guNarUpe hovuM te anuvRtti = anvaya kahevAya. tathA svabhAvanuM guNasvarUpe na hovuM te vyAvRtti = vyatireka kahevAya. AthI svabhAvamAM guNabhinnatA ahIM devasenajIe jaNAvela che. svabhAvatva ane guNatva nAmanA dharmanI apekSAe (=dRSTie) svabhAva guNarUpe nathI hotA. matalaba e che ke tamAma guNo svabhAvAtmaka hoya che. paraMtu badhA svabhAva guNAtmaka nathI hotA. tethI svabhAvane guNathI bhinna jaNAvela che. * guNa ane svabhAva vacce taphAvata * = (nanu.) "(1) prazna, (2) avadhAraNa, (3) anujJA, (4) anunaya tathA (5) AmaMtraNa - ATalA arthamAM 'nannu' jANavo' - AvuM pUrvokta (9/6) amarakoza saMdarbhamAM jaNAvela che. te mujaba ahIM mULa zlokamAM 'nanu' zabda AmaMtraNa arthamAM prayojAyela che. mULa zlokamAM rahela 'va' no artha che itaretarayoga ] = ekabIjAnuM parasparamAM maLavuM. ekAkSarakAMDamAM rAghavajIe jaNAvela che ke "(1) anvAcaya (aneka kAryomAMthI eka kAryanuM gauNa hovuM), (2) samAhAra = samUha, (3) Itaretarayoga tathA (4) samuccaya - ATalA arthamAM '=' vaparAya." tathA pUrve jaNAvela anuvRtti-vyAvRttiubhaya apekSAnA badale apekSAbhedane darzAvavA 'tu' jANavo. vizvazaMbhue ekAkSaranAmamAlAmAM kahela che ke "hrasva tu ane dIrgha tU A banne avyaya (1) bheda = taphAvata, (2) prazna ane (3) dhyAna arthamAM vaparAya che." tethI arthaghaTana evuM thaze ke - o ! bhAgyazALI ! nija-nija dravya-kSetrAdi catuSkasvarUpanI mukhyatA abhipreta karavAthI anuvRtti saMbaMdha mAtrane anusaravAmAM Ave to svabhAva e ja guNa che. A mujaba devasenajI jaNAve che. temaja dharmanI apekSAe vicAra karIe to svabhAvo guNa nathI thatA. tathA svadravyAdi catuSTayanI vivakSAthI svabhAvo e ja guNa thAya che. Ama svabhAva guNarUpe che tathA nathI. OM 'kahyA' pATha phakta ko.(13)mAM che.
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1711 11/5 * svabhAvavyAkhyAdarzanam / te mATaI guNavibhAga kahInaI, svabhAvavibhAga hivaI kahiI chaI - svadravyAdicatuSTayApekSayA tu guNAH svabhAvA bhavantyeva, dravyANyapi bhavanti, svadravyAdInAM samAnatvena tadapekSayA dravya-guNa-svabhAvAnAM kathaJcidabhinnatvAt / idamevAbhipretya devasenena AlApapaddhatI "dharmApekSayA svabhAvA guNA na bhvnti| svadravyAdicatuSTayApekSayA parasparaM guNAH svabhAvA bhavanti, dravyANyapi / bhavanti" (A.pa.pR.12) ityuktam / ato guNavibhAgapratipAdanottaraM svabhAvavibhAgapratipAdanaM snggcchte| ma "svabhAvo hi svadravya-guNa-paryAyAnugataM svarUpA'stitvam" (ma.syA.raha.zlo.2/pR.178) iti madhyamaparimANasyAdvAdarahasye yazovijayavAcakAH / ___guNa-paryAyayoH svakArye pravRttiH = svabhAvaH ityabhiprAyeNa saGgrahazatake '"guNa-pajjAyapavitti ka bhAvo, niavatthudhammo so" (sa.za.41) ityuktam / pravacanasAravyAkhyAyAM "svabhAvaH tu dravyasya pariNAmaH abhihitaH / yaH eva dravyasya svabhAvabhUtaH pariNAmaH, ... saH iva viziSTa guNa: (I.sa.106 pR.pU.ra9rU) rUti samRtavA | tattvanirNayaprAsAde tu zrIvijayAnandasUribhiH "yadyapi guNa-paryAyayoH eva antarbhUtatvena svabhAvaH na guNo ravabhAva-dravyAtmaka bane che (svA.) jyAre sva-sva dravya-kSetra-kAla-bhAvanI apekSAe guNo to svabhAvAtmaka bane che ja. taduparAMta, guNo dravyAtmaka paNa bane che. kAraNa ke dravya, guNa ane svabhAvanA svadravya-kSetrAdi samAna che. tethI tenI apekSAe dravya-guNa-svabhAva kathaMcit abhinna che. A ja abhiprAyathI devasenajIe AlApapaddhati graMthamAM jaNAvela che ke dharmanI apekSAe svabhAvo guNa nathI banatA. jyAre svadravyAdicatuSTayanI apekSAthI paraspara guNo svabhAva thaI jAya che ane svabhAvo guNa thaI jAya che), temaja guNo dravya paNa thaI jAya che. tethI guNavibhAganuM nirUpaNa karyA bAda svabhAvanA vibhAganuM pratipAdana karavuM te saMgata ja che. e. ) svabhAvanI vyAkhyA ) ("a) mahopAdhyAya zrIyazovijayajI mahArAje madhyamaparimANa syAdvAdarahasya graMthamAM jaNAvela che to ke "potAnA dravya-guNa-paryAyamAM anugata evuM svarUpa astitva e ja svabhAva che." svabhAvanI A vyAkhyAne paNa ahIM khyAlamAM rAkhavI. | (TMaa.) "guNa-paryAyanI svakAryamAM pravRtti te svabhAva kahevAya' - AvA abhiprAyathI saMgrahazatakamAM jaNAvela che ke "guNa-paryAyanI pravRtti e bhAva = svabhAva che. te nijavastuno dharma che." 5 guNa-ravabhAvanI oLakha . (prava.) pravacanasAravyAkhyAmAM amRtacandrAcArya svabhAva ane guNa aMge jaNAve che ke "svabhAva to dravyano pariNAma kahevAyela che. dravyasvabhAvAtmaka je pariNAma che te ja "sat' thI = astitvathI aviziSTa = abhinna (tarIke abhipreta hoya to) guNa che." haS svabhAva aMge vijayAnaMdasUrinuM maMtavya che - (tatta.) tattvanirNayaprAsAda graMthamAM zrIvijayAnaMdasUrijIe (= AtmArAmajI mahArAje) to A aMge je pustakomAM 'hivaI" nathI. A.(1)+ko.(13)mAM che. 1. T-paryAyapravRttiH = bhAva, nibavastudharma: sa: |
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1712 * sAmAnya vizeSasvabhAvanirdezaH o o/ba pRthak tathApi iyAMstu vizeSaH yaduta guNaH guNimAtravRttiH svabhAvastu guNa-guNinoH ubhayatraiva vRttiH, guNa -zino: nimna-ninaparigatirUpe pariLamanAt| saiva hi paritiH svamAvapavena vyate" (ta.ni.prA.stambha-36/ pR.705) ityuktamityavadheyam / pa rA svabhAvAH dvidhA - sAmAnya - vizeSabhedAt / tatra sAmAnyasvabhAvA ekAdaza, vizeSasvabhAvAzca daza iti ekaviMzatiH svabhAvAH / taduktaM devasenena AlApapaddhatI " ( 1 ) astisvabhAvaH, (2) nAstisvabhAvaH, (3) nityasvamAvaH, (4) anityasvabhAvaH, (6) svamAvaH, (6) ane svamAvaH, (7) mevasvamAvaH, (8) amevatvamAvaH, (6) manyasvabhAvaH, (10) samavyasvabhAvaH, (11) paramasvamAvaH| (te) dravyALAnuM viza sAmAnyasvamAvAH| (1) cetanavamAvaH, (2) vetanasvabhAvaH, (3) mUrtasvamAvA, (4) amUrtasvamAvaH, (6) pravezasvabhAvaH, (6) anepravezasvamAvaH, (7) vimAvasvamAvaH, (8) zuddhasvamAvaH, (6) JazuddhasvabhAvaH, (10) upcritsvbhaavH| ete dravyANAM daza vizeSasvabhAvAH " ( A.pa.pU. 5) iti / iha sAmAnyasvabhAvA nirUpaviSyante, uttaratra (12/1-11) haiM vizeSasvamAvA kRtyavadheyam| " kA (1) tatrAdau digambaramatAnusAreNA'tra astisvabhAvaH pratipAdyate - astisvabhAvaM svadravyAditayA = svakIyadravya-kSetra - kAla- bhAvasvarUpeNa bhAvarUpaM sattvAtmakaM jAnIhi / taduktaM tattvArthabhASyavRttI siddhasena vire: "astitva mAvAnAM mauto dharma sattA patvam" (tA.mU.2/8/mA.tti.vR.pR.148) kRti| jaNAvela che ke 'jo ke guNa-paryAyamAM ja aMtarbhAva thavAnA lIdhe svabhAva pRthak nathI. to paNa ahIM ATalo taphAvata samajavo ke guNa to guNImAM ja rahe che. jyAre svabhAva guNa-guNI bannemAM rahe che. kAraNa ke guNa-guNI pota-potAnI pariNatisvarUpe pariName che. te pariNati ja svabhAva tarIke kahevAya che.' * sAmAnyasvabhAva : 11, vizeSasvabhAva : 10 (svA.) svabhAvanA be bheda che. sAmAnya ane vizeSa. temAM sAmAnyasvabhAva 11 prakAre che. tathA vizeSa svabhAva dasa prakAre che. Ama kula 21 svabhAva che. tethI ja devasenajIe AlApapaddhati graMthamAM jaNAvela che ke '(1) astisvabhAva, (2) nAstisvabhAva, (3) nityasvabhAva, (4) anityasvabhAva, (5) ekasvabhAva, (6) anekasvabhAva, (7) bhedasvabhAva, (8) abhedasvabhAva, (9) bhavyasvabhAva, | (10) abhavyasvabhAva ane (11) paramasvabhAva. Ama dravyonA kula 11 sAmAnya svabhAva che. tathA (1) cetanasvabhAva, (2) acetanasvabhAva, (3) mUrtasvabhAva, (4) amUrtasvabhAva, (5) ekapradezasvabhAva, (6) anekapradezasvabhAva, (7) vibhAvasvabhAva, (8) zuddhasvabhAva, (9) azudvasvabhAva, (10) upacarita svabhAva - Ama dravyonA kula dasa vizeSasvabhAva che.' A 11 mI zAkhAmAM sAmAnyasvabhAvanuM tathA 12 mI zAkhAmAM vizeSasvabhAvanuM pratipAdana karavAmAM Avaze. A bAbata khyAlamAM rAkhavI. huM astisvabhAvanuM prakAzana (tatrAvo.) te 11 sAmAnyasvabhAvamAM sauprathama digaMbaramata mujaba ahIM astisvabhAvanuM pratipAdana karavAmAM Ave che. svakIya dravya-kSetra-kALa-bhAvasvarUpe astisvabhAva bhAvAtmaka che, sattvasvarUpa che tema samajavuM. tethI tattvArthabhASyavRttimAM zrIsiddhasenagaNivare jaNAvela che ke 'astitva e bhAvono mULabhUta guNadharma che. te sattAsvarUpa che.' =
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11/5 * astitvaM sattAsvarUpam / 1713 | tihAM prathama astisvabhAva te nijarUpaI = svadravya-kSetra-kAla-bhAvasvarUpaI bhAvarUpatAryo dekho. jima para 'vastucatuSka abhAvaI nAstitvasvabhAva anubhaviyaI chaI, "tima (pari) nijabhAvaI ! astitvasvabhAva paNi (aratha) anubhaviI (lekho) chaI. te mATaI astisvabhAva lekhaI chaI. 11/pA atha astisvabhAvo jJAyate katham ? ucyate - nAstitvamiva = yathA nAstitvasvabhAvaH aparadravyAdyabhAvena = anyadravya-kSetra-kAla -bhAvAbhAvena hetunA jJAyate tathA astisvabhAvaM nijadravyatvena upalakSaNAt svakIyakSetra-kAla rA -bhAvaiH caiva jAnIhi / ayamAzayaH - yathA paradravyAdyabhAvena jJAyamAno vastusvabhAvo nAstisvabhAvaM ma jJApayati tathA svadravyAdisadbhAvena jJAyamAno vastusvabhAvo'stisvabhAvaM jnyaapyti| tatazca yathA / nAstisvabhAvAt 'paradravyAdyapekSayA vastu nAsti' ityanubhUyate tathA'stisvabhAvAt 'svadravyAdyapekSayA vastu asti' ityanubhUyate / etaavtaa'stisvbhaavkaarympyupdrshitm| tatazca astisvabhAvasAphalyam / ata eva zAstreSu dravyasyAstisvabhAvaH prtipaadyte| . prakRte "svadravyAdicatuSTayena paratastenaiva tddhetunaa| bhAvA'bhAvayugAtmakastu kalazo jAtastathA pratyayAd / / " (jai.syA.mu.1/25 - pUrvArdhaH) iti jainasyAdvAdamuktAvalyAM yazasvatsAgaroktirapi bhaavniiyaaH| zaMkA :- (pa.) astitvabhAva kaI rIte jaNAya ? che ativabhAva saphaLa che samAdhAna :- (ucyate.) jema nAstitvasvabhAvano anubhava parakIya dravya-kSetra-kALa-bhAvanA abhAva dvArA thAya che, tema astisvabhAva svakIya dravya-kSetra-kALa-bhAva dvArA ja anubhavAya che. e ja vastunI aMdara astisvabhAva hovAmAM pramANa che - ema tame svIkAro. Azaya e che ke - jema paradravya vagerenA abhAvanI apekSAthI jaNAto vastusvabhAva vastunA nAstisvabhAvamAM sAkSI che, tema svadravyAdi dvArA ke jaNAto vastusvabhAva e vastunA astisvabhAvamAM sAkSI che. nAstisvabhAvanA lIdhe jema "padravyAdinI A apekSAe vastu nathI - tevo anubhava thAya che tema astisvabhAvanA lIdhe "svadravyAdinI apekSAe ja vastu che' - tevo anubhava thAya che. AvuM kahevA dvArA astisvabhAvanuM kArya paNa jaNAvAI gayuM. A Ama vastuno astisvabhAva lekhe lAge che. tethI ja zAstromAM dravyano astisvabhAva jaNAvela che. (pra.) prastutamAM jainasyAdvAdamuktAvalImAM yazasvatsAgarajIe je jaNAvela che tenA upara paNa UMDANathI sakArAtmaka (hakArAtmaka) vibhAvanA karavA jevI che. tyAM temaNe darzAvela che ke "svadravyAdi catuSTayanI apekSAe kaLaza (ghaDo) bhAvAtmaka utpanna thayelo che tathA paradravyAdi catuSkanI dRSTie te abhAvasvarUpe utpanna thayela che. tevA prakAranI pratIti thavAnA lIdhe te bhAvAbhAvaubhayAtmaka che." '... citadvayamadhyavartI pATha pustakomAM nathI. A.(1)mAM che. * ko.(11)mAM "bhAvaI pATha. A ko. (10+11)mAM nAsti svabhAva pATha che. ja... citadvayamadhyavartI pATha ko.(9) + dha. + si.mAM nathI.
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ astisvabhAvasyAnubhavaupayikatvam 11/5 'astitvaM hi tAvad utpAda- vyaya - dhrauvyaikyAtmikA vRttiH" (pra.sA. 144 vR. pR. 185 ) iti pravacanasAravRttI amRtacandraH / pa rA 1714 prakRte AdhyAtmikopanayastvevam rza astisvabhAvataH asmadIyam astitvamanubhUyate / sa ca 'Atmatvena vayaM sAmprataM smaH' ityanubhavA''dhAnakRte sarvadA sajja eva, nityatvAt / zAstraparikarmitabuddhisattve 'asaGkhyeyapradezamayaH, dehAdibhinnaH, dehavyApI zAzvatacaitanyarUpeNa sarvadA aham asmi eva' ityanubhavaH tata upajAyate / tatazca viSayavairAgyamutkRSyate / taduktaM pUjyapAdasvAminA iSTopadeze " yathA yathA samAyAti saMvittau tattvamuttamam / tathA tathA na rocante viSayAH sulabhA api / / " ( iSTo. 37 ) ke iti| tatazca guNavairAgyasamprAptau maraNAntopasarga-pariSahAdigatAnAM gajasukumAla-metAryamuniprabhRtInAm ff astisvabhAvopahitopadarzitAnubhavabalenaiva kaivalyalakSmIprAdurbhAvasambhavaH / tatazca "niraJjanAzcidAnandarUpA ruupaadivrjitaaH| svabhAvaprAptalokAgrAH siddhAnantacatuSTayAH / / " ( na.mA. 8 / 2 ) iti namaskAramAhAtmye siddhasenAcAryadarzitasvarUpAH te babhUvuH / tatazcA'smAbhiH api taddizaiva pragantavyam, astisvabhAvasya sadA tatra sahAyakatvAdityupadezaH / / 11/5 / / kA * astitva : amRtacandranI dRSTimAM ("pti.) pravacanasAravyAkhyAmAM digaMbarAcArya amRtacandrajI astitvanI oLakha A pramANe Ape che ke 'astitva te utpAda-vyaya-dhrauvyanI ekatAsvarUpa vRtti (hayAtI) che.' astisvabhAvanuM prayojana che AdhyAtmika upanaya :- astisvabhAvanA lIdhe ApaNuM astitva anubhavAya che. astisvabhAva kAyama hAjara che. tethI 'AtmA tarIke ApaNe vartamAnamAM vidyamAna chIe' - Avo anubhava ApaNane karAvavA te sadA taiyAra ja che. zAstraparikarmita buddhi hoya tathA tevuM lakSa hoya, upayoga hoya to 'asaMkhyAtapradezamaya, dehAdibhinna, dehavyApI zAzvata caitanyasvarUpe huM sarvadA vidyamAna ja chuM - Avo ApaNane anubhava astisvabhAva karAve. tenAthI viSayavairAgya utkRSTa thAya che. A aMge digaMbara pUjyapAdasvAmIe ISTopadezamAM jaNAvela che ke jema jema uttama Atmatattva anubhUtimAM Ave che tema tema saraLatAthI maLe tevA paNa viSayo jIvane gamatA nathI.' tyAra bAda prApta thayelA guNone vize paNa abhimAna karavAnA badale tenA pratye vairAgya prApta thatAM maraNAMta kaSTo-upasargo-pariSahonI vacce rahelA gajasukumAla mahAmuni, metAraja muni vagere astisvabhAvajanita uparokta anubhUtinA AdhAre ja kaivalyalakSmIne pAmI gayA haze ! tyAra bAda teoe namaskAramAhAtmya graMthamAM jaNAvela siddhasvarUpane dhAraNa karyuM. tyAM zrIsiddhasenAcArya bhagavaMte jaNAvela che ke 'siddha bhagavaMto (1) niraMjana, (2) cidAnaMdarUpI, (3) rUpAdirahita, (4) svabhAvathI lokAgra bhAge pahoMcelA ane (5) anaMtajJAna-darzana-sukha-zaktisvarUpa anaMtacatuSTayanI siddhivALA hoya che.' cAlo, ApaNe paNa e ja dizAmAM AgekUca karIe. astisvabhAva e dizAmAM sahAya karavA sadA sajja che. Avo upadeza ahIM prApta thAya che. (11/5)
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarvazUnyatApattiH ca *nahi to sakalazUnyatA hovai, (2) 6nAstibhAva parabhAvaI jI parabhAvaI paNi sattA kahatAM, ekarUpa savi pAvaI jI; sattA jima asattA na phuraI, vyaMjaka amilana vazathI jI, *chato *zarAvagaMdha navi bhAsaI, jima viNa nIrapharasathI- jI (nahi to=) jo astisvabhAva na mAMniiM to parabhAvApekSAI jima nAstitA, tima svabhAvApekSAd paNi nAstitA thatAM, sakalazUnyatA (hovaI=) thAIM. * I/11/6 // (188) sa 11/6 vipakSavAdhamAH - 'anyayaMti 1715 = anyathA sarvazUnyatA bhaved (2) nAstitvaM khalu parabhAvena, parabhAvenA'stitve sarvaM hyekasvarUpamApadyeta / astitvavannAstitvaM drutaM na sphurati vyaJjakaviraheNa, na bhAti sannapi zarAvagandhaH sadA vyaJjakaviyogavazena / / 11/6 // prakRte daNDAnvayastvevam - anyathA ( = astisvabhAvAnabhyupagame ) sarvazUnyatA bhvet| nAstitvaM khalu parabhAvena (kthyte)| parabhAvena astitve sarvam ekasvarUpaM hi Apadyeta / vyaJjakaviraheNa astitvavad nAstitvaM drutaM na sphurati / zarAvagandhaH sannapi vyaJjakaviyogavazena sadA na bhAti / / 11 / 6 / / anyathA = astisvabhAvA'nabhyupagame sarvazUnyatA vastumAtrarAhityaM bhavet prasajyeta, kA parakIyadravya-kSetra-kAla-bhAvApekSayA nAstitvavat svakIyadravya - kSetrAdinA'pi naastitvaa'bhyupgmaat| sA = avataraNikA :- astisvabhAvano svIkAra karavAmAM sahAyaka evuM pramANa dekhADI gayA. have graMthakArazrI astisvabhAvano svIkAra na karavAmAM Ave to zuM samasyA sarjAya ? tene darzAve che : zlokArtha :- astisvabhAvano svIkAra karavAmAM na Ave to sarvazUnyatAnI Apatti Ave. (2) parabhAvathI nAstitva jANavuM. parabhAvathI jo vastu hAjara hoya to badhI vastu ekasvarUpa ja banI jAya. bhaMjaka na hovAthI astitvanI jema nAstitva jhaDapathI sphuratuM = jaNAtuM nathI. mATInA koDiyAmAM vidyamAna evI paNa gaMdha vyaMjakanA abhAvanA lIdhe sarvadA jaNAtI nathI. (11/6) pa rA ma ze astisvabhAvamAM vipakSabAdhaka pramANa vyAkhyArtha :- astisvabhAvano svIkAra karavAmAM na Ave to sarvazUnyatAnI Apatti Avaze. astisvabhAva dhAraNa karavA koI paNa vastu taiyAra ja na hoya to tamAma vastuno uccheda = abhAva ja thaI jAya ne ! kAraNa ke astisvabhAvano asvIkAra karavAno matalaba ja evo thAya che ke paradravya -kSetra-kALa-bhAvathI jema vastu hAjara nathI tema svakIya dravya-kSetra-kALa-bhAvathI paNa vastu hAjara nathI. mo.(2)mAM 'naike' pATha. OM ko.(13)mAM 'nAstitAbhAva' pATha, phuraIM = sphure. AdhAragraMtha - gurjara rAsAvalI, teramA-caudamA zatakanA traNa prAcIna gujarAtI kAvyo saMpA. harivallabha bhAyANI. I mo.(2)mAM 'nIrasathI' azuddha pATha. cihnandvayamadhyavartI pATha ko.(11)mAM nathI. zarAva = koDIyuM. ka rNi Cu
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ * svabhAvalAbhaprayuktasaMzayavimarzaH = 11/6 1716 ca pratyakSaviruddhatvAnnAbhyupagantumarhati / pa ma idamevAbhipretyoktaM bRhannayacakre " sattaM jo Na hu maNNai paccakkhavirohiyaM hi tassamayaM / No NeyaM, Na rA phri bALa, na saMsayaM, na niSThayaM nA||" (yu.na.6.80) ti| yamAzayaH - satvamAvAnIAre jJeya-jJAnAdyucchedaH prasajyeta / kintu jJeyAdikamihAstyeva / jJeyasattvAdeva kasyacit kvacit saMzaya utpdyte| tatazca saMzayo'pi vastusattvameva sAdhayati / na hi kharazRGgAdisandehaH kasyacid bhavati / kharAdeH zRGgAdezca sattve'pi tayoH avayavA'vayavibhAvasya upAdAnopAdeyabhAvasya vA'sattvena idaM ka kharazRGgam azvazRGgaM vA ?' iti saMzayAdiH na bhavati / tatazca vastusattvAnaGgIkAre saMzayAdiH rNa naiva snggcchet| kA svarUpasattAyA virahe zazazRGgavat pramANagrAhyatvasyaivA'yogena jJAna - jJeya - jJAtRvirahAt zUnyatApattiH draSTavyA / kiJca jJAna - jJeyAdivirahe zUnyavAdo'pi kathaM jJAyeta ? tatparicchede jJAna - jJeyasattvaM sidhyeta / to pachI vastu kayA svarUpe hAjara rahe ? koI paNa svarUpe nahi. niHsvabhAva vastu to hoya ja nahi. tethI sarva vastunA ucchedanI Apatti Avaze. tathA A Apattine ISTApatti tarIke svIkArI zakAtI nathI. kema ke te bAbata pratyakSa pramANathI viruddha che. pratyakSa pramANa derAsara-upAzraya-upakaraNa Adi vastune jaNAve ja che. tethI teno abhAva mAnya banI zake tema nathI. tenA lIdhe sarvazUnyatAnI zUnyavAdanI Apatti ISTApatti tarIke vadhAvI zakAya tema nathI. # saMzaya paNa vastusattvasAdhaka (va.) A ja abhiprAyathI bRhadbhayacakra graMthamAM jaNAvela che ke 'je satvabhAvavALI vastune mAnato jJAna, su nathI teno mata to pratyakSa pramANathI viruddha che. kAraNa ke temanA matamAM nathI koI zeya ke nathI koI nathI koI saMzaya ke nathI koI nizcaya.' kahevAno Azaya e che ke astisvabhAvano svIkAra karavAmAM na Ave to jJAna-zeya vagereno paNa uccheda thaze. paraMtu hakIkata e che ke saMsAramAM zeya paNa che ane saMzaya-nizcayAdi svarUpa jJAna paNa che. AthI ja A sApa che ke doraDuM ?' - evo saMzaya kyAreka koIne thaI jAya che. saMzaya paNa vastunA astitvane ja siddha kare che. kema ke je vastuo vartamAna hoya che tene ja laIne saMzaya utpanna thAya che. koIne paNa 'A gadheDAnuM zIMgaDuM che ke ghoDAnuM zIMgaDuM che ?' - AvI zaMkA nathI thatI. kema ke gadheDAne ke ghoDAne zIMgaDuM ja hotuM nathI. hA, gadheDo, ghoDo ane zIMgaDu e traNeya vastu jarUra che. paraMtu gadheDAmAM ke ghoDAmAM zIMgaDA sAthe avayava-avayavIbhAva saMbaMdha ke upAdAna-upAdeyabhAva saMbaMdha nathI hoto. A kAraNe uparokta saMzaya vagere thatA nathI. tethI vastusattAno svIkAra karavAmAM na Ave to saMzaya ke nizcaya kazuM nahi thaI zake. * zUnyavAda pratyakSaviruddha (svA.) vastu svarUpataH sat na hoya te vastunuM pramANathI jJAna ja thaI na zake. zazazRMganuM kadApi koIne pratyakSAdi pramANathI jJAna thatuM nathI. kAraNa ke te svarUpataH sat nathI, asat che. tethI 1. sattvaM yo na hi manyate pratyakSavirodhito tatsamayaH / no jJeyam, na hi jJAnam, na saMzayaH, na nizcayo yasmAt / /
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ ??/6 * prakaraNapaJcikAsaMvAdaH te mATaIM svadravyAghapekSAI astisvabhAva sarvathA mAnavo. (1) 1717 pa tadaparicchede ca tadasiddheH zUnyavAdo'pi na nirApadaH / tatazca svarUpasattvamabhyupeyameva / anenaivA'bhiprAyeNoktaM prakaraNapaJcikAyAM zAlikanAthamizreNa "svarUpasattaiva pramANasambandhayogyatA / yasya hi svarUpamasti tat pramANena paricchidyate" (pra.pa. pR.99) iti / paradravyAdinA nAstitvavat svadravyAdinA'pi nAstitvAbhyupagame vastunaH kutaH sattvaM sambhavet ? m astisvabhAvazAlitvAdeva vastunaH sattvaM sampadyate / utpAda-vyaya-dhrauvyamayAstisvabhAvAdhInaiva vastuniSpatti- zeM riti bhAvaH / taduktaM pravacanasAre kundakundasvAminA " Natthi viNA pariNAmaM attho, atthaM viNeha pariNAmo / ka davva-guNa-pajjayattho attho atthittaNivvatto / / " (pra.sA. 10) iti / taduktaM mAilladhavalena api dravyasvabhAvaprakAze 2"atthisahAve sattA" (dra.sva.pra. 60 ) iti / tataH svadravyAdyapekSayA sarvathA niyamena astisvabhAvaH rNi = = (pa6.) 'paradravya-kSetra-kALa-bhAvathI vastu jema gerahAjara che tema svadravya-kSetra-kALa-bhAvathI paNa vastu gerahAjara ja che' - ema svIkAravAmAM Ave to vastunuM astitva ja kaI rIte saMbhave ? kAraNa ke astisvabhAvane dhAraNa karavAthI ja vastu sat bane che. Azaya e che ke utpAda-vyaya-dhrauvyamaya astisvabhAvane AdhIna vastujanma che. tethI ja pravacanasAra graMthamAM kuMdakuMdasvAmIe jaNAvela che ke 'A lokamAM pariNAma vinA padArtha nathI. tathA padArtha vinA pariNAma nathI. padArtha dravya-guNa-paryAyamAM rahelo che. tathA (utpAda-vyaya-dhrauvyamaya) astitvathI padArtha niSpanna thayelo che.' tethI mAIlladhavala nAmanA digaMbara vidvAne paNa dravyasvabhAvaprakAza graMthamAM jaNAvela che ke 'astisvabhAva hoya to ja vastumAM astitA vidyamAnatA saMbhave.' tethI svadravya-kSetrAdinI apekSAe vastumAM avazya astisvabhAva sattA = rA tamAma vastumAM zazazRMganI jema svarUpataH sattAne svIkAravAmAM na Ave to jJAna-zeya-jJAtAnA virahathI zUnyatAnI Apatti Ave - tema samajavuM. temaja jyAre jJAna, zeya vagere ja nahIM hoya tyAre ApaNe zUnyavAdane jANI ja kevI rIte zakazuM ? kema ke jo tyAre 'zUnyavAda che' evI jANa thAya to jJAna ane zeya bannenuM astitva siddha thaI jAya che. kema ke je jANe che te jJAna che ane jene jANe che te zeya che. AthI zUnyavAda ja jJeya thaI jAya che. ane jo zUnyavAda jJeya (jJAnano viSaya) na hoya to 'zUnyavAda che' - AvuM siddha karavuM zakya ja nahIM bane. AthI zUnyavAda paNa sarvathA nirApada nathI, aniSTApattizUnya nathI. tethI vastunI svarUpasattAne mAnavI ja joIe. * astivabhAva aMge zAlikanAthamata al (ne.) A abhiprAyathI ja prakaraNapaMcikA graMthamAM mImAMsakamUrdhanya zAlikanAthamizra jaNAvela che ke 'svarUpasattA e ja vastumAM pramANano saMbaMdha thavAnI yogyatA che. kAraNa ke jenuM svarUpa sat hoya, je vastu svarUpataH sat hoya, je svarUpasattAne dhAraNa kare te ja vastuno pramANathI nizcaya thaI zake.' * svadravyAdisApekSa astisvabhAva A 'sarvathA' pATha dha.mAM nathI. 1. nAsti vinA riLAmam artha, artha vinA hR parigAmaH| dravya-muLa-paryayasthaH artha: astitvanivRttaH| 2. astitvamAve sattA 4
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1718 __ sApekSAstitvAbhyupagamaH / 11/6 sa parabhAvaI = paradravyAghapekSAi nAstisvabhAva kahiyaI. - kakSIkartavyaH, anekAntasya samyagekAntA'vinAbhAvitvAt / taduktaM "nityaikAntamataM yasya tasyA'nekAntatA kthm?| athAnekAntatA yasya tasyaikAntamataM sphuTam / / " (dra.sva.pra.56 vR.) iti dravyasvabhAvaprakAzavRttau / 95 prathamasvabhAvamuddizyoktam AlApapaddhatau "svabhAvalAbhAd apracyutatvAd astisvabhAvaH" (A.pa.pR.12) iti / ma svadravya-kSetrAdiprayuktasvabhAvalAbhasthiteH vastuno'stisvabhAva ityaashyH| ja nayacakrasAre devacandravAcakaistu "svadravyAdicatuSTayena vyApya-vyApakAdisambandhisthitAnAM svapariNAmAt " pariNAmAntarA'gamanahetuH vastunaH sadrUpatApariNatiH = astisvabhAvaH" (na.ca.sA.pR.135) ityuktamityavadheyam / + uktaH prathamaH sAmAnyasvabhAvaH / Ni (2) sAmpratamavasarasaGgatiprAptaM dvitIyaM sAmAnyasvabhAvamAha - nAstitvaM = nAstisvabhAvaH khalu mAnavo ja joIe. kAraNa ke jainono anekAntavAda samyagu ekAntane vyApIne rahelo che. dravyasvabhAvaprakAzavRttimAM A aMge spaSTapaNe jaNAvela che ke "je nitya (=sarvathA) ekAntamatane mAne che tenA manamAM anekAntapaNe kaI rIte saMbhave ? paraMtu je vAdInA matamAM anekAntapaNuM che te samyagu ekAntavAdI paNa spaSTapaNe che." tathA prathama svabhAvane udezIne AlApapaddhati graMthamAM jaNAvela che ke svabhAvalAbhathI bhraSTa na thavAnA lIdhe vastumAM astisvabhAva rahelo che." svabhAvalAbha svadravya-kSetra -kALa-bhAvane AdhIna che. tethI svadravya-kSetrAdiprayukta svabhAvalAbhanI sthiratAnA kAraNe vastumAM astisvabhAva svIkAravo jarUrI che. AvuM ahIM tAtparya che. ati svabhAva zrIdevacandrajInI dRSTie * () "potAnA dravya-kSetra-kALa-bhAva A catuSTayanI sAthe vyApya-vyApaka vagere saMbaMdhathI rahelA ta pariNAmo svapariNAmathI bhinna pariNAma tarIke na pariName temAM kAraNabhUta bane tevI vastagata sarUpatA pariNati e ja vastuno astisvabhAva che' - A pramANe devacandrajI upAdhyAya nayacakrasAramAM jaNAve che. te vAtane khyAlamAM rAkhavI. Ama prathama astisvabhAvanuM nirUpaNa pUrNa thayuM. spaSTatA :- svadravya, svakSetra, svakAla ane svabhAva A cAranI sAthe vyApya-vyApakabhAvathI rahelA pariNAmo potAno mULa dharma choDIne anyadharmasvarUpe kadApi pariNamatA nathI. tenuM kAraNa vastuno astisvabhAva che. vastunI sarUpatApariNati e ja teno astitvabhAva. sarva dravyomAM potAnA guNa -paryAyano astisvabhAva hoya che. jIva jIvadravyarUpe pariName, ajIvarUpe nahi. eka jIva anyajIvarUpe na pariName paNa svAtmaka svarUpe ja pariName. jJAnaguNa jJAnaguNarUpe ja pariName. paraMtu darzana-cAritrAdi guNasvarUpe te na pariName. jJAnaguNanI jJAnavasvarUpe ja astitA che. sarva dravya-guNa-paryAyo potAnA dravya-kSetrAdipaNe pariName che, te astisvabhAvano prabhAva che. svopajJa nayacakrasAravivaraNamAM A mujaba kharataragacchIya zrIdevacandrajI upAdhyAye nirUpaNa kareluM che. nAstisvabhAvanuM nirUpaNa (2) have bIjA sAmAnyasvabhAvanuM nirUpaNa karavAno avasara prApta thayo che. avasarasaMgatithI
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ ??/6 1719 * sApekSanAstitvanirUpaNam 0 parabhAvaI paNi sattA = astisvabhAva kahatAM sarva sarvasvarUpaI asti thayuM; tivAri jaga ekarUpa sa (pAvaIka) thAi. te to sakalazAstravyavahAraviruddha chai. te mATaI parApekSAI nAstisvabhAva chai, zUnyapaNA thakI "(2) rA parabhAvena = parakIyadravya-kSetra-kAla-bhAvApekSayA kathyate / khalu vAkyAlaGkAre bodhyaH, laghutamanAmakoze "niSedha-vAkyA'laGkAra-jijJAsA'nunaye khalu" (la.nA.ko.160) iti sAgarAnandasUrivacanAt / svadravyAdineva parabhAvena = anyadIyadravya-kSetra-kAla-bhAvApekSayA vastunaH astitve = astisvabhAve sattvA'parAbhidhAne / svIkriyamANe 'sarvaM = vastutvAvacchinnaM sarvasvarUpamasti' ityaapdyet| tadA sacarAcaraM sarvaM jagad ma ekasvarUpam = abhinnasvarUpaM hi = eva Apadyeta, sarvasya vastunaH sarvadravya-kSetrAdyapekSayA asti-rza svabhAvazAlitvAbhyupagamAt / tacca sakalazAstra-vyavahAra-pratItiviruddham / ataH parakIyadravya-kSetrAdyapekSayA vastuno nAstisvabhAvo'bhyupagantavya evetyaashyH| paradravyAdyapekSayaiva nAstisvabhAvaH, na tu sva-paradravyAdyapekSayA, zUnyavAdApatteH / "hi hetau pAdapUrtI tu vizeSe'pyavadhAraNe" (e.nA.mA.145) iti ekAkSaryAM nAmamAlAyAM / dAmodaraputrakAlidAsavyAsokteH prakRte avadhAraNArthe hiH yojitH| prApta thayela bIjA sAmAnyasvabhAvane graMthakArazrI jaNAve che ke kharekhara parakIya dravya-kSetra-kALa-bhAvanI apekSAe nAstisvabhAva kahevAya che. mULa zlokamAM rahela vastu avyaya vAkyanI zobhA mATe che. zrIsAgarAnaMdasUrijIe laghutamanAmakozamAM jaNAvela che ke "(1) niSedha, (2) vAkyAlaMkAra, (3) jijJAsA tathA (4) anunaya (manAvavuM) - ATalA arthone jaNAvavA mATe "vahu' vaparAya che." "jema vastu svadravya-kSetrAdinI apekSAe astisvabhAvane dhAraNa kare che tema parakIya dravya-kSetra-kALa-bhAvanI apekSAe paNa vastu astisvabhAvane = sattAne dhAraNa kare che' - evuM mAnavAmAM Ave to "vastutvaavacchinna che = vastutvaviziSTa = sarva vastu sarvasvarUpa che' - evuM mAnavAnI Apatti Ave. tathA tevuM bane tyAre sacarAcara AkhuM jagata ekasvarUpa ja banI jaze. koI paNa vastunA svarUpamAM leza paNa bheda nahIM paDI zake. kAraNa ke "sarva vastu sarva dravya-kSetrAdinI apekSAe hAjara che - tevuM tame mAno cho. rasa (tavya.) paraMtu te vAta to sarva zAstrathI, sarva vyavahArathI ane sarva pratItithI viruddha che. tethI jagatanI ekarUpatA mAnya na bane. AthI paradravya-kSetrAdinI apekSAe nAstisvabhAva mAnavo jarUrI che. A pramANe tAtparya che. tathA A nAstisvabhAva paradravyAdinI apekSAe ja jANavo, sva-paradravyAdinI apekSAe nahi. bAkI to zUnyavAdanI Apatti Ave. mULa zlokamAM rahela "di' zabda ekAkSarI nAmamAlA mujaba avadhAraNa = jakAra arthamAM darzAvela che. tyAM dAmodaraputra kAlidAsavyAse darzAvela che ke "(1) hetu, (2) pAdapUrti, (3) vizeSa ane (4) avadhAraNa arthane jaNAvavA "di vaparAya." '... cihnadrayamadhyavartI phakta ko.(11)mAM che.
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1720 * asti-nAstisvabhAvasamarthanam / pa yacca bRhannayacakravRttau "sarvathaikAntena sadrUpasya na niyatArthavyavasthA, saGkarAdidoSatvAd" (bR.na.ca.69 jA vR.pR.36) ityuktaM tadapyatrAnusandheyam / sarvathA = sva-paradravya-kSetrAdiprakAraiH vastunaH sadrUpatvamevetyabhyupagame _' mRNmayo ghaTaH paTarUpatAmApadyeta tantumayazca paTaH ghaTarUpatAmApadyeta / idamevA'tra ghaTa-paTayoH sAGkaryam / 7 evaJca 'ghaTo ghaTapadavAcyaH paTapadavAcyo vA ? paTaH paTapadavAcyo ghaTapadavAcyo vA ?' ityanizcayAt ze pratiniyatArthavyavasthocchidyeta / ataH parasvarUpeNa nAstisvabhAvo'pi kakSIkartumarhatIti bhaavH| ka yadapi nayacakrasAre devacandravAcakaiH "astitvA'bhAve guNA'bhAvAt padArthe shuunytaa''pttiH| nAstitvA'bhAve rx kadAcit parabhAvatvena pariNamanAt sarvasaGkaratA''pattiH" (na.ca.sA.pR.151) ityuktaM tadapyatrAnuyojyam / "tathA'nekAntato vastu bhAvAbhAvobhayAtmakam / yathA sattvaM svarUpeNa pararUpeNa cAnyathA / / " (jai.vi.ta.1/19) / iti jainavizeSatarke yazasvatsAgaroktiratra smrtvyaa| ja sarva sarvAtmaka thavAnI Apatti spaSTatA :- svakIya-parakIya dravya-kSetrAdinI apekSAe sarva vastu astisvabhAvane dhAraNa kare to ghaTa, paTa, maTha vagere ekasarakhA thavAnI Apatti Avaze. kAraNa ke sarva dravya-kSetrAdinI apekSAe ghaTa, paTa jo sata = hAjara hoya to ghaTa mATIsvarUpe hAjara che, tema taMtu vagere svarUpe paNa hAjara thaI jaze. tathA paTa jema taMtusvarUpe hAjara che, tema mATI vagere svarUpe paNa hAjara thaI jaze. tethI tamAma vastu ekasarakhI banavAnI Apatti durvAra banaze. nAtivabhAva na mAno to saMkarAdi doSa | (cavya.) tathA bRhadmayacakra graMthanI vyAkhyAmAM je jaNAvela che ke jo vastunuM svarUpa sarvathA = che sarva prakAre sat ja hoya to saMkara vagere doSanA lIdhe pratiniyata evI vastuvyavasthA saMbhavI nahi A zake' - te vAtanuM paNa prastutamAM anusaMdhAna karavuM. ahIM kahevAno Azaya e che ke sarva prakAre = sva-para dravya-kSetrAdi svarUpe vastu jo sat = hAjara ja hoya to mATIsvarUpa evo ghaTa taMtusvarUpa a banI jaze tathA taMtusvarUpa = taMtumaya evo paTa mRmbhaya = mATImaya banI javAnI Apatti Avaze. A ja ahIM ghaTa-paTanuM sAMkarya jANavuM. eka vastunuM svarUpa bIjI vastumAM jAya te "saMkara' doSa tarIke ahIM abhipreta che. tethI "ghaTane ghaTa kahevo ke paTa kahevo ?" tathA "paTane paTa kahevo ke ghaTa kahevo?" teno nirNaya nahi thaI zake. kAraNa ke uparokta mata mujaba ghaTa ghaTarUpe ane paTarUpe jaNAze. tathA paTa paTasvarUpe ane ghaTasvarUpe jaNAze. tethI "A ghaTa che. te paTa che' - AvI pratiniyata prasiddha vastuvyavasthAno uccheda thavAnI Apatti Avaze. tethI sarvatra parasvarUpe nAstisvabhAva mAnavo jarUrI che. 4 ati-nAstivabhAva na mAno to... $ (1) nayacakrasAramAM upAdhyAya zrIdevacandrajIe jaNAvela che ke "jo astisvabhAva na hoya to padArthamAM guNano uccheda thavAthI zUnyatAnI Apatti Ave. tathA nAstisvabhAva jo padArthamAM na hoya to kyAreka parabhAvasvarUpe = anyapadArthasvarUpe pariNamana thavAthI sarva padArthomAM sAkarSanI Apatti Ave.' AnuM ahIM anusaMdhAna karavuM. 'tathA anekAntathI vastu bhAvAbhAvaubhayAtmaka che. jema svarUpathI
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ ??/6 1721 * sarvam anekAntAtmakam / tatazca suSThuktaM siddhasenadivAkareNa nyAyAvatAre "anekAntAtmakaM vastu gocaraH sarvasaMvidAm" (nyA.29) pa iti tathA nyAyakumudacandre prabhAcandreNa "sarvamanekAntAtmakam" (nyA.ku.pR.368) iti / ekatra sva-paradravya -kSetrAdyapekSayA'sti-nAstisvabhAvAbhyupagamena anekAntavAdAt srvaarthvyvsthopptteH| ataH parApekSayA / nAstisvabhAvaH = nAstitvam = asattvaM svIkartavyameva / yathoktam AlApapaddhatau "parasvarUpeNA'bhAvAd nAstittvamAva" (..pR.72) tiA partana "saMtavA du samawoLa" (.sva..60) rUtti dravyasvabhAva zuM prakAzavacanamapi vyAkhyAtam / / prakRte "sarvamasti svarUpeNa pararUpeNa nAsti c| anyathA sarvabhAvAnAmekatvaM saMprasajyate / / " (bha.sU. - 1/3/rUra/u.va1) ti mAvatIsUtravRttI samudghatA variSThA martavyA taduktaM samantabhadrAcAryeNA'pi AptamImAMsAyAM "sadeva sarvaM ko necchet ? svarUpAdicatuSTayAt / asadeva sattva che, tema pararUpathI asattva che' - A mujaba jainavizeSatarkamAM yazasvatsAgarajInI uktine ahIM yAda karavI. che sarva vastu ati-nAlisvabhAvamaya che. (tata) tethI nyAyAvatAra prakaraNamAM zrIsiddhasenadivAkarajIe sarasa vAta karI che ke "sarva samyaku bodhano viSaya anekAntAtmaka vastu che." temaja nyAyakumudacandra graMthamAM digaMbara prabhAcaMdrAcArye paNa suMdara vAta karela che ke "sarva vastu anekAntAtmaka che." nijasvarUpe astisvabhAva ane parasvarUpe nAstisvabhAva sarvatra mAnavAthI anekAntavAdanI saMgati thaI jaze. tethI prasiddha vastuvyavasthAnI saMgati thaI jaze. A kAraNathI parakIya dravya-kSetra-kALa-bhAvanI apekSAe nAstisvabhAvano = nAstitvano = asattvano svIkAra jarUrI ja che. jema ke AlApapaddhati graMthamAM jaNAvela che ke "parasvarUpe vastuno abhAva hovAthI vastumAM che nAstisvabhAva che." dravyasvabhAvaprakAza graMthamAM je jaNAvela che ke "anya-anyasvarUpe vastu asat svarUpa che che' - tenI paNa spaSTatA AnA dvArA thaI jAya che. kema ke anya eTale parakIya dravya-kSetra-kALa-bhAva. te svarUpe sarva vastu asat ja che. tethI "ghaTasvarUpe paTa asat che tathA paTasvarUpe ghaTa asat che' - tema jANavuM. sa. je padArtha ravarUpathI sat, pararUpathI asat . (pravRtta.) A saMdarbhamAM bhagavatIsUtravyAkhyAmAM eka kArikA uddhata karelI che te yAda karavA yogya che. temAM jaNAvela che ke "sarva vastu nijasvarUpathI hAjara che tathA parasvarUpe gerahAjara che. jo AvuM na mAnavAmAM Ave to sarva bhAvo eka = abhinna banI javAnI Apatti Ave.' * sa-asat svabhAvanuM samarthana # (6) zrIsamantabhadrAcAryae paNa AptamImAMsA graMthamAM asti-nAstisvabhAvanI oLakhANa karAvavAnA AzayathI jaNAvela che ke "svarUpa AdinI = svadravya-kSetra-kALa-bhAva A cAranI apekSAe badhuM sat ja che - tevuM koNa na Icche ? tathA paradravya-kSetrAdi cAranI apekSAe badhuM asat ja che - tema koNa na mAne ? jo A mujaba mAnavAmAM na Ave to padArtha svarUpa aMge vyavasthA na saMbhave." asti 1. sadgA hi bacadranA
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1722 0 nAstisvabhAvasya tucchatvApattiH / sattA te svabhAvaI vastumAMhi jaNAi chaI. te mATai satya chaI. asattA te svajJAnaI paramukha- nirIkSaNa karAi chai. te mATaI kalpanAjJAnaviSayapaNaI asatya chaI" - ehavuM bauddha mata cho, te khaMDavAnaI e kahaI chaI - sattAnI (jimaepari tatkAla asattA je nathI huratI, te vyaMjaka aNamilyAnA vazathI viparyAsAt, na ced ? na vyavatiSThate / / " (A.mI.15) iti| adhikaJcA'gre trayodazazAkhAyAM (13/ 9) cImaviSyati nayacakrasAre devacandravAcakaiH "anyajAtIyadravyAdInAM svIyadravyAdicatuSTayatayA vyavasthitAnAM vivakSite na paradravyAdike sarvadaiva abhAvAvicchinnAnAm anyadharmANAM vyAvRttirUpo bhAvaH = nAstisvabhAvaH" (na.ca.sA. pR.136) phatyum | ___ nanu sattvaM svata eva vastuni jJAyate / ataH tat pAramArthikam / kintu asattvaM tu svajJAnakRte ' paramukhaprekSi, abhAvabuddhau pratiyogijJAnasya apekSaNAt / sattvalakSaNapratiyogijJAnA'bhivyaGgyatvAdeva Na asattvasya tucchatvamiti bauddhA''zaGkAmapAkartumAha - kA astitvavad = astisvabhAva iva nAstitvaM = nAstisvabhAvaH vyaJjakaviraheNa = pratiniyatavyaJjakavilambavazena eva drutaM = jhaTiti na sphurati = na jJAyate, na tu nAstisvabhAvaviraheNa | -nAstisvabhAvano svIkAra na karavAmAM Ave to vyavasthA kaI rIte na saMbhave ? te vAta AgaLa teramI zAkhAnA prathama zlokamAM spaSTa thaI jaze. - nAstivabhAva zrIdevacandrajInI draSTimAM (nava) nayacakrasAra graMthamAM zrIdevacandrajI upAdhyAye nAstisvabhAvane A rIte jaNAvela che ke "je vijAtIya dravya-guNa-paryAyo potAnA dravya-kSetra-kALa-bhAvasvarUpe rahelA hoya teno vivakSita paradravya -guNa-paryAyamAM sarvadA abhAvapaNe aviccheda che. tethI paradravya-guNa-paryAyanI vyAvRttisvarUpa = bAdabAkIsvarUpa je bhAva, te ja prastuta dravyAdino nAstisvabhAva che." 2 nAstitva kAlpanika H baddha bauddha :- (nA.) vastumAM sattva = astisvabhAva to svataH ja jaNAya che. ethI sattva e ja vI pAramArthika vastudharma che. paraMtu asattva to potAnA jJAna mATe bIjAnuM = pratiyogInuM moDhuM jue che, bIjAnI apekSA rAkhe che. kAraNa ke abhAvabuddhi pratye pratiyogijJAnanI apekSA rahe che. sattvasvarUpa sa pratiyogInA jJAnathI abhivyaMgya hovAthI asattva tuccha ja che. je paramArthasat hoya tene potAnA jJAna mATe bIjAnA jJAnanI apekSA zA mATe hoya? paraMtu asattva potAnA jJAna mATe svapratiyogInA jJAnanI apekSA rAkhe che. tethI te tuccha che. che nAstisvabhAva pAramArthika H jena che jaina :- (astitva.) he bauddho ! tamArI A dalIla vyAjabI nathI. (tenA nirAkaraNa mATe graMthakArazrI zlokanA uttarArdhamAM jaNAve che ke, astisvabhAvanI jema nAstisvabhAva turaMta skurAyamAna nathI thato. kAraNa ke tyAM pratiniyata vyaMjakano vilaMba thAya che. kahevAno Azaya e che ke "nAstisvabhAvaviSayaka
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11/6 vyaJjakavilambaprayuktAbhivyaktivilambaH 1723 paNa tucchapaNA thakI nahIM. jima chatoI zarAvano gaMdha te nIrasparza (viNa=) vinA (bhAsaI=) jaNAI vyaJjakavirahaprayuktaH nAstitvaprakArakajJAnA'bhAvaH, na tu viSayavirahaprayukta ityAzayaH / ata eva pu kAlAntare vyaJjakopasthitau tadabhivyaktiH jAyate, zazazRGgasya tu na jAtucit, asattvAt / etena pAramArthikazced nAstisvabhAvaH astisvabhAvavad jhaTiti svato jJAyeta / na caivaM jJAyate iti zazazRGgasahodara eva sa iti nirastam, zazazRGgasya vyaJjakasahasrasannidhAvapyanabhivyakteH, nAstisvabhAvasya tu vyaJjakasannidhau abhivyakteH / na ca viSayasattve'pi vyaJjakavirahAd jJAnA'bhAvaH kutra dRSTaH ? iti vAcyam, vidyamAno'pi zarAvagandhaH mArttazarAvagandhaH vyaJjakaviyogavazena yataH sannapi jJAna potAno viSaya gerahAjara = asat tuccha hovAnA lIdhe nathI thatuM' - evuM nathI. paraMtu cokkasa prakAranA abhibhaMjakanA vilaMbanA lIdhe nAstisvabhAvanuM jJAna turaMta thatuM nathI. tethI nAsti svabhAvane tuccha-mithyA-zazazRMgatulya mAnI na zakAya. abhivyaMjaka tenI abhivyakti kare che. tethI ja kAlAntare vyaMjaka = pratiyogijJAna parakIyadravya-kSetrAdijJAna hAjara thatAM nAstisvabhAvanI abhivyakti = buddhi utpanna thAya che. vyaMjaka judA-judA sthaLe judA-judA hoya che. te vAta alaga che. paraMtu zazazRMganI to kadApi abhivyakti thatI nathI. kAraNa te asat avidyamAna ja che. dalIla :- (tena.) jo nAstisvabhAva pAramArthika hoya to astisvabhAvanI jema turaMta svataH jaNAvo joIe. paNa astisvabhAvanI jema te tarata jaNAto nathI. mATe te zazazRMgatulya ja che. * sarvathA asanI abhivyaktino asaMbhava samAdhAna :- (zazazu.)nA, tamArI uparokta dalIla vyAjabI nathI. kAraNa ke amArI uparokta vAta dvArA ja tenuM nirAkaraNa thaI jAya che. nAstisvabhAva zazazRMgatulya nathI. kAraNa ke hajAro vyaMjaka al hAjara thAya to paNa zazazRMganI abhivyakti = buddhi kadApi koIne paNa thatI nathI. jyAre nAstisvabhAvanI abhivyakti = buddhi = upalabdhi to vyaMjakanI hAjarImAM thAya ja che. tethI nAstisvabhAva zazazRMgatulya sa nathI, atyanta tuccha nathI. zaMkA :- (na = viSaya.) 'nAstisvabhAva zazazRMganI jema atyanta tuccha nathI paNa sat che, pAramArthika che, hAjara che' - Ama tame kaho cho. paNa eka vAta samajAtI nathI ke nAstisvabhAva svarUpa viSaya hAjara hoya to tenuM jJAna kema na thAya ? viSaya vidyamAna hovA chatAM paNa vyaMjakanA = jJAnotpAdakasAmagrInA vilaMbathI viSayanuM jJAna thatuM na hoya tevuM kyAM jovA maLe che ? = = = = > vs t xx vyaMjakavilaMbathI abhivyaktimAM vilaMba samAdhAna :- (yataH.) tamArI A zaMkA vyAjabI nathI. kAraNa ke mATInA koDIyAmAM gaMdha vidyamAna hovA chatAM paNa kAyama mATe tenuM pratyakSa thatuM nathI. paraMtu jyAre pANInA sparza svarUpa bhaMjaka (gaMdhajJAnajanaka) hAjara hoya tyAre ja tenuM jJAna thAya che. (navo varasAda paDe tyAre khetaranI ke jamInanI I pustakomAM 'te' nathI. A.(1)mAM che. ma nIra-i
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1724 0 vastusvabhAvavaicitryam apratyAkhyeyam / 22/6 nahIM, patAvatA asatya nahIM. mAM keTalAIka vastunA guNa svabhAvaI ja jaNAI chaI. keTalAIka pratiniyatavyaMjakavyagya chaI. e e vastuvaicitrya chaI. .. sparzalakSaNAbhivyaJjakAbhAvavazena sadA na bhAti, kintu vyaJjakopanipAte eva / na caitAvatA mArte 'zarAve nIrasparzapUrvakAlAvacchedena gandhaH asan asatyo vaa| 9 tatazca pratipattavyamidaM yaduta kecid vastuguNAH svata eva jJAyante kecicca pratiniyatavyaJjakasa vyaGgyA iti / vastusvabhAvavaicitryamevA'tra zaraNam, tatra ke vayaM niSeddhAraH ? abhyupagamyate ca of saugatairevA'rthasvabhAvavaicitryam / taduktaM dharmakIrtinA pramANavArtike "yadIdaM svayamarthAnAM (? marthebhyo) rocate on tatra ve vayam ?" (pra.vA.ra/ra00) tiA ___ taduktaM pravacanopaniSadvedibhiH yazovijayavAcakaiH anekAntavyavasthAprakaraNe "vastutaH kecid bhAvAH Ni pratiniyatavyaJjakavyaGgyAH kecinnetyatra svabhAvavizeSa eva zaraNam, karpUra-zarAvagandhAdau tathAsvabhAvadarzanAt, mATInI gaMdha jaNAya che, anyathA nahi. Avo ApaNane anubhava paNa che.) tethI gaMdhavyaMjaka pANIsparzanA vilaMbanA lIdhe mATInA koDiyAmAM vidyamAna evI paNa gaMdha sarvadA jaNAtI nathI. paraMtu gaMdhabhaMjaka pANIsparza hAjara thAya to ja tenuM bhAna thAya che. paraMtu mATInA koDiyAmAM gaMdha sarvadA jaNAtI na hoya teTalA mAtrathI, nIrasparzanA pUrvakALamAM mATInA koDiyAmAM gaMdha asat = mithyA ke asatya na kahevAya. ja svabhAvavaividhyano apalApa azakya che. (tatakjha.) tethI evuM svIkAravuM joIe ke vastunA keTalAka guNo svataH ja jaNAya che tathA keTalAka guNo pratiniyata evA abhivyaMjakathI vyaMgya hoya che (vyaMjakathI jaNAtA hoya che) - temAM vastusvabhAvagata vividhatA e ja kAraNa che. tethI "amuka vastuguNo svataH jaNAya che ane amuka vastuguNo vyaMjakavyaMgya che che AvuM kema? - AvI samasyAnuM samAdhAna A svabhAvavaividhya ja che. svabhAvavaividhya sivAya ahIM vA bIjuM koI zaraNa nathI. A svabhAvavaividhyano niSedha karanArA ApaNe koNa ? bauddha loko paNa vastunA svabhAvanuM vaividhya mATe ja che. tethI to dharmakIrti nAmanA bauddha vidvAne pramANavArtika graMthamAM jaNAvela sa che ke "vastune ja jAte AvuM svabhAvavaividhya game to temAM ApaNe koNa aTakAvanArA chIe?" ravabhAvavaividhya prasiddha ka (takut.) jinazAsananA gUDha rahasyone jANanArA mahopAdhyAya zrIyazovijayajI gaNivare paNa anekAMtavyavasthA prakaraNamAM jaNAvela che ke "vastunA keTalAka bhAvo = pariNAmo pratiniyata vyaMjakathI vyaMgya hoya che. tathA keTalAka pariNAmo bhaMjakavyaMgya nathI hotA. A bAbatamAM teno vizeSa prakArano svabhAva e ja zaraNabhUta che. kapUranI gaMdha potAnI jAte ja vyakta thAya che. jyAre mATInA koDIyAnI gaMdha pANIsparzasvarUpa vyaMjaka dvArA vyakta = jJAta thAya che. A pramANe kapUranI gaMdhamAM ane koDIyAnI gaMdhamAM judA-judA svabhAva dekhAya ja che. te ja rIte vastuno sad aMza = astisvabhAva svataH vyakta thAya che. tathA vastuno asad aMza = nAstisvabhAva parataH = pratiyogijJAnathI vyakta thAya che. teno
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1725 11/6 ___ vastusvabhAvaniSedhA'yogaH / paNi ekaInI tucchatA kahiMi, to ghaNo vyavahAra vilopAI. tadvat sadaMzA'sadaMzayorapi naikasya tucchatvamaparasyA'tucchatvam" (ane.vya.nayanirUpaNapUrva-bhAga-1/pR.40) iti / e tatazcA'sti-nAstisvabhAvayoH parasparavilakSaNayoH nAstisvabhAvasyA''pekSikatayA tucchatvAbhidhAne / tu aNutva-mahattva-jyeSThatva-kaniSThatva-dvitvAdisApekSabhAvagocarabahuvidhasArvajanInasvArasikavyavahAravilopAd / madhyamasaMvinmAtre vizrAntiH syAt / sA ca bahudhA dUSitA sammatitarka-dvAdazAranayacakra-syAdvAdaratnAkara -shaastrvaartaasmuccyaa'nekaantjyptaakaadau| ato vyavahArataH kecidarthAH nirapekSAH kecicca sApekSA rza anubhavabalenaiva zraddheyAH, tathaiva padArthavaicitryasya vyavasthitatvAt / vastutaH yathA nAstisvabhAvaH paradravya-kSetrAdyapekSaH tathA astisvabhAvo'pi svadravya-kSetrAdyapekSa / eveti ubhayatra vyaJjakavyaGgyatvaM tulyameva / idamevA'bhipretyoktaM devacandravAcakaiH nayacakrasAre "vyaJjakayoge sattA sphurti| tathA asattAyA api sphuraNAt padArthAnAm aniyatA pratipattiH" (na.ca.sA.pR.151) kA tathA prakArano svabhAva ja ahIM niyAmaka che. tethI "vastuno astisvabhAva atuccha = pAramArthika che. jyAre vastuno nAstisvabhAva tuccha = kAlpanika che' - AvuM kahI zakAtuM nathI." Ama astisvabhAva ane nAstisvabhAva uparokta rIte avyaMgya ane vyaMgya hovA svarUpe parasparavilakSaNa siddha thAya che. tema chatAM banne che to pAramArthika ja. evuM uparokta carcA dvArA nakkI thAya che. cha sApekSabhAvo pAramArthika ka (tataDyA.) tethI paraspara vilakSaNa evA astisvabhAva ane nAstisvabhAva - A benI aMdara nAsti svabhAva ApekSika = paradravyAdisApekSa hovAthI tuccha che' - evuM jo kahevAmAM Ave to aNutva, mahattva, jyeSThatva, kaniSThatva, dvitva vagere sApekSa bhAvo paNa tuccha sAbita thavAthI te saMbaMdhI aneka prakAranA sarvajanaprasiddha svArasika vyavahArano vilopa thaI jaze. tethI te badhA vyavahAra ane vyavahArya vI vastuno uccheda thaI javAnA lIdhe kevala madhyama saMvimAtramAM = zeyAkArazUnya jJAnamAtramAM ja jagatanI vizrAnti thaI jaze. tathA madhyamajJAnamAtravizrAnti svarUpa zUnyavAdanuM to saMmatitarka, dvAdazAniyacakra, jad syAdvAdaratnAkara, zAstravArtAsamuccaya, anekAntajayapatAkA vagere graMthamAM aneka prakAre khaMDana karela che. AthI vyavahAranI apekSAe keTalAka padArtho nirapekSa che ane keTalAka padArtho sApekSa che - tema anubhavanA baLathI ja svIkAravuM joIe. kema ke padArthamAM vaividhya te ja pramANe rahela che. ja atiravabhAva paNa vyaMjakavyaMgya ja (vastu) vAstavamAM to jema nAstisvabhAva paradravya-kSetrAdine sApekSa che tema astisvabhAva paNa svadravya-kSetrAdine sApekSa ja che. tethI astisvabhAva ane nAstisvabhAva - bannemAM vyaMjakavyaMgyatva = pratiyogijJAnavyaMgyatva = pratiyogijJAnajanyajJAnaviSayatva to samAna rIte raheluM ja che. A ja abhiprAyathI upAdhyAya zrIdevacandrajIe nayacakrasAra graMthamAM jaNAvela che ke "yaMjakano yoga thatAM sattA = astisvabhAva jaNAya che. tathA asattA = nAstisvabhAva paNa vyaMjakanA yogathI jaNAya che. paraMtu padArthonI jANakArI aniyata hoya che." aniyata = aniyatavyaMjakasaMpAdya. matalaba ke judA-judA vyaMjako dvArA padArthonI
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1726 0 sApekSa-nirapekSapadArthaprasthApanam / uktaM cAsmAbhirbhASArahasyaprakaraNe - 'te huMti parAvekkhA, vaMjayamuhadaMsiNo tti Na ya tucchaa| sa liminuM vitta, sarava-pUradhALA (mA.ra4.30) tiA.11/6ll e iti / aniyatA = aniytvynyjksmpaadyetyrthH| etena "pajjAo duviyappo sa-parAvekkho ya Niravekkho" (ni.sA.14) iti niyamasAre kundakunda" svAmyuktiH vyAkhyAtA, sApekSasya paryAyasya asti-nAstisvabhAvadvayalakSaNasya svajJAnaM prati kramazaH - svakIya-parakIyadravya-kSetrAdijJAnApekSaNAt sApekSatA karpUragandhAdezca gandhatvAdiprakArakajJAnaM prati vyaJjakAze 'napekSaNAd nirapekSatetyAzayAt / idaJca vyavahArato jJeyam / "tattvatastu sAmAnyadRSTyA sarve nirapekSAH - vizeSadRSTyA ca sarve sApekSA iti vyApako'nekAnta eva vijayate" (AptamImAMsA a.sa.tA.vi.1/15/ - pR.195) iti vyaktamuktaM yazovijayavAcakaiH aSTasahasrItAtparyavivaraNe | taduktaM taireva bhASArahasyaprakaraNe "te hoMti parAvekkhA vaMjayamuhadaMsiNo tti Na ya tucchaa| vidyamii vevitta saravi-pUrAMghAIiT" (mA.2.30) tiA jANakArI saMpanna thAya che. ahIM spaSTapaNe astisvabhAvane paNa vyaMjakavyaMgya tarIke jaNAvela che. ) paryAcanA be bhedamAM vyavahAra-nizvayamata ). () "paryAyanA be bheda che, sva-parasApekSa ane nirapekSa - A pramANe niyamasAra graMthamAM kuMdakuMdasvAmIe je kaheluM che tenI paNa spaSTatA uparokta pratipAdanathI thaI jAya che. ame jaNAvela sApekSa bhAvo = paryAyo sva-paranI apekSAe ja sApekSa kahevAya che. matalaba e che ke astisvabhAvAtmaka paryAyanA jJAna pratye svakIyadravya-kSetrAdinA jJAnanI apekSA rahe che. nAstisvabhAva nAmanA paryAyanA A jJAna pratye parakIyadravya-kSetrAdinA jJAnanI apekSA rahe che. mATe te banne sApekSa che. tathA kapUragaMdha vagerenuM gaMdhasvarUpe jJAna karavAmAM vyaMjakanI apekSA rahetI nathI. tethI te nirapekSa che. A vAta vyavahAra anusAra jANavI. "paramArthathI = nizcayathI to tamAma padArtho sAmAnyadRSTithI nirapekSa che. tathA vizeSadRSTithI e badhA ja padArtho sApekSa che. tethI ahIM paNa sarvavyApI anekAntavAda ja vijaya pAme che" - A pramANe aSTasahasrotAtparyavivaraNamAM mahopAdhyAya zrIyazovijayajI mahArAje spaSTapaNe jaNAvela che. pratiyogIsmaraNa sApekSabhAvajJAnajanaka che (takuC/.) tathA teozrIe ja bhASArahasyaprakaraNamAM jaNAvela che ke "te parasApekSa hoya che ke je vyaMjakanuM moDhuM jue che. paraMtu te tuccha = atyaMta asat nathI hotA. kAraNa ke vyaMjaka- sApekSatA ane vyaMjakanirapekSatA svarUpa vaividhya mATInA koDiyAnI gaMdhamAM ane kapUranI gaMdhamAM jovA maLe che." bhASArahasyaprakaraNanI svopajJa vyAkhyAmAM mahopAdhyAyajI mahArAje A gAthAnI vistRta samajaNa ApI che. * vi.' drvyaanuyogtrknnaayaam| 1. te bhavanti parApekSA vyaJjakamukhadarzina iti na ca tucchaaH| dRSTamidaM vaicitryaM zarAva -rInyA 2. paryAyo divivaH sva-rakSajJa nirapekSa
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26/6 0 pratItyabhAvAnAM pAramArthikatA 0 1727 tadvRttilezastvevam "te = pratItyabhAvAH, vyaJjakamukhadarzinaH = pratiniyatavyaJjakavyaGgyAH santaH parApekSA p| iti na ca = naiva tucchAH / pratiyogyanusmaraNamatra sapratiyogikajJAnasAmagrIsampAdanArtham, na tu vikalpazilpakadarthanArthamiti bhaavH| / atha dharmijJAnasAmagryA eva dharmajJAnasAmagrItvAtkathamaNutva-mahattvAdidharmijJAne tajjJAnahetuvilamba ityata ma sAduM - (ta) teno prastutamAM upayogI thoDoka aMza nIce mujaba che. "hrasvatva-dIrghatvAdi pratItyabhAvo = sApekSabhAvo vyaMjakanuM moDhuM jonArA che, svabhaMjakanI apekSA rAkhanArA che. tethI te pratiniyata evA abhivyaMjakathI = pratiyogIjJAnathI abhivyaMgya bane che. AvuM hovAthI te parasApekSa che. paraMtu teTalA mAtrathI te hRsvatva-dIrghatvAdi pratItyabhAvo vaMdhyAputravat tuccha = kalpita = mithyA banI jatA nathI. (jema ke anAmikA AMgaLImAM rahela hRsvatva e madhyamA aMgulIne sApekSa hovAthI madhyamAnA jJAna dvArA tenI abhivyakti = buddhi thAya che. tathA anAmikAmAM rahela dIrghatva e kaniSThA AMgaLIne sApekSa hovAthI kaniSThA [chellI] AMgaLInA jJAna dvArA anAmikAgata dIrghatvanI abhivyakti thAya che. AthI anAmikAmAM rahela hRsvatva madhyamApratiyogika tathA dIrghatva kaniSThApratiyogika che.) ja pratItyabhAva viDaMbanApAtra nathI ja (tti.) prastutamAM pratiyogInuM jJAna hasvatva-dIrghatvAdi pratItyabhAvonI = sApekSabhAvonI = sapratiyogika bhAvonI abhivyaktinI = buddhinI sAmagrInuM saMpAdana karavA mATe che. paraMtu "sapratiyogika bhAvo satu hoya to svaabhivyakti mATe te bIjAnI apekSA zA mATe rAkhe ? tathA parasApekSa = pratiyogijJAnasApekSa hoya to te paramArthathI sat = vAstavika kaI rIte kahevAya ?' AvA vikalponuMa, nirmANa karIne sApekSa bhAvonI kadarthanA = viDaMbanA = khaMDana karavA mATe pratiyogInA jJAnanI vAta ahIM karavAmAM nathI AvI. A pramANe ahIM tAtparya che. >dharmAjJAnasAmagrI e ja dharmajJAnasAmagrI : mImAMsA 3 pUrvapakSa :- (atha.) ghaTanuM jJAna karavA mATe cakSusajJikarSa, AlokasaMyoga vagere je kAraNa sAmagrInI apekSA hoya che te ja sAmagrI dvArA ghaTanA nIla-pIta varNa vagere guNadharmonuM paNa jJAna thaI ja jAya che. kAraNa ke dharmAjJAnanI sAmagrI e ja dharmajJAnanI sAmagrI che. dharmI = ghaTa. dharma = nIla-pIta rUpa vagere. ghaTanuM cAkSuSa pratyakSa thayA pachI ghaTanA nIla rUpanuM cAkSuSa pratyakSa karavA mATe bIjA koI kAraNanI apekSA nathI rahetI. tethI ghaTacAkSuSa thayA pachI, anyavidha kAraNanI gerahAjarIthI, ghaTanA nIla-pItarUpanuM cAkSuSa utpanna thavAmAM vilaMba thato nathI. A hakIkatane badhA ja loko nirvivAdapaNe svIkAre che. tethI aNutva-mahattva, hrasvatva-dIrghatva, sthUlatva-kRzatva, dUratva-samIpatra vagere sApekSa guNadharmo jo paramArthasat hoya to tenA AzrayabhUta ghaTa-paTa-AMgaLI-zarIra-parvata-makAna vagere dharmInuM jJAna thAya tyAre aNutva-mahattva, hRsvatva-dIrghatvAdi guNadharmonuM bhAna thavAmAM vilaMba thavo na joIe. kAraNa ke dharmAjJAnasAmagrI e ja dharmajJAnasAmagrIsvarUpa che. tenAthI atirikta koI kAraNanI apekSA dharmajJAnane hotI nathI. dharmIzAna thAya tyAre dhakSmajJAnasAmagrI paNa hAjara ja hoya. tethI dharmAjJAna thatAM
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1728 * zarAva-karpUragandhapratibhAsavicAraH / pa dRSTaM = sAkSAtkRtam idaM vaicitryaM = kecid bhAvAH sahakArivyaGgyarUpAH kecicca na tatheti vailakSaNyaM 'shraav-krpuurgndhyoH| karpUragandho hi svarasata eva bhAsate, zarAvagandhastu jlsmprkaaditi| na ca jalasamparkAccharAve'bhinavagandha evotpadyate na tu prAgutpanna eva gandho'bhivyajyata iti, dharmajJAnanI sAmagrIno vilaMba kaI rIte saMgata thaI zake ? mATe "dharmIzAna thavA chatAM abhivyaMjakanA vilaMbathI pratIya bhAvonI abhivyakti = buddhi thavAmAM vilaMba thAya che' - AvuM kahI zakAtuM nathI. matalaba e che ke jo pratItyabhAvo pAramArthika hoya to anAmikA AMgaLInuM jJAna thatAM ja temAM rahela hRsvatva, dIrghatva vagere pratItyabhAvonuM bhAna thaI ja javuM joIe. madhyamA AMgaLInA jJAnanI ke kaniSThAnA jJAnanI tene AvazyakatA zA mATe hoya ? paraMtu je mANasa madhyamA ke kaniSThA AMgaLIne na jue, na jANe tene anAmikAmAM rahela hRsvatva ke dIrghatvanuM bhAna thatuM nathI. tethI siddha thAya che ke hRsvatvAdi pratItyabhAvo Aropita che, kAlpanika che, vAstavika nahi. thI sApekSa-nirapekSa bhAvanI siddhi che uttarapala :- (DraSTa.) tamArI A dalIla vyAjabI nathI. AnuM kAraNa e che ke amuka bhAvo sahakArI kAraNathI vyaMgya hoya che tathA keTalAka bhAvo tevA nathI hotA. A pramANe bhAvomAM = padArthomAM raheluM vailakSaNya mATInA koDiyAnI gaMdhamAM ane kapUranI gaMdhamAM sAkSAt jovA maLela ja che. kapUranI gaMdha svAbhAvika rIte ja jaNAya che. jyAre koDiyAnI gaMdha to pANInA saMparkathI abhivyakta thAya che. 0 vilakSaNa bhAvomAM virodha niravakAza che spaSTatA :- mATInA koDiyAnI upara pANI chAMTavAmAM Ave to tenI gaMdhanI abhivyakti thAya. che anyathA nahi. AthI tenI gaMdha sApekSa che, jalasparzathI vyaMgya che. jyAre kapUranI gaMdha potAnI jAte na ja cAre bAju phelAya che. kapUranI gaMdhanA jJAna mATe jalasaMparka vagere abhivyaMjakanI AvazyakatA rahetI nathI. tethI kapUragaMdha nirapekSa che, vyaMjakavyaMgya nathI. paraMtu koDiyAnI gaMdha parasApekSa = jalasaMparkasApekSa A = jalasaMparkavyaMgya hovAthI mithyA = atyaMta tuccha = sarvathA asat che' - AvuM kahI zakAtuM nathI. prathama varasAda paDe tyAre comAsAmAM khetaranI mATInI gaMdhanI abhivyakti thAya che. varasAda pUrve nahi. paraMtu jalasaMparkavyaMgya hovA mAtrathI "anubhUyamAna mRttikAgaMdha mithyA che. mATI paramArthathI gaMdhazUnya ja che' - tevuM kahI zakAtuM nathI. te ja rIte pratiniyata abhivyaMjakathI abhivyaMgya hovA mAtrathI "aNutva -mahattva, hrasvatva-dIrghatva vagere pratItyabhAvo asat che, sarvathA mithyA che' - tema kahI zakAtuM nathI. bhAvo vividha prakAranA hoI zake che. vilakSaNatvane dhAraNa karavA chatAM tevA bhAvone pAramArthika mAnavAmAM jema pratyakSavirodha vagere koI paNa doSa Avato nathI, tema nIla-pItAdi rUpa kapUra jevA hovAthI dharmAnuM jJAna thatAM te ja sAmagrIthI svataH tenuM jJAna thaI jAya che. pratiyogInA jJAnasvarUpa jalasaMparkanI temAM AvazyakatA nathI. jyAre aNutva, mahattva vagerenuM jJAna mATInA koDiyA jevuM che. te pratiyogijJAnasvarUpa jalasaMparkathI potAnuM jJAna karAve che. tema chatAM te banne pAramArthika ja che. ja jalasaMparka nUtanagaMdhajanaka : bauddha . zaMkA :- (na gha.) pANI chAMTavAthI mATInA koDiyAmAM navI ja gaMdha utpanna thAya che. "pANInA
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ ??/6 0 pRthvItvena zarAve gandhasiddhiH / 1729 pRthvItvena pUrvamapi tatra gandhA''vazyakatvAt, tannAzAdikalpanAyAM mAnA'bhAvAt, vilakSaNA'gnisaMyogAdInAmeva pRthivIgandhanAzakatvAcca" (bhA.ra.30 saMparka pUrve temAM gaMdha hatI ane jalasaMparkathI tenI abhivyakti thAya che' - tevuM nathI. (Ama vyaMjakanA vilaMbathI tenI buddhimAM vilaMba thato nathI paraMtu utpAdakanA vilaMbathI tenI utpattimAM ja vilaMba thAya che. jalasaMparka gaMdhano vyaMjaka nathI paraMtu utpAdaka che. jalasaMparkathI mATInA koDiyAnI gaMdhanI jJapti nathI thatI paraMtu utpatti thAya che. AvuM mAnIe to zuM vAMdho ?) 0 jalasaMparka pUrvagaMdhaabhivyaMjaka H jenA A samAdhAna :- (gItvena) nA, tamArI dalIla vyAjabI nathI. kAraNa ke mATInuM koDiyuM pArthiva che. tathA pRthvItva gaMdhavyApya che. tethI je je pRthvI hoya te te gaMdhayukta ja hoya. jyAM jyAM pRthvItva hoya tyAM tyAM gaMdha hoya ja. mATInA koDiyAmAM pRthvItva nAmano guNadharma rahe che. tethI jalasaMparka pUrve paNa temAM gaMdha mAnavI jarUrI che. Ama pANI chAMTavAthI gaMdhanI abhivyakti ja thAya che, utpatti nahi. bauddha :- jalasaMparkanI pUrve mATInA koDiyAmAM rahelI gaMdha anabhivyakta che. tathA jalasaMparka pachI gaMdha abhivyakta bane che. A hakIkta prasiddha che. teno ame svIkAra karIe chIe. paraMtu abhivyaktatva ane anabhivyaktatva - A be to paraspara virodhI guNadharma che. tethI eka ja gaMdha te banne guNadharmono Azraya banI na zake. eTale ame ema kahIe chIe ke "jalasaMparkanI pUrve mATInA koDiyAmAM rahelI anabhivyakta . gaMdhano nAza thAya che tathA jalasaMparkathI temAM abhivyakta gaMdhanI utpatti thAya che. jalasaMparka abhivyakta gaMdhano nAzaka che tathA abhivyakta gaMdhano utpAdaka che. Ama anabhivyakta gaMdha ane abhivyakta gaMdha judI ja che. koDiyAmAM pUrva vidyamAna evI anabhivyakta gaMdha kAMI jalasaMparkathI jaNAtI nathI." * gaMdhanAzAdi kalpanAmAM gaurava 6 jaina :- (tannA) mATInA koDIyAmAM anabhivyakta gaMdhano nAza ane abhivyakta gaMdhanI utpatti vagerenI kalpanA karavAmAM koI pramANa nathI. e tamArA mananI kalpanA che. tevI kalpanAmAM koI pratyakSa -anumAna Adi pramANano sahakAra nathI. UlaTuM gauravAdi doSa temAM lAgu paDe che. tethI tevI kalpanA mAnya thaI zakatI nathI. vaLI, bIjI mahattvanI vAta e che ke pRthvInI gaMdhano nAzaka jalasaMparka nathI paraMtu vilakSaNa agnisaMyoga vagere ja che. (tethI jalasaMparkathI koDiyAnI anabhivyakta gaMdhano nAza paNa thaI zakato nathI. je nAzaka na hoya tenAthI nAza kaI rIte utpanna thaI zake ? tethI jalasaMparkathI anabhivyakta gaMdhanA nAzanI ane abhivyakta gaMdhanI utpattinI gauravagrasta kalpanA karavAnA badale ema ja mAnavuM vyAjabI che ke "koDiyAmAM pUrve je gaMdha hatI, te ja gaMdhanI abhivyakti jalasaMparka dvArA thAya che. kAraNa ke AvuM mAnavAthI (1) anabhivyakta ane abhivyakta evI be gaMdhanI kalpanA, (2) jalasaMparkamAM anabhivyakta gaMdhanI nAzakatAnI (3) tathA abhivyakta gaMdhanI utpAdakatAnI kalpanA, (4) koDiyAmAM abhivyakta navIna gaMdhanI utpattinI (5) ane anabhivyakta gaMdhanA nAzanI kalpanA karavAnuM vyartha gaurava lAgu paDatuM nathI. Ama lAghavasahakArathI jalasaMparkane gaMdhabhaMjaka mAnavo vyAjabI che. tethI "koIka bhAvo sahakArIthI vyaMgya hoya che ane keTalAka bhAvo tevA nathI hotA' - A amArI
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ke Ke Ke Hao Bu Guo Ke 1730 vRtti). kRti / adhittvavoghAma tavRtto mokSaratnAyAm (bhA.ra..rU0 mo.vR. pRSTha-99)| prakRte AdhyAtmikopanayastvevam - yathA jalasamparkAt zarAvagandhaH abhivyaGgyaH na tUtpAdyaH tathA kevalajJAnAdyAtmaguNA api ratnatrayArAdhanA - tattvatrayopAsanAtaH vyaGgyAH na tUtpAdyAH, teSAmanAdikAlata Atmani sattvAt / tadabhivyaktyudyama eva sAdhanA, tadabhivyaktizca siddhirityucyate / siddhiH sAdhanAsAmarthyena labhyate, na tu vAda-vivAdAditaH / ato vAda-vivAdAdivibhramaM vimucya samyagdarzanAdiratnatrayArAdhanA-devAditattvatrayopAsanAgocaraH eva yathAzakti prayatnaH kAryaH / tadanyat sarvamAlajAlaM Ni kAyAdikleza eva veti tataH sudUraM yAtavyamAtmArthinetyupadezaH / tatazca 1"je'NaMtanANa-daMsaNa-vIriya kA -suharUva'NaMtacausahiyA / bhavadukkha sukkharahiyA loyaggaThiyA arihamahiyA / / " ( A. pa. 249) iti ArAdhanApatAkAvarNitaM siddhasvarUpamanAyAsenA''virbhavet / / 11/6 / / anekAntavAdInI vAta yuktisaMgata ja che.)" A pramANe mahopAdhyAyajI mahArAje bhASArahasyaprakaraNanI svopanna TIkAmAM jaNAvela che. V ruM sAdhanAtaH siddhiH sa rA 11/6 (dhi.) A bAbatanuM adhika pratipAdana ame (dravyAnuyogaparAmarzakarNikAkAra yazovijaya gaNIe) bhASArahasya upara ''mokSaratnA' nAmanI vyAkhyAmAM karela che. jijJAsu vAcakavarga tyAM dRSTipAta karI zake che. U sAdhanA ane siddhi aMge samajaNa U AdhyAtmika upanaya :- TabAmAM darzAvyA mujaba, jema koDiyAnI gaMdha jalasaMparkathI vyaMgya che, utpAgha su nahi tema kevalajJAnAdi AtmaguNo paNa ratnatrayanI ArAdhanA dvArA ane tattvatrayanI upAsanA dvArA vyaMgya che, utpAdya nahi. kema ke kevalajJAnAdi guNo AtmAmAM anAdi kALathI vidyamAna ja che. tenI // abhivyakti mATeno udyama eTale sAdhanA tathA tenI abhivyakti eTale siddhi. sAdhanAthI ja siddhi maLe che, kevaLa carcAthI nahi. AthI vyartha vAda-vivAda-vitaMDAvAdamAM kyAreya aTavAyA vinA, pralApa ke bakavATa karyA vagara samyagdarzanAdi ratnatrayanI ArAdhanA ane deva-guru-dharmasvarUpa tattvatrayInI upAsanA karavAno ja udyama zaktine chUpAvyA vinA prAmANikapaNe karavo. e ja paramArthathI zreyaskara che. e sivAya bIjI badhI pravRtti kevaLa moharAjAnI mAyAjALa, ALapaMpALa ke majUrI ja che. tenAthI dUra rahevAnI AtmArthI jIvane A zloka dvArA preraNA maLe che. tenA lIdhe ArAdhanApatAkA graMthamAM jaNAvela siddhasvarUpa saraLatAthI pragaTe che. tyAM jaNAvela che ke 'e siddha bhagavaMto anaMtajJAna, anaMtadarzana, anaMtazakti, anaMtasukha svarUpa anaMtacatuSTayathI yukta che. sAMsArika sukha-duHkhathI rahita che. lokAgrabhAgamAM rahelA che. temaja dIkSA letA arihaMta paramAtmAo dvArA 'mo siddhALuM' A pramANe bolavA vaDe siddho pUjAyelA che.' (11/6) 1. ye'nantajJAna-varzana-vIrya-mularUpADanattavatuHsahitAH| mavavula-muvarahitAH noAprasthitAH arjumaMditAH|| 1. yazovijaya gaNIe muni avasthAmAM potAnA jIvanamAM karelI sauprathama saMskRtaracanA eTale 'mokSaratnA' vyAkhyA. bhASArahasya prakaraNanuM svopajJa vivaraNa, mokSaratnA TIkA, 'kusumAmodA' nAmanuM hindIvivecana pustakAkAre divyadarzana TrasTa, dhoLakA dvArA prakAzita thayela che. tenI bIjI AvRttinuM paNa thoDA samaya pUrve prakAzana thayela che.
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ ??/7 * tRtIyasAmAnyasvabhAvaprakAzanam // 1731 (3) nija nAnA paryAyaI "teha ja dravya eha" Ima kahiI jI, nitya svabhAve, (4) anitya svabhAvaI, parjayapariNati lahaI jI; chatI vastunaI rUpAMtarathI nAzaI, dvividhA ubhAsa , vizeSanaI sAmAnyarUpathI, bhUlavyaMtara nAzaI jI /11/zA (189) nija kahatAM ApaNA , je kramabhAvI nAnA paryAya zyAmatva-raktatvAdika, te bhedaka chaI. taI hataI ukto dvitIyaH saamaanysvbhaavH| sAmprataM tRtIyaM sAmAnyasvabhAvamAha - 'nijeti| nijanAnAparyAye satyapi 'tadevedaM dravyamiti yena, dhIH sa nityasvabhAvaH paryayapariNatiranityasvabhAvena / sadeva rUpAntareNa nazyati tato nityAnityaM hi vastu, sAmAnyena vizeSanityatA sAmAnyanAzo vizeSeNa / / 11/7 / / prakRte daNDAnvayastvevam - nijanAnAparyAye sati api 'tadevedaM dravyam' iti dhIH yena (jAyate) ka saH nityasvabhAvaH, anityasvabhAvena pryyprinntiH| sad eva vastu rUpAntareNa nazyati / tato vastu / nityAnityaM hi / sAmAnyena vishessnitytaa| vizeSeNa saamaanynaashH||11/7|| (3) nijanAnAparyAye = svakIya-kramabhAvi-zyAmatva-raktatvAdibahuvidhaparyAyakadambake svAzrayabhedake kA avataraNikA :- bIjo sAmAnya svabhAva batAvyo. have graMthakArazrI trIjo sAmAnya svabhAva jaNAve che : zlokArtha :- potAnA aneka paryAyo hovA chatAM paNa "A te ja dravya che' - AvI pratIti je svabhAva dvArA thAya te nityasvabhAva kahevAya che. anitya svabhAvathI paryAyanI pariNati utpanna thAya che. vidyamAna evI ja vastu anya svarUpe nAza pAme che. tethI vastu nitya-anitya ubhayasvabhAvavALI ja che. vizeSa paNa sAmAnyasvarUpe nitya che. tathA sAmAnya paNa vizeSasvarUpe nAza pAme che. (11/7) zuM - nityasvabhAvanI vicAraNA vyAkhyArthI:- ghaTAdi vastumAM zyAmatva-raktatva vagere anekavidha paryAyo utpanna thAya che. A paryAyo ghaTAdinA potAnA ja che, pArakA nahi. tathA A paryAyo kramabhAvI che. pUrve ghaDo zyAma hoya che. nibhADAmAM pAkI gayA pachI ghaDo lAla thAya che. tathA zyAmatva, raktatva vagere paryAyo paraspara virodhI ne che. tethI te paryAyo potAnA AzrayamAM bhedane = bhinnatAne = judApaNAne siddha karavA mATe samartha che. (jema ke ghaTa lAla hoya ane vastra kALuM hoya. tevA saMyogamAM ghaTamAM ane paTamAM bhedanI siddhi varNabheda dvArA thaI zake che. kAraNa ke utkaTa zyAmavarNa ane utkaTa raktavarNa paraspara virodhI che. tevI ja rIte zyAmarUpa potAnA Azraya = ghaTane lAlavarNanA AzrayIbhUta ghaTathI judo siddha kare che.) tema : - : , 880 - lA.(ra)mAM "nija bhAvinA' pATha. pustakomAM "svabhAva" pATha. ko.(9)no pATha lIdho che. je ko.(2)mAM "bhAva" pATha. ko.(1)mAM "ehavidha' pATha. * ko.(1)mAM "paTaMtara pATha che. A ko.(10+11+13)+A.(1)mAM "Apa ApaNAM" pATha che. - A.(1)mAM "chate haMte' pATha.
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1732 0 tRtIyasAmAnyasvabhAvasAdhanam / 22/7 rI paNi "e dravya teha ja, je pUrvi anubhaviluM hatuM - eha jJAna jehathI thAI chaI, te sa nityasvabhAva kahiI. pa sati api 'tadevedaM ghaTAdikaM dravyaM yat pUrvaM dRSTam' iti dhI: = pratyabhijJA pUrvottaravilakSaNaparyAyAga zrayIbhUtadravyaikyasAdhikA yena hetunA jAyate sa vastuno nityasvabhAvo nigadyate / - taduktam AlApapaddhatau "nija-nijanAnAparyAyeSu 'tadevedam' iti dravyasya upalambhAd nityasvabhAvaH" : (.5.pU.72) tiA partana "kSa vaivisthAnaM vahetore" (ta..687) ti tattvade zAntarakSitorktirpi nirAkRtA, prasiddhapratyabhijJA'nupapattibalenaiva kSaNikatvabAdhAt / taduktaM dravyasvabhAvaprakAze api kara "so'yaM idi taM NiccA" (dra.sva.pra.60) iti / pratikSaNaM pratidravyaM vaividhyopalambhe'pi 'tadevedamiti paNa pratyabhijJAjanakadhrauvyameva tannityasvabhAva ityAzayaH / kA dravyArthikanayA'bhiprAyeNa vizeSAvazyakabhASyavRttau zrIhemacandrasUribhiH "yathA hi ghaTa-paTAdisambandhena bahurUpamapi AkAzaM svayamavikAritvAd nityam, evaM dravyamapi" (vi.A.bhA.gA.67 vR.) ityevaM drvytvaachatAM paNa "A ghaTAdi dravya e ja che ke jene meM pUrve joyela hatuM' - AvA prakAranI pratyabhijJA jenA dvArA utpanna thAya te nityasvabhAva kahevAya che. ghaTAdi dravyamAM pUrvottara paryAyo vilakSaNa hoya che. zyAmatva, raktatva vagere paryAyo paraspara vilakSaNa ja che. AvA pUrvottarakAlIna vilakSaNa paryAyonA AdhArabhUta ghaTAdi dravyamAM pratyabhijJA pratIti aikyane = ekatAne = abhedane siddha kare che. AvI pratyabhijJA thavAnuM kAraNa vastumAM rahelo nityasvabhAva che. pha pratyabhijJA nityasvabhAvanI sAdhaka che (ga[.) tethI ja AlApapaddhati graMthamAM devasenajIe jaNAvela che ke "pota-potAnA aneka vilakSaNa ha, paryAyo dravyamAM hAjara hovA chatAM "A te ja che' - AvI pratIti = pratyabhijJA dravyamAM thAya che. tethI dravyamAM nityasvabhAva che." "potAnA kAraNanA lIdhe ja padArtha mAtra eka kSaNa rahe che' - A pramANe 2 tattvasaMgrahamAM bauddhAcArya zAntarakSite je jaNAvela che tenuM paNa nirAkaraNa uparanI yuktithI ja thaI jAya che. kAraNa ke sarvalokaprasiddha pratyabhijJA ja kSaNikapakSamAM asaMgata thaI jAya che. prasiddha pratyabhijJAnI anupapattinA baLathI ja ekAntakSaNi- bAdhita thaI jAya che. dravyasvabhAvaprakAza graMthamAM paNa darzAvela che ke "dravyamAM "A te ja che' AvI pratIti = pratyabhijJA thAya che te dravyanA nityasvabhAvanA lIdhe thAya che." Azaya e che ke pratyeka padArtha parivartanazIla che. pratikSaNa dareka vastumAM vividha svarUpe pariNamana thayA ja kare che. pratikSaNa vilakSaNa pariNamana thavA chatAM dravyamAM evuM ekatva-dhrauvya rahe che ke jenA lIdhe A te ja che' AvI pratyabhijJAtmaka pratIti thAya che. A pratyabhijJAjanaka drauvya te ja dravyano nityasvabhAva che. # dravyavAvacchedena nityaravabhAva : zrI hemacaMdrasUri & (aa.) malavArI zrI hemacandrasUrijIe vizeSAvazyakabhASyavyAkhyAmAM "jema ghaTa-paTa vagerenA saMbaMdhathI bahurUpI evuM paNa AkAza svayaM nirvikArI hovAthI nitya che, tema dravya paNa svayaM nirvikArI hovAnA * "hutuM = hatuM. AdhAragraMtha-aitihAsika rAsa saMgraha bhAga-2, AnaMdaghana bAvIsI stabaka. 1. 'toDamiti tad nitya
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22/7 * pudgalatvena paramANoH nityatA "tajJAvAvyayaM nityam' (tA.mU./30) kRti mUtram| za 'vacchedena nityasvabhAvo darzitaH / etena "ppAya-vyayadigaM vyaM piya nivviyArM taM" (vi.gA.mA.66) pa iti vizeSAvazyakabhASyoktiH vyAkhyAtA, caturthazAkhAdarzitarItyA (4/1) paryAyatvA'vacchedena utpAda -vyayasattve'pi dravyatvA'vacchedena dhrauvyA'vyAhateH / dravyArthAdezo'yam / rA ma 1733 nityatvavyAkhyA'vasare proktaM tattvArthasUtre " tadbhAvA'vyayaM nityam" (ta.sU.5/30) iti pUrvoktam (6/3) atrAnusantheyam| "yat so mAvAvuM na vyati na vyati tannityam" (ta.mU.1/30) kRti tattvArthasUtrabhASye umAsvAtivAcakakulAvataMsAH / yathA pudgalatvena paramANoH nityatvam / ka dr idamevAbhipretya bhagavatIsUtre 2" esa NaM bhaMte ! poggale tItamaNaMtaM sAsayaM samayaM bhuvIti vattavyaM siyA ? haMtA goyamA ! esa NaM poggale atItamanaMtaM sAsayaM samayaM bhuvIti vattavvaM siyA / esa NaM bhaMte ! poggale paDuppannaM sAsayaM samayaM bhavatIti vattavvaM siyA ? haMtA goyamA ! taM ceva uccAreyavvaM / esa NaM bhaMte ! kA lIdhe nitya che" A pramANe dravyArthikanayanA abhiprAyathI dravyatvAvacchedena nityasvabhAva jaNAvela che. tenAthI vizeSAvazyakabhASyanI eka paMktinI paNa spaSTatA thaI jAya che. te paMkti A mujaba che ke 'utpAda-vyayazUnya dravya ja che. te nirvikArI che.' matalaba e che ke cothI zAkhAmAM jaNAvela paddhati mujaba tamAma paryAyonA AvirbhAva-tirobhAva thavA chatAM mULabhUta dravya to nirvikArI hovAthI nirAbAdhapaNe nitya ja che. A pramANe dravyArthikanayanuM maMtavya che. * nityalakSaNa vicAraNA - (nitya.) nityatvanI vyAkhyA karavAnA avasare vAcakakulaziromaNi umAsvAtijI mahArAje tattvArthasUtramAM jaNAvela che ke 'tenA bhAvano vyaya na thAya to te nitya.' pUrve (9/3) A saMdarbha jaNAvela che. tenuM ahIM anusaMdhAna karavuM. tattvArthasvopajJabhASyamAM uparokta sUtrane spaSTa karatAM jaNAvela che ke 'je pAramArthika svarUpathI je padArtha vartamAnamAM nAza pAmato nathI ke bhaviSyamAM nAza pAmavAno nathI te vA svarUpe te padArtha nitya kahevAya.' jema ke pudgalatvarUpe paramANu nitya che. sa * pudgalamAM nityasvabhAvano vicAra - (me.) 'pudgalatvasvarUpe paramANu nitya che' - AvuM jaNAvavAnA abhiprAyathI ja bhagavatIsUtramAM praznottarI svarUpe nIce mujaba jaNAvela che ke prazna :- 'he bhagavaMta ! jagatamAM A pudgala dravya bhUtakALamAM anaMta zAzvata kALathI che - AvuM zuM kahI zakAya ?' uttara :- 'he gautama ! hA. jagatamAM A pudgala dravya bhUtakALamAM anaMta zAzvata kALathI che A pramANe kahI zakAya che.' 1. utpAdda-vyayarahita dravya caiva nirvidyAmAM tat2. vaH khaM mavatta ! puAna: atItam, anantam, zAzvatam, samayaM bhUta kRti vayaM svAt ? hanta gautama ! Sa nuM puAnaH matItam, mananaM, zAzvata, samayaM bhUta kRti vayaM cAt SaLuM mavatta ! pudgalaH pratyutpannaM zAzvataM samayaM bhavati iti vaktavyaM syAt ? hanta gautama ! tad eva uccArayitavyam / eSa NaM bhadanta !
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ * dhvaMsA'pratiyogitvaM nityatvam "pradhvaMsApratiyogitvaM nityatvam" ityasyApyatraiva paryavasAnam, 'poggale aNAgayamaNaMtaM sAsayaM samayaM bhavissatIti vattavvaM siyA ? haMtA goyamA ! taM ceva uccAreyavvaM " (bha.sU.1/4, sU.41) ityuktam / atra pudgalapadena paramANoreva grahaNam, uttaratra sUtre skandhagrahaNAd iti tadvRttau vyaktam / yattu naiyAyikaiH 'pradhvaMsA'pratiyogitvaM = nityatvamityucyate tadapyatraiva tattvArthasUtroktanityalakSaNe zu pryvsyti| na ca evaM ghaTasya dhvaMsapratiyogitayA nityatvaM vyAhanyeteti vAcyam, 1734 Ni prazna :- 'he bhagavaMta ! A pudgala vartamAna kALane AzrayIne zAzvata samayapramANa hoya che tevuM zuM kahI zakAya ?' uttara :- he gautama ! hA. te pramANe kahI zakAya che.' prazna :- 'he bhagavaMta ! A pudgala bhaviSyakALamAM anaMta zAzvata samaya sudhI haze kahI zakAya che ?' o o/7 - tevuM zuM uttara :- 'he gautama ! hA. te ja pramANe kahI zakAya che.' uparokta bhagavatIsUtranA saMdarbhamAM 'pudgala' zabdathI paramANunuM ja grahaNa karavAnuM abhipreta che. kAraNa ke AgaLanA sUtramAM tyAM skaMdhanuM grahaNa karela che. A pramANe bhagavatIsUtravyAkhyAmAM zrIabhayadevasUrijI mahArAje spaSTatA karela che. naiyAyikano jainamatamAM samAveza (pattu.) naiyAyika vidvAno 'pradhvaMsanI pratiyogitAno abhAva eTale nityatva' kahe che tenuM paNa tattvArthasUtramAM jaNAvela nityanA lakSaNamAM ja paryavasAna thAya che. !! spaSTatA :- 'ghaTa, paTa vagereno nAza thAya che. tethI ghaTa, paTa vagere dhvaMsanA pratiyogI = saMbaMdhI aa bane che. tethI temAM dhvaMsanI pratiyogitA rahe che. paraMtu AtmAno kadApi nAza thato nathI. tethI AtmAmAM dhvaMsanI pratiyogitA rahetI nathI. Ama AtmAmAM rahela dhvaMsanirUpita pratiyogitAno abhAva e ja Atmagata nityatva che' - A pramANe naiyAyiko kahe che. jainamatamAM jaNAvela nityasvabhAva tarapha ja prastuta nityatvalakSaNa prayANa kare che. ahIM naiyAyikadarzana ane jainadarzana lagabhaga samAMtara cAle che. * ghaTagata nityatAnI mImAMsA A pramANe je zaMkA :- (1 ya.) dhvaMsanirUpita pratiyogitAno abhAva e ja jo nityatva hoya to ghaTa-paTa vagere padArtha dhvaMsanA pratiyogI hovAthI temAM nityatA bAdhita thaze. jainamatamAM to nityasvabhAva e dravyano sAmAnyasvabhAva che. tethI jainadarzana mujaba, dareka dravyamAM nityasvabhAva rahe che. paraMtu dhvaMsapratiyogitvAbhAvane ja jo nityatva kahevAmAM Ave to tevuM nityatva ghaTAdi padArthamAM uparokta rIte bAdhita thaze. tethI taiyAyikamata mujaba nityatvano svIkAra karavAmAM jainone apasiddhAMta doSa lAgu paDaze. 1. purvAnaH anAgatam, anantam, zAzvatam, samaya maviSyati ti vattavya yAt ? hanta gautama ! tad va unnArayitavyam||
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ o o/7 vizeSasya sAmAnyarUpeNa nityatA 1735 kenacid rUpeNaiva tallakSaNavyavasthite: / (3) mRttvAdinA pudgalatvAdinA vA ghaTasya dhvaMsA'pratiyogitayA nityatvA'pracyavAt, kenacid rUpeNaiva tallakSaNavyavasthiteH, na tu sarvaireva vastugatadharmaiH; paryAyavizeSarUpeNa dhvaMsapratiyogitAyAH dravyatvAvacchinne sttvaat| tatazca yena sAmAnyarUpeNa dhvaMsA'pratiyogitvaM tena rUpeNa nityatvamiti bhaavH| iyAMstu vizeSo yad AtmAdipadapravRttinimittabhUtena AtmatvAdinA AtmAdeH nityatvaM tena m rUpeNa tadbhAvA'vyayatvAt, ghaTAdipadapravRttinimittabhUtena ghaTatvAdinA ghaTasya tu neti / rza ka nanu tadbhAvena vyayazcet prasiddhaH tadA tadabhAvarUpaM nityatvaM AtmatvAdinA AtmAdau sambhavet / sa eva gaganAravindasodara iti cet ? rNi zaMkA :- (nanu.) jainadarzana mujaba, tattvArthasUtramAM jaNAvyA pramANe tadbhAvano mULabhUta svarUpano avyaya = anuccheda e nityatvanuM svarUpa che. anuccheda eTale ucchedano abhAva. tethI sAdI bhASAmAM kahIe to 'mULabhUta svarUpI vastunA ucchedano abhAva eTale nityatva.' paraMtu Atmatva-pudgalatvAdi mULabhUta svarUpe vastuno uccheda prasiddha hoya to tenA abhAvane nityatva kahI zakAya. tathA te mujaba AtmatvarUpe AtmAnA ucchedano abhAva e ja AtmaniSTha nityatva AvuM kahI zakAya. paraMtu mULabhUta svarUpe vastuno uccheda ja AkAzapuSpasamAna che. jema AkAzapuSpa aprasiddha hovAthI teno abhAva paNa aprasiddha che tema mULabhUta svarUpe vastuno uccheda aprasiddha hovAthI tenA abhAvasvarUpa nityatva = ro pa rA samAdhAna :- (muttvA.) nA, tamArI zaMkA vyAjabI nathI. kAraNa ke ghaTano sarvathA nAza thato nathI. paraMtu ghaTatvAdisvarUpe ja nAza thAya che. ghaTa upara daMDaprahAra karavA chatAM ghaTano mATIsvarUpe nAza thato nathI. tethI ghaTa ghaTatvasvarUpe bhale dhvaMsano pratiyogI bane. paraMtu mRttvAdisvarUpe ke pudgalatvAdirUpe ghaTa dhvaMsano pratiyogI banato nathI. mRttvAdirUpe ke pudgalatvAdirUpe to ghaTamAM dhvaMsanI apratiyogitA ja rahelI che. tethI mRttva-pudgalatvAdirUpe ghaTamAM dhvaMsanirUpita pratiyogitAno abhAva hAjara ja che. te kAraNasara ghaTamAM nityatva bAdhita thatuM nathI. mRttvAdilakSaNa koIka cokkasa svarUpe ja dhvaMsapratiyogitvAbhAvAtmaka nityatvalakSaNa ghaTamAM rahe che. vastugata badhA ja guNadharmothI nityatvalakSaNa kyAMya rahetuM nathI. kAraNa ke vizeSaparyAyasvarUpe dhvaMsapratiyogitA to badhA ja dravyamAM rahe ja che. tethI je sAmAnya svarUpe padArthamAM dhvaMsanI apratiyogitA hoya te svarUpe padArthamAM nityatA jANavI - AvuM ahIM tAtparya che. ri * Atmagata ane ghaTagata nityatvamAM taphAvata (vAstu.) jainadarzana mujaba, sarva dravyomAM nityasvabhAva rahelo che. tema chatAM pharaka eTalo che ke AtmA vagere padanI pravRttinA (prayoganA) nimittabhUta Atmatva vagere svarUpe AtmA nitya che. kAraNa ke tadbhAvano = AtmatvarUpe AtmAnA astitvano uccheda thato nathI. jyAre ghaTa vagere padanI s pravRttinA nimittabhUta ghaTatva vagere rUpe ghaTa vagerenA astitvano vilaya thAya che. tethI jema AtmatvarUpe AtmA nitya che tema ghaTatvarUpe ghaTa nitya nathI. * tadbhAvathI vyayanI aprasiddhi nuM kAma
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ * dhvaMsapratiyogitAnavacchedakarUpavattvaM nityatvam 1736 na, dhvaMsapratiyogitAnavacchedakarUpavattvasyaiva tadarthatvAt / " na ca evaM kambugrIvAdimattvena ghaTasya nityatvaM syAditi vAcyam, o o/7 paNa aprasiddha banI jaze. sarvathA asat = avidyamAna vastuno niSedha thaI zakato nathI. koIka svarUpe vastu prasiddha hoya, kyAMka rahetI hoya teno ja anyatra abhAva kahI zakAya. mULasvarUpe vastuno uccheda kyAMya paNa prasiddha nathI. tethI tenA abhAva rUpe nityatvanuM vidhAna karavuM kaI rIte vyAjabI kahevAya ? maulika svarUpe dhvaMsanI pratiyogitA aprasiddha hovAthI maulikasvarUpe dhvaMsapratiyogitAnA abhAvAtmaka nityatvanI prasiddhi azakya che. tethI Atmatva-pudgalatvAdithI avacchinna dhvaMsapratiyogitAnA abhAvane AtmAdigata nityatva kahI na zakAya. che tattvArthasUtranI chaNAvaTa che samAdhAna :- (7, dhvaMsa.) nA, tamArI dalIla vyAjabI nathI. kAraNa ke vAcakaziromaNi umAsvAtijI mahArAje tattvArthasUtramAM 'tajJAvAvyayaM nityam' - A pramANe je kaheluM che, teno pAramArthika artha eTalo ja che ke dhvaMsapratiyogitAanavacchedakarUpavattva eTale nityatva. tadbhAvano avyaya eTale dhvaMsanI pratiyogitAno abhAva nahi paraMtu sapratiyogitAno anavacchedaka guNadharma. AvuM mAnavAthI koI doSa Avato nathI. # navyanyAyanI paribhASAmAM nityatvano paricaya sa spaSTatA :- dhvaMsanI pratiyogitAno avacchedaka guNadharma hovo te ja vastugata anityatA che. tathA dhvaMsanI pratiyogitAno anavacchedaka guNadharma hovo te ja vastugata nityatA che. AtmAmAM rahela dhvaMsaprati|| yogitAanavacchedaka Atmatva dharma e ja AtmAnI nityatA che. ghaTamAM rahela sapratiyogitAanavacchedaka - mRttvAdi guNadharma e ja ghaTanI nityatA che. AtmAmAM sapratiyogitAavacchedaka manuSyatvAdi dharma prasiddha rasa che. tathA ghaTamAM dhvaMsapratiyogitAnA avacchedaka tarIke ghaTatvAdi dharma prasiddha che. Ama dhvaMsapratiyogitAavacchedaka dharma prasiddha hovAthI dhvaMsapratiyogitAavacchedakabhinna guNadharmanI hAjarI e ja dravyagata nityatA che" - AvuM kahevAmAM pratiyogInI aprasiddhi vagere koI doSa Avato nathI. Atmatva-mRttva vageremAM dhvaMsapratiyogitAavacchedakabheda 2he ja che. matalaba ke AtmAdiniSTha dhvaMsapratiyogitAnA avacchedakIbhUta manuSyatvAdino bheda Atmatva vageremAM rahe ja che. Ama 'tattvArthasUtramAM darzAvela tadbhAvaavyaya dhvaMsapratiyogitAanavacchedakadharmavattvasvarUpa che' tevuM mAnavuM nirdoSa che. - kaMbugrIvAdimattvarUpe nityatvanI Apatti zaMkA :- ("na 6.) dhvaMsapratiyogitAanavacchedaka dharmavattva e ja jo nityatA hoya to ghaTa kaMbugrIvAdimattvasvarUpe nitya banavAnI Apatti Avaze. kAraNa ke ghaTadhvaMsanI pratiyogitAno avacchedaka ghaTatva che, kaMbugrIvAdimattva nathI. ghaTatvanI apekSAe kaMbugrIvAdimattva gurudharma che. tathA 'laghudharma hAjara hoya to gurudharma avacchedaka banato nathI' - Avo niyama tArkika jagatamAM prasiddha che. mRttva, dravyatvanI jema kaMbugrIvAdimattva ghaTIya dhvaMsapratiyogitAno anavacchedaka hovAthI ghaTa jema mRttva, dravyatvanI apekSAe nitya che tema kaMbugrIvAdimattvanI apekSAe paNa nitya banI jaze. tethI dhvaMsapratiyogitAanavacchedakadharmavattvane -
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22/7 * caturthasAmAnyasvabhAvaprajJApanam / 1737 anitya svabhAva te paryAya (=pajja) pariNati lahiI jeNai. te vizeSa kahe che jeNaI rUpaI che utpAda-vyaya chai, teNaI rUpai anitya svabhAva chai. gurutharmacAve pratItivanAvavacchedrajarvasvIkArAviti" (cA.ra8.va.9/gg-9/9M-21+26) vya madhyamaparimANe syAdvAdarahasye, pUrvaM (9/3) cAtrApyuktam / adhikantu jayalatAbhidhAnAyAM (pRSTha-26+27) tadvRttAvuktamasmAbhistato'vaseyam / uktaH tRtIyaH sAmAnyasvabhAvaH / ___ (4) sAmprataM caturthaM sAmAnyasvabhAvaM kAryadvArA nirUpayati - paryayapariNatiH = utpAda-vyayapariNAmasantatiH anityasvabhAvena jaayte| vizeSAvazyakabhASyavRttI "paryAyA hi sarveSAmapi vastUnAmanityA" (vi.A.bhA.3344 mala.vR.) ityuktyA paryAyatvAvacchinnasya yadanityatvamuktaM tad vastuno'nityasvabhAvenaiva nirvahati, vastuno dravya-paryAyobhayarUpatvAt, paryAya-paryAyiNozca kathaJcidabhedena tattatparyAya- ka rUpatayA vastuno'pi anitytvopptteH| yadrUpeNa vastuna utpAda-vyayau tena rUpeNA'nityasvabhAva iti Ni nityatva kaI rIte mAnI zakAya ? gurudharma paNa avacchedaka bane che samAdhAna :- (guja.) nA, tamArI zaMkA vyAjabI nathI. kAraNa ke daMDaprahAra pachI ghaTanuM ghaTavarUpe astitva jema upalabdha thatuM nathI tema kaMbugrIvatvAdimattvasvarUpe paNa ghaTanuM astitva upalabdha thatuM nathI. tethI ja lokone tyAre arkhalita rIte "ghaDo ghaDAsvarUpe nAza pAmyo - tevI pratIti kema thAya che. tema "ghaDo kaMbugrIvAdimajvarUpe nAza pAmyo' tevI paNa pratIti thAya che. sarva lokone svArasika rIte je pratIti thAya che, tenA baLathI ghaTatvanI jema kaMbugrIvAdimattva paNa pratiyogitAavacchedaka banI zake che. tethI ame jaino abAdhita anubhavanA AdhAre laghudharmanI jema gurudharmane paNa dhvasIya pratiyogitAnA avacchedaka tarIke svIkArIe chIe. tethI ghaTatvanI jema kaMbugrIvAdimattva paNa dhvasapratiyogitAno avacchedaka ja bane che. tethI ghaTa jema ghaTatvasvarUpe anitya che tema kaMbugrIvAdimattvasvarUpe paNa anitya banI zakaze. tethI asapratiyogitAanavacchedaka dharmavattvane nityatva tarIke mAnavAmAM koI doSa nathI. . A pramANe mahopAdhyAya zrIyazovijayajI mahArAje syAdvAdarahasyamAM jaNAvela che. tathA pUrve (3) ahIM paNa jaNAvela che. A bAbatamAM adhika nirUpaNa ame syAdvAdarahasyanI jayalatA vyAkhyAmAM karela che. tethI jijJAsue tyAMthI jANI levuM. Ama trIjA sAmAnyasvabhAvanuM nirUpaNa pUrNa thayuM. * anityasvabhAvanI vicAraNA * (4) have cothA sAmAnyasvabhAvane kArya dvArA graMthakArazrI jaNAve che. vastumAM utpAda-vyaya pariNAmanI dhArA anityasvabhAvathI utpanna thAya che. vizeSAvazyakabhASyamaladhAravRttimAM "badhI ja vastuonA paryAyo anitya che" - AvuM kahevA dvArA sarva paryAyamAM je anityatva darzAvela che, te vastunA anityasvabhAvathI ja saMpanna thAya che. kAraNa ke vastu dravya-paryAyaubhayasvarUpa che. tathA paryAya ane paryAyI = vastu paraspara kathaMcit abhinna hovAthI te te paryAyasvarUpe vastumAM paNa aniyata saMgata thaI zake che. matalaba je pustakomAM nathI. ko.(10+11+13)+P(4)+A.(1)mAM che. ... cihnayamadhyavartI pATha phakta ko.(13)mAM che.
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1738 0 paramANoH nityAnityatA 0 za chatI vastunaI rUpAMtarathI = paryAyavizeSathI nAza chaI. teNaI karI e dvividhA "A rUpaI yAvat tAtparyam / taduktam AlApapaddhatau "tasyApi anekaparyAyapariNatatvAd anityasvabhAvaH" (A.pa.pR.12) - iti| bRhannayacakre'pi "aNiccarUvA hu pajjAyA" (bR.na.ca.61) ityuktm| itthaJca nityasvabhAvena dravyArthAdezAt sadeva vastu anityasvabhAvatayA paryAyArthAdezAd rUpAntareNa meM nshyti| idamevAbhipretya bhagavatIsUtre "paramANupoggale NaM bhaMte ! kiM sAsae asAsae ?, goyamA ! siya rza sAsae siya asaase| se keNaTeNaM bhaMte ! evaM vuccai siya sAsae siya asAsae ?, goyamA ! davvaTThayAe ____ sAsae, vannapajjavehiM jAva phAsapajjavehiM asaase| se teNaTeNaM jAva siya sAsae siya asAsae" (bha.sU.14/ 4, dU.102) rUtyum ti pUrvo (1/26) mUrtavyamatrA Na tato vastu = vastutvAvacchinnaM nityAnityaM = kRtA'kRtaM hi = eva sidhyati jaatyntrke je svarUpe vastunA utpAda-vyaya thAya te svarUpe vastumAM anityasvabhAva Ave - AvuM tAtparya samajavuM. A aMge AlApapaddhatimAM jaNAvela che ke "dhruva evuM paNa dravya aneka paryAyothI pariNata hovAnA lIdhe anityasvabhAva dharAve che.' bRhadyacakramAM jaNAvela che ke "paryAyathI vastu anityasvarUpa che." ekatra nabhedathI zAzvata-azAzvatasvabhAva 4 (.) A rIte dravyArthikanayanA abhiprAyathI nityasvabhAva hovAnA kAraNe sat evI ja vastu paryAyArthikanayanA abhiprAyathI anityasvabhAvavALI hovAthI rUpAntarathI nAza pAme che. A ja abhiprAyathI bhagavatIsUtramAM praznottarI svarUpe nIce mujaba jaNAvela che ke - prazna :- "he bhagavaMta ! paramANu pugala zuM zAzvata che ke azAzvata ?' | uttara :- "he gautama ! paramANu pudgala kathaMcita zAzvata che ane kathaMcit azAzvata che." prazna :- "he bhagavaMta ! zA mATe evuM kahevAmAM Ave che ke - paramANu pudgala kathaMcit zAzvata 2 che ane kathaMcit azAzvata che ?" uttara :- "he gautama ! dravyArthikanayathI paramANupudgala zAzvata che tathA varNaparyAya, gaMdha paryAya.... yAvatu sparzaparyAyathI paramANupudgala azAzvata che. AthI kahevAya che ke - paramANu pudgala kathaMcita zAzvata che, kathaMcita azAzvata che. A saMdarbha pUrve (926) darzAvela tene ahIM yAda karavo. ja sarva vastu nityAnitya che. (tato.) bhagavatIsUtranA uparokta saMdarbha mujaba vastu dravyArthathI nitya ane paryAyArthathI anitya hovAthI tamAma vastu nityAnityasvabhAvavALI = kRtAkRtasvabhAvavALI jAtyantarasvarUpa ja siddha thAya 8 lA.(2)mAM 'nAzi pATha. 1. nityaTI di paryAyA: 2. paramANuputti: mA ! vuiM zAzvata: azAzvataH ? gautama ! syAt zAzvataH syAd ashaashvtH| atha kena arthena bhadanta ! evam ucyate syAt zAzvataH syAd azAzvataH ? gautama ! dravyArthatayA zAzvataH, varNa-paryAyaiH... yAvat sparzaparyAyaiH ashaashvtH| atha tena arthena... yAvat syAt zAzvataH syAd ashaashvtH|
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22/7 / jAtyantarAtmako'rtho nityAnityaH / 1739 nitya , A rUpaI anitya" e IvacitratA bhAsaI chaI, jaNAI che, dIsaI chaI. svarUpam / taduktaM zrIharibhadrasUribhiH zAstravArtAsamuccaye "jAtyantarAtmakaM vastu nityAnityam" (zA.vA. pa sa.7/55) iti| tathAhi - AtmatvAdinA Atmano nityatvaM manuSyatvAdinA cA'nityatvam, mRttva -pudgalatvAdinA ghaTasya nityatvam, ghaTatvAdinA cA'nityatvamiti dvaividhyaM vastusvabhAvavaicitryato bhaaste| / idamevA'bhipretya sUtrakRtAGgavRttau "sarvavyaktiSu niyataM kSaNe kSaNe'nyatvamatha ca na vizeSaH / satyozcitya- ma pacityorAkRti-jAtivyavasthAnAd / / " (sU.kR.1/1/1/16 vR. samuddhRtamidaM padyam) ityuktam uddhrnnruupenn| rza praznane "upAya-rphi-maMsamAvaDo rUya kayAM saLaM" (vi.A.ma.rUrU71) tti vizeSAvaramALoktirpi smrtvyaa| "hi hetau pAdapUrtI ca vizeSe'pyavadhAraNe" (ekA.kA.44) iti ekAkSarasaMjJakANDe / mahIpasacivavacanAdatrAvadhAraNe hi upaadrshi| che. tethI ja zrIharibhadrasUrijIe zAstravArtAsamuccayamAM sAtamA stabakamAM jaNAvela che ke "vastu jAtyantara svarUpa nityAnitya che. te A rIte samajavuM :- Atmatva svarUpe AtmA nitya che tathA manuSyatvAdi svarUpe AtmA anitya che. mRttva, pudgalatva Adi svarUpe ghaTa nitya che tathA ghaTavAdisvarUpe ghaTa anitya che. Ama vastuno svabhAva vividha prakArano hovAthI nityatva ane aniyatva - A banne dharmo temAM bhAse che. _) caca-apacaya chatAM AkRti-jAti pratiniyata ) (khe.) pratyeka vastumAM nityAnityatva pramANasiddha che. AvA abhiprAyathI ja sUyagaDAMgasUtravyAkhyAmAM uddharaNasvarUpe jaNAvela che ke "dareka vyaktimAM cokkasa pratikSaNa pharaka paDe ja che. kema ke pratikSaNa sarva vyaktiomAM caya-apacaya = vadha-ghaTa thayA ja kare che. tema chatAM paNa dareka vyakti uttara kALamAM , sarvathA bhinna banatI nathI. kAraNa ke pUrve je AkRti ane jAti hatI te ja AkRti ane jAti pazcAt aa kALe paNa upalabdha thAya che. AkRti-jAti to tenI te ja rahe che." kahevAno Azaya e che ke devadatta, yajJadatta vageremAM pratikSaNa vadha-ghaTa thavAthI pheraphAra (anityatA) prApta thavA chatAM paNa teno AkAra 2 mANasanA badale pazuno nathI banI jato. brAhmaNa jAtinA badale kSatriya jAti thaI nathI jatI. athavA zArIrika cayApacayanA lIdhe manuSyajAti nAza pAmIne bIjI kSaNe devatvajAti AvI na jAya. Ama caya-apacayathI anityatA ane AkRti-jAtinaiyatyathI nityatA siddha thAya che. tethI dareka vyakti-vastu nityAnitya che' - tevuM AnA dvArA jaNAvAya che. tralakSacathI vastumAM nityAnityatA prasiddha 4 (te.) prastutamAM vizeSAvazyakabhASyanI eka vAta paNa yAda karavA lAyaka che. tyAM zrIjinabhadragaNIkSamAzramaNe jaNAvela che ke "dareka vastu kRta-akRta = nityAnitya che. kAraNa ke dareka vastuno svabhAva utpAda-vyaya-dhrauvyAtmakatva che." mahIpa maMtrIzvare ekAkSarasaMnnakAMDamAM "hetu, pAdapUrti, vizeSa, avadhAraNa ja zAM.mAM "anitya' azuddha pATha. 7 pustakomAM "vaicitrI' pATha. ko. (13)no pATha lIdho che. ...* cihnayamadhyavartI pATha pustakomAM nathI. A.(1)mAM che. 1. vAda-sthiti-masvimAvata ti vRtAkRtaM sarva
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1740 0 sAmAnyasya vizeSarUpeNa vinAza: vizeSanaI sAmAnya rUpathI anvayaI *nityatA, jima ghaTanAza, paNi mRddhavyAnuvRtti. tathA - sAmAnyanaI = mRdAdikanaI paNi sthUlArthAntara ghaTAdika nAzaI anityatA, "paTA mRtraSTA rUtti karIne 8 (4) 11/zA. pu vastusvabhAvavaicitrye'pi svabhAvanaiyatyamanapalapanIyam / tathAhi - vastutvAvacchinnaM sAmAnya-vizeSoga bhayAtmakam, yathA kambugrIvAdimAn padArthaH mRttvalakSaNasAmAnya-ghaTatvalakSaNavizeSobhayAtmakaH / tatra hi ___ sAmAnyena = sAmAnyarUpeNa anvayAd vizeSanityatA = vizeSasya sAmAnyarUpeNa nityatA = dhvaMsA'pratiyogitA, yathA ghaTanAze'pi mRdrUpeNA'nvayopalabdheH ghaTasya mRttvena nityatA aprtyaakhyeyaa| za paraM vizeSeNa = vizeSarUpeNa tu sAmAnyanAzaH = sAmAnyasyApi dhvaMsaH sammataH, yathA mRdAdisAmAnyamapi ka ghaTAdilakSaNavizeSarUpeNa sthUlArthAntarAtmakena nazyati, 'ghaTarUpeNa mRd naSTA' iti svArasika -saarvjniinprtiiteH| tatazca sAmAnyasyA'pi vizeSarUpeNA'nityatvamabhyupagantavyam / arthamAM 'di vaparAya" - tema jaNAvela hovAthI ahIM mULazlokamAM rahela "di avyaya avadhAraNa = kAra arthamAM jaNAvela che. svabhAva aneka chatAM niyata * (vastu.) vastuno svabhAva aneka prakArano hovA chatAM paNa "vastusvabhAva cokkasa svarUpe ja che' - A bAbatano apalopa thaI zakato nathI. matalaba ke game te apekSAe game te svabhAva koI paNa vastumAM raheto nathI. paraMtu cokkasa prakAranI apekSAe ja cokkasa prakArano svabhAva pratyeka vastumAM rahe che. te A rIte - tamAma vastu sAmAnya-vizeSa ubhayasvarUpa che. jema ke kaMbugrIvAdimAnuM ghaTapadArtha ' mRtvasvarUpa sAmAnyadharmAtmaka che tathA ghaTatvasvarUpa vizeSadharmAtmaka paNa che. sAmAnya-vizeSa ubhayAtmaka a evA ghaTamAM sAmAnyarUpe vizeSa aMza paNa nitya che. tathA vizeSasvarUpe to sAmAnya aMza paNa anitya che. sAmAnyarUpe vizeSa aMza nitya hovAnuM kAraNa e che ke sAmAnyarUpe vizeSa aMzano anvaya jovA sa maLe che. sAmAnyasvarUpe vizeSa aMzano uccheda thato nathI. ghaTano ghaTasvarUpe nAza thavA chatAM paNa mATI svarUpe nAza thato nathI. vastuno ghaTAtmaka vizeSa aMza mRtvasvarUpe sadA hAjara rahevAthI mRtvasvarUpe dhvasaapratiyogitAsvarUpa nityatAno temAM apalopa thaI zakato nathI. tathA vizeSa svarUpe vastunA sAmAnya aMzano nAza mAnya hovAnuM kAraNa e che ke mATI vagere sAmAnya aMza paNa ghaTAdisvarUpa vizeSa aMzanI apekSAe nAza pAme che. sthUla arthAntarasvarUpa ghaTAdi paryAyarUpe mATIno nAza lokone paNa mAnya che. kema ke sarva lokone paNa pratIti thAya che ke "ghaTasvarUpe mATI nAza pAmelI che." A pratIti koInI baLajabarIthI thatI nathI paraMtu svarasata thAya che, svabhAvataH thAya che, svecchAthI thAya che. tethI vastunuM sAmAnya svarUpa paNa vizeSarUpe nAza pAmatuM hovAthI vizeSarUpe sAmAnya aMzanI anityatA mAnavI jarUrI che. * "anityatvam' dravyAnuyotithiIma.. ane nityatA. bhAve thI niyatA. pAli0
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ ??/7 OM nityAnityasvabhAvayoH sarvavyApitA 0 1741 etena dravyalakSaNasAmAnyasya nityatvAt paryAyalakSaNavizeSasya cA'nityatvAt sarvatra nityAnitya- pa svabhAvadvayasiddhAntabAdha iti nirastama, mRdrvyasya mRttvena dhvaMsA'pratiyogitve'pi ghaTatvena dhvaMsapratiyogitvAt, ghaTaparyAyasya ghaTatvena ra dhvaMsapratiyogitve'pi mRttvena dhvaMsA'pratiyogitvAt sarvatraiva nityAnityasvabhAvadvayarAddhAntA'bAdhAt / / enena "sAmAnyam anvayinam aMzam Azritya syAnnityamiti bhavati / tathA vizeSAMzaM pratikSaNam / anyathA rInyathA 0 nava-purALavivarNanatA cAnitya" (lU.thru .jI.ra/.4/q.3/g.rU72) rUti sUtravRtA- 1 sUtravRttivacanamapi vyAkhyAtam, sAmAnya-vizeSobhayAtmakasya vastunaH sAmAnyarUpeNa nityatvAd vizeSarUpeNa Na cA'nityatvAd vastvabhinnasya vizeSasya sAmAnyarUpeNa nityatve sAmAnyasya ca vizeSarUpeNA'nityatve- kA zaMkA :- (rtana.) dravya vastunuM sAmAnyasvarUpa che. te to nitya ja che, anitya nahi. tathA paryAya e vastunuM vizeSasvarUpa che. te anitya ja che, nitya nahi. AthI "sarvatra nitya-anitya banne prakAranA svabhAva hoya' - Avo jaina siddhAnta bAdhita thAya che. * dravya paNa anitya, paryAya paNa nitya che samAdhAna :- (mR6) tamArI zaMkAnuM to samAdhAna upara jaNAvela bAbata dvArA ja thaI jAya che. te A rIte - mATIdravya vastuno sAmAnya aMza kahevAya che. teno mRttvarUpe nAza thato na hovAthI temAM mRtvarUpe dhvasapratiyogitAsvarUpa aniyatva bhale rahetuM na hoya. tema chatAM paNa ghaTavarUpe to mRdravyAtmaka sAmAnyano nAza thAya ja che. tethI ghaTatvasvarUpe mRtsAmAnyamAM dhvasapratiyogitAsvarUpa anityatA rahe ja che. te ja rIte ghaTaparyAya vastuno vizeSa aMza kahevAya che. teno ghaTasvarUpe nAza 2 thato hovAthI temAM ghaTatvarUpe dhvasaapratiyogitArUpa nityatva bhale rahetuM na hoya. tema chatAM paNa mRttvasvarUpe to ghaTaparyAyano nAza thato nathI ja. tethI mRtvarUpe ghaTaparyAyasvarUpa vizeSa aMzamAM || dhvasaapratiyogitAsvarUpa nityatA rahe ja che. tethI mRtyu sAmAnya paNa nityaniya che tathA ghaTaparyAya = vizeSa aMza paNa nityAnitya che. tethI "nityAnitya ubhayasvabhAva sarvavyApI che' - Avo jaina rI siddhAnta abAdhita ja rahe che. nA sUyagaDAMgavyAkhyAnuM spaSTIkaraNa 29 (ni) sUyagaDAMgasUtravyAkhyAmAM zrIzIlAMkAcAryajIe anAcArazruta adhyayananuM vivaraNa karatAM jaNAvela che ke "vastuno sAmAnya aMza anvayI che. tenI apekSAe vastu kathaMcit nitya thAya che. tathA vastuno vizeSa aMza pratikSaNa judA-judA svarUpe badalAyA kare che. kema ke pUrve vastu navI dekhAtI hatI. pachI jUnI dekhAya che. tethI vizeSa aMzanI apekSAe vastu kathaMcit anitya che." ame je pUrve jaNAvyuM tenA dvArA zrIzIlAMkAcAryajInA uparokta vacananI paNa chaNAvaTa thaI jAya che. kema ke vastu sAmAnya-vizeSaubhayAtmaka che. sAmAnyarUpe vastu nitya hovAthI vastuthI abhinna vizeSa aMzane paNa sAmAnyasvarUpe nitya banavAmAM koI vivAdane avakAza raheto nathI. tema ja vizeSarUpe vastu anitya hovAnA kAraNe vastuthI abhinna sAmAnya aMzane paNa vizeSasvarUpe anitya banavAmAM koI
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaiyAkaraNamahAbhASyapradIpoktimImAMsA 1742 'vipratipatteriti bhAvanIyam / yattu pataJjalikRtavaiyAkaraNamahAbhASyasya pradIpe vivaraNe kaiyaTena " trividhA ca anityatA (9) saMsargA'nityatA, yathA sphaTikasya lAkSAdyupadhAne svarUpatirodhAnena pararUpapratibhAsaH / upadhAnApagame svarUpana pratibhAsAt tu pariNAmA'bhAvaH / ( 2 ) pariNAmA'nityatA, yathA badaraphalasya zyAmatAtirobhAve nauhityacADaDavirbhAvaH| (3) praZsA'nityatA, sarvAtmanA vinAza" (vai. ma. mA. pakSA. vArtio 1, pravI.) phatyu n, o o /7 taccintyam, 'sarvAtmanA vinAza' ityasya niranvayanAzAbhiprAye'prasiddhiH, sAnvayanAzopagame ca Ni pariNAmAnityatAyAmeva tdntrbhaavaat| kA svanAze'pi svasya kAraNarUpeNa maulikasvarUpeNa sAmAnyadharmeNa vopalambhe sAnvayanAzo'bhipretaH / vivAdane sthAna maLatuM nathI. A rIte prastuta viSayamAM UMDANathI vibhAvanA karavI. * trividha anityatA : kaiyaTa ** (yattu.) pataMjali RSie karela vaiyAkaraNamahAbhASya upara 'pradIpa' nAmanI vyAkhyAne banAvanAra kaiyaTa' nAmanA vidvAne anityatA aMge nIce mujaba jaNAvela che ke 'anityatA traNa prakAranI che. (1) saMsargaanityatA. jema ke sphaTikanI bAjumAM lAkSArasanA piMDane (= lAkhane) rAkhavAmAM Ave to sphaTikanuM potAnuM svarUpa DhaMkAI jAya che ane parasvarUpano pratibhAsa thAya che. sphaTikanA ujjavaLa svarUpanuM A tirodhAna e tenI saMsargaanityatA che. lAkSArasapiMDa svarUpa upAdhi ravAnA thatAM sphaTika potAnA ujjavaLa svarUpe jaNAya che. tethI tyAre temAM aupAdhika evA lAlAza-kALAza vagere pariNAmano abhAva thaI jAya che. (2) pariNAma anityatA. jema ke boranuM phaLa kAcuM hoya tyAre kALuM (ke lIluM) hoya che ane pAke eTale lAla thAya che. tethI boranA phaLanI kALAzano tirobhAva ane lAlAzano AvirbhAva sarvasvarUpe vinAza.' ! e tenI pariNAmaanityatA che. (3) pradhvaMsaanityatA eTale sarvAtmanA * kaiyaTamatamImAMsA = (Svi.) ahIM trIjI anityatAmAM 'sarvAtmanA' A pramANe kaiyaTe je jaNAvela che te vicAraNIya che. kAraNa ke 'sarvAtmanA nAza' AvuM kahevAthI jo 'niranvayanAza = upAdAnakAraNasahita kAryano nAza'Avo abhiprAya kaiyaTane abhimata hoya to tevo nAza aprasiddha che. ghaTano ghaTatvarUpe nAza thavA chatAM mRttvarUpe = kAraNasvarUpe to teno anvaya ja upalabdha thAya che. tethI niranvaya nAza nirmULa nAza aprasiddha hovAthI tasvarUpa pradhvaMsaanityatA aprasiddha banavAno doSa kaiyaTamatamAM prasakta thaze. tathA jo 'sarvAtmanA nAza' zabdathI sAnvayanAza kaiyaTane abhipreta hoya to pariNAmaanityatAmAM ja pradhvaMsaanityatAno samAveza thaI javAthI anityatAnA traNa bhedanA badale be ja bheda banI jaze. A sAnvayanAzanI vicAraNA (sva.) 'sAnvayanAza' eTale anvayayukta nAza. nAza pAmavA chatAM kAraNasvarUpe ke mULa svarUpe ke svagata sAmAnyadharmasvarUpe jenI upalabdhi thatI hoya te nAza sAnvayanAza kahevAya. dA.ta.ghaTanAza
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ ??/7 0 niranvayanAzanirAsa: 0 1743 tathAhi - ghaTanAzottaraM ghaTasya mRdrUpeNopalabdheH ghaTanAzaH sAnvayanAzaH, evaM badaraphalazyAmavarNa- pa dhvaMsottaraM badaraphalavarNasya raktatvenopalambhAd badaraphalavarNadhvaMso'pi sAnvayanAza eveti pradhvaMsA'nityatAyAH pariNAmA'nityatAyAmevAntarbhAvAd anityatA dvividhaivetyaashyH| avayavavighaTanasya tadarthatve'smAkaM vibhAgajavinAze pUrvokte (9/16) tadantarbhAva iti dik / " yattu tatparyAyanAze paryAyiNaH sarvathA vinAzApattiH, paryAya-paryAyiNorabhedAditi, tanna, ekaparyAyanAze'pi tadanyAnantaparyAyasattvena niranvayanAzA'yogAt / idamevAbhipretyoktaM ka vizeSAvazyakabhASye '"jai tappajjayanAso, ko doso hoi ? savvahA ntthi| jaM so uppAya-vvaya pachI ghaTanI mRtvarUpe upalabdhi thatI hovAthI ghaTanAza sAnvayanAza samajavo. pAkA boramAM kALA varNano zyAmavarUpe nAza thavA chatAM varNatvasvarUpe = sAmAnyadharmasvarUpe teno nAza thato nathI. lAlavarNarUpe te pariNamI jAya che. Ama boranA kALArUpano nAza e tenI pariNAmaanityatA che. te paNa sAnvayanAzasvarUpa che. paraMtu niranvaya nAza to kyAMya paNa prasiddha nathI. tethI pradhvasaanityatAno pariNAmaanityatAmAM ja samAveza thaze. tethI anityatAnA be ja bheda thaze. mATe kevaTe anityatAnA traNa bheda batAvela che te ucita nathI. Avo ahIM Azaya che. | ( vibhAgajanya nAzamAM avabhanA nAzano samAveza 1 (navA) "sarvAtmanA nAza' zabdathI avayavInA avayavonuM vighaTana thavuM e ja jo artharUpe abhipreta hoya to amArA jainadarzanamAM je vibhAgajanya vinAza mAnya che temAM ja pradhvasaanityatA svarUpa trIjI re, anityatAno samAveza thaI jaze. pUrve navamI zAkhAnA 26 mA zlokanI vyAkhyAmAM vibhAgajanya vinAzanI vAta jaNAvela che. paTanA taMtuo chUTA paDe ane paTano nAza thAya te vibhAgananya vinAza che. CT avayavavighaTanane "sarvathA nAza' tarIke mAnya karavAmAM Ave to kaiyaTasaMmata trIjI pradhvaMsa anityatA vibhAgajanya vinAzamAM aMtarbhAva pAmaze. ahIM A je kAMI kahevAyela che te to eka dizAsUcanA mAtra che. A digdarzana mujaba haju AgaLa ghaNuM vicArI zakAya tema che. AvuM jaNAvavA mATe "vi zabdanI vyAkhyAnakArazrIe prayoga karela che. zaMkA :- (4) eka paryAyano nAza thAya to paryAyI = dravya sarvathA vinaSTa thavAnI Apatti Avaze. kAraNa ke paryAya ane paryAyI vacce abheda rahelo che. I eka pacacanA nAzamAM sarvathA nAza aprasakta che samAdhAna :- (tasa.) nA, tamArI vAta vyAjabI nathI. kAraNa ke vastumAM phakta eka paryAya nathI raheto paNa utpatti vagere anaMta paryAya rahe che. tethI vastuno eka paryAya nAza pAmavA chatAM paNa te sivAyanA bIjA anaMta paryAya vidyamAna hovAthI sarvathA vastuno dhvaMsa thavAnI Apattine avakAza nathI. kAnakhajUrAno eka paga nAza pAme to paNa bIjA ghaNA pago hovAthI kAnakhajUro jema jIve che tema A vAta samajavI. A ja abhiprAyathI vizeSAvazyakabhASya graMthamAM jaNAvela che ke "vastuno 1. ra tatparyAyanAza , je ho bhavati ? sarvathA nAstiA yat sa tAdra-caya-dhuvanantaparyAya ||
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1744 * anyAyakAriNo'nityasvabhAvaH smartavyaH / 22/7 -dhuvadhaHitapannAlA(vi.kI.mI.rU434) tiA kaSTamAvoparvatarItyA (82) bhAvanIyaM tattvameta | prakRte AdhyAtmikopanayastvevam - 'zarIraM sthUlaM bhavatu kRzaM vA, vyAdhigrastaM bhavatu jarAjarjara ___ vA, vikriyatAM vinazyatAM vaa| sarvadA Atmani nityatAsvabhAvastvavyAhata eveti vimRzya akhilaa| 'vasthAyAM nirbhayatayA nizcalatayA nizcintatayA'smAbhiH bhAvyam / tathA pUrvakAlInapratikUlavyavahArama kArI yadA punaH milati tadA tadanityatAsvabhAvamurarIkRtya tannirdoSasvabhAvamabhyupetya ca tena sArddha rza maitryAdibhAvagarbhaH vyavahAraH kaaryH| 'pUrvakAlInaraktanetra-vikRtavadana-karkazabhASA-kruddhAntaHkaraNa+ krodhavazavepamAnadehAdikamadhunA'sminnekSyate iti nA'yamanyAyA'nucitavyavahArakArI'tyevaM tadIyAnitya svabhAvaM vibhAvya svasthatayA bhAvyaM prazAntacetasA cocitavyavahAraH tena sAkaM kaaryH| itthaM nityA" 'nityasvabhAvAvalambanato niruktanirmalapariNatiH kartavyetyupadizyate'tra / tatazca "NikkammA aTThaguNA kA kiMcUNA caramadehado siddhaa| loyaggaThidA NiccA uppAda-vayaehiM saMjuttA / / " (bR.dra.sa.14) iti bRhadravyasaGgrahe nemicandrAcAryoktaM nityA'nityasvabhAvAnuviddhaM siddhAtmasvarUpamavilambana upatiSTheta / / 11/7 / / eka paryAya nAza pAme to zuM doSa che? koI paNa padArthano sarvathA nAza zakya nathI. kema ke te padArtha utpAda-vyaya-dhrauvyadharmarUpa anaMta paryAyamaya che." tethI eka paryAyano nAza thatAM vastuno sarvathA nAza nahi thAya. pUrve AThamI zAkhAnA bIjA zlokamAM "zrutajJAnano nAza thatAM jIvano sarvathA nAza na thAya te bAbatanI vibhAvanA je rIte karI che, barAbara te ja rIte vizeSAvazyakabhASyamAM upara jaNAvela tattvanI vijJa vAcakavarge vicAraNA karavI. A nityAnityaravabhAvano upayoga AdhyAtmika upanaya :- "zarIra jADuM thAya, dUbaLuM thAya, mAMdu paDe, gharaDuM thAya, beDoLa thAya ke che ravAnA thAya. A tamAma saMyogamAM AtmAmAM 'nityatAsvabhAva avyAhata rahe che." Ama vicArI sarva va, saMyogamAM nirbhaya, nizcala ane nizcita banavuM. tathA pUrve pratikULa vyavahAra karanAra mANasa bhaviSyamAM bIjI vAra maLe tyAre teno anityasvabhAva vicArI, tene nirdoSa mAnI, tenI sAthe maitrI-sauhArdapUrNa e vyavahAra keLavavo. 'pUrve kharAba vyavahAra karanAra mANasanI AMkha lAla hatI, moTuM vikarALa hatuM, vANImAM Akroza hato, magajamAM krodha hato, zarIra krodhavaza dhrujatuM hatuM. paraMtu vartamAnamAM to temAnuM kazuM paNa jovA maLatuM nathI. tethI anyAya ke anucita vyavahAra karanAra te mANasa A nathI' - Ama teno anityasvabhAva vicArI ApaNe svastha rahevuM tathA zAMta citte yogya vyavahAra te mANasa sAthe karavo. nitya-anitya svabhAvanA mAdhyamathI ApaNI AvI nirmala pariNati keLavavAno AdhyAtmika upadeza A zloka dvArA maLe che. te nirmalapariNatinA lIdhe bRhadravyasaMgrahamAM varNavela nityAnityasvabhAvAnuviddha siddhAtmasvarUpa vinA vilaMbe upasthita thAya che. tyAM digaMbarAcArya nemicaMdrajIe jaNAvela che ke "siddha bhagavaMto (1) karmarahita, (2) ATha guNavALA, (3) carama zarIra karatAM kaMIka nyUnaavagAhanAvALA, (4) lokAgra bhAgamAM rahelA, (5) nitya tathA (6) utpAda-vyayathI yukta hoya che." (11/7) 1. niSkarmANaH aSTaguNAH kiJcidUnAH caramadehataH siddhaaH| lokAgrasthitAH nityA utpAda-vyayaiH sNyuktaaH||
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ ??/8 * bauddhamatadyotanam // 1745 jo nityatA na chaI to, anvaye vinA na kAraya hovaI jI, kArayakAli achatuM kAraNa, pariNatirUpa vigovaI jI; anityatA jo nahIM sarvathA, arthakriyA to na ghaTaI jI, dalani kArayarUpa pariNati, anutpanna to vighaTai jI 11/8 (190) nityAnityasvabhAvayoH anabhyupagame vipakSabAdhamAha - 'dravye'ti / dravyanityatA nAsti cet ? tadA kAryA'yogo'nvayaviraheNa, kAryakAle kAraNA'sattve kAryakAraNatAbhaGga eva / sarvathaivA'nityatAvirahe'rthakriyAviraha Apadyeta, dale kAryarUpatApariNatau sarvathA'janmatA vighaTeta / / 11/8 // __ prakRte daNDAnvayastvevam - dravyanityatA nAsti cet ? tadA anvayaviraheNa kaaryaa'yogH| za kAryakAle kAraNA'sattve kArya-kAraNatAbhaGgaH eva / sarvathaiva anityatAvirahe arthakriyAvirahaH Apadyeta / ka (sA va) phatte chAryarUpatAparipatI (satyameva) | (tathA va) sarvathA natA vivaTetA99/8T the nanu nAzakameveha kimapi na smbhvti| mudgarAdiprahArAnantaraM ghaTAdinAzamavalokya loke mudgarAdeH ghaTAdinAzakatvamucyate tanna cArutaram, tathAhi - mudgarAdinA vinAzakAle kiM ghaTAdireva kA kriyate, Ahosvit kapAlAdayaH, utaH tuccharUpo'bhAvaH ? iti trayI gatiH / avataraNikA - vastumAM nityasvabhAvano ane anityasvabhAvano svIkAra karavAmAM na Ave to zuM doSa Ave ? tene graMthakArazrI dekhADe che : zlokArtha - jo dravyamAM nityatA na hoya to anvaya na hovAthI kAryanI utpatti ja thaI nahi zake. kAryasamaye kAraNa ja hAjara na hoya to kArya-kAraNabhAvano bhaMga ja thaI jAya. tathA dravyamAM sarvathA jo aniyatA na hoya to arthakriyAno abhAva AvI paDaze. tathA te arthakriyA to upAdAna ra. kAraNamAM kAryarUpatA pariNati hoya to ja saMbhave. tethI kAraNamAM kAryarUpatAno pariNAma mAnavAmAM Ave to sarvathA anutpannatAnuM = ekAntanityatAnuM vighaTana thaze. (11/8) | sarva vastu sarvathA kSaNika - bauddha , vyAkhyArtha - bauddha vidvAno evuM mAne che ke "koI paNa padArthanuM nAzaka koI ja kAraNa jagatamAM saMbhavatuM nathI. hathoDAno prahAra ghaDA upara thavAthI ghaDo nAza pAmato dekhAvAthI loko hathoDAne ghaTanAzaka mAne che. paraMtu A vAta vyAjabI nathI. te A rIte - ghaDA vagereno nAza utpanna thAya te samaye hathoDA vagere dvArA (1) zuM ghaTAdi ja utpanna karavAmAM Ave che ? ke (2) kapAla-ThIkarA vagere utpanna karavAmAM Ave che ? ke (3) tucchasvarUpa abhAva utpanna karavAmAM Ave che ? A traNa vikalpa UbhA thAya che. pustakomAM "kAle' pATha. ko.(6+10+11)no pATha lIdho che.
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1746 ja * vinAzaviSayiNI vikalpatritayI 11/8 jo nityatA nathI anaiM ekAMtakSaNika ja svalakSaNa chaI rA tatra (1) na tAvad ghaTAdiH, tasya svahetubhUtakulAlAdisAmagrIta evotpatteH / (2) nApi kapAladayaH, tatkaraNe ghaTAdestadavasthatvaprasaGgAt / na hyanyasya karaNe'nyasya nivRttiryuktimatI, ekanivRttI zeSabhuvanatrayasyApi nivRttiprasaGgAt / (3) nApi tuccharUpo'bhAvaH, kharazRGgasyeva nIrUpasya tasya kartumazakyatvAt / karaNe vA ghaTAdestadavasthatAprasaGgAt, anyakaraNe'nyanivRttyasambhavAd / itthaM nAzahetorayogena svato nazvarasvabhAvam ekAntakSaNikaM svalakSaNameva akhaNDaM paramArthasaditi dravyanityatA = dravyAnvayitA sarvathaiva nAsti iti bauddhenocyate cet ? atra syAdvAdAt pakSAntarabodhanAya ced Ni bodhyaH, "pakSAntare ced" (za.ra.6/109) iti zabdaratnAkare sAdhusundaragaNivacanAt / (taMtra.) temAM (1) prathama vikalpa to mAnya na ja thaI zake. kAraNa ke ghaDA vagere to potAnA kAraNa evA kuMbhAra vagere sAmagrI dvArA ja utpanna thAya che, hathoDAthI nahi. tethI hathoDAthI ghaDA vagere ja utpanna karavAmAM Ave che - Avo prathama vikalpa vyAjabI nathI. (2) ThIkarA vagere paNa hathoDA dvArA utpanna karAtA nathI. kema ke ThIkarA vagere hathoDA vagerethI utpanna thAya to paNa ghaTa vagere to pUrvavat ja raheze. kema ke 'eka padArtha utpanna thAya eTale bIjo padArtha nAza pAmI jAya' - tevuM mAnavuM yuktisaMgata nathI. svasAmagrIjanya ghaDo paNa rahe ane ThIkarA paNa utpanna thAya - to zuM vAMdho ? jo ghaTabhinna ThIkarA utpanna thavAthI ghaDo nAza pAmI jato hoya to traNa bhuvanamAM rahelI bAkInI tamAma vastu naSTa thavAnI Apatti Avaze. tethI kapAlajanaka hathoDo ghaTanAzaka che - Avo bIjo vikalpa paNa mAnya karI zakAya tema nathI. tathA (3) 'hathoDA dvArA tucchasvarUpa abhAva utpanna thAya che' - A trIjo vikalpa paNa mAnI zakAya tema nathI. kAraNa ke tuccha vastu to gadheDAnA zIMgaDAnI jema sarvathA asat = svarUpazUnya hovAthI hathoDA dvArA tenI utpatti karavI zakya ja nathI. tathA kadAca jo hathoDAthI tuccha abhAva utpanna thAya to paNa ghaTa vagere / padArtha to pUrvavat ja raheze. kema ke 'ekanI utpatti thAya eTale bIjI vastu ravAnA thaI na jAya' - A vAta to bIjA vikalpanA nirAkaraNa vakhate ja jaNAvela che. A sivAya cotho vikalpa saMbhavato nathI. rasa tethI hathoDA vagerene ghaTanAzaka mAnI na zakAya. Ama nAzakano abhAva hovAthI ghaTAdi vastu svataH nazvarasvabhAvavALI che. svataH vinazvara vastune potAnA nAzamAM anya koI kAraNanI apekSA na hovAthI utpattinI bIjI ja kSaNe te nAza pAme che. Ama dareka vastu ekAMte kSaNika che. bIjI kSaNe navI vastu utpanna thAya che. pUrva kSaNamAM je vastu hatI tenAthI te taddana bhinna ja che. pUrvotpanna vastunuM koI lakSaNa ke sAdazya uttara kSaNamAM utpanna thayela vastumAM jovA maLatuM nathI. pratyeka kSaNe utpadyamAna vastu sarvathA vilakSaNa hoya che. potAnuM lakSaNa pote ja che. bIjuM kazuM nathI. pratyeka vastu akhaMDa che. Ama dareka vastu svalakSaNAtmaka ja che. AthI vinazvara ekAMtakSaNika svalakSaNasvarUpa akhaMDa vastu e ja paramArthasat che, vAstavika che. tethI dravyanI nityatA = uttarakSaNe anvayitA bilakula nathI ja. pUrvakAlIna dravya koI paNa svarUpe uttarakSaNe hAjara rahetuM nathI. teno bIjI ja kSaNe niranvayanAza thAya che. tethI koI paNa dravyamAM nityasvabhAva che ja nahi." sAdhusuMdaragaNIe zabdaratnAkaramAM 'zvetu' zabdane pakSAntara arthamAM jaNAvela che. te mujaba mULa zlokamAM rahela 'zvetu' zabdane syAdvAdathI bhinna bauddhapakSane darzAvavA mATe samajavo.
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11/8 * bauddhamate kArya-kAraNabhAvamImAMsA 1747 to kAraNanA anvaya vinA kArya na (hovaI=) nIpajai. je mATaIM kAraNakSaNa kAryakSaNotpattikAlaI nirdetuka nAza anubhavato achato chaIM, te (pariNatirUpa=) kAryakSaNapariNati kima karaI ? achatoi kAraNakSaNa *kAryakSaNa karaC, to ciranaSTa kAraNapariNatithI athavA anutpanna kAraNapariNatithI ra tadA niranvayanAzAbhyupagamAd anvayaviraheNa = kAraNAnugamasya sarvathaivA'bhAvena nirhetukotpAda aapdyet| taduktaM zrIzIlAGkAcAryeNa sUtrakRtAGgasUtravRttau "sarvathA kSaNikatve pUrvasya sarvathA vinaSTatvAd uttarasya nirhetuka utpAdaH syAd" (sU.kR. zru.ska. 2/a.5/sU.30 vR.pR.383 ) iti / tathA ca kAryotpattiH sadA satI asatI vA prasajyeta / taduktaM dharmakIrttinA eva pramANavArttike " nityaM sattvamasattvaM vaa'hetornyaanpekssnnaat| apekSAto hi bhAvAnAM kAdAcitkatvasambhavaH / / " (pra.vA. 3/3) iti pUrvoktaM (9/7 + 10/7) smartavyamatra / tathA ca kAryA'yogaH >> kAdAcitkakAryodayA'sambhava eva prasajyeta / kAryakAle ka kAryakSaNotpattisamaye kAraNA'sattve = kAraNakSaNasya kAryakSaNavRttinirhetukanAzapratiyogitAm Abi - i bhrANasya virahe abhyupagamyamAne sati kAryakSaNapariNatiH kathaM bhavitumarhati ? na hyasatA kAraNena kA kAryaM janayituM zakyate, anyathA ciranaSTAt, anutpannAt, anutpannakurvadrUpapariNAmAd vA kAraNAt / bauddhamatamAM kAryotpattino asaMbhava (savA.) jo bauddha kahe che tevuM mAnya karIe to dravyano bIjI ja kSaNe niranvaya nAza svIkAravAnA lIdhe kAraNIbhUta dravyano uttarakSaNe koI paNa svarUpe anvaya (= hAjarI) nahIM hoya. tethI kAryanI utpatti nirdetuka banavAnI Apatti Avaze. A aMge zrIzIlAMkAcAryajIe sUyagaDAMgasUtravyAkhyAmAM jaNAvela che ke 'sarvathA kSaNikapakSamAM pUrvakSaNa = kAraNakSaNa sarvathA vinaSTa thavAthI uttarakAlIna kAryanI utpatti nirhetuka banavAnI Apatti Avaze.' tathA AvI paristhitimAM kAryajanma nitya sat ke asat thavAnI samasyA sarjAze. A vAta mAtra amane ja mAnya che evuM nathI. paraMtu bauddhAcArya dharmakIrtie ja pramANavArtikamAM jaNAvela che ke jeno koI hetu nathI, te bIjAnI apekSA na rAkhavAnA lIdhe kAM to kAyama hAjara raheze kAM to kAyama gerahAjara raheze. je padArtho bIjAnI apekSA rAkhe te ja kyAreka hoya ane kyAreka na hoya tevuM saMbhave.' A saMdarbha pUrve (9/7 + 10/7) darzAvela. tene ahIM yAda karavo. tethI sarvathA kSaNikapakSamAM kAryanI kAdAcitka utpattino asaMbhava ja thaze. AvI aniSTa Apatti bauddha matamAM AvI paDaze. kAraNa ke kAryotpattikSaNe kAraNa ja gerahAjara hoya to kAryakSaNanI pariNita ja kaI rIte thaI zake ? koI paNa vastuno nAza nirdetuka hovAthI kAraNa ke kArya - je kaho te badhuM ja bauddhamatamAM kSaNika che. teno zrotAne bodha karAvavA mATe bauddha vidvAno 'kAraNa' ke 'kArya' bolavAnA badale 'kAraNakSaNa' ke 'kAryakSaNa' zabdano prayoga kare che. tethI 'kAraNakSaNa nirdetuka nAzanI pratiyogitAne dhAraNa kare che. arthAt bIjI ja kSaNe kA2Na svataH sarvathA nAza pAme che' - tevuM mAnavAmAM Ave to kAryakSaNano janma kaI rIte thaI zake ? kema ke avidyamAna evA kAraNathI kAryanI utpatti thavI zakya ja nathI. jenuM vizvamAM astitva ja na hoya tenA dvArA koI paNa kArya kaI rIte utpanna thaI zake? jo sarvathA avidyamAna CL ko.(9)mAM 'kAryakSaNa' pATha nathI. * pustakomAM 'kAraNathI' pATha. P(2)no pATha lIdhela che. = = rA * * *
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1748 * bauddhamate kArya-kAraNabhAvabhaGgaH / 2/8 e kArya nIpajavuM joIe. ima to kArya-kAraNabhAvanI viDaMbanA thAI (vigovai=). sAmprataM kAryotpattiH prasajyeta / pa tathA ca kAryakAraNatAbhaGgaH = kArya-kAraNabhAvoccheda eva syAt / idamevA'bhipretya zrIharibhadrasUribhiH zAstravArtAsamuccaye "kiJca tatkAraNaM kAryabhUtikAle na vidyate / tato na janakaM tasya tadA'sattvAt thA " (zA.vA.H.4/46) rUtyu ma yathA paTotpattikSaNAvacchedena mRdasattve'pi paTotpAdAd mRdo na paTakAraNatA tathA paTotpattirza kSaNAvacchedena tantvasattve eva paTotpAdAbhyupagame mRda iva tantUnAM na paTakAraNatA bauddhamate sambhakavatIti bhaavH| evaM sati kSaNikakAryotpattireva durghaTA bauddhamate / idamevAbhipretya sApekSa-parihAraM zrIzIlAGkAcAryeNa sUtrakRtAGgasUtravyAkhyAyAm - "kSaNakSayitve kAraNakAryA'bhAvAt kArakANAM vyApAra evA'nupapannaH kutaH 13 evI vastu paNa koIka kAma karI zakatI hoya, to (1) dIrgha kALa pUrve nAza pAmI cUkela ke (2) utpanna ja na thayela athavA (3) jemAM kurghadrupa = kAryane utpanna karavAno pariNAma ja utpanna nathI thayelA tevA (kurghadrupazUnya) taMtu vagere kAraNa dvArA vartamAnamAM paTAdi kArya utpanna thavAnI Apatti Ave. che bauddhamatamAM kArya-kAraNabhAvano uccheda che (tathA.) tathA tevuM mAnavAmAM Ave to kArya-kAraNabhAvano uccheda ja thaI jaze. A ja abhiprAyathI zAstravArtAsamuccaya graMthamAM zrIharibhadrasUrijI mahArAje jaNAvela che ke 'vaLI, kSaNikavAdamAM pUrvavartI kAraNakSaNa kAryanI utpatti samaye gerahAjara hoya che. tethI te avidyamAna kAraNa kAryanuM utpAdaka banI rA na zake. kema ke tyAre te gerahAjara che. jema anya gerahAjara vastu kAryajanaka banI na zake, tema avidyamAna kAraNa paNa kAryotpAdaka banI na zake." 5 avidhamAna hoya te ajanaka . I (yathA.) jema paTotpattikSaNe mATI gerahAjara hovA chatAM paTa utpanna thAya che. tethI mATI paTanuM kAraNa na kahevAya. tema paTotpattikSaNe taMtu paNa gerahAjara ja hoya ane paTa utpanna thAya to taMtu paNa paTanuM kAraNa kahI na zakAya. bauddhamate to paTotpattikSaNe taMtu gerahAjara ja hoya che. tethI mATInI jema taMtu paNa paTajanaka banI na zake. A pramANe prastutamAM zrIharibhadrasUrijI mahArAjanuM tAtparya che. 2 ekAntakSaNika pakSamAM kAryajanma asaMbhava : zrIzIlAMkAcAryajI 80 (uM.) tathA A rIte mAnavAmAM Ave to kSaNika kAryanI utpatti ja bauddha matamAM durghaTa banI jaze. A ja AzayathI praznottarapUrvaka zrIzIlAMkAcAryajIe sUyagaDAMgasUtranI vyAkhyAmAM jaNAvela che ke "vastune kSaNika mAnavAmAM Ave to kArya-kAraNabhAvano uccheda thavAnA lIdhe kArakonI (kAraNonI) pravRtti ja asaMgata thaI jaze. to pachI kAraNonA mAdhyamathI kSaNika evA kAryanI utpatti kaI rIte je pustakomAM "nIpanuM pATha ko.(9)no pATha lIdho che.
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11/8 bauddhamate utpAda-vyayayoravastutA 1749 kSaNikA'nityasya kAraNebhya utpAda iti ? atha pUrvakSaNAduttarakSaNotpAde sati kArya-kAraNabhAvo bhavatItyucyate, pu tadayuktam, yato'sau pUrvakSaNo vinaSTo vottarakSaNaM janayedavinaSTo vA ? na tAvadvinaSTaH tsyaa'sttvaajjnktvaanupptteH| nA'pyavinaSTaH, uttarakSaNakAle pUrvakSaNavyApArasamAvezAtkSaNabhaGgabhaGgApatteH / rA mu pUrvakSaNo vinazyaMstUttarakSaNamutpAdayiSyati tulAntayornAmonnAmavaditi cet ? evaM tarhi kSaNayoH spaSTaivaikakAlatA''zritA / tathAhi - yA'sau vinazyadavasthA sA'vasthAturabhinnA, utpAdAvasthA apyutpitsoH / tatazca tayorvinAzotpAdayoryaugapadyAbhyupagame taddharmiNorapi puurvottrkssnnyorekkaalaavsthaayitvmiti| taddharmatA'nabhyupagame ca vinAzotpAdayoravastutvA''pattiH" (sU.kR. 1/1/1/18 vR.) ityuktam / ka thaI zake ? jo bauddha loko ema kahe ke 'pUrvakSaNathI uttarakSaNanI utpatti thatAM kArya-kAraNabhAva saMgata thaI zakaze' to bauddhanI A vAta paNa yuktisaMgata nathI. kAraNa ke A aMge anekAMtavAdI ame bauddhane prazna karIe chIe ke 'prastuta pUrvakSaNa (= kAraNakSaNa) vinaSTa thaIne uttarakSaNane (= kAryakSaNane) utpanna karaze ke vinaSTa thayA vinA ja te kAryakSaNane utpanna karaze ?' sauprathama vikalpa to vyAjabI nathI. kAraNa ke vinaSTa pUrvakSaNa asat hovAnA kAraNe uttarakSaNanI utpAdaka banI ja na zake. tathA 'avinaSTa pUrvakSaNa uttarakSaNane utpanna ka2ze' A pramANe bIjA vikalpano to bauddha svIkAra karI zake tema che ja nahi. kAraNa ke tevuM mAnavAmAM uttarakSaNanA (= kAryanA) kALamAM pUrvakSaNanI pravRttino svIkAra karavAthI kSaNabhaMganA (= kSaNikatvanA) siddhAMtanA bhaMganI Apatti bauddhane Avaze. - / tulA namana-unnamana mImAMsA / au bauddha (pUrva.) :- trAjavAno eka cheDo je samaye name te ja samaye trAjavAno bIjo cheDo UMco thAya che. te rIte je samaye pUrvakSaNano vinAza thaze te ja kSaNe uttarakSaNane te utpanna karaze. jema trAjavAnA banne pallAnI namana-unnamana kriyA samakAlIna hovA chatAM te banne vacce kArya-kAraNabhAva che, tema nAza pAmatI pUrvakSaNa ane uttarakSaNa samakAlIna hovA chatAM te banne vacce kArya-kAraNabhAva che. * vinAzAdi avastu thavAnI Apatti syAdvAdI (DyuM.) :- jo nAza pAmI rahela pUrvakSaNa (= kAraNa) uttarakSaNane utpanna kare to spaSTapaNe pUrvakSaNa ane uttarakSaNa eka kALane AzrayIne rahelI che - tevuM siddha thaI jaze. te A rIte - vinAza pAmI rahela pUrvakSaNanI avasthA pUrvakSaNathI abhinna che. tathA utpanna thanAra uttarakSaNanI utpatti avasthA uttarakSaNathI abhinna che. A hakIkatano svIkAra bauddhe karavo paDe tema che. kAraNa ke avasthA ane avasthAviziSTa - A banne vacce koI bheda hoto nathI. jema telathI telanI dhArA abhinna hoya che, tema vinAza pAmanAra pUrvakSaNathI vinAzaavasthA abhinna che ane utpanna thanAra uttarakSaNathI utpAdaavasthA abhinna che. tethI vinAza pAmI rahela pUrvakSaNa uttarakSaNane utpanna karaze' - AvuM jo bauddha svIkAre to vinAza ane utpAda - A bannenI AzrayabhUta pUrvottara kSaNa samakAlIna siddha thaze. Azaya e che ke utpAdavyaya samakAlIna che. tathA utpAdAzrayathI utpAda abhinna che ane vinAzAzrayathI vinAza abhinna che. tethI utpAdAzraya evI uttarakSaNa ane vinAzAzraya evI pUrvakSaNa paNa samakAlIna siddha thaze. tathA jo utpAdane uttarakSaNano dharma na mAnavAmAM Ave ane vinAzane pUrvakSaNano dharma na mAnavAmAM Ave to utpAda ane
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1750 0 sarveSAM svalakSaNatve niyatakAraNatvA'yogaH / 22/8 pa etena "jAtireva hi bhAvAnAM vinAze heturiSyate / yo jAtazca na ca dhvasto nazyet pazcAt sa kena - gha ?" (sUtratAvRttI udghatA-/9/9/TthA 16/9.94 + HthA 77, pR.78, vaNAyAmRtanayathAvattAvRtto - 3chUtAM zAriA-HTT9/T.14 .ra07, siddhivinizvayopaTIyAgyodghatA - 4/14 pR.210) ti, "nAtire na hi bhAvAnAM vinAze heturissyte| pazcAd vinAzakA'bhAvAnna vinazyet kadAcana / / " (dvAdazAranayacakre uddhRtA bhAga-4/pR.1084) iti ca bauddhoktirapi nirastA, kSaNikaikAntapakSe kArya-kAraNabhAvasyA'ghaTamAnatayA utpatterevA'sambhavena tasyA nAzakatvA'yogAt / ____ atha kAryotpAdA'vyavahitapUrvaH kAraNakSaNa eva kAryakSaNaM janayiSyatIti cet ? Na na, evaM sati vizvavartinAM samastAnAM kAryotpAdA'vyavahitapUrvakSaNAnAM tadupAdAnakAraNatvApatteH, kA tadavyavahitapUrvavartitvasAmyAt / vinAza avastu = mithyA banavAnI Apatti Avaze." AvuM sUyagaDAMga sUtranA prathama zrutaskaMdhanA prathama adhyayananA prathama udezAnI 18 mI gAthAnI vyAkhyAmAM kahevA dvArA zrIzIlAMkAcAryajIe ekAMtakSaNikapakSamAM kSaNika kAryakSaNanI utpatti ja paramArthathI asaMbhavita che - tevuM jaNAvela che. bauddha :- (rtana.) vastune kSaNika mAnavAnuM kAraNa e che ke vastunI utpatti e ja vastunA nAzanuM kAraNa che. je vastu utpanna thayA pachI bIjI kSaNe nAza na pAme to pAchaLathI te konA dvArA nAza pAme ? pAchaLathI koI vinAzaka banI na zakavAthI vastumAtra nitya thavAnI Apatti Avaze. paraMtu ghaTa-paTAdi padArthomAM ekAnta nityatA to pratyakSa pramANathI bAdhita che. tethI tenA nAzanuM kAraNa tenI utpattine ja manAya. utpatti vastunAzaka hovAthI bIjI ja kSaNe vastuno nAza thaI jaze. 4 utpatti vastunAzaka nathI 4 jaina :- (kSA.) hamaNAM upara jaNAvI gayA te mujaba sarvathA kSaNikavAdamAM kArya-kAraNabhAva ja - asaMgata hovAthI vastunI utpatti ja thaI nahi zake. tethI vastunI utpattine vastuno nAzaka mAnI sa na zakAya. tethI ekAnta kSaNikavAda anucita che. I avyavahitapUrvekSaNagata kAraNatA H % bauddha :- (ka.) kAryotpattinI avyavahita pUrva evI kAraNakSaNa ja kAryakSaNane utpanna karaze. kAryotpatti samaye kAraNakSaNanI hAjarI apekSita nathI. paTotpattikSaNanI avyavahitapUrva taMtukSaNa hoya che. tethI te paTajanaka (= paTanuM upAdAnakAraNa) banI zakaze. ahIM kSaNa eTale naiyAyikAdisaMmata niraMza kALa na samajavo. paraMtu kSaNika taMtu eTale taMtukSaNa ema samajavuM. ka vIddhasaMmata kAraNatA doSagrasta : jaina :- () nA, tamArI A dalIla vyAjabI nathI. kema ke A rIte kAryotpattikSaNanI avyavahitapUrvavartI kSaNane ja jo upAdAna kAraNa mAnavAmAM Ave ane tenI avyavahita uttaravartI kSaNane tenuM kArya mAnavAmAM Ave to kAryotpattinI avyavahitapUrvavartI vizvanI tamAma vastuone (= kSaNone) te kAryanA upAdAnakAraNa tarIke mAnavI paDaze. kAraNa ke te tamAma vastukSaNomAM kAryanuM avyavahitapUrvavartitva to ekasarakhuM ja che.
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11/8 * bauddhasammatasAmagrIvimarza: 2 1751 "avyavahita ja kAraNakSaNa kAryakSaNa rUpAdikane karaI" Ima kahiyaI, kiJcaikAntakSaNikatvapakSe kAraNatvenAbhimatasya nIlAdirUpasya avyavahitottaravRtti nIlAdirUpameva kAryam, na tu AlokAdikamityatrApi nAsti kiJcinniyAmakam, nIlAdirUpagatasya kasyacidapi / dharmasya uttarakAlIne nIlAdirUpe AlokAdike vA avidyamAnatvAt, pUrvakAlInAnAM nIlAdirUpANAm / uttarakAlInAnAJca nIlAdirUpA''loka-manaskArAdInAM sarveSAmeva svalakSaNatvAt / tatazca niranva-ma yanAzavAdibauddhamate kArya-kAraNabhAvavyavasthA durghaTaiveti phalitam / / kiJcaivaM cAkSuSabuddhyAdeH kAryajAtasya rUpA''loka-manaskAra-cakSuHsannidhAnaprabhRtirUpA yA sAmagrI 'antyaiva janakatvena saugataiH kalpyate (syAdvAdakalpalatA 4/66), tadarthaM 'rUpasya avyavahitottaraM / (vingrA .) vaLI, ekAnta kSaNika pakSamAM "kAraNa tarIke abhimata avyavahitapUrvakSaNavartI nIlAdirUpanuM kArya avyavahitottaravartI nIlAdirUpa ja che, Aloka vagere nathI' - A bAbatamAM niyAmaka tattva che ja nahi. kAraNa ke kSaNikapakSamAM kAraNarUpe mAnya evA avyavahitapUrvavartI nIlAdirUpamAM rahelo koI paNa guNadharma, nathI to uttarakAlIna nIlAdirUpamAM raheto ke nathI to Aloka (prakAza) vageremAM raheto. tethI bauddho ema na kahI zake ke "nIlarUpanuM kArya nIlarUpa ja che, Aloka vagere nahi." pUrvakAlIna nIlAdirUpakSaNo ane uttarakAlIna nIlAdi rUpa, Aloka, manaskAra vagere tamAma kSaNonI vacce kazuM ja sAdhamyuM nathI. badhI ja kAryakSaNo-kAraNakSaNo svalakSaNa ja che, paraspara sarvathA vilakSaNa che. tethI kAraNano koI paNa guNadharma kAryakSaNamAM Ave tevuM niranvayanAzavAdI bauddhanA mate mAnya na hovAthI kArya-kAraNabhAvanI vyavasthA bauddhamatamAM durghaTa che. A mujaba nakkI thAya che. ha9 boddhasaMmata kArya-kAraNabhAvanI vicAraNA haS (vizve.) vaLI, bIjI eka mahattvanI vAta e che ke bauddha loko evuM mAne che ke "cAkSuSa buddhi sa vagere kAryasamudAyanI sAmagrI eTale rUpa, Aloka (= prakAza), manaskAra (= upayoga ke praNidhAna), cakSusannidhAna vagereno samUha. aMtyakSaNavartI rUpAdi sAmagrInA sahakArathI cAkSuSa pratyakSa vagere kArya utpanna thAya che. je kSaNanI avyavahita uttarakSaNe cAkSuSAdi kArya utpanna thavAnuM hoya te kSaNa ahIM aMtyakSaNa tarIke mAnya che. cAkSuSa pratyakSa Adi kAryanI avyavahita pUrvekSaNavartI evA ja rUpa, Aloka vagere cAkSuSAdinA utpAdaka che." tathA uparokta kArya-kAraNabhAvanI saMgati karavA mATe bauddhoe nimnokta vyavasthA mAnavI paDe che. te A rIte- "nIlAdi rUpa kSaNika hovAthI pratikSaNa rUpanI utpatti ane nAza thayA kare che. rUpanA utpAda-vinAzanI dhArA cAle che. pUrva-pUrva rUpa uttara-uttara rUpanuM kAraNa che. jo ke vizvamAM aneka jagyAe aneka prakAranA rUpo utpanna thAya che. te tamAma rUpo pratye prastuta rUpa upAdAnakAraNa nathI. paraMtu potAnI je rUpasannati cAle che, temAM avyavahitottarakSaNe utpanna thanAra rUpa pratye ja te kAraNa bane che. tathA A kArya-kAraNabhAva nimitta-naimittikabhAva svarUpa nathI paraMtu upAdAna pustakAdimAM "rUpAdikane pATha nathI. phakta ko.(12+13)mAM che. 1. antyA = yadavyavahitottarakSaNe kArya sampadyate ttkssnnvrtinii|
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1752 * baukhamate kAraNatAvizeSA'sambhavaH / 11/8 toI "rUpAloka-manaskArAdika kSaNa rUpAdikanaI viSaI upAdAna AlokAdikanaI viSaI nimitta 2 - e vyavasthA kima ghaTaI ? pa svasantAnagatarUpaM prati upAdAnakAraNatA AlokAdikam avaziSTakAryamAnaM prati ca nimittakAraNatA, - tathaiva Alokasya svasantatigatamAlokaM prati upAdAnakAraNatA rUpAdikaM prati ca nimittakAraNatA, pUrvaM (9/6) vyAvarNitasya ca manaskArasya avyavahitottaraM svasantAnAnta praviSTamanaskAraM prati upAdAnakAraNatA rUpA''loka-cakSuHsannidhAnaprabhRtiSu ca nimittakAraNatetyAdikA vyavasthA bauddhaiH svIkriyate / ze paraM sA naiva yujyate niranvayanAzapakSe / na hi 'rUpAdeH rUpAdikaM prati eva upAdAnakAraNatA, ka AlokAdikaM prati tu nimittakAraNate'tyatra vinigamakaM bauddhamate kiJcidasti, pUrvakAlInanIlAdirUpagatasya kasyacidapi dharmasya uttarakAlInanIlAdirUpA''loka-manaskArAdiSvasattvAt, sarveSAmeva teSAM upAdeyabhAva svarUpa che. arthAt rUpakSaNa svasaMtatigata avyavahitottaravartI rUpa pratye upAdAnakAraNa che. tathA te ja kSaNe utpanna thanAra rUpa sivAyanA Aloka, manaskAra vagere tamAma kAryo pratye te vivakSita rUpa nimittakAraNa che. te ja rIte Aloka (= prakAza) paNa svasantAnagata avyavahitottaravartI AlokakSaNa pratye upAdAnakAraNa che. tathA tatkAlIna nIlAdi rUpa vagere pratye te ja Aloka nimittakAraNa bane che. te ja rIte navamI zAkhAnA chaThThA zlokamAM jenuM varNana karI gayA chIe te (buddhi-praNidhAna-upayoga vagere svarUpa) manaskAra paNa svasaMtatigata avyavahitottaravartI manaskAra pratye upAdAnakAraNa che. tathA tatkAlIna rUpa, Aloka, cakSutridhAna pratye te manaskAra nimittakAraNa che. Ama jagatamAM vartamAnakSaNe utpanna thanAra dareka kArya pratye avyavahitapUrvavartI tamAma vastuo avazya kAraNa bane che. paraMtu svasaMtAnagata kArya pratye avyavahitapUrvavartI kSaNa upAdAnakAraNa che tathA te sivAyanA tamAma avyavahitauttaravartI kAryo pratye - te vivakSita vastukSaNa nimittakAraNa bane che. A rIte judA-judA kAryo pratye upAdAnakAraNatA ane Cii nimittakAraNatA dharAvanAra rUpa-Aloka Adi kAraNo cAkSuSa pratyakSa vagere kAryane utpanna kare che." bauddhasaMmata kAryakAraNabhAvanuM nirAkaraNa - ja ( sa.) paraMtu bauddha vidvAnoe A rIte cAkSuSa pratyakSAdinI je sAmagrI batAvela che, te bauddhanA siddhAnta mujaba saMgata thatI nathI. kema ke bauddhamate dareka vastuno pratikSaNa niranvaya nAza thAya che. koI paNa vastu koI paNa svarUpe uttarakSaNe hAjara rahetI ja nathI. tethI 'nIlAdi rUpa vagere pratye nIlAdi rUpa vagere upAdAnakAraNa ja bane, Aloka vagere pratye to te nimittakAraNa ja bane' - A bAbatamAM niyamana karanAra koI ja tattva bauddhamate vidyamAna nathI. pUrvakAlIna nIlAdi rUpamAM rahelo koI paNa guNadharma uttara kSaNe utpanna thanAra nIlAdi rUpamAM ke AlokAdimAM raheto nathI ke jenA AdhAre kahI zakAya ke "nIlAdi rUpano A guNadharma uttarakAlIna nIlAdi rUpamAM rahe che, AlokAdimAM nathI raheto. tethI nIlAdi rUpa uttarakAlIna AlokAdinuM nimittakAraNa bane ane nIlAdi rUpanuM upAdAnakAraNa bane." bauddhamate dareka vastu svalakSaNAtmaka = paraspara atyaMta vilakSaNa ja che. koI paNa eka guNadharma *.* cihnadrayamadhyavartI pATha pustakomAM nathI. ko.(10+11) + lA.(2) + lI.(1+2+3+4) + si. + ko.(9+7) + pA. + bhA. + B(2) + mo.(2) + A.(1)mAM che. je nizcitam dravyAnuyogatarkaNA + pAli.
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11/8 sugatamate svalakSaNatvAdityuktottaratvAt / na hi sarvathAsamucchedavAde sAjAtyaM santAno vA paramArthataH sambhavatyapi / idamabhipretyaiva vizeSAvazkabhASye 1" ko savvahA viNAse saMtANo kiM va sAmaNNaM ? / / " (vi.A.bhA. 2397) 'saMtANiNo na rA 2 * niranvayanAzanirAsaH 1753 khakaM / / " bhiNNo jai saMtANo na nAma saMtANo / aha bhinno na kkhaNio, khaNio vA jai na saMtANo / / " (vi.A.bhA. 2398) ma 3"puvvANugame samayA hujja, na sA savvahA vinnaasmmi| aha sA na savvanAso teNa samaM vA (vi.A.bhA.2399) ityAdikamuktam / tatazca rUpe eva rUpasya upAdAnatvam AlokAdau ca nimittatvamityatra niyAmakaM kiJcid na niranvayakSaNabhaGgapakSe sambhavati / - kiJca, niraMzasvalakSaNakSaNasya sarvathA ekatve rUpasya rUpopAdAnakAraNatA AlokAdinimittakAraNatA i be vastumAM raheto nathI. tethI kAraNa tarIke vivakSita pUrvavartI nIlAdi rUpa, Aloka, manaskAra vagere tathA tenA kArya tarIke vivakSita uttarakAlIna nIlAdi rUpa, Aloka, manaskAra vagere badhI ja vastuo svalakSaNAtmaka che, paraspara atyaMta vilakSaNa che, samAna nathI. A vAta to hamaNAM jaNAvela ja che. * bauddhamatamAM sAjAtya-saMtAnano asaMbhava mulla (na di.) bauddha mAne che mATe vastuomAM sAjAtya = sAdharma rahetuM nathI - evuM nathI. hakIkata paNa evI che ke utpattinI bIjI ja kSaNe jo pratyeka vastuno sarvathA samuccheda thaI jato hoya to sAjAtya ke sattAna saMbhave paNa nahi. A ja abhiprAyathI vizeSAvazyakabhASyamAM kahela che ke "sarvathA vinAza mAno to koNa saMtAna bane athavA to zuM sAjAtya hoya ? banne na ja saMbhave. jo saMtAnI (= kSaNa) karatAM santAna bhinna na hoya to tene saMtAna ja nahi kahevAya. tene kSaNa ja kahevAze. jo sattAnI = kSaNa karatAM santAna bhinna haze to kSaNika nahi hoya. kema ke bauddho santAnane sthira Cu mAne che. tathA jo santAna kSaNika hoya to tene kadApi saMtAna nahi kahI zakAya. kSaNika hovAthI tene kSaNa ja kahI zakAya. tathA sAdharmsa paNa bauddhamate asaMbhavita che. kAraNa ke pUrvakSaNano koIka svarUpe anugama = 24-94 = hAjarI uttarasamaye hoya to ja pUrvottara kSaNomAM samAnarUpatA saMbhavI zake. paraMtu sarvathA niranvayanAza mAnavAmAM to te paNa na saMbhave. jo pUrvottara kSaNo vacce samAnarUpatA hoya to pUrvakSaNa koIka svarUpe bIjA samaye hAjara hovAthI pUrvakSaNano sarvathA vinAza nahi thAya. jo sarvathA nAza thavA chatAM samatA = samAnarUpatA mAno to jema pUrvakSaNa jevI uttarakSaNa hoya che, tema pUrvakSaNa jevuM AkAzapuSpa banI jaze." paraMtu AvuM to saMbhavatuM ja nathI. Ama ekAnta nAzapakSamAM sAjAtya ane saMtAna asaMbhavita hovAthI 'rUpa e rUpa pratye upAdAnakAraNa ja bane ane AlokAdi pratye nimittakAraNa ja bane' A bAbatanuM koI niyAmaka niranvayakSaNabhaMgavAdamAM saMbhavatuM ja nathI. * sarvathA eka anekakAryajanaka na bane (gni.) vaLI, bIjI mahattvapUrNa vAta e che ke bauddhamate rUpAdi kSaNa niraMza che, svalakSaNAtmaka 1. kaH sarvathA vinAze santAnaH kiM vA sAmAnyam ? 2. santAnino na bhinno yadi santAnaH, na nAma santAnaH / atha bhinnaH, na kSaNikaH; kSaNiko vA yadi na santAnaH / / 3. pUrvAnukrame samatA mavet, na sA sarvathA vinAze katha sA 7 sarvanAza, tena sama vA nanu vajubam||
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1754 * bhAmahAlaGkArasandarbhaH / 11/8 pa ca naiva sambhavAspadA, sarvathaivaikasya kAryadvayajanakatvA'yogAt / taduktaM bhAmahAlaGkAre "na caikasya chattIyam" (mAma pari.6/sto.18) tiA etAvatA yadeva svasantAnagataM rUpAdikam avyavahitottaraM tat pratyeva pUrvavartino rUpAdeH na upAdAnakAraNatA ityapi nirastam, za AnantaryamAtrasya tadanyasAdhAraNyenopAdAnopAdeyabhAvA'niyAmakatvAt, ka niranvayanAzAbhyupagamena santAnasya kAlpanikatvAcca / che tathA sarvathA eka che. tethI rUpaSaNa e rUpa pratye upAdAnakAraNa ane AlokAdi pratye nimittakAraNa bane te saMbhavita nathI. kAraNa ke sarvathA ekasvarUpa padArtha kadApi be kAryano utpAdaka banI na zake. rUpa-Aloka vagerene eka akhaMDa rUpekSaNanA kArya tarIke mAnI na zakAya. bhAmahAlaMkAramAM jaNAvela che ke "sarvathA eka vastunA be kArya = phaLa na hoya.' bauddha :- (tAvatA.) amArA matamAM asaMbhava jevuM kazuM nathI. kAraNa ke ame svasantAnagata avyavahitauttaravartI rUpAdi pratye ja pUrvavartI rUpAdine upAdAnakAraNa mAnIe chIe. tethI parasaMtAnavartI Aloka-rUpAdi pratye ke vyavahitottaravartI rUpAdi pratye vivakSita rUpAdikSaNane upAdAnakAraNa banavAnI koI Apattine amArA matamAM avakAza nathI. ame darzAvela kArya-kAraNabhAvamAM avyavahitottaravartitA ane svasantAnavartitA - A be mukhya vinigamaka = niyAmaka tattva che. Anandarya aniyAmaka A jaina :- (jJAna) tamArI uparokta dalIla vyAjabI nathI. kAraNa ke "sarvathA eka padArtha hoya te anekane A utpanna karI na zake - A vAta hamaNAM ja upara jaNAvela che. taduparAMta, phakta Anantarya = anantarauttaravartitA = avyavahitauttaravartitA to nUtana rUpAdinA samakAlIna Aloka, manaskAra vageremAM paNa anugata che. tethI pUrvavartI rUpAdi jema anantarauttaravartI rUpAdi pratye upAdAnakAraNa che tema avyavahitaga uttarakSaNavRtti Aloka, manaskAra vagere pratye paNa te upAdAnakAraNa banavAnI samasyA durvAra thaze. tethI AnantaryamAtrane uparokta upAdAna-upAdeyabhAvanuM niyAmaka mAnI zakAtuM nathI. upAdeya kArya tarIke je AlokAdi mAnya na hoya temAM paNa rahenAra Anantarya dharma kAryatAnuM niyamana kaI rIte karI zake ? bauddha :- mAtra avyavahitauttaravartitva nahi paraMtu svasantAnavartitva paNa uparokta upAdAna -upAdeyabhAvamAM niyAmaka che. A vAta to hamaNAM ja ame tamane jaNAvI gayA chIe ne ! AlokAdi prastutamAM rUpanA avyavahitauttaravartI hovA chatAM rUpasantAnavartI nathI. tethI tenA pratye rUpane upAdAnakAraNa mAnavAnI Apatti amArA matamAM nahi Ave. bauddhasaMmata saMtAna apAramArthika . jaina :- (nira) nA, tamAruM uparokta samAdhAna paNa vyAjabI nathI. kAraNa ke tame bauddho to niranvaya nAzane svIkAro cho. vartamAnakSaNavartI rUpAdino uttara kSaNamAM niranvaya = nikUla nAza thAya che. koI paNa svarUpe teno uttara kAlamAM anvaya = anugama hoto nathI. sarvathA vilakSaNa nUtana
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22/8 * nyAyamaJjarIsaMvAdaH / 1755 taduktaM paJcaliGgiprakaraNe jinezvarasUribhiH "saMtANo u avatthU" (pa.li.80) iti / vastutve'pi tasya kSaNikatve tu na kSaNebhyo vizeSaH kazcit / tadakSaNikatve tu dattaH kSaNabhidelimapakSAya jlaanyjliH| taduktaM kaTAkSarUpeNa nyAyamaJjaryAM jayantabhaTTena "athA'pi nityaM paramArthasantaM / santAnanAmAnamupaiSi bhAvam / uttiSTha bhikSo ! phalitAstavA''zAH so'yaM samAptaH kSaNabhaGgavAdaH / / " (cA.ma.pR.464) tiA ___ekAntakSaNikavAdasamIkSA'vasare dharmasaGgrahaNyAM zrIharibhadrasUribhiH "anno vedei suhaM aNNo dukkhaM pavattae annnno| pAveti vedatI sumaratI ya patteyamanno tu||" (dha.sa.232), "anno karei kammaM phalamanno bhuMjatI tu mokkhatthaM / kuNai payAsaM anno pAveti ya taM pi aNNo tu / / " (dha.sa.233), "saMtANAto aha so paNa rUpAdi kAryo uttara kSaNe utpanna thAya che. tethI rUpAdinA saMtAnanI vAta ja kalpita che, kalpanAmAtra che. (6) zrIjinezvarasUrijIe paMcaliMgI prakaraNamAM jaNAvela che ke "saMtAna to avastu che." saMtAna tamArA mate paNa pAramArthika nathI paraMtu kAlpanika che. tethI "rUpAdinA saMtAnavartI rUpAdi ja che, AlokAdi nahi' - AvuM paNa vAstavika rIte bauddha matamAM kahI zakAtuM nathI. tethI rUpAdine rUpAdisaMtAnavartI mAnIne tenA pratye pUrvakAlIna rUpAdine upAdAnakAraNa mAnavAnI bauddha mAnyatAno svIkAra karI zakAto nathI. kAlpanika vastu dvArA koI tAttvika hakIkatano nirNaya karI na zakAya. ja saMtAnamImAMsA ja (vastu) jo rUpAdisaMtAna vAstavika hoya to paNa jo te kSaNika haze to rUpAdikSaNo ane rUpAdisaMtAna - A baMnnemAM koI pharaka nahi paDe. tethI kSaNika pakSamAM batAvelA doSo UbhA ja raheze. jo rUpAdisaMtAna kSaNika na hoya paNa nitya hoya to kSaNabhaMgurapakSane tame jalAMjali ApI dIdhI. tethI to kaTAkSarUpe jayaMtabhaTTa nA nyAyamaMjarImAM jaNAvela che ke "jo sattAna nAmanA bhAvAtmaka padArthane tame paramArthasatu ane nitya mAno to bauddha sAdhu ! tame UbhA thaI jAva. tamArI AzA phaLIbhUta thaI gaI ! tamane mAnya A kSaNabhaMgavAda , samApta = naSTa thaI gayo." mATe rUpAdisaMtAnanI kalpanA ekAntakSaNika pakSamAM vyAjabI nathI. che bauddhamatamAM lokavyavahArano uccheda che (aa.) ekAntakSaNikavAdanI samIkSA karavAnA avasare dharmasaMgrahaNimAM je jaNAvela che tenuM ahIM anusaMdhAna karavuM. tyAM zrIharibhadrasUrijIe jaNAvela che ke "AtmA vagere jo mAtra eka ja kSaNa Take to eka ja AtmA sukhane bhogavaze ane duHkhane bhogavanAro AtmA bIjo ja haze. pravRtti karanAra AtmA judo haze. tathA phaLane prApta karanAra judo AtmA haze. tathA phaLane bhogavanAra anya ja haze. temaja phalAnubhavanuM smaraNa karanAra AtmA judo ja haze. zubhAzubha karmane judo AtmA karaze (bAMdhaze). tathA tenA phaLane bIjo AtmA bhogavaze. mokSa mATe prayatna judo AtmA karaze ane mokSane meLavanAra jIva paNa judo ja haze. (kAraNa ke karma karanAra ke sAdhanA karanAra to bauddhamate bIjA 1. santAnastu avstu| 2. anyo vedayate sukham anyo duHkhaM prvrttte'nyH| prApnoti vedayate smarati ca pratyekam anyaH tu|| 3. anyaH karoti karma phalamanyo bhuGkte tu mokSArtham / karoti prayAsam anyaH prApnoti ca tamapi anyaH tu|| 4. santAnataH atha sa vyavahAraH sarva eva yuktstu| sa santAnibhyaH anyo'nanyo veti vaktavyam / /
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1756 * bauddhasaMmatavAsanAnirAsaH 11/8 vavahAro savva eva jutto tu / so saMtANIhiMto anno'Nanno tti vattavvaM / / ' jai anno kiM Nicco kiM vA khaNiyo tti ? Niccapakkhammi / hoi patinnAhANI, itarammi u puvvadosA tu / / " ( dha.sa. 235 / 236) ityAdikaM yaduktaM tadatrA'nusandheyam / etena " yasminneva hi santAne AhitA karmavAsanA / phalaM tatraiva sandhatte, karpAse raktatA yathA / / " (neAntanayapatAAvRttvadhRtamimAM pathaM-mAna-2 pR.134, aneAntavAvapraveze pR.1, sUtratAkrRttI 1/1/1/18, zAstravArttAsamuccaye 4/9, nyAyAvatArasUtravArttikavRttau kA. 5, dharmasaGgrahaNivRttau gA.235, syAdvAdamaJjaryAM kA.27 coddhRtam) ityapi kArya-kAraNabhAvasamarthanaparA bauddhoktiH nirastA, rNi ka yataH "sA vAsanA kiM kSaNebhyo vyatiriktA avyatiriktA vA ? yadi vyatiriktA, vAsakatvAnupapattiH / athA'vyatiriktA kSaNavat kSaNakSayitvaM tasyA" iti (sU. kR. vR. 1/1/1/18- pR.26) sUtrakRtAGgavRttI zrIzIlAGkAcAryaH / - = ja samaye sarvathA naSTa thAya che.) jo bauddha ema kahe ke 'saMtAnane AzrayIne badho ja vyavahAra saMgata banaze' - to te vAta vyAjabI nathI. kAraNa ke te saMtAna saMtAnIthI kSaNathI bhinna che ke abhinna ? A praznano javAba bauddhoe Apavo paDaze. jo saMtAna saMtAnIthI sarvathA bhinna ja hoya to pharIthI tyAM prazna upasthita thaze ke 'saMtAna nitya che ke kSaNika che ?' nityapakSanA svIkAramAM bauddhasaMmata ekAntakSaNikavAdapratijJAnI hAni thaze. tathA saMtAna paNa saMtAnInI jema kSaNika haze to uparokta doSo pharIthI bauddhamatamAM AvI jaze. saMtAnIthI saMtAna abhinna hoya to paNa uparanA doSo durvAra banaze." bauddha :- (tena.) jema kapAsanA bIjamAM lAkha vagerenA rasathI saMprApta raktatA te ja bIjathI ugelA ane vikasita thanAra kapAsamAM ja lAlAza lAve che, tema je santAnamAM = kSaNapravAhamAM karmavAsanAnuM saMskAranuM AdhAna thayela haze te ja saMtAnamAM phaLanI niSpattine saMskAra karaze. mATe santAnapakSamAM . kArya-kAraNabhAva hetu-lavAva saMbhavI zakaze. * sUtrakRtAMgavRtti saMvAdanI vicAraNA weon :- (yata.) nA, tamArI A kalpanAnuM nirAkaraNa to ame tamane mAnya evA saMtAnanuM nirAkaraNa karyuM tenAthI ja thaI jAya che. saMtAna ja jo mithyA hoya to saMtAnaAdhArita kArya-kAraNabhAva kaI rIte satya saMbhave ? tema chatAM zrIzIlAMkAcAryajIe sUyagaDAMgasUtranI dIpikA nAmanI vyAkhyAmAM 'saMtAnagata vAsanA vAsaka = phalotpAdaka che' - AvI tamArI mAnyatAnuM nirAkaraNa karela che te temanA ja zabdomAM joIe. tyAM teozrIe jaNAvela che ke "saMtAnagata vAsanA (= saMskAra) sattAnIthI = kSaNathI bhinna che ke abhinna che ? jo bhinna hoya to te vAsaka = phalotpAdaka ja banI na zake. (bAkI to bhinnatva samAna hovAthI himAlaya paNa vAsaka banavAnI Apatti Avaze.) tathA jo vAsanA kSaNothI abhinna hoya to kSaNanI jema te paNa kSaNika banI jaze. tethI jema kSaNa santAnanI vAsaka banI zakatI nathI tema kSaNathI abhinna vAsanA paNa santAnanI = kSaNapravAhanI vAsaka banI nahi zake." tethI AtmasattAnamAM 3 kyAMka 'tu' pATha, 1 yadyanyaH viM nityaH viM yA ALi kRti ? nityapakSe bhavati pratijJAAniH tarasmin tu pUrvavovAstu = =
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ ??/8 * vAsanA paryAyAtmikA: 1757 etena prakRte vAsanAsaGkramakalpanA'pi parAkRtA, vAsanAyAH paryAyarUpatvAt, "paryAyasya ca vastvantarasaGkramA'yogAd" (vi.A.bhA.1083 mala.vR.) rA iti vyaktaM vishessaavshykbhaassymldhaarvRttau| sAnvayanAza eva saGkramasambhavAt, niranvayakSaNabhaGgapakSe / vAsya-vAsakasaMyogA'sambhavena vAsanAyA ayogAt / taduktaM vizeSAvazyakabhASye "sA vi hu vAsaMta / -vANijJAna | guttA megha voTTa, na 3 nagmAMtarayasA" (vi..ma.9677) tiA "sA = " vAsanA', ziSTaM spaSTam / paurvAparyaM tu na vAsanAsaGkramaniyAmakam, atiprasaGgAt / taduktam adhyAtmasAre ka yazovijayavAcakaiH "ekadravyAnvayA'bhAvAd vAsanAsaGghamazca na / paurvAparyaM hi bhAvAnAM sarvatrA'tiprasaktimad / / " rNi (ma.sA.03/31) tiA saMskAranA saMkramaNanI buddhasaMmata mAnyatA vyAjabI nathI. 4 saMskAra saMkramaNanI vicAraNA xx bauddha :- (rtina) nA, tamArI vAta vyAjabI nathI. saMtAnavAdI evA amArA manamAM prastutamAM kArya-kAraNabhAva saMbhavI zake che. AnuM kAraNa e che ke rUpAdinA saMskArano saMkrama rUpAdimAM ja thAya che, AlokAdimAM nahi. tethI rUpAdi ja rUpAdisaMtAnavartI che, AlokAdi padArtha nahi. tethI rUpAdi pratye ja rUpAdi upAdAnakAraNa che, AlokAdi pratye nahi. # bauddhamatamAM saMskArasaMkramano asaMbhava & jaina :- (vAsa) nA, tamArI A dalIlanuM paNa amArA uparokta kathana dvArA nirAkaraNa thaI jAya che. kAraNa ke vAsanA paryAyasvarUpa che. tathA "paryAyano bIjI vastumAM saMkrama na thaI zake' - Ama vizeSAvazyakabhASyamaladhAravyAkhyAmAM spaSTapaNe jaNAvela che. A bAbata anubhavasiddha paNa che. vaLI, tame bauddho to niranvayanAza mAno cho. sAnvayanAza mAnatA nathI. tathA saMskArasaMkrama to sAnvayanAza mAno to ja saMbhavI zake. koIka svarUpe kAraNano anvaya = anugama uttaravartI padArthamAM thAya te rIte kAraNano nAza (= sAnvayanAza) thAya to ja uttarakSaNavartI kAryamAM tenA saMskArano saMkrama thaI L 4 zake. bauddhamate pUrvavartI rUpAdi kSaNano saMpUrNatayA nAza = niranvaya nAza thato hovAthI rUpAdinA saMskAranuM saMkramaNa uttarakAlavartI rUpAdimAM kaI rIte thaI zake ? kema ke saMkramaNa samaye vAsya-vAsakano saMyoga asaMbhavita hovAthI saMskArasaMkramaNa paNa thaI na ja zake. tethI ja vizeSAvazyakabhASyamAM jaNAvela che ke "utpatti pachInI ja kSaNe sarvathA sarva vastuno nAza thaI jAya to vAsanA = saMskAra thaI na zake. paraMtu vAsya-vAsaka banne bhegA thAya to ja saMskAra yuktisaMgata bane." kSaNomAM rahela pUrvottarabhAvane to saMskArasaMkramaNanuM niyAmaka na ja mAnI zakAya. kema ke tevuM mAnavAmAM to akAryamAM paNa saMskArasaMkramaNanI Apatti Avaze. tethI ja adhyAtmasAramAM mahopAdhyAya zrIyazovijayajI mahArAje jaNAvela che ke "abhinna dravyano anvaya, bauddhamata mujaba, uttaravartI kSaNamAM mAnya na hovAthI kAraNabhUta vastunA saMskArano saMkrama paNa thaI zakato nathI. tathA bhAvomAM rahela paurvAparya to sarvatra atiprasaMgane lAvanAruM che." 1. sA'pi khalu vaask-vaasniiyyoH| yuktA sametya dvayorna tu janmA'nantarahatasya / /
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ * siddhivinizcayasAkSI 11/8 pa paurvAparyasyA'kAraNA'kAryeSu api sattvena tatrA'pyupAdAnopAdeyabhAvakalpanA niranvayanAzavAdibauddhamate Apadyeteti dravye nityasvabhAvo'pyabhyupagamya ityAzayaH / rA ma taduktam akalaGkasvAminA'pi siddhivinizcaye bauddhamatanirAkaraNAvasare "kArya-kAraNatA naiva, cittAnAM sanmatiH jItaH ? / santAnAntaravay mevAt, vAsya-vAsatA taH ? / / " (si.vi.4/3) kRti tarIyasvopajJavRttI rzu api "satyAM ca kArya-kAraNatAyAM kutaH kvacit santAnaniyamaH ? - sarvatra sarveSAm AnantaryA'vizeSAt / satyapi vAsya-vAsaLatA na mavatyeva, pratyAkSatteramAvA" (si.vi.4/rU/vo.vR./mA-1/6.240) phatyAghuttam | * pauparya Apattijanaka (porvA.) bauddhamata mujaba, 'paurvAparya' zabdathI evuM abhipreta che ke pUrvavartI = avyavahitapUrvavartI hoya te upAdAnakAraNa bane. tathA aparavartI = avyavahitauttarakSaNavRtti hoya te upAdeya kArya thAya. A mujaba upAdAna-upAdeyamAM pUrvAparabhAva paurvAparya bane. paraMtu phakta uparokta paurvAparya to akAraNamAM ane akAryamAM rahevAnA lIdhe bauddhamatamAM aniSTa Apattine lAvanAruM banI jaze. rUpotpattikAlIna evI utpattine dharAvanArA Aloka vagere pratye paNa (rUpajanaka) pUrvavartI rUpAdine upAdAnakAraNa mAnavA paDaze. tathA rUpotpattinI avyavahita pUrva kSaNe rahenArA AlokAdine tathA ghaTapaTAdi padArthane paNa avyavahita uttarakSaNe utpanna thanArA rUpa pratye upAdAnakAraNa mAnavA paDaze. tethI niranvayanAzavAdI bauddhanA matamAM upAdAna-upAdeyabhAva susaMgata thaI zakato nathI. mATe dravyamAM nityasvabhAvano paNa svIkAra karavo jarUrI che. evuM ahIM tAtparya samajavuM. che bauddhamate vAsya-vAsakabhAvano asaMbhava che 1758 = = ai (ng.) digaMbara akalaMkasvAmIe paNa siddhivinizcaya graMthamAM bauddhamatanuM nirAkaraNa karavAnA avasare rasa jaNAvela che ke "cittakSaNomAM kArya-kAraNabhAva ja saMgata thato nathI. to tenI saMtati kaI rIte saMbhave ? anya saMtatinI jema vikSita pUrvottara cittakSaNo paNa paraspara bhinna ja che. to pachI pUrvottara cittakSaNo vacce vAsya-vAsakabhAva paNa kyAMthI saMbhave ?'' uparokta kArikAnI svopajJavyAkhyAmAM paNa akalaMkasvAmIe AgaLa vadhIne jaNAvela che ke "kArya-kAraNabhAva hoya to paNa saMtAnanuM niyamana kyAMya paNa kevI rIte saMbhave ? kAraNa ke sarvatra saMtAnomAM saMtAnIonuM = kSaNonuM Anantarya to ekasarakhuM ja che. (tethI AlokakSaNa pratye pUrvavartI rUpAdi kSaNone upAdAnakAraNa mAnavAnI Apatti to pUrve jaNAvyA mujaba durvAra ja raheze. tathA potAnA santAnamAM rahelI pUrvottara kSaNomAM upAdAna-upAdeyabhAva mAnavAmAM Ave to uparanI ApattinuM vAraNa kadAca zakya bane. paNa paramArthathI sthira saMtAna ja vidyamAna na hovAthI te paNa zakya nathI. kadAca alyupagamavAdathI) saMtAna vidyamAna hoya to paNa pUrva cittakSaNa vAsaka bane ane uttara cittakSaNa vAsya bane - AvuM niyamana to bauddhamate nahi ja thAya. kAraNa ke niranvaya kSaNika siddhAntamAM pUrvottara kSaNo vacce koI saMbaMdha ja nathI hoto."
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ ??/8 * svalakSaNapakSe'nvayA'sambhava: 0 1759 je mATaI anvaye vinA zaktimAtraI upAdAnatA nimittamAMhi paNi kahI* sakAI. te mATaI upAdAna rI te anvayI mAnavuM. na ca rUpAdijananazaktivizeSayogAdrUpAdau rUpAdhupAdAnakAraNatA nA''lokopAdAnakAraNateti vAcyam, pa nirhetuka-niranvayanAzamatAnusAreNa upAdeye sarvathaiva kAraNAnvayaviraheNa 'rUpAdau rUpAdijananazaktiH ... vartate, na tvAlokAdijananazaktiH' iti niyantumazakyatvAt, uttarakAlInobhayato'pi pUrvakAlInasya rUpAdeH svato vilkssnntvaat| ___ itthaJcA''lokAdinimittakAraNavidhayA'bhimate'pi rUpAdau AlokAdhupAdAnakAraNatA''patti- ze vajralepAyitaiva / tasmAdupAdAnakAraNasya kathaJcidanvayo'bhyupagantavya eva / yuktaJcaitat, upAdeye'nvayi ka jI rUpAdijanaka zaktinI mImAMsA che bauddha :- (gha.) ame niranvayanAza mAnIe chIe tema chatAM amArA matamAM prasiddha upAdAnaupAdeyabhAva saMgata thaI zake che. te A rIte - rUpAdimAM rUpAdine ja utpanna karavAnI zakti rahelI che, AlokAdine utpanna karavAnI nahi. tethI rUpAdi pratye ja rUpAdi upAdAnakAraNa banaze, AlokAdi pratye nahi. jemAM jene utpanna karavAnI zakti ja na hoya te tenuM upAdAnakAraNa kaI rIte banI zake? ja niranvayanAzamatamAM zaktino ayoga . jaina :- (nirdetu.) nA, tamArI uparokta dalIla paNa vyAjabI nathI. kAraNa ke tame bauddho to vastuno nirdetuka nAza = svataH nAza mAno cho tathA niranvaya nAza (= saMpUrNatayA upAdAnakAraNasahita ) kAryano nAza) mAno cho. tethI tamArA mata mujaba to rUpAdi kAryamAM koI paNa prakAre kAraNano anvaya = anugama to saMbhavato ja nathI. tethI "rUpAdimAM rUpAdine ja utpanna karavAnI zakti hoya. AlokAdine na utpanna karavAnI zakti rUpAdimAM na hoya - AvuM niyamana karavuM zakya ja nathI. uttaravartI Aloka ane rUpAdi - A banne karatAM pUrvavartI rUpAdi tadana vilakSaNa = svalakSaNa = svato vilakSaNa ja che. tethI pUrvavartI rUpAdimAM ekane utpanna karavAnI zakti hoya ane bIjAne utpanna karavAnI zakti na hoya - tevuM kema banI zake ? uttaravartI rUpAdimAM pUrvavartI rUpAdino koI anvaya nathI ke jenA lIdhe tame bauddho ema kahI zako ke "rUpAdimAM rUpAdijanaka zakti che, AlokAdijanaka zakti nathI." tethI upAdAna-upAdeyabhAvanI saMgati bauddhadarzanamAM thaI zakatI nathI. ja baddhamatamAM nimitta upAdAna banavAnI Apatti para (phatya.) A rIte svato niranvaya nAzane mAnanArA bauddhanA matamAM AlokAdinA nimittakAraNa tarIke mAnya evA rUpAdimAM AlokAdinI upAdAnakAraNatA mAnavAnI Apatti vajalepa jevI ja thaze. AvI Apattine TALavA upAdAnakAraNano kAryamAM kathaMcit anvaya mAnavo ja joIe. to ja AlokAdimAM rUpAdino anvaya na hovAthI AlokAdi pratye rUpAdine upAdAnakAraNa mAnavAnI ApattinuM nivAraNa thaI zakaze. kAryamAM upAdAnakAraNano anvaya mAnavAnI vAta vyAjabI ja che. kAraNa ke kAryamAM jeno che A.(1)mAM "nimittamAM hoI pATha. * kahI na sakAI. B(2) + pAli0 + dravyAnuyogatarkaNA.
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1760 4 nAvastuno vastusiddhi che 11/8 rI anvayipaNuM teha ja nityasvabhAva. y evopAdAnamucyate, kAryotpAdakAle'pi upaadaanaanvyoplbdheH| anvayitvameva dravyatvA'vacchinne nitya___svabhAva ucyte| prakRte "nA'bhAvo bhAvatAM yAti, zazazRGge tthaa'gteH| bhAvo nA'bhAvametIha, tadutpattyAdidoSataH / / " na (zA.vA.sa.4/11) iti zAstravArtAsamuccayakArikA'pi smartavyA / taduktaM pUrvokte (2/8) bhagavadgItAzloke rza api "nA'sato vidyate bhAvaH, nA'bhAvo vidyate sataH" (bh.gii.2/16)| yathoktaM sAGkhyasUtre'pi "nA'vastuno - vastusiddhiH" (saa.suu.1/78)| pUrvoktaH (2/8) oghazaktiprabandho'trAnusandhayaH / "anvayA'vinAbhUto vyatirekaH - vyatirekA'vinAbhUtazcAnvayaH iti vastusvabhAvaH" (a.ja.pa.pR.12) iti anekAntajayapatAkAvacanamapi naiva vismartavyamatra / vyatirekasahabhAvinA anvayena ekAntakSaNikatA nirAkriyata ityaashyH| kA kiJca, niranvayanAzA'bhyupagame sarvazUnyatA''pattiH durvaaraa| taduktaM vizeSAvazyakabhASyavRttI anvaya jovA maLe tene ja upAdAnakAraNa kahevAya che. kAryanI utpatti thAya te samaye paNa kAryamAM upAdAnano anvaya jovA maLe ja che. ghaDo utpanna thaI rahelo hoya ke utpanna thaI cUkyo hoya temAM mRttikAdravyano anvaya jovA maLe ja che. mATe ja mATIne ghaDAnuM upAdAnakAraNa kahevAya che. Ama kAryamAM upAdAnakAraNano anvaya jovA maLe che. tethI anvayitva = anugAmIpaNuM e ja upAdAnakAraNano nityasvabhAva kahevAya che. tamAma dravyamAM Avo nityasvabhAva hoya ja che. sUpha abhAva bhAva na bane, bhAva abhAva na bane . (.) prastutamAM zrIharibhadrasUriracita zAstravArtAsamuccaya graMthanI eka kArikA yAda karavA yogya che. tyAM bauddhamatanI samIkSA karatAM jaNAvela che ke "abhAva kyAreya paNa bhAva kArya svarUpe pariNamI ja na zake. kAraNa ke sasalAnuM zIMgaDuM bhAvasvarUpe pariNamI jatuM hoya tema jaNAtuM nathI. tathA bhAva padArtha vA kyAreya paNa tuccha abhAvAtmaka banI na zake. bAkI to tuccha evA abhAvanI utpatti vagerene mAnavAnI Apatti Ave." mATe "utpanna thayela bhAva padArtha bIjI ja kSaNe sarvathA nAza pAmI jAya' - AvI e bauddhamAnyatA aprAmANika siddha thAya che. pUrvokta (28) bhagavadgItA zlokamAM paNa jaNAvela che ke je asatuM hoya tenI utpatti nathI thatI. tathA je sat hoya teno uccheda thato nathI." sAMkhyasUtramAM paNa jaNAvela che ke "avastuthI vastunI siddhi na thAya." tethI niranvayanAza ane niranvayanaSTa asat kAraNakSaNa dvArA satu kAryanI utpatti - A banne bauddhasaMmata bAbata mithyA siddha thAya che. ahIM pUrve bIjI zAkhAmAM jaNAvela oghazaktiprabaMdhanuM paNa ahIM anusaMdhAna karavuM. "anvaye vinA vyatireka raheto nathI. ane vyatireka vinA anvaya raheto nathI. A pramANe vastuno svabhAva che" - A mujaba zrIharibhadrasUrijIe anekAMtajayapatAkAmAM jaNAvela che. te paNa ahIM bhUlavA yogya nathI. vyatirekasahabhAvI anvayathI ekAMtakSaNikatAnuM nirAkaraNa thaI jaze. A mujaba Azaya samajavo. niranvayanAzamatamAM sarvazUnyatA Apatti ja (jigya.) vaLI, niravayanAzano svIkAra karavAmAM Ave to sarvazUnyatAnI Apatti bauddhamatamAM
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ * zUnyavAdApAdanam 1761 11/8 "yadi hi yad yad deva-nArakAdikaM ghaTa-paTAdikaM ca vinazyati tat tat sarvathA niranvayam apaiti tadA kAlasya aparyavasitatvAt krameNa sarvasya api jIva- pudgalarAzeH vyavacchedAt sarvameva vizvaM zUnyaM syAd " pa (vi.A.bhA.537) iti| sarvazUnyatopagame ca bauddhadIkSA - paJcazIlapAlanAdivaiyarthyameva / tatazca mokSa - rA puruSArthocchedApattiH / tatazcaikAntA'nityasvabhAvo na yujyate / vastutastu ekAntakSaNikatvAdisAdhakA hetavaH asiddha-viruddhA'naikAntikatvadoSagrastA evA'vaseyAH / tadidamabhipretyoktam akalaGkasvAminA siddhivinizcaye pramANasaGgrahe ca " asiddhaH siddhasenasya, viruddho TevananvinaH| dedhA samantamadrasya, heturAntasAdhane / / " (si.vi.6/21, pra.sa.16) kRti| zAntisUrimi nyAyAvatArasUtravArttike vAdidevasUribhizca syAdvAdaratnAkare "asiddhaH siddhasenasya, viruddho mllvaadinH| Ni dethA samantamadrasya, hetureAntasAdhane / / " (cA.mU.va.rU/3/pR.107, svA.ra.6/7/pR. 1032) tyevaM sarvatra zvetAmbarAcAryollekho'kAri / adhikaM tu tadvRttito'vaseyam / durvAra thaze. tethI ja vizeSAvazyakabhASyavRttimAM zrIhemacandrasUrijIe jaNAvela che ke je je deva-nA2ka vagere sajIva vastu che tathA je je ghaTa-paTa vagere ajIva vastu che te te jo sarvathA niranvaya upAdAnakAraNasahita nAza pAme to kAla anaMta hovAthI kramasara tamAma jIvarAzino ane pudgalarAzino nAza thavAthI AkhuM ja vizva zUnya thaI javAnI Apatti Ave." tathA jo bauddha loko sarvazUnyatAno svIkAra kare to bauddhadIkSA, paMcazIlapAlana vagere bauddhamatamAM nirarthaka ja banI jAya. tethI to mokSapuruSArthano ja uccheda thavAnI samasyA bauddhamatamAM sarjAya. mATe vastuno ekAnte anityasvabhAva mAnavo vyAjabI nathI. * ekAntasAdhaka hetu asiddha-viruddha-anaikAntika = (vastu.) vAstavamAM to ekAntakSaNikatva = niranvayakSaNabhaMga vagerene siddha karanArA hetuo asiddhatva, viruddhatva ane anaikAntikatva doSathI grasta ja jANavA. matalaba ke ekAntavAdIe rajU karelA hetuo pakSamAM vAstavika rIte na rahevAthI asiddha che. dA.ta. sarva vim, sattvAt' - ahIM arthakriyAkAritva svarUpa sattva nAmano bauddhasaMmata hetu ekAntakSaNika evI koI paNa vastumAM vAstavika rIte na rahI zakavAthI asiddha bane. UlaTuM, arthakriyAkAritvarUpa sattva to kSaNikatvanA abhAvane siddha karavAthI viruddha bane. tathA kSaNikatvanI vyApti sattva hetumAM na rahevAthI 'sattva' hetu vyabhicArI anaikAntika bane. A ja abhiprAyathI akalaMkasvAmIe siddhivinizcaya tathA pramANasaMgraha graMthamAM jaNAvela che ke "ekAnta (kSaNikatvAdi) ne sAdhavAmAM siddhasena divAkarajInA mate hetu asiddha = svarUpAsiddha che, devanaMdI AcAryanA mate viruddha che, samantabhadrasUrinA mate DhedhA sAdhya-sAdhyAbhAvaubhayasaMbaddha anaikAntika che." zvetAMbaraziromaNi zrIvAdidevasUrijIe syAdvAdaratnAkaramAM tathA zrIzAMtisUrijIe nyAyAvatArasUtravArtikamAM AvA bhAvano je zloka darzAvela che phakta temAM devanaMdInA badale mallavAdI sUrijIno ullekha karelo che. A rIte vAdidevasUrijIe traNeya kSetAMbarAcArya bhagavaMtonA nAmano nirdeza tyAM karyo che. A vAta vijJa vAcakavarge khyAlamAM rAkhavI. A aMge adhika jANakArI tenA vivaraNamAMthI meLavI levI. = = = Ke Xi Ke Suo You kA
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1762 * ekAntakSaNikasya nA'rthakriyAkAritvam / 11/8 prakRte "krAntavAdripakSo siddhAH sarvata viruddha jJAtamaLeSAM sAdhyaviparitamTI" (pra.na.81) ___ pramAlakSaNakArikA'pi na vismrtvyaa| ___ etena yat sat tat kSaNikam, dIpazikhAdivadityekAnto nirastaH, arthakriyAkAritvalakSaNasya - sattvasya ekAntakSaNike vastuni asattvena svarUpA'siddhatvAt, sattvasya nityatA'nuviddhAnityatvalakSaNAza 'nekAntavyApyatvena viruddhatvAt, anaikAntikatvAcca / / ka iha "yat sat sarvam anekAntAtmakaM tat / ekAntasya asattvam, upalabdhilakSaNaprAptau anupalabhyamAnaNi tvAd" (si.vi.1/9/bhAga-1/pR.39 vR.) iti siddhivinizcayasvopajJavRttI akalaGkasvAmivacanaM smartavyam / nityatvA'nityatva-sattvA'sattva-bhedA'bheda-vAcyatvA'vAcyatvAdiviruddhadharmayugalApekSayA sattvavyApikA anekAntAtmakatA atra bhaavniiyaa| > ekAntavAdInuM dRSTAnta paNa sAdhyazUnya ) () pramAlakSaNamAM zrIjinezvarasUrie banAvelI eka kArikA paNa prastutamAM bhUlavI nahi. tyAM jaNAvela che ke "ekAntavAdInA pakSamAM jaNAvelA tamAma hetuo asiddha = pakSamAM avidyamAna che. tathA virodhadoSathI grasta che. temaja ekAntavAdIonA udAharaNa paNa sAdhya vagerethI zUnya hoya che." jema ke vat sat tat kSavim, ithA nattadharIyA - A bauddhasaMmata anumAnamAM dRSTAnta tarIke jaNAvela vAdaLA vageremAM kSaNamAtrasthAyitva rahetuM nathI. vAdaLA vagere aneka kSaNa sudhI rahe che. tethI ekAntavAdInA dRSTAnta paNa sAdhyazUnyatA vagere doSathI kalaMkita hoya che. bAkInI vigata upara spaSTa che. ja kSaNikatvasAdhaka hetumAM cAra doSa 4 e (ktina.) "je sat hoya te kSaNika hoya jema ke dIpakajyota vagere' - A pramANe bauddhasaMmata ekAntanuM " paNa upara mujaba nirAkaraNa thaI jAya che. kAraNa ke (1) uparokta udAharaNa sAdhyazUnya che. temaja dhI (2) prastutamAM kSaNikatvane sAdhavA mATe sattva nAmano je hetu bauddhane mAnya che te arthakriyAkAritvasvarUpa che. tathA ekAnta kSaNika vastumAM to arthakriyAkAritvasvarUpa sattva nAmano hetu ja raheto nathI. pakSamAM rI hetu na rahevAthI svarUpaasiddhi nAmano doSa lAgu paDe che. (3) UlaTuM sattva to nityasvamizrita anityatva svarUpa anekAntanuM vyApya che. ekAntakSaNikatva nAmanA bauddhamAnya sAdhya karatAM viruddha evA nityatvamizritaanityatAtmaka anekAntanuM vyApya hovAthI sattva hetu viruddha hetvAbhAsasvarUpa paNa bane che. sAdhyAbhAva sAdhaka hetune viruddha kahevAya che. tathA (4) ekAntakSaNitva nAmanA sAdhyathI zUnya evI nityAnitya vastumAM sattva nAmano hetu rahevAnA lIdhe arnakAntikatA = vyabhicAra doSa paNa lAgu paDe che. sAdhyAbhAvAzrayamAM vRttitva e to prastuta anaikAntikatA doSanuM lakSaNa che. sattva ane kAvyApya che (.) siddhivinizcayasvopajJavRttimAM akalaMkasvAmInI vAtane ahIM yAda karavI. tyAM jaNAvela che ke "je satuM hoya te tamAma anekAntAtmaka hoya. ekAnta to asat che. kAraNa ke tene jANavAnI sAmagrI hAjara hovA chatAM paNa te jaNAtuM nathI." sattvavyApaka anekAntAtmakatA ahIM nityatvAniyatva,
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11/8 * dIpazikhAyAH SaTkSaNasthAyitvam 1763 'yat sat tat kSaNamAtrasthitikam, dIpazikhAdivadi tyatrodAharaNaM SaTkSaNasthAyitvAt sAdhya- p shuunym| taduktaM pramAlakSaNaprakaraNe jinezvarasUribhiH " yat sat tat kSaNikaM jJeyaM yathA dIpazikhAdayaH / sAdhyena vikalaM jJAtaM SaTkSaNasthAyino hyamI / / " ( pra. la. 93 ) iti / rA kiJcaikAntAnityapakSe tRpti zrama-smaraNAdInAmapyanupapattiH, teSAM nAnAkSaNasthAyivastunAntarIyakatvAt / idamabhipretyoktaM vizeSAvazyakabhASye 1" tittI samo kilAmo saarikkh-vivkkh-pccyaaiinni| ajjhayaNaM jhANaM bhAvaLA yA savvanAma ? / / " (vi.sA.mA.2404) kRtyAvi vistare ka T prakRte "pajjayamittaM taccaM viNassaraM khaNe khaNe vi aNNaNNaM / aNNaidavvavihINaM Na ya kajjaM kiM pi satttAsattva, bhedAbheda, vAcyatvAvAcyatva vagere viruddha dharmayugalonI apekSAe UMDANathI vicAravI. U bauddhasaMmata dRSTAMta sAdhyazUnya U ('cat.) 'je sat hoya te kSaNamAtrasthAyI hoya, dIpajyota vagerenI jema' A pramANe bauddha je anumAnaprayoga karela che, temAM dRSTAMta sAdhyazUnya che. dIpajyota mAtra eka kSaNa sudhI nathI rahetI paraMtu cha kSaNa sudhI te Take che. tethI bauddhasaMmata udAharaNamAM kSaNamAtrasthitikatva nAmanuM sAdhya na rahevAthI sAdhyavaikalya doSa rahelo che. A aMge pramAlakSaNamAM jinezvarasUrijIe jaNAvela che ke "je sat hoya tene kSaNika kSaNamAtrasthAyI jANavuM. jema ke dIpazikhA vagere - A mujaba bauddhe karelA anumAnaprayogamAM udAharaNa sAdhyathI vikala rahita che. kema ke dIpazikhA vagere cha kSaNa sudhI Take che." - ekAntakSaNikapakSamAM tRpti, zrama, smaraNa Adino asaMbhava CI (vijhyu.) vaLI, bIjI mahattvapUrNa vAta e che ke ekAntaanityapakSamAM bIjI ja kSaNe dareka vastuno sarvathA nAza thaI javAnA lIdhe tRpti, zrama, smaraNa vagerenI paNa asaMgati ja raheze. kAraNa ke eka jIva vagere svarUpa AdhAra aneka kSaNa sudhI Take to ja bhojanamAM tRpti vagere saMbhave. jo eka ja samaya jIva jIvavAno hoya to temAM kaI rIte bhojanauttarakAlIna tRSTi, dIrghakAlInapravRttijanya zrama vagere saMbhave ? A ja abhiprAyathI vizeSAvazyakabhASyamAM jaNAvela che ke "(1) tRpti, (2) parizrama thAka, (3) glAni mAMdagI, (4) sAdharma, (5) vaidharma, (6) pratyaya = pratyabhijJA Adi (= tapAsa, smaraNa vagere), (7) vAraMvAra zAstraparizIlana, (8) dhyAna ane (9) bhAvanA ekAntakSaNikapakSamAM kaI rIte saMbhave ?" arthAt na ja saMbhave. tyAM vistArathI A bAbatanI chaNAvaTa karelI che. * kSaNika vastu arthakriyAkArI na bane = (pp.) prastutamAM digaMbara svAmikumAre racela kArtikeyAnuprekSAnI traNa gAthA ahIM yAda karavI ke 'kSaNe-kSaNe anya-anyasvarUpe thanAra vinazvara paryAyamAtra ja jo pAramArthika tattva hoya to te kharekhara anvayI dravya vinA koI paNa kAryane karI na zake. anvayI vastuomAM traNeya kALamAM navA-navA vizeSa prakAranA kAryo pratyeka samaye pUrva tathA uttara pariNAmanI apekSAe utpanna thAya che. pUrva pariNAmathI = = - 1. vRtti: zrama: vanamaH sAdRzya-vipakSa-pratyayAvIniA adhyayanuM dhyAnuM bhAvanA 4 thA sarvanAze ? / / 2. paryAyamAtraM tattvaM vinazvaraM kSaNe kSaNe api anyad anyat / anvayidravyavihInaM na ca kAryaM kim api sAdhayati / /
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1764 * kSaNikasaMskAranirAsaH 11/8 1 sAhedi / / Nava-NavakajjavisesA tIsu vi kAlesu hoMti vatthUNaM / ekkekkammi ya samaye puvyuttarabhAvamAsajja / / " puvvapariNAmajuttaM kAraNabhAveNa vaTTade davvaM / uttarapariNAmajudaM taM ciya kajjaM have NiyamA / / " ( kA. a.228/ rA 229/230) iti kArttikeyA'nuprekSAgAthAH smartavyAH / idamevAbhipretya pramAlakSaNe jinezvarasUriNA "kSaNikom 'pyarthakriyAkArI kuto mAnAd vinizcitam ?" (pra. la. 76 ) ityuktam / etena " kSaNikAH sarvasaMskArAH, asthitAnAM kRtaH kriyA ? / bhUtiryeSAM kriyA saiva, kArakaM saiva cocyate / / " (bo.ca.pa. pR. 376) iti bodhicaryAvatArapaJjikAyAM zAntidevavacanam apahastitam, tRpti - zrama-pratyabhijJAdyanupapatteH / rza kiJca, ekAntakSaNikapakSe ekakartRkadAnaphalalAbha-bandha-mokSavyavasthA'nupapattiH / taduktaM sUrAcAryeNa Ni dAnAdiprakaraNe "kSaNena dAtari kSINe bhoktA dAnaphalasya kaH ? | kSaNo'nyazcet kRtadhvaMsaH syAdevaM caakRtaagmH|| vinAze prANinoH sadyo hiMsA - dhyAnAdikAriNoH / bandha-mokSI kayoH syAtAmanyayozcedahetukau / / " ( daa.pr.5/2826) kRti kSaLiDayiAvirahaH sammatitavRtto (3/60/6.728) vistarataH sthApitaH / yukta dravya niyamA kAraNasvarUpe hoya che tathA te ja dravya jyAre uttara pariNAmathI yukta thAya che tyAre avazya kAryasvarUpa bane che.' A ja abhiprAyathI pramAlakSaNamAM zrIjinezvarasUrijIe jaNAvela che ke 'kSaNika evo paNa padArtha arthakriyAkArI che - Avo nizcaya bauddhoe kayA pramANathI karyo che ?' matalaba ke pramANathI arthakriyAkAritva kSaNika vastumAM saMbhavatuM nathI. tethI 'sarva saMskAro kSaNika che. tathA asthira kSaNika vastumAM kriyA kyAMthI saMbhave ? kSaNika vastuonI je utpatti che, te ja kriyA kahevAya che tathA te ja kAraka kahevAya che' - A pramANe bodhicaryAvatArapaMjikAmAM bauddhAcArya zAMtideve je jaNAvela che, tenuM paNa nirAkaraNa uparokta yuktiothI thaI jAya che. tRpti, thAka, pratyabhijJA vagere asaMgata banavAnA lIdhe saMskArone kSaNamAtrajIvI mAnI na zakAya. jjI anekAMtavAda sarva vyavahArano prANa Cu (vizva.) vaLI, ekAMtakSaNikapakSamAM je dAna kare te ja jIvane dAnanuM phaLa maLe AvI vyavasthA tathA je jIva baMdhAya te ja mukta thAya AvI vyavasthA saMgata nahi thaI zake. tethI sUrAcAryajIe dAnAdiprakaraNamAM pAMcamA avasaramAM jaNAvela che ke 'dAna karanAra jo kSaNa vAramAM sarvathA nAza pAme to dAnanA phaLano bhoktA koNa banaze ? jo anya dAtAbhinnakSaNa dAnanA phaLane bhogave to A rIte kRtanAza (kartAne phaLano abhAva) tathA akRtAgama (dAna na karanArane dAnaphaLanI prApti) - A doSa lAgu paDaze. temaja hiMsA karanAra jIvano bIjI ja kSaNe jo sarvathA nAza thato hoya to karmabaMdha kone thaze ? tema ja dhyAna vagere karanAra sAdhaka tarata ja sarvathA nAza pAme to mokSa kono thAya ? (arthAt AtmA ekAMta kSaNika hoya to hiMsA-dhyAnAdinA kartAne phaLasvarUpe karmabaMdha ane mokSa kaI rIte prApta thAya ? na ja thAya.) jo hiMsAdinA kartAthI bhinna vyaktine karmabaMdha vagere phaLa maLatuM hoya to baMdha ane mokSa nirdetuka thavAnI Apatti Avaze.' saMmatitarkavyAkhyAmAM 'kSaNika padArtha koI paNa kriyA karI na zake' A bAbatanuM vistArathI sthApana karavAmAM Avela che. - = 1. nava-navakAryavizeSAH triSu api kAleSu bhavanti vastUnAm / ekaikasmin ca samaye pUrvottarabhAvam AsAdya / / 2. pUrvapariNAmayuktaM kAraNabhAvena varttate dravyam / uttarapariNAmayutaM tad evaM kAryaM bhaved niyamAt / /
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22/8 0 santAnapakSA'pAkaraNam // 1765 rma- tattaqnya-vandha-mokSadharUtiHA kuTeva sarvathoonDe santAnaH svaH parase na vA ?" (u.ti.96) iti utpAdAdisiddhiprakaraNe candrasenAcAryoktirapyatrAnusandhayA / ___ yathoktaM samantabhadrAcAryeNa api yuktyanuzAsane "na bandha-mokSau kSaNikaikasaMsthau" (yu.anu.15) ityaadi| AptamImAMsAyAmapi tenaiva "kSaNikaikAntapakSe'pi pretybhaavaadysmbhvH| pratyabhijJAdyabhAvAnna kAryArambhaH kutaH tnam ?I" (ka.mI.41) rUtyAghun ___"na ca vizeSadarzanamAtreNa vastvanyatvaM bhvti| na hi devadattaH saGkocitahasta-pAdaH prasAritahastapAdazca za vizeSepa dRzyamAno pi varghanyatve chati, 'sa iva' rUti pratyafmajJAnA" (vratU.2/1/18 zA.mA.pR.480) sara iti brahmasUtrazArIrakabhASye zaGkarAcAryaH / kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUribhirapi triSaSTizalAkApuruSacaritre prathamasarge "AkAzapuSpavat kUrmaromavacca niranvayam / naiva vastu bhavatyatra tad vRthA kSaNabhaGgadhIH / / vastu cet kSaNavidhvaMsi, santAnaH kSaNiko na kA kim ? / santAnasya ca nityatve, samastaM kSaNikaM kutaH ? / / sarvabhAveSvanityatve, nihitapratimArgaNam / smaraNaM (rma) utpAdAdisiddhimAM zrIcandrasenasUrijIe jaNAvela che ke "sarvathA ucchedavAdamAM karma, karmaphaLasaMbaMdha, baMdha, mokSa vagerenI asaMgati spaSTa ja che. saMtAna svAtmaka = kSaNAtmaka che ke kSaNabhinna che ?" - A vikalpa dvArA saMtAna paNa saMkaTagrasta che. tethI saMtAna dvArA paNa uparanI samasyA aTakaze nahi." - kSaNabhaMguravAdamAM baMdha-mokSAdino asaMbhava che | (co.) samantabhadrAcArye paNa yuktianuzAsana graMthamAM jaNAvela che ke "kSaNika ekAntapakSamAM baMdha -mokSa saMbhavatA nathI." temaNe ja AptamImAMsAmAM paNa jaNAvela che ke "ekAntakSaNikapakSamAM paNa paraloka vagereno asaMbhava che. kAraNAdimAM pratyabhijJA vagere na thavAnA lIdhe kheDUta vagere kAryano AraMbha ja sa nahi karI zake. to phaLa kyAMthI maLe ?' * kSaNikapakSamAM pratyabhijJAno asaMbhava . ("gha.) "kAMIka vizeSatA vastumAM dekhAya teTalA mAtrathI vastu badalAI jatI nathI. devadatte pahelAM hAtha-paga saMkocelA hoya ane pachI hAtha-paga pahoLA karelA hoya - ATalI vizeSatA dekhAvA mAM chatAM paNa devadatta kAMI alaga banI jato nathI. kAraNa ke "A te ja devadatta che' - AvI pratyabhijJA pramA tyAM utpanna thAya che" - A mujaba Adya zaMkarAcAryae brahmasUtrazArIrakabhASyamAM jaNAvela che. ekAntakSaNikavAdanuM A eka prakAre khaMDana ja che. kSaNikapakSamAM lokavyavahArano asaMbhava che (ni) kalikAlasarvajJa zrI hemacaMdrAcAryajIe paNa triSaSTizalAkApuruSacaritramAM prathama parvamAM svayaMbuddha maMtrI rAjAne upadeza Ape che, te prasaMge ekAMtakSaNikavAdanuM nirAkaraNa karatA jaNAvela che ke "jema AkAzapuSpa ane kAcabAnA ruvAMTA jagatamAM nathI, tema A jagatamAM niranvaya (sarvathA nAza pAmanAra) vastu che ja nahi. tethI kSaNabhaMganI kalpanA mithyA che. jo vastu kSaNamAtramAM sarvathA nAza pAmatI hoya to bauddhasaMmata saMtAna zA mATe kSaNabhaMgura = kSaNamAtrasthAyI na hoya ? tathA jo saMtAna nitya hoya
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11/8 s 1766 . anekAntavAde sarvavyavahArasaGgatiH / pa pratyabhijJA ca kathaM nAmopapadyate ? / / janmAnantaranAzitve dvitiiykssnnsmbhvii| pitrorna putraH pitarau, na putrasyetyasaGgatiH / / vivAhasamayAdUz2a, jampatyoH kssnnnaashinoH| na jAyAyAH patiH patyuna jAyetyasamaJjasam / / phuda kRtvADazuAM karma, sa nAgamutrADanute pattaYI muDI viDanta tadviti, kRtanAzADatA moDA" (tri.za. re pu.9/9/rU78-376-280-380-382-383) rUtyaghum | tatazca sarve vyavahArA anekAntavAde eva sambhavanti / tadidamabhipretyoktaM sUrAcAryeNa dAnAdiprakaraNe __ "yasyAbhAve sarva vyavahArAH sambhavanti na jnsy| jIyAt sa jIvitasamo'nekAntaH sarvathA kAntaH / / " 1 (dA.pra.5/37) iti / taduktaM sammatitarkaprakaraNe'pi "jeNa viNA logassa vi vavahAro savvahA na nivvaDai / JU tasa muvaMvAro namo nevidvAyaTI" (sa.ta.rU/62) tiA. kA ekAntA'nityasvabhAve kRtanAzAdidoSA''vedanArthamuktaM paJcaliGgiprakaraNe jinezvarasUribhiH "akayAgama to samasta jagata zA mATe pratikSaNa ekAnta nAza pAme ? tathA sarva padArtho jo ekAMte kSaNika hoya to jamIna vageremAM dATelI vastune zodhavAnI pravRtti (ke thApaNarUpe koIne tyAM mUkelI vastune pAchI mAMgavAnI pravRtti), smaraNa ane pratyabhijJA kaI rIte saMgata thaI zake ? tathA janma pachI ja sarva vyakti pUrNatayA nAza pAmI jatI hoya to dvitIya kSaNe utpanna thanAra putra mAtA-pitAno nahi banI zake tathA te putranA janaka mAtA-pitA nahi banI zake. arthAt putra tathA mA-bApa vacce kArya-kAraNabhAva asaMgata thaze. jo putrajanmasamaye mA-bApa svayaM vidyamAna na hoya to te putra ane mA-bApa vacce zuM janya-janakabhAva kaI rIte kahI zakAya ? vaLI, lagna pachInI bIjI ja kSaNe jo pati-patnI saMpUrNapaNe nAza pAmatA hoya to pachInA samaye "A teNIno pati tathA te AnI patnI' - Avo vyavahAra ' paNa saMgata nahi thAya. kAraNa ke jenA lagna thayelA hatA te to atyAre vidyamAna ja nathI. tathA je vidyamAna che te to hamaNAM ja utpanna thayelA hovAthI temanA to lagna ja thayelA nathI. tethI pati -patnIvyavahAra paNa ekAntakSaNikapakSamAM saMgata nathI thato. tathA kSaNikapakSa mujaba, A lokamAM pApa karma karIne te jIva paralokamAM phaLane bhogavato nathI. paraMtu bIjo jIva = nUtanavijJAnakSaNa ja pApajanya phaLane bhogave che. tethI kRtanAza ane akRtaAgama - A be doSa paNa kSaNabhaMguramatamAM durvAra bane che." | (tata) AthI phalita thAya che ke sarva vyavahAro anekAMtavAdamAM ja saMbhave. A abhiprAyathI sUrAcAryajIe dAnAdiprakaraNamAM jaNAvela che ke "jenA abhAvamAM lokomAM tamAma vyavahAro saMbhavI zakatA nathI, te anekAMtavAda jaya pAmo. anekAMta sarva vyavahAramAM prANabhUta che. tethI te atyaMta jhaLahaLato che." saMmatitarkaprakaraNamAM paNa jaNAvela che ke "je anekAMta vinA lokavyavahArano paNa sarvathA nirvAha thaI zakato nathI, te anekAMta jagatamAM mukhya gurunA sthAne che. te anekAMtavAdane namaskAra thAo." vIddhamatamAM kRtanAza-akRtaAgama doSa (AntA.) jo dravyamAM nityasvabhAva mAnya karavAmAM na Ave ane bauddhonI jema kevala anityasvabhAva 1. yena vinA lokasyA'pi vyavahAraH sarvathA na nivarttate (nirvhti)| tasmai bhuvanaikagurave namaH anekAntavAdAya / / 2. akRtAgama-kRtanAzau vijJAnakSaNe bhAvataH sntau| udayAnantaranAze yena kRtaM sa na bhuktavAn iti||
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11/8 * ekAntanityavAdanirAkaraNam pa 1767 hivaIM jo sarvathA nityasvabhAva mAniI, anaIM anityasvabhAva sarvathA na mAniI to arthakriyA -kayanAso vinnANakhaNammi bhAvao sante / udayAnaMtaranAse jeNa kayaM so na bhutta tti / / ' ( pa. li. 79) iti / yathoktaM zrIhemacandrasUribhiH api vItarAgastotre " syAtAmekAntanAze'pi kRtanAzA'kRtAgamau" (vI. sto. 8/1) iti pUrvoktam (4/5) anusandheyam / adhikaM tvatratyaM tattvam asmatkRtAyAM jayalatAbhidhAnAyAM syAdvAdarahasyavRttI vijJeyam / rA m rza nanu bhavatu tarhi sarvathA nityasvabhAvaH, na tu kathaJcidapyanityasvabhAva iti cet ? na, sarvathaiva anityatAvirahe kenA'pi rUpeNa anityasvabhAvAnabhyupagame arthakriyAvirahaH ja mAnavAmAM Ave to kRtanAza vagere doSo paNa ahIM lAgu paDaze. A bAbatane darzAvavA paMcaliMgI prakaraNamAM zrIjinezvarasUrijIe jaNAvela che ke 'vijJAnakSaNasvarUpa AtmA hoya to akRtaAgama ane kRtanAza doSa paramArthathI Ave che. kAraNa ke janma pachInI ja kSaNe sarvathA AtmA nAza pAme to je AtmAe (= vijJAnakSaNe) sAcuM-khoTuM kAma karyuM hoya te to bhogavato ja nathI.' tethI kRtanAza doSa. tathA je phaLane bhogave che te pUrvakSaNe hAjara na hovAthI teNe sAcuM-khoTuM kArya karela ja nathI. tethI akRtaAgama (= na karelA kAryanA phaLanuM Agamana) doSa durvAra banaze. kalikAlasarvajJa zrIhemacandrasUrijI mahArAje paNa vItarAgastotra graMthamAM jaNAvela che ke "dravyano ekAnte nAza mAnavAmAM Ave to 'kRtanAza' ane 'akRtaAgama' nAmanA be doSa lAgu paDaze." A saMdarbha pUrve (4/5) darzAvela. tenuM anusaMdhAna ahIM karavuM. A aMge adhika tattva ame banAvela jayalatA nAmanI syAdvAdarahasyavRttimAMthI jANavuM. spaSTatA :- jIva pApa ke puNya kare che ane te mujaba tenuM phaLa bhogave che. Astikadarzanano A prasiddha ane pAyAno niyama che. paraMtu jo AtmAne ekAnte kSaNika mAnavAmAM Ave to AtmAe karelA sArA ke kharAba kAmanuM phaLa kone maLe ? puNya ke pApa karanAra jIva to bIjI ja kSaNe, bauddhamata mujaba, sarvathA naSTa thaI gayela che. tethI teNe karelA puNya-pApa karmanuM phaLa nAza pAmaze. phaLa bhogavyA vinA ja karelA karmano nAza eTale 'kRtanAza.' tathA je jIva devalokamAM ke narakamAM utpanna thaze te to sarvathA navo ja jIva che. teNe pUrve koI paNa sAruM ke kharAba kAma karela nathI. jeNe sAruM ke kharAba kAma karela che teno to svarga-narakagamananI pUrve ja nAza thaI cUkela che. je devaloka vageremAM utpanna thAya che tenA jIvanamAM to na karelA evA puNyAdi karmanA phaLanuM Agamana thAya che. A 'akRtagama' doSa jANavo. bauddha matamAM A rIte 'kRtanAza' ane 'akRtaAgama' doSa lAgu paDe che - AvuM zrIhemacandrAcAryajInuM tAtparya che. . zaMkA :- (nu.) jo dravyane ekAnte anityasvabhAvayukta mAnavAmAM uparokta doSa lAgu paDatA hoya to dravyano sarvathA nityasvabhAva ja mAno. dravyamAM koI paNa prakAre anityasvabhAva mAnavAnI jarUra nathI. AvuM mAno to zuM vAMdho ? = che anityasvabhAvano asvIkAra sadoSa cha samAdhAna :- (na, sarva.) nA, tamArI vAta vyAjabI nathI. kAraNa ke jo dravyamAM sarvathA nityasvabhAva ja mAnavAmAM Ave, koI paNa prakAre anityasvabhAva mAnavAmAM na Ave to dravyamAM arthakriyAkAritvano abhAva AvI paDaze. arthakriyA eTale potAnuM kArya. kAritva eTale kartRtva. dravyamAM ekAnte nityasvabhAva
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1768 0 arthakriyAkAritvaM kAryakartRtvam / na ghaTache. je mATaI dalanaI = kAraNanaI, kAryarUpatApariNati kathaMcit utpapaNuM ja AvyuM, sarvathA ga anutyapaNuM vighaTiuM. - arthakriyAkAritvA'bhAva Apadyeta / arthakriyAkAritvaM hi svkaarykrtRtvmucyte| tacca dale = jJAnAdhupAdAnakAraNIbhUte AtmAdau na sarvadA bhavati kintu svakAryA'karaNapariNAmaparityAgena / kAryarUpatApariNatau = jJAnAdikAryakaraNapariNatau satyAmeva / tatazca kAryakaraNarUpatApariNatyapekSayA ma Atmani utpannatvamevA''gatam / tathA ca Atmani sarvathA = ekAntenaiva ajanmatA = anutpannatA = utpAdA'pratiyogitA = nityatA vighaTeta = ucchidyeta eva / kAryakaraNA'karaNakAlAvacchedena - kAryakaraNA'karaNasvabhAvabheda AtmAdidravye'nityatAM darzayatIti ekAntanityatA bAdhyata iti bhAvaH / prakRte "jo Niccameva maNNadi tassa Na kiriyA hu atthakArittaM / Na hu taM vatthU bhaNiyaM jaM rahiyaM paNa atthakiriyAhiM / / Nicce dabbe Na gamaNaTThANaM puNa kiha suhAsuhA kiriyaa| aha uvayArA kiriyA, kaha kA uvayAro have Nicce / / " (dra.sva.pra.45-46) iti dravyasvabhAvaprakAzagAthe smrtvye|| hoya to dravya potAnuM kArya karI na zake. ekAntanitya dravyamAM svakAryakartRtva saMbhavI nahi zake. enuM kAraNa e che ke jJAnAdi kAryanA upAdAnakAraNabhUta AtmAdi dravyamAM sarvadA svakAryakartutva nathI hotuM. paraMtu svakAryane na karavAnA pariNAmano tyAga karIne jJAnAdi kAryane karavAnI pariNati hoya tyAre ja te jJAnAdi kAryane utpanna kare che. tethI kArya karavAnI pariNatinI apekSAe AtmAmAM utpannatva ja Avaze. jJAnAdi kAryane karatI vakhate AtmA jJAnAdijananapariNatinI apekSAe utpanna thavAthI (= sa utpattino pratiyogI banavAthI) AtmAmAM ekAnta = sarvathA = badhI ja rIte anutpannatA = nityatA uccheda ja pAmaze. Azaya e che ke kArya karatI vakhate kAraNamAM kAryakaraNasvabhAva hoya che. tathA kArya havA na karatI vakhate kAraNamAM kAryaakaraNasvabhAva hoya che. Ama karaNa-akaraNa svabhAvabheda AtmAdi dravyamAM anityatAne darzAve che. tethI ekAntanityatA bAdhita thAya che. ja nityamAM upacArano asaMbhava che (pravRtta.) prastutamAM dravyasvabhAvaprakAza granthanI be gAthA yAda karavA lAyaka che. teno artha nIce mujaba che. "je loko vastune sarvathA nitya mAne che temanA matamAM ekAntanitya vastumAM arthakAritva = svakAryakartRtva svarUpa kriyA = arthakriyA saMbhavI zakatI nathI. tathA je uparokta arthakAritvathI = arthakriyAkAritvathI rahita hoya te vastu kahevAtI nathI. nitya dravyamAM gamanano ane sthitino ja saMbhava nathI. to zubha ane azubha kriyAnI to zI vAta karavI ? jo nitya dravyamAM upacArathI kriyA mAno to prazna e upasthita thaze ke nityamAM upacAra kaI rIte thaI zake ?" 2 sarvathA nitya arthakiyAkArI na bane pha spaSTatA - arthakriyAkAritva = svakAryakartutva. jemAM aWkriyA hoya te ja paramArthasat che - AvuM 1. yaH nityam eva manyate tasya na kriyA hi arthkaaritvm| na hi tad vastu bhaNitaM yad rahitam arthakriyAbhiH / / 2. nitye dravye na gamanasthAne punaH kathaM zubhAzubhA kriyaa| atha upacArAt kriyA, katham upacAraH bhaved nitye / /
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ ??/8 OM nityatvavirahe niranvayakAryA''pAdanam / 1769 prakRte "nityatA'bhAve niranvayatA kAryasya bhavati, kAraNA'bhAvatA ca bhvti| anityatAyA abhAve badhA mAne che. paNa sarvathA nitya ke sarvathA kSaNika pakSamAM arthakriyA saMbhavita nathI. arthakriyAnA be ja prakAra che. kAM to te kramika hoya kAM to ekIsAthe thAya. paraMtu nitya vastumAM kramika arthakriyA saMbhavita nathI. temaja ekIsAthe paNa saMbhavita nathI. Ano khulAso A pramANe che - pahelAM eka kArya karIne pachI bIjuM kArya karavuM tene krama kahevAya. sarvathA nitya padArtha kramathI kArya na karI zake. kema ke nitya padArthamAM badhA kAryone ekIsAthe utpanna karavAnuM sAmarthya che. jo "te samaye temAM anya kAryone utpanna karavAnuM sAmarthya nathI ane bhaviSyamAM te sAmarthya Avaze' - AvuM mAnavAmAM Ave to te vastu sarvathA nitya na hoI zake. kema ke potAnA asamartha evA svabhAvane choDIne samartha svabhAvane grahaNa karavA svarUpa pariNamana eTale anityatA ja kahevAya. temaja nitya padArtha ekIsAthe paNa badhA kAryane na karI zake. kema ke eka ja samayamAM jo te badhA kAryone karI leze to bIjA samaye tene karavAnuM kAMI bAkI ja nahIM rahe. tathA AvI sthitimAM to arthakriyAno abhAva thavAthI bIjA samaye vastunI gerahAjarInI ja Apatti Avaze. temaja aneka kAryone karavAthI nitya vastumAM aneka svabhAvanI hAjarInI paNa Apatti Avaze. kema ke eka svabhAvathI aneka kAryonuM karavuM to yogya nathI. chatAM jo tevuM mAnavAmAM Ave to badhA kAryo ekarUpa ja thaI jaze. jo ema kahezo ke sahakArI kAraNonI vividhatA hovAnA kAraNe kAryomAM vaividhya Ave che to AvuM kahevuM paNa yogya nathI. kema ke je sahakArInI hAjarI hovA chatAM nityanA svabhAvamAM parivartana nathI thatuM tene sahakArI ja na kahI zakAya. temaja sahakArInI hAjarIthI nityanA svabhAvamAM parivartana jo thAya to sarvathA nityatAmAM bAdha Ave che. A rIte sarvathA nitya pakSamAM kramazaH ane yugapad arthakriyAno saMbhava na hovAthI tenuM asattva ja siddha thaze. ha. ekAMta nityamAM svabhAvaparivartana azakya che. dravyasvabhAvaprakAzanI uparokta bIjI gAthAnI spaSTatA A pramANe che - nitya dravyamAM jo gamanarUpa kriyA mAnavAmAM Ave to te nitya na hoI zake. jyAre te gamanane choDIne sthiti karaze athavA sthitine choDIne gamana karaze to anitya kahevAze. kema ke pUrvasvabhAvane choDIne uttarasvabhAvane dhAraNa karanAra dravya sarvathA nitya na kahevAya. AvI sthitimAM sarvathA nitya AtmA zubha ane azubha kriyAno kartA kevI rIte hoI zake? jo te dAna, pUjA, hiMsA, corI vagere kriyAono kartA hoya to te sarvathA nitya nahIM kahevAya. kema ke sarvathA nitya to te ja hoI zake ke jenA svabhAvamAM paNa parivartana na thAya. jo ema kahezo ke "ame upacArathI kriyA mAnazuM to te upacarita kriyA vAstavika che ke avAstavika che? jo vAstavika hoya to te nitya padArthane sarvathA nitya kevI rIte kahevAze ? jo kriyA avAstavika hoya to avAstavika kriyA kAlpanika ja thaI. tenAthI nityamAM vAstavika zubhAzubha kriyA kevI rIte thaI zake ? nityatva-anityatvaviraha doSajanaka () prastutamAM nayacakrasAra graMthamAM upAdhyAya zrIdevacandrajIe eka vAta jaNAvela che te paNa avazya anusaMdhAna karavA yogya che. tyAM teozrIe jaNAvela che ke "jo dravyamAM nityatA = nityasvabhAva
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1770 0 nityadarzane zaktiniyantraNA'sambhavaH / 11/8 e jJAyakatAdizakterabhAvaH arthakriyA'sambhavaH" (na. ca. sA. pR.126) iti nayacakrasAre devacandravAcakoktirapi . avazyam anusndhyaa| anityasvabhAvA'bhAve pratisamayaM pratyAtmadravyaM viparivarttamAnasya nAnA'rthajJAtRtvasya ' ayogena Atmani aGgIkriyamANA jJAyakatAdizaktiH akiJcitkarI prasajyeta pUrvaparyAyadhvaMsameM vyApyAbhinavaparyAyaniSpAdanAnukUlaguNapravRttilakSaNA cA'rthakriyA asambhavA''spadA syAdityAzayaH / rza zrIhemacandrasUribhistu vItarAgastotre "kramA'kramAbhyAM nityAnAM yujyate'rthakriyA na hi" (vI.sto.8/4) ka ityuktm| "yadi ghaTo nityaH tadA jalAharaNaM na kroti| kutaH ? nitya ekarUpa eva, na tu rikta-bhRtAdyavasthA| vaivicaM manate" (vI.to.va.8/4/g.74) rUti vItarI stotrADa vU vizAnirInasUra kA tadAzayodghATanaM yazovijayavAcakaiH adhyAtmasAre mithyAtvatyAgAdhikAre "svabhAvahAnito'dhrauvyaM krama na hoya to kArya niranvaya = upAdAnaanvayazUnya banI jaze. tathA kAraNapaNAno paNa uccheda thaze. kAryajanmasamaye je hAjara na hoya tene kaI rIte upAdAnakAraNa kahI zakAya. temaja jo dravyamAM anityasvabhAva na hoya to AtmA vagere dravyamAM jJAyakatA vagere zaktino abhAva thaI jaze tathA aWkriyAno = guNapravRttino asaMbhava thaI jaze." kahevAno Azaya e che ke jo AtmAmAM anityasvabhAva na ja hoya to pratyeka samaye sarva AtmadravyomAM judA-judA padArthonuM parivartanazIla evuM je jJAtRtva prasiddha che te ja saMbhavI nahi zake. tathA jJAtRtva ja jo AtmAmAM na rahetuM hoya to AtmAmAM svIkAravAmAM AvatI jJAyakatA vagere zakti paNa akiMcikara = niSphaLa ja banI javAnI samasyA sarjAze. tathA - anityasvabhAvazUnya dravyamAM arthakriyAno asaMbhava A rIte samajavo ke jUno paryAya nAza pAme to ja navo paryAya utpanna thAya - Avo niyama che. matalaba ke pUrvaparyAyanAza vyApaka che tathA nUtanaparyAyautpAda - vyApya che. vyApaka na hoya tyAM vyApya na ja saMbhave. ekAMtanitya dravyamAM pUrvaparyAyanAza na hovAthI 1 nUtanaparyAyanI niSpatti zakya ja nathI. tethI nUtanaparyAyaniSpattine anukULa evI guNapravRtti thavA svarUpa arthakriyAno paNa anityasvabhAvazUnya dravyamAM asaMbhava ja raheze. A krama-akramathI arthakriyAno vicAra che (zrIdema) kalikAlasarvajJa zrI hemacandrasUrijI mahArAje vItarAgastotra graMthamAM jaNAvela che ke "ekAnta nitya evA padArthomAM kramathI ke akramathI arthakriyA saMgata thaI zakatI nathI. ja sarvathA nityamAM avasthAbheda azakya che ("ra.) vitarAgastotranI avacUrNimAM zrIvizAlarAjasUrie jaNAvela che ke "jo ghaTa sarvathA nitya hoya to pANIne lAvavAnI kriyAne te karI nahi zake. kAraNa ke sarvathA nitya vastu eka sarakhA svarUpavALI ja hoya. tethI jo ghaDo ekAntanitya hoya to pUrve ghaDo pANIthI khAlI hovo, pachI pANIthI bharAI javuM vagere vibhinna avasthA ghaDAmAM saMgata thaI na zake.' 0 adhyAtmasArano saMdarbha : (tAza.) teozrInA AzayanI spaSTatA karatAM mahopAdhyAya zrIyazovijayajI mahArAje adhyAtmasAranA
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ ??/8 ekAntanitye'rthakriyAkAritvA'sambhavaH / 1771 nnaa'rthkriyaakRtau| akrameNa ca tadbhAve yugapatsarvasambhavaH / / " (a.sA.13/32) ityevmkaari| ____ dravyAlaGkAre zrIrAmacandra-guNacandrAbhyAM "pratikSaNamavikAriNo'rthakriyA'bhAvAt, samarthasya sadA jananA'jananaprasaGgAd" (dravyA.prakAza-3/pR.162) ityevamekAntanitye'rthakriyAvirahaH smrthitH| yathoktaM pramA- 1 lakSaNaprakaraNe zrIjinezvarasUribhirapi "nityaM nA'rthakriyAkAri vAndhyeyAdivadiSyatAm" (pra.la.94) iti| ma sUtrakRtAGgasUtravyAkhyAyAM zrIzIlAGkAcAryeNa nityaikavastuni arthakriyAviraha itthamupadarzitaH "yadevArthakriyAkAri tadeva paramArthataH saditi / sa ca nityo'rthakriyAyAM pravartamAnaH krameNa vA pravarteta yogapadyena 'mithyAtvatyAga' nAmanA teramA adhikAramAM jaNAvela che ke "jo vastu kramazaH arthakriyAne = svakAryane kare to pUrvottara avasthAmAM svabhAvano nAza thavAthI vastumAM adhrauvya = anityatva Avaze. tathA jo vastu akramathI = ekIsAthe arthakriyA kare to yugapat sarva arthakriyA utpanna thaI javAnI Apatti Avaze." spaSTatA :- traNa kALamAM tamAma kriyAne AtmA ekIsAthe karato hoya tevuM kyAreya upalabdha thatuM nathI. tethI "yugapa" sarva arthakriyAne sarvathA nitya padArtha karI na zake - tema siddha thAya che. bAkInI vigata to 'dravyasvabhAvaprakAza' graMthanA saMdarbhanI spaSTatA karatI vakhate hamaNAM ja ame darzAvI gayA chIe. A dravyAlaMkArasaMdarbhanI vicAraNA (kavyA) kalikAlasarvajJa zrIhemacandrasUrijI mahArAjanA zrIrAmacandra tathA zrIguNacandra nAmanA be vidvAna ziSyoe dravyAlaMkAra' nAmano graMtha banAvela che. temAM teozrIe jaNAvela che ke "pratyeka kSaNamAM koI paNa jAtano pheraphAra jemAM bilakula na thAya tevo ekAntanitya padArtha arthakriyA = svakArya karI na zake. kAraNa ke jo te samartha hoya to sarvadA svaprAyogya tamAma arthakriyAnI utpattinI Apatti che Avaze. athavA prathama kSaNe ja svaprAyogya tamAma arthakriyAone utpanna karavAthI have kazuM paNa kAryavA utpanna karavAnuM bAkI na rahevAnA lIdhe dvitIyAdi tamAma kSaNomAM sarvadA tenA dvArA arthakriyAnI anutpattinI Apatti Avaze." A rIte arthakriyAno ekAMtanitya padArthamAM asaMbhava che - tevuM tyAM samarthana karavAmAM zuM Avela che. pramAlakSaNaprakaraNamAM zrIjinezvarasUrijIe paNa jaNAvela che ke "vaMdhyAputranI jema ekAnta nitya vastu arthakriyAkArI nathI - tevuM mAnya che." spaSTatA :- "ekAMta nitya vastumAM potAnuM kArya karavAnuM sAmarthya che ke nahi ?' - Avo prazna upasthita thAya che. jo temAM tenuM sAmarthya na hoya to kadApi tenA dvArA arthakriyA = svakArya thaI ja nahi zake. tathA jo temAM sAmarthya hoya to sarvadA te svakAryane kare ja rAkhaze. paraMtu A banne paristhiti pratyakSAdi pramANathI bAdhita che. tethI koI paNa vastune ekAMta nitya mAnI na zakAya. - A ekAntanityamAM arthakriyAviraha : sUyagaDAMgasUtravyAkhyAkAra che (sUtra.) ekAnta nitya padArthamAM arthakriyAno abhAva sUyagaDAMgasUtranI vyAkhyAmAM zrIzIlAMkAcAryajIe A pramANe jaNAvela che ke "je arthakriyAkArI hoya te ja vastu paramArthathI sat = vAstavika hoya che. tethI nitya padArtha arthakriyAmAM pravartato hoya to te arthakriyAmAM kramathI pravartaze ke ekIsAthe pravartaze? sau prathama kramathI to arthakriyAmAM nitya padArthanI pravRtti saMbhavI zakatI nathI. kAraNa ke eka arthakriyA
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1772 * ekAntanityasvabhAvanirAsaH 11/8 vA ? na tAvat krameNa, yato hyekasyA arthakriyAyAH kAle tasyAparArthakriyAkaraNasvabhAvo vidyate vA na vA ? yadi vidyate kimiti kramakaraNaM ? sahakAryapekSayeti cet ? tena sahakAriNA tasya kazcidatizayaH kriyate na vA ? yadi kriyate kiM pUrvasvabhAvaparityAgenA'parityAgena vA ? yadi parityAgena tato'tAdavasthyApatteranityatvam / ma atha pUrvasvabhAvA'parityAgena tato'tizayAbhAvAtkiM sahakAryapekSayA ? atha akiJcitkaro'pi viziSTakAryArthamapekS tavayum, yataH - "apekSate paraM zviti harpIta vizvanA yaviigvamAM vastu, nivivekSyate ? / / " (pramALavAtti-9 -1/282) / atha tasyaikArthakriyAkaraNakAle'parArthakriyAkaraNasvabhAvo na vidyate, tathA ca sati spaSTaiva nityatAhAniH, athAsau nityo yaugapadyenArthakriyAH kuryAt tathA sati prathamakSaNa evAzeSArthakriyANAM karaNAd dvitIye rNi karavAnA samaye nitya padArthamAM anya arthakriyA karavAno svabhAva vidyamAna hoya che nahi ? AvA be prazna kramapakSamAM upasthita thAya che. jo eka arthakriyAne (svakAryane) karavAnA samaye anya arthakriyAne (svakAryane) karavAno svabhAva nitya padArthamAM hoya to nitya padArtha alaga alaga arthakriyAne zA mATe kramasara kare ? aneka kAryane karavAno svabhAva nitya padArthamAM hoya to ekIsAthe ja te tamAma arthakriyAne kare - tevuM mAnavuM vyAjabI gaNAya. mATe kramapakSa barAbara nathI. jo 'aneka arthakriyAne karavAno svabhAva nitya padArthamAM hovA chatAM paNa sahakArI kAraNanI apekSA rAkhavAnA kAraNe nitya padArtha sahakArI kAraNanA vilaMbathI kramasara aneka arthakriyAne kare che' - AvuM nityavAdI taraphathI kahevAmAM Ave to te paNa vyAjabI nathI. kAraNa ke ahIM ame nityavAdIne prazna karIe chIe ke 'te sahakArI kAraNa nitya padArthamAM koIka atizaya utpanna kare che ke nahi ?' jo sahakArI kAraNa nitya vastumAM koIka atizayane utpanna karato hoya to ahIM pharIthI amArA be prazna che ke 'sahakArI kAraNa nitya vastuno pUrvasvabhAva choDAvIne atizaya utpanna kare che ke choDAvyA vagara ?' jo nitya vastuno pUrvakAlIna atizayazUnya svabhAva choDAvIne sahakArI kAraNa temAM koIka atizayanuM AdhAna kare to nitya vastunI pUrva avasthAno tyAga thavAnA lIdhe temAM anityapaNAnI Apatti durvAra banaze. tathA nitya vastunA pUrva svabhAvano tyAga karAvyA vagara ja jo atizayane sahakArI utpanna kare to nitya vastumAM pUrvakAlIna niratizaya svabhAva = atizayazUnya svabhAva hAjara hovAnA kAraNe nitya vastu to atizayarahita ja sAbita thaze. tethI sahakArInI apekSA rAkhavAthI saryuM. tathA sahakArI kAraNa nitya vastumAM kazuM na kare chatAM paNa viziSTa kAryanI (anya arthakriyAnI) utpatti mATe nitya vastu dvArA sahakArInI apekSA rakhAya to te ayukta che. kAraNa ke A aMge pramANavArtikamAM paNa jaNAvela che ke - 'koI paNa vastu to ja bIjAnI apekSA rAkhe, jo te kazuMka kare. akiMcitkara vastunI zuM koInA dvArA apekSA rakhAya che ?' aj / ekAntanityamAM dvitIyakSaNe akartRtvApatti / (gaya tasmai.) jo nityavAdI taraphathI evI dalIla karavAmAM Ave ke 'eka arthakriyA karavAnA samaye bIjI arthakriyAne karavAno svabhAva nitya vastumAM hoto nathI' - to nitya vastumAM nityatAnI hAni spaSTa ja banI jaze. svabhAvabheda e to anityatAnuM sUcaka che. tathA jo nitya padArtha ekI sAthe *. sAmpratamupanamAne pramALavArtti - 'paraH vArya vi vidyuta' kRti pAThaH| ziSTa tutyam| (prAza - vitAva mahata, ilaahaabaad)| motIlAla banArasIdAsaprakAzite pramANavArttike ( 3 / 280-281 ) ' apekSyeta paraH kAryam...' iti pAThaH / ***
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ ??/8 * anekAntavAde arthakriyAsaGgatiH / 1773 kSaNe'kartRtvamAyAtam / tathA ca saivaa'nitytaa| atha tasya tatsvabhAvatvAttA evA'rthakriyA bhUyo bhUyo pa dvitIyAdikSaNeSvapi kuryAt, tadasAmpratam, kRtasya krnnaabhaavaaditi| kiM ca dvitIyAdikSaNasAdhyA apyarthAH prathamakSaNa eva prApnuvanti tasya tatsvabhAvatvAt, atatsvabhAvatve ca tasyAnityatvApattiH" (sU.kR.1/1/2/19 / / pR.ra1) rUti ___prakRte "ko vA niccaggAho savvaM ciya vi bhava-bhaGga-ThiimaiyaM / pjjaayNtrmettppnnaadniccaaivveso||" (vi.gA.mA.9186) rUti vizeSAvazyamALAthA naiva vismartavyaTI itthaJca tIrA'darzizakuninyAyena ekAntakSaNikatva-nityatvapakSAbhyAM vyAvarttamAnA arthakriyA tRtIye / nityatvasamanuviddhA'nityatvapakSe vizrAmyatItyAzayo'tronneyaH / ____ yadi ca 'kAraNIbhUtamAtmAdidravyaM kUTasthanityameva, tadvRtti ca jJAnAdikAryamanityameva / ghaTa- kA tamAma arthakriyAne kare to prathama kSaNe ja nitya vastunA tamAma kAryo niSpanna thavAnA lIdhe dvitIya kSaNe nitya vastune kazuM ja karavAnuM bAkI nahi rahe. tethI dvitIya kSaNe nitya vastumAM akartutva Avaze. prathama kSaNe kartutva ane dvitIya kSaNe akartutva AvavAnA lIdhe nitya vastumAM te ja anityatAnI Apatti AvI paDaze. jo nityavAdI evI dalIla kare ke "nitya vastuno tevo svabhAva hovAnA lIdhe prathama kSaNe utpanna karelI te ja aneka arthakriyAone pharI pharI dvitIya vagere kSaNomAM paNa nitya padArtha utpanna karaze" - to nityavAdInI A dalIla yogya nathI. kAraNa ke eka vakhata utpanna karelI vastune bIjI vakhata utpanna nathI karAtI. vaLI dvitIya, tRtIya vagere kSaNamAM karavA lAyaka tamAma kAryone nitya vastu prathama kSaNe ja utpanna karI deze. kAraNa ke nitya vastuno te te vastuone utpanna karavAno svabhAva che. tethI dvitIya, tRtIya vagere kSaNomAM utpanna karavA lAyaka kAryo paNa prathama kSaNe ja prApta thavAnI che Apatti Avaze. tathA prathama kSaNe dvitIyAdi kSaNamAM sAdhya evA kArya karavAno svabhAva jo nitya padArthamAM na hoya to nitya padArtha anitya banavAnI Apatti Avaze." (sUyagaDAMga vyAkhyA) (pra.) prastutamAM vizeSAvazyakabhASyanI gAthA bhUlavA jevI nathI. tyAM jaNAvela che ke "ekAntanityatvano zuM Agraha rAkho cho ? badhI ja vastu utpAda-vyaya-dhrauvyamaya che. mAtra anya paryAyanI vivakSA karavAthI A anitya che' - vagere vyavahAra thAya che." eka arthakriyA anekAntapakSamAM vizvAtta che (tya) jema madhadariye pahoMcela vahANa uparathI uDIne dUra-dUra javA chatAM kinAro na dekhAvAthI jAkAro meLavIne paMkhI pAchuM vahANa upa-AvIne vizrAnti le che, tema ekAntakSaNitvapakSamAMthI ane ekAntanityatvapakSamAMthI pAchI pharatI arthakriyA nityatvamizritaanityatva nAmanA trIjA pakSamAM vizrAnta thAya che - A mujabano Azaya ahIM vAcakavarge udghATita karavo. to IndriyasannikarSa kAraNa mImAMsA a pUrvapakSa :- ( ) jJAnAdinuM upAdAnakAraNa AtmAdi dravya to kUTastha nitya = sarvathA nitya ja che ane AtmAmAM rahenAra jJAnAdi kArya anitya ja che. tathA ghaTajJAna vagere vizeSa prakAranA kArya 1. ko vA nityagrahaH sarvaM caivA'pi bhv-bhngg-sthitimym| paryAyAntaramAtrA'rpaNAda anityaadivypdeshH|
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ za 1774 * Atmani anityasvabhAvasthApanam anaIM jo ima* kahiIM "kAraNa te nitya ja, tavRtti kArya te anitya ja." to kArya-kAraNanaIM abhedasaMbaMdha kima ghaTaIM ? *** 11/8 pa jJAnAdirUpavizeSakAryaM tu ghaTendriyasannikarSAdivizeSasAmagrIvazAdudetI'ti ucyate, tadA kArya-kAraNayorabhedasambandhA'nupapattiH / na hyevaM nityA'nityayoH Atma-jJAnayoH abhedaH sambhavet / vizva, svastha = JAtmanaH bhAvaH = kAryajananapariNatiH svabhAva ucyate / sA cA'tra ghaTopayogAdirUpA ghaTajJAnAdibhedAya bhidyata eva / tatazca nAtmana ekAntanityatvam / "suSuptikAle jJAnAnutpattidarzanenopayogarUpavyApArasAcivyenaiva jIvasya jJAnajanakatvAt, sarvadA utpanna thatA nathI. paraMtu jyAre ghaTa ane Indriyano sannikarSa, Indriyano ane manano saMbaMdha vagere vizeSa kAraNono samUha hAjara thAya tyAre ja svasAmagrIvaza ghaTajJAna Adi kAryo utpanna thAya che. Ama AtmA ekAnte nitya hovA chatAM arthakriyAno asaMbhava doSa lAgu nahi paDe. ja svabhAvanI vyAkhyA ka uttarapakSa :- (tavA.) he bhAgyazALI ! jo tame upara mujaba kAraNane ekAntanitya ane kAryane ekAnte anitya kahetA ho to kArya ane kAraNa vacce abheda saMbaMdha asaMgata thaI jaze. kAraNa ke ekAnta nitya ane ekAnta anitya vacce abheda kaI rIte hoI zake ? tethI A rIte mAnavAmAM AtmA ane jJAna vacceno abhedasaMbaMdha uccheda pAmaze. (vijhyu.) vaLI, bIjI mahattvanI vAta e che ke 'sva' no bhAva eTale svabhAva. svano = AtmAno bhAva = kAryajanaka pariNati. tethI AtmAnI jJAnAdijanaka pariNati e ja AtmAno svabhAva kahevAya che. te pariNati prastutamAM ghaTaviSayaka upayogAdi svarUpa che. jyAre ghaTajJAna utpanna karavuM hoya tyAre AtmAmAM ghaTaupayoga hoya che. paTaviSayaka jJAna utpanna karavuM hoya tyAre AtmAmAM [1] paTaupayogAtmaka pariNati janme che. Ama alaga-alaga viSayanuM jJAna karavA mATe vibhinna upayogasvarUpa pariNati AtmAmAM janme che. tethI AtmAno svabhAva vibhinnaviSayaka jJAnanI utpatti mATe badalAya ja che. tethI AtmAne ekAnte nitya kahI nahi zakAya. prazna :- jJAnane utpanna karavA mATe upayogAtmaka pariNatine kAraNa mAnavAnI jarUra zI che ? IndriyasannikarSane ja jJAnajanaka mAnavAthI prasiddha vyavasthA saMgata thaI zake che. , upayogapariNati dvArA AtmA jJAnajanaka za uttara :- ("suSu.) tamArA praznanuM samAdhAna saraLa che. te e che ke nidrA avasthAmAM tvagindriya, karNendriya, ghrANendriya vagerene zayyA, saMgIta, sugaMdha vagere sAthe sajJikarSa hAjara hovA chatAM paNa te te viSayonuM jJAna utpanna thatuM nathI - AvuM jovA maLe che. tethI phakta IndriyasajJikarSane ja kAraNa mAnavAthI kAma cAlI zakatuM nathI. hakIkata e che ke tyAre jIvane upayoga na hovAthI te te viSayonuM jJAna thatuM nathI. tethI 'tat tat viSayaka upayogasvarUpa vyApAra = pravRtti dvArA ja jIva ghaTAdijJAnano kartA bane * dha.mAM 'ema na kahIe' Avo azuddha pATha. 7 A.(1)mAM 'tehuti' pATha.
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11/8 0 kArakatvasya savyApArakatvavyAptatA 0 1775 bheda saMbaMdha mAniI, to tatsaMbaMdhAttarAdigaveSaNAI anavasthA thAI. kArakatvasya savyApArakatvavyAptatvAcca / tathA ca ghaTAdhupayogapariNatyabhedenaiva Atmano jJAnajanakatvamAstheyamiti" (cA.ra8.va.4/qg-2, pR.204) vyajaM caDidiradI madha takRtta nattitAyAm kavovAmAM atha upayogadvArA Atmano jJAnajanakatve'pi na tayorabhedaH yena Atmano'nityasvabhAvaH sidhyet, samavAyenaiva tadupapatteH iti cet ? __na, yataH yadi jJAnAdilakSaNakArya-jIvalakSaNakAraNayoH yaH sambandhaH iSyate sa ced abhedAtmakaH // tarhi jJAnAdi-jIvayorabhedasiddhyA jJAnAdyutpAda-vinAzadvArA Atmano'pi tena rUpeNa utpaad-vyysiddhernitysvbhaavo'naavilH| yadi ca kArya-kAraNayoH bhedasambandha evAGgIkriyate samavAyAkhyA che' - tema mAnavuM jarUrI che. jIva jJAnAdino kartA che, kAraka che. je je kAraka hoya teno koIne koI vyApAra avazya hoya che - Avo niyama che. jema kuMbhAra mRtpiDasthApana-cakrabhramaNAdi vyApAra dvArA ghaTajanaka bane che, tema AtmA upayogasvarUpa pariNati dvArA jJAnajanaka bane che. tethI ghaTAdigocara upayogAtmaka pariNati dvArA ja AtmA ghaTAdinuM jJAna utpanna karI zake - tema siddha thAya che. tathA te upayogapariNati jo AtmAthI sarvathA bhinna hoya to vibhinna saMbaMdhanI kalpanAmAM anavasthA doSa lAgu paDe che. tethI mAnavuM joIe ke upayogapariNati AtmAthI abhinna ja che. tathA upayoga badalAya to tenAthI abhinna AtmA paNa te svarUpe badalAya ja. Ama AtmA sarvathA nitya svabhAvane nahi paraMtu kathaMcita anitya svabhAvane paNa dharAve che - tevuM siddha thAya che. A pramANe mahopAdhyAya zrIyazovijayajI mahArAje madhyamaparimANa syAdvAdarahasya graMthamAM spaSTapaNe jaNAvela che. tenI "jayelatA' vyAkhyAmAM A bAbatanuM adhika nirUpaNa ame (yazovijaya gaNIe) karela che. jijJAsu tyAM daSTipAta karI zake che. ra ekAMtanityavAdamAM jJAnotpattivicAra | naiyAyika :- (atha.) jJAnAdi kAryane AtmA upayoga dvArA utpanna kare che. A tamArI vAta eka vAra ame abhyapagamavAdathI svIkArI laIe chIe. paNa AtmA ane upayogapariNati vacce abheda che nathI ke jenA lIdhe upayoga badalAvAthI AtmAno anityasvabhAva siddha thaI zake. AtmA ane upayoga, jJAna vagere judA che. te banne vacce tAdAbhyasaMbaMdha nathI paNa samavAya saMbaMdha che. je be padArtha paraspara bhinna hovA chatAM ekabIjAthI chUTA paDI zake tevA na hoya to te be guNa-guNI vagere padArtha vacce "samavAya nAmano saMbaMdha ame mAnIe chIe. Ama AtmA ane upayoga, jJAna vagere judA hovAthI upayoga badalAya chatAM AtmA badalAto nathI. tethI AtmAmAM anityasvabhAvanI siddhi thaI zakatI nathI. A e samavAya saMbaMdhanuM nirAkaraNa * jaina :- (na, ya) nA, tamArI uparokta mAnyatA vyAjabI nathI. kAraNa ke jJAnAdi kArya ane AtmA vacce je saMbaMdha tame mAno cho te jo abhedasaMbaMdha hoya to AtmA ane jJAnAdi paraspara abhinna siddha thaI jaze. tethI jJAnAdinI utpatti-nAza dvArA AtmAno te svarUpe utpatti-nAza siddha thavAthI AtmAmAM anityasvabhAva nirAbAdhapaNe siddha thaI jaze. tathA kArya-kAraNa vacce jo te "samavAya 3 lA.(2)mAM "saMbaMdhAttaragave..." pATha.
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1776 * samavAyamImAMsA : 11/8 tarhi tenA'pi tatra sambandhAntareNa sambaddhatayA bhAvyam, asambaddhasya sambandhatvA'yogAt / sammataJcedaM bhavatAmapi / taduktaM sudarzanAcAryeNa vyutpattivAdAdarzavRttau "asambaddhapadArthasya saMsargatvA'sambhavAd" (vyu.vA.kA.2/ khaNDa-2/pR.325) iti / ataH tenA'pi tatra sambandhAntareNa sambaddhatayA bhavitavyamityaprAmANikAnanta7 sambandhagaveSaNenA'navasthA''pattiH durnivArA / za atha nijasvarUpeNaiva samavAyaH jJAna-jIvAbhyAM sambaddha iti cet ? ka tarhi jJAnameva nijasvarUpeNa AtmanA saha sambadhyata iti lAghavena kiM nA'bhyupagamyate ? Ni tadidaM vitaLa proktaM zrIharibhadrasUribhiH dharmasaGgrahaNyAM '"samavAyA saMbaMdho tesiM tasseva tehi NaNu keNa ? / kA jati anneNaNavatthA aha u sayaM kinna tesiM pi||" (dha.sa.481) iti / 'tesiM = jJAnAtmanoH guNa nAmano bhedasaMbaMdha ja hoya to, tamArA mata mujaba, AtmA ane jJAnAdi bhinna hovAthI jJAnAdine AtmA sAthe joDAvA mATe jema "samavAya' nAmanA saMbaMdhanI jarUra rahe che, tema AtmA ane samavAya paNa paraspara bhinna hovAthI samavAyane paNa AtmA sAthe joDAvA mATe koIka navA saMbaMdha (A)nI apekSA raheze. te saMbaMdha paNa bhedasaMbaMdhAtmaka hoya to tene samavAyanI sAthe ane AtmAnI sAthe joDAvA mATe anya navA saMbaMdha (B)nI jarUra paDaze. kAraNa ke je AdhAra-Adheya sAthe saMbaddha na hoya te saMbaMdhAtmaka ja na banI zake. A vAta tamane paNa mAnya ja che. tethI ja sudarzanAcAryae vyutpattivAda graMthanI AdarzavyAkhyAmAM jaNAvela che ke "asaMbaddha padArtha saMsarga = saMbaMdha bane te vAta asaMbhava che." tethI navA (8) saMbaMdhane paNa jUnA (A) saMbaMdha sAthe joDavA mATe anya abhinava (C) saMbaMdhanI che AvazyakatA raheze. Ama navA-navA (A-B-C vagere) saMbaMdhanI kalpanA karavAmAM Ave to anantA vA saMbaMdhonI kalpanA karavI paDaze. A kalpanA aprAmANika che, pramANazUnya che. tethI AvI anaMta saMbaMdhakalpanA dvArA anavasthA doSanI Apatti taiyAyikamatamAM durvAra banaze. anavasthAnivAraNaprayAsa che naiyAyika :- (Da.) samavAya saMbaMdha potAnAthI bhinna saMbaMdhanA mAdhyamathI jJAna ane AtmA sAthe joDAto nathI. paraMtu potAnA svarUpathI ja samavAya te banne sAthe joDAyelo che. tethI anavasthA nahi rahe. * jJAna vayameva AtmasaMbaddha & jaina :- (tardi) samavAya nAmanA svataMtra saMbaMdhanI kalpanA karIne te nijavarUpathI jJAna ane AtmA sAthe joDAya che - tevI gauravagrasta kalpanA tame karo cho. tenA karatAM samavAyanI kalpanA karyA vinA jJAna pote ja nijasvarUpathI AtmAnI sAthe joDAya che' - tevI kalpanA tame lAghavasahakArathI kema nathI karatA? anyathA ardhajaratIya nyAya lAgu paDaze. A ja abhiprAyathI to zrIharibhadrasUrijIe dharmasaMgrahaNi graMthamAM jaNAvela che ke "samavAyanA mAdhyamathI AtmA jJAnanI sAthe joDAto hoya to samavAya pote jJAna ane AtmA sAthe konA mAdhyamathI joDAze ? jo jJAna ane AtmA - A bannenI sAthe samavAya bIjA saMbaMdhathI joDAya to anavasthA lAgu paDaze. tathA jo jJAna ane AtmA sAthe samavAya svayameva = 1. samavAyAt sambandhaH tayoH tasyaiva tAbhyAM nanu kena ? yadyanyenA'navasthA atha tu svayaM kiM na tayorapi ? / /
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11/8 'ihedam' itipratItivimarza: 2 1777 -TLano ', ziMtirohitArtha ___ vastutaH samavAya eva nAstItyatra tAtparyam avaseyam / na ca 'ihedamiti pratItiH tatra pramANam, 'iha kuNDe badarami'tyAdipratItyA vyabhicArAt, 'iha kapAleSu ghaTa' ityAdipratIteH anudayAcca / tadidamabhipretyoktaM vIrasenAcAryeNa jayadhavalA'bhidhAnAyAM kaSAyaprAbhRtavRttau "na ca 'ihedaM' ma paccayagejjhasamavAo, tahAvihapaccaovalaMbhA'bhAvAdo, AhArAheyabhAveNa diTThakuMDa-badaresu ceva tduvlNbhaado| rza 'iha kavAlesu ghaDo', 'iha taMtusu paDo'tti paccao vi uppajjamANo dIsai tti ce ? Na, ghaDAvatthAe khapparANaM, paDAvatthAe taMtUNaM ca annuvlNbhaado| ghaDassa paddhaMsAbhAvo khapparANi, paDassa pAgabhAvo tNtvo| Naka te ghauM-paDavAne; saMmavaMti, ghara-pAnamAvapUsaMvo" (va.prA.mA-1, veknosavadattI-TI.9 ga..pR.43) U] nijasvarUpathI ja joDAya, to pachI zA mATe nijasvarUpathI jJAna ja AtmAnI sAthe saMbaddha na thAya?" - a samavAyasAdhaka pramANanuM nirAkaraNa 2 (vastu) vAstavamAM to samavAya ja nathI - AvuM jaNAvavAnuM ahIM tAtparya samajavuM. "ahIM A che' - AvI pratItine naiyAyiko samavAyanI siddhi mATe pramANabhUta mAne che. paNa te barAbara nathI. kAraNa ke (1) naiyAyikasaMmata samavAyasaMbaMdha je be padArtha vacce na hoya tyAM paNa "ahIM A che' - AvI pratIti thAya ja che. jema ke "ahIM kuMDamAM bora che" AvI pratIti thAya che. paNa kuMDa ane bora vacce naiyAyikane samavAyasaMbaMdha mAnya nathI. tethI vyabhicAragrasta = visaMvAdI hovAthI te pratIti dvArA kAryakAraNa vagere vacce samavAyanI siddhi thaI zake tema nathI. tathA (2) je be ayutasiddha padArtha vacce samavAya sa naiyAyikane mAnya hoya tyAM to "ahIM A che' - AvI pratIti thatI ja nathI. jema ke "A kapAlomAM (= ThIkarAmAM) ghaTa che' - AvI buddhi koIne paNa prAmANika rIte thatI ja nathI. matalaba ke jyAM samavAya- vI sAdhaka pratIti na thavI joIe tyAM te thAya che. tathA jyAM samavAyasAdhaka pratIti thavI joIe tyAM te thatI nathI. to pachI tenI pratIti dvArA kaI rIte samavAyasaMbaMdhanI siddhi thaI zake ? na ja thaI zake. hA, jayadhavalAsaMvAdathI samavAyanirAsa haze. (tari.) A ja abhiprAyathI kaSAyaprAbhUtanI jayadhavalA vyAkhyAmAM jayasenAcAryae jaNAvela che ke "prastutamAM "da ' pratItithI samavAyanI siddhi thatI nathI. kAraNa ke tevA prakAranI pratItinI upalabdhi ja thatI nathI. tathA jo tevI pratIti thAya to paNa (samavAyabhinna) AdhAra-AdheyabhAva saMbaMdhathI rahelA kuMDa ane bora vacce ja "A kuMDamAM bora che' - A prakAre "da a' pratIti thAya che, bIje nahi. zaMka :- "A kapAlomAM ghaTa che", "A taMtuomAM paTa che' - A prakAre paNa "da TuM' - AvI pratIti to utpanna thatI dekhAya ja che. tethI tyAM to samavAya saMbaMdhanI siddhi thaI zakaze ne ? samAdhA-:- nA, tamArI vAta barAbara nathI. kAraNa ke ghaTadazAmAM kapAlonI = ThIkarAonI 1. na ca 'ihedaM' pratyayagrAhyasamavAyaH, tathAvidhapratyayopalambhA'bhAvAt, AdhArAdheyabhAvena dRSTakuNDa-badareSu caiva tadupalambhAt / 'iha kapAleSu ghaTA, iha tantuSu paTa-iti pratyayo'pi utpadyamAno dRzyate' iti cet ? na, ghaTAvasthAyAM karparANAM paTAvasthAyAM tntuunaanycaa'nuplmbhaat| ghaTasya pradhvaMsAbhAvaH karparANi, paTasya prAgabhAvaH tntvH| na te ghaTa-paTakAleSu sambhavanti, ghaTa-paTayoH abhaavprsnggaat|
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1778 0 dravyatvAvacchinne kathaJcidanityasvabhAvaH / 11/8 ii te mATaI kathaMcita anityasvabhAva paNi mAnavo. *tti pathArtha ni tatva /11/8 e ityAdikam / adhikaM tato'vaseyam / ___"yukteH, zabdAntarAcca" (bra.sU.2/1/18) iti pUrvoktasya (3/3) brahmasUtrasya zArIrakabhASye'pi vistareNa samavAyo nirstH| m tatazcopAdAnopAdeyayoH kathaJcidabhedo'pi kkssiikrtvyH| itthaJca guNAdinAzotpAdAbhyAM za guNyAdinAzotpAdau setsytH| tatazcA''tmAdidravye kathaJcidanityasvabhAvo'pi sviikaaryH| itthaM - phalajananA'jananAvasthAyAM svabhAvabhedena dravyatvAvacchinne kathaJcidanityasvabhAvaH sidhyatyeva / ra mRtpiNDAdirapi vRttAdhAkAra-zaktivizeSobhayalakSaNaparyAyavinAzasamakAlameva kambugrIvAdisaMsthAna " -jalAharaNAdizaktisvarUpaparyAyAtmanA utpadyate rUpa-rasa-gandha-sparza-mRdravyAdirUpatayA utpAda-vyayAkA 'pratiyogitvAd dhruvshc| taduktaM vizeSAvazyakabhASye '"iha piNDo piNDAgAra-sattipajjAyavilayasamakAlaM / tathA paTadazAmAM taMtuonI upalabdhi thatI nathI. AnuM kAraNa e che ke ghaTano pradhvasaabhAva kapAla che tathA paTano prAgabhAva taMtuo che. matalaba ke ghaDo phUTe pachI ThIkarA utpanna thAya che tathA paTa utpanna thAya te pUrve taMtuo hoya che. tethI ghaTa-paTasvarUpa kArya hAjara hoya tyAre kapAla ane taMtuo hAjara hoya te zakya nathI. jo ghaTa-paTanI hAjarI hoya tyAre paNa svataMtrapaNe ThIkarAone ane taMtuone vidyamAna mAnavAmAM Ave to ghaTa-paTano abhAva thavAnI ja Apatti Ave." jayadhavalAmAM vistArathI samavAyanuM nirAkaraNa karavAmAM Avela che. jijJAsuoe tyAMthI adhika jANakArI meLavI levI. "yu , zAntarIvra" - A pUrvokta (33) brahmasUtranA zArIrakabhASyamAM Adya zaMkarAcAryae sa paNa vistArathI samavAya saMbaMdhanuM khaMDana karela che. jijJAsu tyAM paNa dRSTipAta karI zake che. ja AtmA kathaMcit anitya ja C] (tata.) tethI upAdAnakAraNa ane upAdeya = kArya vacce, guNa-guNI vagere vacce sarvathA bheda mAnavAnA badale kathaMcit abheda mAnavo jarUrI che. tethI guNa vagerenA nAza-utpAda dvArA guNI vagerenA nAza-utpAda mAM siddha thaze. AthI AtmAdi dravyamAM kathaMcit anityasvabhAva paNa mAnavo jarUrI che. Ama kAryajanana-ajanana avasthAmAM dravyasvabhAva badalAvAthI sarva dravyamAM kathaMcit anityasvabhAva siddha thAya ja che. mRdhiMgAdimAM nityAnityarUpatA ja (kRtni) mRtpiDa vagere paNa je samaye goLa AkAra ane zaktivizeSa - A banne prakAranA paryAyarUpe nAza pAme che, te ja samaye kaMbugrIvA vagere saMsthAna ane jalAharaNAdi zakti - A banne prakAranA paryAyasvarUpe utpanna thAya che. tema ja rUpa, rasa, gaMdha, sparza, mRdravya vagere svarUpe teno janma ke vinAza na thavAthI te svarUpe te nitya che. A aMge vizeSAvazyakabhASyamAM jaNAvela che ke "ahIM mATIno piMDa je samaye piMDasaMsthAnaparyAya ane zaktivizeSaparyAya - A banne svarUpe vinAza pAme che, te ja *... citadvayamadhyavartI pATha phakta ko.(11)mAM che. 1. iha piNDaH pinnddaakaar-shktipryaayvilysmkaalm| utpadyate kumbhAkAra-zaktiparyAyarUpeNa / /
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11/8 ekAntanityatAmImAMsA / 1779 uppajjai kuMbhAgAra-sattipajjAyarUveNa / / 'rUvAi-davvayAe na jAi na ya vei teNa so nicco| evaM uppAya -vyaya-dhubarUdArva mAM savaMtA" (vi.ma.mI.7264-66) rUttiA evaJcA'nekAntavAdAnusArataH svajAtyanucchedenaiva nityatA prativastu svIkAryA, na tu srvthaa| rA idamevA'bhipretya nityavAdinaM prati zrIzIlAGkAcAryeNa sUtrakRtAGgavRttau "yadi svajAtyanucchedenA'sya ma nityatA'bhidhIyate tataH pariNAmA'nityatvamasmadabhISTamevA'bhyupagatamiti na kaacitksstiH| atha apracyutA'nutpannasthiraikasvabhAvatvena nityatvamabhyupagamyate ? tanna ghaTate, tasyA'dhyakSabAdhitatvAt / na hi kSaNabhAviparyAyA'nA-za liGgitaM kiJcidvastu pratyakSeNAvasIyate, niSparyAyasya ca khapuSpasyeva asadrUpataiva syAd" (sU.kR.1/1/4/8 ka pR.50) ityuktamityavadheyam / kiJca, jJAnAdikAraNIbhUtAtmAdidravyaikAntanityatAvAdimate guNa-guNinoH sarvathAbhedasambandhe svIkriyamANe dravyA'bhAvaH prasajyeta / na hi svakIyasarvaguNebhyo vyatiricya kiJcid AtmAdidravyamasti / samaye kuMbhasaMsthAnaparyAya ane jalAdhArazaktiparyAya - A banne svarUpe utpanna thAya che. tema ja rUpAdisvarUpe ane dravyasvarUpe nathI te utpanna thato ke nathI te nAza pAmato. tethI te svarUpe te nitya che. Ama sarva vastu utpAda-vyaya-dhrauvya svabhAvavALI mAnya che." ra4 ravajAtinA uccheda vinA nityatA : zrIzIlAMkAcAryajI na (va.) A rIte anekAntavAda mujaba, svajAtinA uccheda vinA ja pratyeka vastumAM nityatA svIkAravI joIe. sarvathA nityatA to svIkArya ja nathI. A ja abhiprAyathI sUyagaDAMgajIsUtranA prathama zrutaskaMdhanA prathama adhyayananA cothA udezAnI AThamI gAthAnI vyAkhyAmAM zrIzIlAMkAcAryajIe nityavAdIne je jaNAvela che te kharekhara dhyAnamAM rAkhavA lAyaka che. tyAM teozrIe jaNAvela che ke "jo svajAtinA anucchedathI vastumAM nityatA tame kahetA ho to amane mAnya evI pariNAmaanityatAne ja tame svIkArelI kahevAze. A tethI temAM amane koI vAMdho nathI. tathA jo avinaSTa-anutpanna kevaLa sthira eka svabhAvarUpe nityatAne tame mAnatA ho to te vAta saMgata nahi thaI zake. kAraNa ke tevI nityatA pratyakSa pramANathI bAdhita C] che. pratyeka vastumAM kSaNe kSaNe navA navA paryAyono utpAda-vyaya thato ja hoya che. kSaNika paryAyathI zUnya koI paNa vastu pratyakSa pramANathI jaNAtI nathI. tathA nitya vastune paryAyazUnya mAnazo to DI. AkAzapuSpanI jema ekAMtavAdIsaMmata nitya vastu asasvarUpa = mithyA ja banI jaze." ja ekAntabhedapakSamAM dravyano uccheda 4 (ziSya) vaLI, jJAnAdi guNanA kAraNabhUta AtmAdi dravyamAM ekAntanityatAne mAnanArA vAdInA mata mujaba guNa-guNI vacce sarvathA bhedasaMbaMdha ja mAnya karavAmAM Ave to dravyano ja uccheda thavAnI Apatti Avaze. kAraNa ke potAnA sarva guNone choDIne koI AtmA vagere dravya hotA nathI, rahetA nathI. svakIya sarva guNonI bAdabAkI karavAmAM Ave to dravya tarIke bace zuM ? Ama bhedasaMbaMdha pakSamAM dravyano uccheda thaze. tathA dravya na hovAthI guNono paNa uccheda thaze. kAraNa ke guNo paNa dravyane 1. rUpAdidravyatayA na jAyate na vyeti tena sa nityH| evamutpAda-vyaya-dhrauvyasvabhAvaM mataM sarvam / /
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1780 0 bhedapakSe guNasya anantadravyavRttitvApAdanam / 11/8 pa guNA api dravyaM vihAya nirAdhArA nA'vatiSThante iti gunnaabhaavH| yadvA guNAnAM sAzrayakatvaniyamena / anantadravyavRttitA pratyekaM guNeSu syAt, ekAntabhedA'vizeSAt / etena '"NiccaM guNa-guNibheye davvAbhAvaM aNaMtiyaM ahavA / aNavatthA samavAe kiha eyattaM pasAhedi ? / / " " (dra.sva.pra.47) iti dravyasvabhAvaprakAzagAthA'pi vyaakhyaataa| dravyA''nantyA''pAdanamatra darzitarItyA ze pratyekaM guNeSu anantadravyavRttitvApattirUpamavaseyam / / choDIne nirAdhAra dazAmAM rahetA nathI. athavA ema kahI zakAya ke "guNo haMmezA koIkane koIka AzrayamAM rahetA hoya che' - Avo niyama hovAthI dareka guNo anaMta dravyamAM rahevAnI Apatti durvAra banaze. AnuM kAraNa e che ke naiyAyikamata mujaba, guNamAM samAna rIte tamAma dravyono sarvathA bheda rahe che. # sarva guNa tamAma dravyamAM rahevAnI Apatti spaSTatA :- naiyAyikamate jJAna guNa jema AtmAthI sarvathA judo che tema ghaTa-paTa vagere dravyathI paNa te sarvathA judo ja che. tethI "jJAna guNa AtmAmAM ja kema rahe? ghaTa-paTa vagere anaMtA dravyomAM kema na rahe ?' A bAbatanuM niyamana naiyAyikamatamAM nahi thaI zake. tethI vinigamaka na hovAnA lIdhe jJAna guNa sarva dravyomAM raheze. te ja rIte bAkInA paNa sarva guNo sarva dravyamAM raheze. pratyeka guNamAM anantadravyavRttitAnI Apatti che (rtana) dravyasvabhAvaprakAzamAM A aMge evuM jaNAvela che ke "guNa ane guNI vacce sarvathA bheda sa mAnavAmAM Ave to dravyano abhAva thaI jaze. athavA anaMta dravya thaI jaze. guNa-guNImAM samavAya - saMbaMdhane mAnazo to anavasthA Avaze. tathA temAM etva = abheda kaI rIte siddha thaI zakaze ?" Q. A vAtano paNa khulAso upara je vAta jaNAvI tenA dvArA thAya che. "anaMta dravya thavAnI Apatti kahevA dvArA upara jaNAvyA mujaba pratyeka guNamAM anantadravyavRttitAnI Apatti samajavI. ( digaMbaramata mujaba guNa-guNIabhedanI vicAraNA che. spaSTatA :- dravya to guNono samudAya che. jo dravyathI = guNasamudAyathI guNa bhinna hoya to pachI samudAya kyAMthI saMbhave ? A rIte guNone dravyathI bhinna mAnavAmAM dravyano abhAva (=uccheda prApta) thAya che. pradezo alaga alaga hoya to bhinnatA saMbhave. paraMtu guNanA ane guNInA pradezo bhinna nathI hotA. jema ke zukla guNanA je pradezo che te ja pradezo guNI vastranA paNa che. mATe te bannemAM pradezabheda nathI. mATe temAM abheda che. A ja zAkhAnA dazamA zlokamAM A vAta vistArathI samajAvavAmAM Avaze. paraMtu jema atyaMta dUra rahelA himAlaya ane viMdhya parvatamAM pradezabheda hovAthI te bannemAM vAstavika = naiRRyika bheda che. tathA atyaMta najIka rahelA paraspara bhaLelA dUdha-pANImAM pradezabheda hovA chatAM paraspara atyaMta mizritatA hovAthI vyAvahArika abheda che. tema evA prakAranA pradezabheda ane abheda dravya ane guNa vacce nathI. kAraNa ke temAM pradezabheda ja raheto nathI. tethI dravya-guNa vacce vAstavika abheda che. ahIM vAstavika bheda ane vAstavika abheda vize be udAharaNa che - (1) dhananA saMbaMdhathI "dhanIevo vyavahAra thAya che. ahIM dhananuM astitva dhananA astitvathI 1. nityaM guNa-guNibhede drvyaabhaavo'nntiko'thvaa| anavasthA samavAye kathamekatvaM prasAdhayati ?||
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ /8 0 sammatitarkasaMvAdaH / 1781 paJcAstikAyasaGgrahe kundakundasvAminA'pi dravya-guNayoH sarvathA bhedaH "jadi havadi davyamaNNaM pa guNado ya guNA ya davvado annnne| davvANaMtiyamadhavA davvAbhAvaM pakuvvaMti / / " (pa.sa.44) ityevaM viprtissiddhH| atra "suha-dukkhasaMpaogo na jujjaI niccvaaypkkhmmi| egaMtuccheammi vi suha-dukkhaviappaNamajuttaM" (sa.ta.1/18) iti sammatitarkagAthA'pi smrtvyaa| ekAntanityavAde'rthakriyAvirahaH sammatitarkavRttau / (bhAga-5/kA.3/gA.60/pR.729) tRtIyakANDe vistarato drshitH| so'nusndheyo'tr| rza "nityA'nityatvaM ca vastunaH dravya-paryAyobhayarUpatvAt, anuvRtta-vyAvRttA''kArasaMvedanagrAhyatvAt pratyakSa- ka bhinna che. (2) jJAnanA saMbaMdhathI "jJAnI' evo vyavahAra thAya che. ahIM jJAnanuM ane jJAnInuM astitva eka ja che, alaga nathI. jo jJAnI jJAnathI sarvathA bhinna hoya to banne ajIva banI jaze. jo jJAnane ane jJAnIne alaga alaga mAnIne teno saMbaMdha mAnavAmAM Ave to guNarahita thavAthI dravyanI zUnyatAnI (=ucchedanI) Apatti Avaze. tathA dravya vinA nirAdhAra banavAthI guNonI zUnyatAno prasaMga Avaze. dravyanuM ane guNanuM astitva eka hovAthI te bannemAM je anAdi-anaMta sahavRttipaNuM che, te ja jainono samavAyasthAnIya saMbadha samajavo. mATe jainonA mate dravya ane guNa vacce saMjJAbheda hovA chatAM vAstavamAM bheda nathI. mATe te banne abhinna che. jenuM astitva bhinna hoya te ja bhinna hoya. che guNa-guNImAM pradezabhedano asaMbhava che jJAnanuM ane AtmAnuM athavA guNa-guNInuM astitva alaga che ja nahi. tathA je guNanA pradeza che, te ja guNInA pradeza che ane je guNInA pradeza che, te ja guNanA pradeza che. Ama temAM pradezabheda na hovAthI bheda nathI. guNa ane guNI vacce nAmabheda jovA maLe che. chatAM paNa temAM pradezabheda na che. hovAthI bheda nathI. mATe guNa dravyathI bhinna nathI paNa dravyano ja pariNAmavizeSa che - ema mAnavuM joIe. A TI. dravya-guNa vacce sarvathA bheda amAnya che, (paDyA) paMcAstikAyasaMgrahamAM dravya-guNa vacce sarvathA bhedano niSedha karavA mATe kuMdakuMdasvAmIe sa. paNa jaNAvela che ke "jo dravya guNathI anya hoya tathA guNo dravyathI anya hoya to dravyanI anaMtatA thAya athavA dravyano abhAva thAya.' (tra.) ahIM saMmatitarkanI gAthA paNa yAda karavA yogya che. tyAM zrIsiddhasenadivAkarajIe jaNAvela che ke "ekAMta nityapakSamAM sukha-duHkhano saMyoga yuktisaMgata banato nathI. temaja ekAnta kSaNikapakSamAM paNa sukha-duHkhanI kalpanA ayogya che. ekAntanityavAdamAM arthakriyAno viraha sammatitarkavRttimAM (bhAga5, pRSTha 729) trIjA kAMDamAM vistArathI jaNAvela che. tenuM ahIM jijJAsu vAcakavarge anusaMdhAna karavuM. ja vastumAM nityAnityatA pratyakSa siddhaH zrIharibhadrasUri . (nityA.) anekAntavAdapravezamAM tathA anekAntajayapatAkAmAM zrIharibhadrasUrijIe pratyeka vastumAM nityAnityaubhayasvabhAvanI siddhi karavA mATe jaNAvela che ke "dravya nitya che. paryAya anitya che. tathA vastu dravya-paryAyabhiyAtmaka che. tethI te nityAnityaubhayasvabhAvavALI che. judA-judA kALamAM paNa "A 1. yadi bhavati dravyamanyad guNatazca guNAzca drvyto'nye| dravyA''nantyamathavA dravyAbhAvaM prakurvanti / / 2. sukha-duHkhasamprayogo na yujyate nityvaadpksse| ekAntocchede'pi sukha-duHkhavikalpanamayuktam / /
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1782 * ekAntanityavAdapratyAkhyAnam / 11/8 pa siddham eva iti| tathAhi - mRtpiNDa-zivaka-sthAsa-ghaTa-kapAlAdiSu avizeSeNa sarvatra anuvRttaH mRdanvayaH ... saMvedyate pratibhedaM ca pryaayvyaavRttiH| tathA ca na yathApratibhAsaM mRtpiNDAdau saMvedanam, tathApratibhAsam eva zivakAdiSu, AkArabhedA'nubhavAt / na ca yathApratibhAsabhedaM tadvijAtIyeSu udaka-dahana-pavanAdiSu tathApratima bhAsabhedam eva zivakAdiSu mRdanvayA'nubhavAt / na ca asya svasaMvedyasyA'pi saMvedanasya apahnavaH kartuM yuSyate, pratItiviroghA" (sa.va.pra.vR.43 + ...mAT-9, dhAra, 999 rU) kRti ane prAntavAvipraveze anekAntajayapatAkAyAM ca zrIharibhadrasUrayaH / ra sarvajJasiddhau zrIharibhadrasUribhiH "na nityaikAntavAde yad, bandha-mokSAdi yujyte| nA'nityakAntavAde'pi Ni bandha-mokSAdi yujyate / / " (sa.si.51) iti uktam / "syAdutpatti-vyaya-dhrauvyayuktaM vyaktaM svbhaavtH| svarUpaM vizvabhAvAnAM vizvA'bhyantarabhAvinAm / / " (na.ta.saM. 109) iti navatattvasaMvedane ambprsaadH| jainasyAdvAdamuktAvalyAM te ja che' - AvI anuvRttaAkArAvagAhI pratItino viSaya sthira-nitya vastu bane, sarvathA kSaNika nahi. tathA judA-judA samaye "A te nathI' - AvI vyAvRttaAkArazAlI anubhUtino viSaya anitya vastu bane, ekAntanitya nahi. vastumAM to anuvRtta-vyAvRttaubhayAkAranuM avagAhana karanAra saMvedana utpanna thAya che. Ama anugata-vyAvRttavidhaAkAranuM avagAhana karanAra saMvedanano viSaya banavAthI vastu ekAntanitya ke mAtra anitya nathI paraMtu nityAnityaubhayasvabhAvayukta che. A bAbata pratyakSa pramANathI ja siddha thAya che. te A rIte :- mATIno piMDa, zivaka, sthAsa, ghaTa, kapAla vagere avasthAomAM samAna rIte sa sarvatra mATIdravyano anvaye vaNAyelo hoya tevuM saMvedana thAya che. tathA te tamAma avasthAomAM alaga alaga pUrvottarakAlIna paryAyanI vyAvRtti = bAdabAkI paNa anubhavAya ja che. matalaba ke jevA prakArano vA = AkArano pratibhAsa mRtpiDa vagerenA saMvedanamAM thAya che, tevA ja AkArano AbhAsa zivaka vagerenA saMvedanamAM thato nathI. kAraNa ke banne sthaLe AkArabhedanI anubhUti thAya che. paraMtu A AkAranuM saMvedana sa AkAragata atyaMta vaijAtyanuM avagAhana paNa karatuM nathI. kAraNa ke mATIdravyathI vijAtIya evA pANI, agni, vAyu vagere dravyomAM je rIte mRtpiDa vagerenA AkArathI tadana vilakSaNa evo pratItigata bheda bhAse che, te rIte zivaka, sthAo vageremAM kAMI mRuiDAdinI AkRtithI atyaMta vibhinna evo pratItigata bheda bhAsato nathI. paraMtu te tamAmamAM mATI dravyanA anugamanuM paNa bhAna thAya che. A hakIktano ApaNane sahune anubhava che ja. jAte ja anubhavelA saMvedanano apalApa karavo zakya ja nathI. bAkI to ApaNI ja pratItino virodha AvI paDe. maracAnI tIkhAzano anubhava jAte karyA pachI "maracuM jarA paNa tIkhuM nathI - Avo apalApa na ja thAya ne !" - a ekAMtapakSamAM baMdha-mokSano asaMbhava che (sarva) sarvazasiddhimAM haribhadrasUrijI jaNAve che ke "baMdha-mokSa vagere nathI to ekAMtanityavAdamAM saMgata thatA ke nathI to ekAntaanityavAdamAM saMgata thatA." temaja "vizvanI aMdara thanArA tamAma vaizvika bhAvonuM svarUpa svabhAvathI ja kathaMcit utpAda-vyaya-dhrauvyayukta hoya che. tathA tenuM svarUpa vyakta ja che' - Ama navatattvasaMvedanamAM zrAddhavarya aMbaprasAdajI kahe che. tenAthI sarva padArtha nityAnitya siddha thAya che. jainasyAdvAdamuktAvalImAM yazasvatsAgarajI jaNAve che ke "jIva ekAntanitya hoya to sukha
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ /8 0 nityAnityapadArthasthApanam / 1783 "ekAntanitye sukha-duHkhayostu bhogo na jIve na tthaapynitye| kramA'kramAbhyAM ca tathAhi nityAnitye kriyA pa vastuni no ghaTatAA(ne.cA.mu.7/31) rUti zrIvAsvatsA'R: | prakRte "apracyutA'nutpannasthiraikasvabhAvaM sarvaM nityamityevaM na vyavahriyate, pratyakSeNaiva nava-purANAdibhAvena pradhvaMsAbhAvena vA darzanAt, tathaiva ca lokasya pravRtteH, AmuSmike'pi nityatvAdAtmano bandha-mokSAdyabhAvena ma dIkSA-yama-niyamAdikamanarthakamiti na vyavahriyate / ___tathaikAntAnityatve'pi loko dhana-dhAnya-ghaTa-paTAdikamanAgatabhogArthaM na saGgRhNIyAt, tathA''muSmike'pi kSaNikatvAdAtmanaH pravRttirna syAt / tathA ca diikssaa-vihaaraadikmnrthkm| tasmAd nityA'nityAtmake ka eva syAdvAde sarvavyavahArapravRttiH" (sU.kR.zru.ska.rA.a.5/sU.3/pR.372) iti sUtrakRtAGgasUtravRttiprabandho'pi Ni pramANatayA kkssiikrttvyH| -duHkhano bhogavaTo na thAya. tathA jIva ekAntaanitya hoya to paNa sukha-duHkhano sAkSAtkAra saMbhavato nathI. kAraNa ke ekAntanityamAM tathA sarvathA kSaNabhaMgura vastumAM arthakriyA ghaTI zakatI nathI." * ekAMta nitya-anitya banne pakSa ayogya ja (pra.) prastuta bAbatamAM zrIsUtrakRtAMgasUtravyAkhyAno eka prabaMdha paNa pramANa tarIke svIkAravA yogya che. te A pramANe jANavo - "tamAma vastu kyAreya nAza pAmatI nathI, utpanna thatI nathI paraMtu kevala sthirasvabhAvavALI nitya che - Avo vyavahAra thaI zake nahi, kAraNa ke pratyakSa pramANathI ja jovA maLe che ke navI vastu jUnI thAya che, jIrNa-zIrNa thAya che. athavA to kALakrame vastuno vidhvaMsa thato paNa jovA maLe che. temaja lokavyavahAramAM paNa ghaTAdinA anityasvabhAvane lakSamAM rAkhIne pravRtti thatI jovA maLe che. ghaDo, kapa-rakAbI vagere tUTI na jAya tenI kALajI loko rAkhe ja che. A lokavyavahArathI rA vastune ekAnta nitya mAnI na zakAya. tathA pAralaukika pravRttinA AdhAre paNa AtmA vagere vastune sarvathA nitya tarIke svIkArI na zakAya. kAraNa ke jo AtmA ekAnta nitya hoya to tenA svarUpamAM che leza paNa pheraphAra na thavAthI na to AtmA kadApi karmathI baMdhAya ke na to AtmA kadApi karmathI chUTe. to pachI dIkSA, mahAvrato, niyamo vagerenuM kazuM paNa phaLa AtmAne maLI na zake. AthI dIkSA vagere nirarthaka-niSphaLa banavAnI Apatti Ave. paraMtu A bAbata to mAnya karI zakAya tema nathI. tethI AtmA ekAnta nitya che' - Avo vyavahAra karavAmAM Avato nathI. che syAdvAdamAM sarvapravRttino saMbhava che (taLe.) tathA "sarva vastu sarvathA kSaNabhaMgura ja che' - AvA prakArano vyavahAra paNa karI zakAto nathI. kAraNa ke sarva vastu sarvathA kSaNika ja hoya to bhaviSyakAlIna upabhoga mATe loko dhana, dhAnya, ghaTa, paTa vagere vastuono saMgraha na karI zake. temaja pAralaukika pravRtti paNa thaI nahi zake. kAraNa ke AtmA kSaNabhaMgura hoya, bIjI kSaNe leza paNa te TakavAno na hoya, to dIkSA, vihAra vagere konA mATe phaLadAyI bane ? badhI sAdhanA nirarthaka ja banI jAya. tethI nityAnityasvarUpa syAdvAdano svIkAra karavo jarUrI che. AvA syAdvAdamAM ja sarva laukika-lokottara vyavahAranI pravRtti saMbhavI zake che."
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1784 * nityAnityasvabhAvA'virodhaH / 11/8 nityatvA'nityatvA'nyataravirahe sukha-duHkhAnubhavAdhucchedApatteH durvAratvameva / tadidamabhipretyoktaM 5 vizeSAvazyakabhASye '"suha-dukkha-baMdha-mukkhA ubhayanayamayANuvaTTiNo juttaa| egayarapariccAe svvvyvhaarvocchittii||" rA (vi.A.bhA.2417) iti / "AtmanyekAntanitye syAnna bhogaH sukh-duHkhyoH| ekAntA'nityarUpe'pi na bhogaH ma sukha-duHkhayoH / / " (vI.sto.8/1) iti vItarAgastotrakArikA'pi smrtvyaa| ettadrahasyaM tu avocAma ..jayalatA'bhidhAnAyAM syAdvAdarahasyavRttau / tasmAd mitho'nuviddhanityA'nityobhayasvabhAvaM vastu svIkAryam / na ca virodhaH, avacchedakabhedena ku arpaNAbhedena vA tatpracyavAt / tathAhi - dravya-paryAyAtmake vastuni dravyatvAvacchedena nityasvabhAvaH Ni paryAyatvAvacchedena cA'nityasvabhAvaH vRkSe zAkhA-mUlAvacchedena kapisaMyoga-tadabhAvavad na virudhyete / yadvA vastunaH sAmAnyasvarUpApekSayA nityasvabhAvatvaM vizeSasvarUpApekSayA cAnityasvabhAvatvamiti na virodhaavkaashH| che nityatva-anityatva eka paNa na mAno to sarva vyavahAroccheda (I. (nitya.) jo nityatva-anityatva A bemAMthI eka paNa na hoya to sukhAnubhava, duHkhAnubhava vagereno uccheda thavAnI Apatti durvAra ja banI jaze. A ja abhiprAyathI vizeSAvazyakabhASyamAM jaNAvela che ke "nityatvagrAhaka dravyArthikanaya ane anityatvagrAhaka paryAyArthikanaya - A bannene anusaravAmAM Ave to ja sukha, duHkha, baMdha, mokSa tadanusAre yuktisaMgata banI zakaze. jo bemAMthI eka paNa nayano tyAga karavAmAM Ave arthAta nityatva ke anitya - A bemAMthI ekane paNa na mAnavAmAM Ave to sarva vyavahArano uccheda thavAnI Apatti Ave." vItarAgastotramAM zrI hemacandrasUrijIe paNa A bAbatamAM jaNAvyuM che ke "jo AtmAne ekAntanitya mAnavAmAM Ave to sukha-duHkhano anubhava thaI na zake. tathA jo AtmAne ekAnta anitya mAnavAmAM Ave to paNa sukha-duHkhano bhogavaTo thaI na zake." A, A aMge rahasyabhUta bAbatane ame syAdvAdarahasyanI jalatA vyAkhyAmAM jaNAvela che. ja avacchedakabhedathI svabhAvayasamAveza che 2. (tasmA.) vastune ekAnta nitya ke ekAnta anitya mAnavAmAM uparokta samasyAo Ave che. tethI vastumAM paraspara anuviddha nityasvabhAva ane anityasvabhAva banneno svIkAra karavo joIe. ubhayasvabhAvavALI vastune mAnavAmAM koI virodha Avato nathI. kAraNa ke avacchedakabhedathI ke apekSAbhedathI virodhano parihAra thaI zake che. te A rIte - vastu dravya-paryAyAtmaka che. tethI vastumAM dravyatyAvacchedana nityasvabhAva ane paryAyatvavacchedana anityasvabhAva mAnIe to virodha doSa ravAnA thaI jAya che. jema "eka ja vRkSamAM zAkhAavacchedana kapisaMyoga ane mUlavicchedana kapisaMyogAbhAva rahe che' - tevuM mAnavAmAM koI virodha naiyAyiko mAnatA nathI. tema upara mujaba ekatra svabhAvadrayasamAveza mAnavAmAM paNa koI virodhane avakAza raheto nathI. athavA to ema paNa kahI zakAya che ke sAmAnyasvarUpanI apekSAe vastumAM nityasvabhAva rahe che ane vizeSa svarUpanI vivalAthI vastumAM anityasvabhAva rahe che. AvuM mAnavAthI paNa virodhane avakAza raheto nathI. 1. su-tulA-vandha-mokSa maniyamatAnuvartinI yuE UtaraparityAre sarvavyavahAra vyavajhitti IT
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22/8 0 anekAnte nA'vacchedakabhedayAJcA 0 1785 ata eva nityAnityasvabhAvayoH kapisaMyoga-tadabhAvayoriva nA'vyApyavRttitvaM yenA'vacchedakabhedena tAvekatra samAvizetAmityuktAvapi na kSatiH, rAme putratva-pitRtvayoH viruddhayoH vyApyavRttidharmayoH dazaratha-lavaNAdyapekSayA samAvezavat prativastu rA nityAnityasvabhAvayoH sAmAnya-vizeSasvarUpApekSayA samAveze virodhA'navakAzAt / taduktaM tattvArthasarvArtha- ma siddhI "vyamAM sAmAnyANayA nityam, vizeSArpayADanityati natti virodhaH" (ta..si.1/rUra) tiA ittham anekAntAtmake eva vastuni arthakriyAkAritvaM sambhavet / taduktaM svAmikumAreNa kArtikeyA'nuprekSAyAm '"jaM vatthu aNeyaMtaM taM ciya kajjaM karedi NiyameNa / bahudhammajudaM atthaM kajjakaraM dIsade loe / / " (kA.a. ka 221) rUtyavim vastutastu ghaTAdikaM vastu na kevalam anvayarUpam vyatirekopalabdheH; nA'pi kevalaM vyatirekAtmakam, anvayopalabdheriti jAtyantarAtmakameveti nA'vacchedakabhedayAJcA nityA'nityavAdinAm asmAkam / zaMka :- (ta) kapisaMyoga ane kapisaMyogAbhAva to avyApyavRtti che. tethI avacchedakabhedathI te banneno eka ja vRkSamAM samAveza thaI zake che. paraMtu nityasvabhAva ane anityasvabhAva kAMI tenI jema avyApyavRtti nathI ke avacchedakabhedathI te banneno ekatra samAveza thaI zake. nAka- apekSAbhedathI ravabhAvayasamAveza thAya samAdhAna :- (rAme) tamArI vAta sAcI che. nityasvabhAva ane anityasvabhAva vyApyavRtti che, avyApyavRtti nathI. tethI taiyAyikadarzananI prakriyA mujaba avacchedakabhedathI teno ekatra samAveza tamane mAnya na hoya to jainadarzananI prakriyA mujaba apekSAbhedathI te banneno ekatra samAveza thaI zake che. gra jema putratva ane pitRtva - be dharmo virodhI ane vyApyavRtti hovA chatAM paNa rAmamAM dazarathanI apekSAe che putratva rahe che ane lavaNa-aMkuzanI apekSAe pitRtva rahe che tema vastumAtramAM sAmAnyasvarUpanI apekSAe Cl nityasvabhAva ane vizeSa svarUpanI apekSAe anityasvabhAva rahI zake che. temAM virodhane avakAza nathI. tethI ja tattvArthasarvArthasiddhi vyAkhyAmAM jaNAvela che ke "dravya paNa sAmAnyasvarUpanI vivAthI sa. nitya che tathA vizeSasvarUpanI vivakSAthI anitya che - AvuM mAnavAmAM koI virodha nathI." Ama dravyamAM nityasvabhAvano ane anityasvabhAvano samAveza nirvivAdarUpe thaI zake che. A rIte vastu anekAntasvarUpa hoya to ja te arthakriyAkArI banI zake. A aMge digaMbara svAmikumAre kArtikeyaanuprekSA graMthamAM jaNAvela che ke "je vastu anekAntAtmaka hoya che, te ja vastu niyamA kAryane kare che. lokomAM paNa dekhAya che ke anekaguNadharmathI yukta padArtha ja potAnuM kAma kare che.' A aMge vistAra tyAMthI jANI levo. * jAtyantarAtmaka ghaTa - siddhAntApakSa * (vastu) vAstavamAM to ghaTa vagere vastu kevaLa anvayasvarUpa = nitya nathI. kAraNa ke ghaTAdimAM vyatireka = anityatA paNa upalabdha thAya che. temaja ghaTAdi vastu kevaLa vyatirekasvarUpa = abhAvAtmaka = anitya nathI. kAraNa ke kAlAntaramAM teno anvaya jovA maLe che. tethI te jAtyantarasvarUpa ja che. 1. yadvastu anekAntaM taccaiva kAryaM karoti niymen| bahudharmayuto'rthaH kAryakaro dRzyate loke / /
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1786 0 ghaTasya jAtyantaratA 0 11/8 idamevA'bhipretya "nAnvayaH sa hi bhedatvAnna bhedo'nvyvRttitH| mRbhedadvayasaMsargavRttirjAtyantaraM ghaTaH / / " (sU.kR.vR.1/1/1/17 pR.25 + jai.ta.pR.175) ityevaM zrIzIlAGkAcAryaH sUtrakRtAGgavRttau zrIvijayAnandasUribhiH ca jainatattvAdarza saMvAdarUpeNa samuddhRteyaM kaarikaa| iyameva kArikA tattvArthasUtrasiddhasenIyavRttI * nyAyAvatArasUtravArtikavRttau ca "nA'nvayo bhedarUpatvAnna bhedo'nvyruuptH| mRbhedadvayasaMsargavRttirjAtyantaraM / ghaTaH / / " (ta.sU.5/29 si.vR.pR.377 + nyA.vA.2/35/pR.88) ityevaM zabdabhedena uddhRtA varttate / ma anekAntajayapatAkAyAM zrIharibhadrasUribhiH "nAnvayaH tadvibhedatvAnna bhedo'nvyvRttitH| mRbhedadvayasaMsargavRtti .jAtyantaraM hi tad / / " (ane.ja.pa.adhikAra-2/pR.119) ityevam uddhRteyaM kArikA / taireva anekAntavAdapraveze "nAnvayaH saha(? sa hi)bheditvAd na bhedo'nvyvRttitH| mRjhedadvayasaMsargavRttijAtyantaraM ghaTaH / / " (ane.vA.pra.pR.46) ka ityevamuddhRteyaM kaarikaa| kaSAyaprAbhRtasya jayadhavalAvRttau "nA'nvayaH sahabhedatvAnna bhedo'nvayavRttitaH / Ni mRjhedadvayasaMsargavRtti jAtyantaraM hi tad / / " (ka.prA.pustaka-1/gA.14 ja.dha.pR.132) ityevaM vIrasenAcAryeNa uddhRteyaM kArikA / vizeSAvazyakabhASyamaladhAravRttau ca "nA'nvayaH sa hi bhedatvAnna bhedo'nvayavRttitaH / 'mRdravyabhedasaMsargavRttijAtyantaraM ghaTaH / / " (vi.A.bhA.544 vR.) ityevamRddhRtA varttata ityavadheyam itihAsarasikaiH / prakRte "nAnvayaH sa hi bheditvAnna bhedo'nvyvRttitH| mRdbhedyavazyasaMsargavRttijAtyantaraM ghaTaH / / " (syA.ka.29) iti syAdvAdakalikAyAM rAjazekharasUrivacanamapi na vismartavyam / mATe ghaTAdimAM nityatvanA ane anityatvanA samAveza mATe avacchedakabhedanI tapAsa jAyansarasvarUpa nityAnityane mAnanArA evA amArA mATe jarUrI nathI. A ja abhiprAyathI sUyagaDAMgasUtravyAkhyAmAM zrIzIlAMkAcAryajIe tathA zrIvijayAnaMdasUrijIe (= AtmArAmajI mahArAje) jainatajvAdarza graMthamAM saMvAdasvarUpe uddhata karelI eka kArikAmAM jaNAvela che ke (1-2) kharekhara te ghaTa phakta anvayasvarUpa = kevala mATIsvarUpa nathI. arthAt ghaDA ane mATI vacce anvaya = ekAMte abheda nathI. kema ke ' ghaDAmAM pRthu, buna vagere AkAro dvArA bheda = vyatireka (athavA daMDauhArAdi dvArA vinAza) upalabdha , thAya che. tathA te bhUdAtmaka = kevalavyatirekI athavA sarvathA vinAzI nathI. kAraNa ke temAM mRtvarUpe anvaye vidyamAna che. arthAt ghaDo mATIdravyasvarUpa paNa che ja. Ama mATI = anvaya = sAmAnya 1 ane bheda = vyatireka = vizeSa - A bannenA saMsargathI ghaDI rahela che. tethI ghaDo jAtyantarasvarUpa cha.' // 04 28tho31-lees 32612 sAthe (3) tatvArthasUtrasiddhasenIya vyAyAmai, (4) nyAyAvatArasUtravArtikavRttimAM, (5) zrIharibhadrasUriracita anekAMtajayapatAkA mULa graMthamAM, (6) zrIharibhadrasUriracita anekAMtavAdapraveza graMthamAM, (7) kaSAyaprAbhRtanI vIrasenAcAryaracita jayadhavalA vyAkhyAmAM, (8) vizeSAvazyakabhASyanI maladhAravRttimAM uddhata karavAmAM Avela che. arthamAM khAsa pharaka nathI. paNa eka ja zlokane judA-judA graMthakAroe-vyAkhyAkAroe AMzika pheraphAra sAthe uddhata karela che, te itihAsarasika vidvAnoe khyAlamAM rAkhavA yogya che. tathA tenA mULa sthAna vize itihAsavettAoe . "sa ghaTo nA'nvaya eva / kutaH ? ityAha - UrdhvAdirUpeNa bheditvAt / evaM 'na bheda ev'| kutaH ? anvayavRttitaH = mRdrUpeNa prvRtteH| kiM tarhi ? anvaya-vyatirekasambandhavartamAnaM jAtyantaraM ghaTA" (anekAntavAdapraveza - pR.46 ttippnnm)|
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ * sarvajanasaMvedyasaMvedanA'palApo'narhaH 1787 pa etadAzayaM spaSTIkarttuM vizeSAvazyakabhASyamaladhAravRttau " dravya-paryAyobhayarUpaM nityA'nityameva vastu abhyupagantavyam, tasyaiva pratyakSAdipramANasiddhatvAt / tathAhi - mRtpiNDa - zivaka-sthAsa-ghaTa-kapAlAdiSu avizeSeNa sarvatra mRdanvayaH saMvedyate pratibhedaM ca anyo'nyavyAvRttiH / yathApratibhAsaM hi mRtpiNDasaMvedanaM na tathApratibhAsameva rA zivakAdiSu sarvatra AkArabhedA'nubhavAt / ze na ca yathApratibhAsabhedaM tatsaMvedanaM vijAtIyeSu udaka-dahana - pavanAdiSu tathApratibhAsabhedameva zivakAdiSu, sarvatra mRdanvayasya saMvedanAt / na cAsya sarvajanasaMvedyasyA'pi saMvedanasya apahnavaH karttuM yujyate, atiprasaGgAt / na cedaM saMvedanaM bhrAntamiti zakyate vaktum, deza - kAla - narA'vasthAntareSu itthameva pravRtteH " (vi. A.bhA. 544 vR.) ka ityuktamiti dik / 11/8 saMzodhana paNa karavA yogya che. (9) syAdvAdakalikAprakaraNamAM zrIrAjazekharasUri mahArAje paNa AvA prakAranA bhAvano zloka jaNAvela che. tene paNa ahIM vAcakavarge bhUlavo nahi. cha bhedAbheda dvArA nityAnityatAnI siddhi che (ta.) A ja zlokanA Azayane spaSTa karavA mATe vizeSAvazyakabhASyavRttimAM maladhArI zrIhemacandrasUrijI jaNAve che ke "sarva vastu dravya-paryAyaubhayasvarUpa hovAthI pratyeka vastune nityAnitya ja mAnavI joIe. kAraNa ke pratyakSa vagere pramANathI vastu te svarUpe ja prasiddha che. te A rIte - mRNiDa, sthAsa, zivaka, ghaTa, kapAla vagere avasthAmAM samAna rIte mATI dravyanA anvayanuM saMvedana thAya che. tathA nRspiDa, zivaka, sthAsa vagere pratyeka paryAyamAM ekabIjAnI vyAvRtti = bhinnatA paNa jaNAya che. kAraNa ke je prakAre smRNiDanuM saMvedana thAya che, te ja prakAre zivaka, sthAsa AdinuM bhAna thatuM nathI. mATIno piMDa, zivaka, sthAsa vagere tamAma paryAyomAM AkArabhedanuM jJAna thAya ja che. Ama anvayapratIti dvArA tathA bhedapratIti dvArA bhedAbhedano ane tenA lIdhe vastumAM nityAnityatAno svIkAra karavo jarUrI che. = [ s * eka dravyanA paryAyomAM sarvathA bheda nathI (na ca ya.) vaLI, mahattvanI vAta e che ke pANI, agni, pavana vagere vijAtIya dravyomAM jevA prakAranI bhedanI buddhivALuM viSayasaMvedana thAya che tevA ja prakAranA bhedanuM avagAhana karanAra viSayasaMvedana zivaka, sthAsa, ghaTa, kapAla vageremAM thatuM nathI. kAraNa ke zivaka, sthAsa vageremAM bhedapratIti su hovA chatAM mRdravyanI hAjarI paNa pratIta thAya che. tethI pANI, pavana vageremAM jema laukika dRSTie sarvathA bheda rahe che, tema mATI dravyanA paryAyomAM sarvathA bheda raheto nathI - tema siddha thAya che. mAtra amane ja Avo anubhava thAya che - tevuM nathI. sarva lokone bhedaanuvidva abhedanuM bhAna thAya che. sarva lokone samyak prakAre jenuM vedana thAya evA saMvedanano apalApa (= niSedha) karavo yogya nathI. bAkI to sarva vastuno apalApa karavAno atiprasaMga AvIne Ubho rahe. tathA 'uparokta saMvedana bhrAnta che' - tema paNa kahI zakAya tema nathI. kAraNa ke kSetra badalAya, kALa badalAya, mANasa badalAya, avasthA badalAya to paNa uparokta rIte ekasarakhuM ja vastusvarUpanuM saMvedana sarva dravya-kSetra-kALa-bhAvamAM thAya che. mATe dravyasvarUpe nityatA ane paryAyasvarUpe anityatA vastumAM mAnavI jarUrI che." ahIM kAMI kahevAyela che te digdarzanamAtra che. te mujaba haju AgaLa ghaNuM vicAravAnI ahIM sUcanA
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1788 zukladhyAnopAyapradarzanam 11/8 - rA prakRte AdhyAtmikopanayastvevam - 'pazu- manuSyAdirUpeNa AtmAnaH anityAH' ityavasAya jIvadayA-yatanAdiSu yatanIyam / 'caitanyarUpeNa vayaM nityA' ityavagamya ca mRtyAdito naiva bhetavyam / itthaJcA''krozodvegAdikaM palAyate / itthaJcArtta - raudradhyAnavigamena zukladhyAnaprAptyA " kevalasaMvid m -darzanarUpAH sarvArttiduHkhaparimuktAH / modante muktigatAH jIvAH kSINAntarArigaNAH / / " (vi. A. bhA. 1975 bR. uddhR.) iti vizeSAvazyakabhASyamaladhAravRttau uddharaNarUpeNoktaM siddhasvarUpamupatiSThate / / 11/8 / / ApavA mATe 'vi' zabdano prayoga karavAmAM Avela che. jI nityAnityasvabhAvapratipAdananuM prayojana ) sa AdhyAtmika upanaya :- 'pazu-manuSyAdisvarUpe jIvo anitya che' - AvuM jANIne jIvadayA-jayaNA vageremAM udyama karavo. tathA 'caitanyasvarUpe ApaNe nitya chIe' - AvuM jANIne mota (smRti) vagerethI ApaNe kadApi DaravuM nahi. 'nIvana meM yA ho, mota aa karI na ho, to kyA ma o ?' A rIte vicAravAthI Akroza, udvega vagere paNa ravAnA thAya che. A rIte Artta-raudradhyAna javAthI zukladhyAna maLe che. tenAthI siddhasvarUpa hAjara thAya che. siddhasvarUpane jaNAvanArI eka kArikA vizeSAvazyakabhASyamaladhAravRttimAM uddhRta karela che. temAM jaNAvela che ke 'aMtaraMga zatrugaNano uccheda karIne mokSamAM gayelA kevalajJAna-darzanavALA jIvo sarva pIDA-duHkhathI mukta banIne AnaMdamAM rahe che.' (11/8) lakhI rAkho DAyarImAM......S vAsanAmAM bIjAno upayoga karavAnuM valaNa che. upAsanAmAM bIjAnA upayogamAM AvavAnuM valaNa che. * zarIranuM balidAna karyA vinA sAdhanA apUrNa rahe. tamAma IcchAnuM balidAna karyA vinA upAsanA adhUrI rahe. * dharmapravRtti karatI vakhate paNa buddhino prayatna halakA nimittane ja zodhavAno che. pApa karatI vakhate paNa zraddhA sArA nimittane zodhe che. * 'aham'prerita prArthanA paNa vAsanAno eka prakAra che. ahaMpUrNa evI upAsanA 'aham'zUnya hoya che.
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11/9 * paJcamasAmAnyasvabhAvaprajJApanA (5) svabhAvanai ekAdhAratvai ekasvabhAva vilAso jI, (6) aneka dravya pravAha ekanaI, anekasvabhAva prakAzo' jI; viNa ekatA vizeSa naTM lahiI, sAmAnyanaI abhAvaI jI, anekatva viNa sattA na ghaTaI, tima ja vizeSa abhAvaI jI // 11/9) (191) svabhAva je sahabhAvI dharma, tehanaI (eka) AdhAratva, ekasvabhAva (vilAso.) jima rUpa-2sa -gaMdha-sparzano AdhAra ghaTAdi eka kahiIM. paJcama-SaSThau sAmAnyasvabhAvau vyAkhyAnayati - 'nAne 'ti / nAnAbhAvAnAmekAzraya ekasvabhAvo hi vidyeta, caikAnekavastusantAne'nekasvabhAvaH prakAzeta / 1789 avataraNikA :- cAra sAmAnyasvabhAvanuM nirUpaNa thaI gayuM. have navamA zloka dvArA graMthakArazrI pAMcamA ane chaThThA sAmAnyasvabhAvanuM pratipAdana kare che : zlokArtha :- aneka svabhAvono eka Azraya hoya to ekasvabhAva ja hoya ane eka-anekavastusantAnamAM anekasvabhAva jaNAya. kharekhara eka svabhAva vinA sAmAnyadharmanA abhAvathI vizeSa na hoya. tathA anekasvabhAva vinA vizeSa na hovAthI vastunI sattA = astitA vidyamAnatA ja na hoya.(11/9) = sa Ke Ke Ke Ke Ke Jian Yu pa vinaikasvabhAvaM vizeSo na bhavennu sAmAnyA'bhAvena, sattA tvanekasvabhAvamRte na ca syAd vizeSA'bhAvena / / 11 / 9 / / prakRte daNDAnvayastvevam - nAnAbhAvAnAm ekAzraye ekasvabhAvo hi vidyeta / ekAnekavastusantAne ca anekasvabhAvaH prakAzeta / ekasvabhAvaM vinA sAmAnyAbhAvena nu vizeSaH na bhavet / aneka- ka svabhAvam Rte ca vizeSAbhAvena tu sattA na syAt / / 11 / 9 / / hi (5) nAnAbhAvAnAM = vibhinnasahabhAvidharmANAm ekA''zraye = ekasmin Azraye sati ekasvabhAvo = eva vidyeta / " hiH syAddhetau vivaraNe tathA hiravadhAraNe" (e. nA. mA. 44 ) iti ekAkSaranAmamAlAyAM vararucivacanAdatra hi avadhAraNArthe prAyoji / prakRtamucyate yathA rUpa-rasa-gandha-sparzalakSaNAnAM bhinna rA ma rza rNi kA ekasvabhAvanI vicAraNA al A vyAkhyArtha :- (5) sahabhAvI vastudharma hoya te vastuno svabhAva kahevAya. vastumAM aneka prakAranA sahabhAvI guNadharmo = svabhAvo rahelA hoya che. anekavidha svabhAvono Azraya eka hoya to vastumAM ekasvabhAva ja hoya. "(1) hetu, (2) vivaraNa tathA (3) avadhAraNa arthamAM 'di' jANavo' mujaba ekAkSaranAmamAlAmAM vararucie jaNAvela che. tadanusAra, ahIM avadhAraNa arthamAM 'phri' prayojAyela che. have mULa vAta upara AvIe - jema ke judA-judA prakAranA rUpa, rasa, gaMdha, sparza vagere aneka OM mo.(2)mAM 'pravAha dravya' pATha. * ma.mAM 'ehanaIM' pATha. ko.(1)no pATha lIdhela che. I mo.(2)mAM 'prakArazo' pATha. x ko.(4)mAM 'navi' pATha. | pustakomAM 'abhAviM' pATha. ko.(9) + si.no pATha lIdho che.
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2760 0 upadheyasAkarye'pi upAdhyasAGkaryam / 11/9 rI nAnAdharmAdhAratvaI ekasvabhAvatA. nAnAkSaNAnugatatvaI nityasvabhAvatA. e vizeSa jANavo. (5) pa guNAnAm AdhAraH ghaTAdiH ekaH kathyate tathA astitva-nAstitva-nityatvA'nityatvAdInAM nAnAsvabhAvA- nAmAzrayIbhUtaM vastu ekasvabhAvazAlIti kathyate / ayaJca vizeSo jJeyaH yaduta nAnAdharmANAmAdhAratayA dravye ekasvabhAvatA ucyate nAnAkSaNAnugatatvena ca dravye nityasvabhAvatA iti / etena ekadravyAzritatvAt, dhruvadravyasahabhAvitvAcca dravyaniSThayoH ekasvabhAva-nityasvabhAvaza yoraikyApattiriti nirastam, ka upadheyasAGkarye'pi upAdhyasAGkaryAt / na hi nAnAdharmAdhAratva-nAnAkSaNavyApitvayoraikyaM kasyApi Ni viduSaH smmtm| prakRte "svabhAvAnAmekAdhAratvAd ekasvabhAvaH" (A.pa.pR.12) iti AlApapaddhativacanam, '"ekko guNono AdhAra = Azraya bananAra ghaDo eka kahevAya che. tema astitva, nAstitva, nityatva, anityatva vagere aneka svabhAvono Azraya bananAra vastu ekasvabhAvavALI kahevAya che. jo ke vastu ekasvabhAvavALI che tema nityasvabhAvavALI paNa che. tema chatAM ahIM pharaka eTalo che ke aneka guNadharmono AdhAra hovAthI dravyamAM ekasvabhAva kahevAya ane aneka kSaNa sudhI dravya anugata hovAthI dravyamAM nityasvabhAva kahevAya. zaMkA :- (rtana.) prastutamAM ekasvabhAva ane nityasvabhAva eka ja dravyamAM rahe che. tathA dhruva dravyanA teo sahabhAvI che. tethI dravyamAM rahela ekasvabhAva ane nityasvabhAva - A banne matijJAna ane AbhinibodhikajJAnanI jema paraspara abhinna = eka banI jaze. ja ekaravabhAva ane nityasvabhAvanI bhedarekhA ja samAdhAna :- (upaya) nA, tamArI vAta vyAjabI nathI. kAraNa ke ekasvabhAva ane nityasvabhAva a - A banneno AdhAra eka ane dhruva hovA chatAM paNa dravyamAM rahenAra anekasvabhAvaAdhAratA ane anekakSaNavyApitA - A banne guNadharmo eka nathI. A guNadharmo upAdhi kahevAya tathA teno AdhAra bananAra upadheya kahevAya. upadhaya eka hovA chatAM paNa upAdhi bhinna = asaMkIrNa hovAthI dravyamAM rahenAra ekasvabhAva ane nityasvabhAva judA-judA che. kahevAno Azaya e che ke dravya aneka svabhAvono AdhAra hovAthI ekasvabhAvavALuM bane che tathA anekakSaNasthAyI hovAthI dravya nityasvabhAvavALuM che. banne svabhAvano AdhAra eka ja dravya hovA chatAM te dravyamAM rahenAra anekaguNAdhAratA ane anekakSaNavyApitA - A banne eka che' - tevuM koI paNa prAjJa vyaktine mAnya nathI. tethI te banne guNadharmathI niyamya ekasvabhAva ane nityasvabhAva paNa eka nathI paraMtu judA che - AvuM siddha thAya che. * anekasvabhAva dravyagata ekatAmAM abAdhaka ja (pra.) prastutamAM AlApapaddhati graMthanuM vacana yAda karavA yogya che. teno artha evo che ke "aneka svabhAvono AdhAra eka dravya hovAthI dravyamAM ekasvabhAva kahevAya che." dravyasvabhAvaprakAza graMthamAM "ayuta svabhAva hovAthI pratyeka dravya ekasvabhAvavALuM che' - AvuM je jaNAvela che tenuM paNa ahIM smaraNa 1 lI.(1)mAM "nAnAlakSaNA' pATha. 1. gIcutasvamAva:
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11/9 * paryAye'pyanekasvabhAvasamarthanam / 1791 (ekanaI=) mRdAdika dravyano sthAsa-koza-kuzUlAdika aneka dravya pravAha chaI. teNaI anekasvabhAva ii prakAzaI. ajudasahAvo" (dra.sva.pra.61) iti dravyasvabhAvaprakAzavacanaJcAnusmartavyam / dravyavRttInAM nAnAsvabhAvAnAM dravyAt pArthakyeNa avidyamAnatvAt, dravyaikyA'bAdhakatvAt, svAzrayIbhUtadravyaniSThaikatvaprayuktaikyazAlitvAcca pa dravye ekasvabhAva iti yAvat tAtparyamatrAnusandheyam / vyAkhyAtaH paJcamaH saamaanysvbhaavH| (6) sAmprataM SaSThaM sAmAnyasvabhAvaM vyAcaSTe - anekasvabhAvazca ekAnekavastusantAne = ekadravyasya anekadravyapravAhe sati prakAzeta = jJAyeta / yathA ekasya mRdravyasya sthAsa-koza-kuzUlAdyanekadravyasantatyA anekasvabhAvo vijJAyate, anekasvabhAve sati eva ekasmAd mRttikAdravyAd anekadravyasantatisamutpAdasambhavAt / na caivaM ghaTAdAvanekasvabhAvA'yogaH, tasya paryAyatvAditi zaGkanIyam, yataH paryAyo'pi ghaTAdilakSaNo dIrghakAlavyApitva-raktAdiguNAdhAratvAdinA hetunA kathaJcid dravyAtmakaH san apakva-pakva-nizchidra-sacchidraghaTAdyanekadravyasantAnazAlitayA prathama-dvitIyAdikSaNavRttitayA karavuM. kahevAno Azaya e che ke dravyamAM aneka svabhAva rahe che. paraMtu te vividha svabhAvo kyAreya paNa potAnA dravyathI chUTA paDatA nathI. te aneka svabhAvo dravyanI ekatAmAM ke akhaMDatAmAM bAdhaka banatA nathI. UlaTuM dravyanI ekatAnA ane akhaMDatAnA lIdhe te aneka svabhAvo paNa ekarUpatAne ane akhaMDatAne dhAraNa kare che. tethI dravyamAM ekasvabhAva rahe che. AvA prakAranA tAtparyanuM prastutamAM anusaMdhAna karavuM. A rIte pAMcamA ekasvabhAvanI vyAkhyA thaI gaI. che ane karavabhAvanI vicAraNA (6) (sAmpra.) have chaThThA sAmAnya svabhAvanI graMthakArazrI vyAkhyA kare che. eka dravyano anekadravyapravAha cAle tyAre vastuno anekasvabhAva jaNAya. jema ke eka ja mATIdravyano sthAsa-koza-kuzUla vagere aneka che dravya svarUpe mRttvAnugata pravAha pravarte che. A anekadravyapravAha dvArA mATIdravyano anekasvabhAva jaNAya vA che. jo eka mATIdravyamAM anekasvabhAva hoya to ja anekadravyapravAha utpanna thaI zake ne ? tethI dravya eka hovA chatAM temAM anekasvabhAva siddha thAya che. zaMkA:- (na cevuM.) jo dravyamAM anekasvabhAva mAnazo to ghaTa vageremAM anekasvabhAva nahi saMbhave. kAraNa ke ghaTa vagere to mATIdravyanA paryAya che, dravya nahi. ) paryAyamAM dravyatvano upacAra ). samAdhAna :- (cata:.) nA, tamArI zaMkA vyAjabI nathI. kAraNa ke ghaTa vagere paryAya paNa dravyanI jema dIrghakAlavyApI che, rakta-zyAma vagere guNono AdhAra che. tethI ghaTAdi paryAya paNa kathaMcita dravya svarUpa thaI zake che. temaja ghaTAdi paNa apakva ghaTa, pakva ghaTa, nicchidra ghaTa, sacchidra ghaTa vagere aneka dravyonA pravAhane bhaviSyamAM utpanna kare che. temAM ghaTarUpatAno anvaya jovA maLe che. tathA te ghaTAdi paNa anekasvabhAvane dhAraNa kare ja che. athavA ghaTAtmaka dIrghakAlIna paryAya svayaM ja prathamakSaNavRttitA,
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ ma *} rNi 1792 * guNAntarayoge'nekasvabhAvatA''virbhAvaH 11/9 paryAya paNi AdiSTadravya kariyaIM, zyAmatva-raktatvAdinA vA jaladhAraNA'dhAraNAdilakSaNAm anekasvabhAvatAm Abibharti eva / "egAnegasarUvaM vatthu cciya davva - pajjavasahAvaM" (dha. sa. 729) iti dharmasaGgrahaNivacanamapi prakRte smartavyam / etena dravyatvena upacarite ghaTe anekasvabhAvadhAraNA'yogaH, gotvena upacarite SaNDhe dugdhadhAraNA'yogavaditi pratyastam, - guNAdhAratvAdinA ghaTe abhyupagamyamAnAyAH kathaJciddravyarUpatAyAH pAramArthikatvAt, pramANarAjasyAdvAdaparikare tasyA api samAvezAt / guNAntarayoge pareSAmapi anekasvabhAvatA sammatA / taduktaM vaiyAkaraNamahAbhASye pataJjalinA dvitIyakSaNavRttitA vagere svarUpe aneka svabhAvane dhAraNa kare che. athavA bhaThThImAM pAkyA pUrve je ghaDo zyAma hato, te ja ghaDo pAkyA pachI lAla thavAnA lIdhe zyAmatva-raktatva vagere svarUpe paNa anekasvabhAvavALo bane che. pAkanI pUrve kALA ghaDAmAM jaladhAraNa svabhAva nathI hoto. kAraNa ke tyAre te kAco hoya che. pAka pachI rakta banelA te ja ghaDAmAM jaladhAraNa karavAnuM sAmarthya jovA maLe che. nicchidra ghaTamAM jaladhAraNanuM sAmarthya hoya che. sacchidra ghaTamAM jaladhAraNasAmarthya nathI hotuM. tethI eka ja ghaDAmAM jaladhAraNa -adhAraNAdisvarUpa svabhAvabheda anekasvabhAva siddha thAya che. = vastunA svarUpa eka-aneka H haribhadrasUrijI ("FIM.) ahIM zrIharibhadrasUrijInI eka vAta yAda karavA yogya che. teoe dharmasaMgrahaNi graMthamAM jaNAvela che ke 'vastu dravya-paryAyasvabhAvavALI hovAthI eka-anekasvarUpane dhAraNa kare che.' Azaya e che ke dravyasvabhAvayukta hovAthI vastumAM ekasvarUpa = ekasvabhAva che temaja paryAyasvabhAvaviziSTa hovAnA lIdhe anekasvarUpa anekasvabhAva paNa vastumAM vidyamAna ja che. = C dalIla :- (te.) ghaTa to paryAyAtmaka che. temAM dravyatvano upacAra karo eTale te anekasvabhAvane kevI rIte dhAraNa kare ? jema sAMDhamAM gAya tarIkeno upacAra karavAmAM Ave to sAMDha dUdhane dhAraNa karato nathI tema dravya tarIke upacarita ghaTa dravyanI jema anekasvabhAvane dhAraNa karI na zake. ghaTamAM dravyarUpatA pAramArthika nirAkaraNa :- (muLAdhA.) ghaDo guNano AdhAra hovAthI te kathaMcit dravyAtmaka che. ghaTamAM svIkAravAmAM AvatI kathaMcit dravyAtmakatA paNa pAramArthika ja che, kAlpanika nahi. pramANarAja evA syAdvAdamahArAjanA parivAramAM guNAdhAratvAdinimittaka ghaTAdigata kathaMcit dravyarUpatAno paNa samAveza thAya ja che. Ama ghaTAdi padArtha kathaMcit dravyAtmaka hovAnA lIdhe anekasvabhAvane nirAbAdhapaNe dhAraNa karI zake ja che. * ekamAM anekasvabhAva paradarzanasaMmata (zuLAnta.) anya guNano yoga thAya to vastuno svabhAva badalAI jAya che. A rIte eka ja vastumAM anekasvabhAva anyadarzanakArone paNa mAnya che. tethI ja vaiyAkaraNamahAbhASyamAM pataMjali RSie jaNAvela 1. Aneva svarUpa vastu jaiva dravya-paryavasvamAvak
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11/9 0 dravyA'bhede'pi svabhAvabhedasiddhiH / 1793 tivArache AkAzAdika dravyamAMhi paNi ghaTAkAzAdibhedaI e (anekatva) svabhAva durlabha nahIM. za, "guNAntarayogAcca anyatvaM bhavati, tad yathA - tameva guNAntarayuktaM dRSTvA vaktAro bhavanti - anyo bhavAn saMvRtta" (vai..5.1//17) tA "tameva rUtyanena dravyADameddo vyavasyamevo vA bhUtiH " nyo na bhavAn' ityanena ca svabhAvabhedaH anekasvabhAvAparAbhidhAno darzitaH pataJjalinA / na hyatra vastubhedo- rA 'bhimtH| na ca tathApi AkAzAdidravye'nekasvabhAvA'gatiH, mRttikAderiva tasyAnekadravyasantatyayogAditi / zaGkanIyam, AkAzAdidravye'pi ghaTAkAza-paTAkAza-pustakAkAzAdisantAnato'nekasvabhAvatAyAH saulabhyAt / ka tathAhi - yeSu gaganapradezeSu ghaTa avagADhaH te ghaTAkAzavyapadezamAbibhrANAH ghaTApanayane ghaTadhvaMsAdau Ni vA sati paTAvagAhadAnavyApRtAH paTAkAzatvena vyavahriyante, na tu ghaTAkAzatvena; tadapanayanAdidazAyAM kA pustakAdyavagAhadAnavyAmRtAH pustakAdyAkAzatvena vyapadizyante, na tu paTAkAzatvena / upAdhivigame aupAdhikasya vigamaH pareSAmapi smmtH| taduktaM bhAvaprakAzane zAradAtanayena "upAdhau vinivRtte tu che ke "anya guNano yoga thavAthI vastu badalAI jAya che. te A rIte - te ja mANasane anya guNathI viziSTa thayelo joIne loko evuM bolanArA hoya che ke "Apa to sAva badalAI ja gayA.' Ama guNAntarayogathI vyakti-vastu bhinnasvabhAvavALI thAya che." ahIM "te ja mANasane AvuM kahevAthI vastuno ke vyaktino nAza abhipreta nathI. tathA "badalAI gayA" A mujaba kahevAthI "svabhAvabheda' arthAt "anekasvabhAva' pataMjali RSie sUcita karela che. vastubheda ke vyaktibheda ahIM abhipreta nathI. zaMka :- (na tathA.) A rIte mATI vagere dravyamAM ke ghaTa vagere dravyamAM anekasvabhAvanI saMgati karavA chatAM paNa AkAza vagere dravyamAM anekasvabhAva rahI nahi zake. kAraNa ke mATI vagerenI jema ! AkAzAdi dravyamAMthI aneka dravyono pravAha utpanna thato nathI. 2 AkAza vageremAM aneka svabhAvanI saMgati ; samAdhAna :- (vi.) tamArI zaMkA vyAjabI nathI. kAraNa ke AkAza vagere dravyamAMthI paNa ghaTAkAza, paTAkAza, pustakAkAza vagere dravyonI paraMparA cAlatI hovAthI anekasvabhAva AkAza vagere dravyamAM paNa sulabha ja che. te A rIte samajavuM - je AkAzapradezomAM ghaTa rahelo che te AkAzapradezone ghaTAkAza kahevAya che. "ghaTAkAza' tarIkenA vyavahArano viSaya banatA te AkAzapradezo kAyama "ghaTAkAza" svarUpe rahetA nathI. jyAre te sthaLethI ghaDAne dUra karavAmAM Ave ke ghaTano dhvaMsa thAya tathA te ja AkAzapradezomAM paTane mUkIe tyAre paTane Azaro ApavA mATe pravRtta thayelA te ja AkAzapradezono "paTAkAza' tarIke vyavahAra thAya che, paraMtu ghaTAkAza tarIke nahi. tathA tyAMthI paTane khaseDavAmAM Ave ke paTano dhvasa thAya tathA te ja AkAzapradezomAM pustaka vagerene rAkhavAmAM Ave to te AkAzapradezo pustakAdine Azaro ApavA mATe pravRtta thAya che. tyAre te AkAzapradezono "pustakAkAza' Adi svarUpe vyavahAra thAya che. paraMtu "paTAkAza' tarIke nahi. A rIte sarvatra upAdhino nAza thatAM aupAdhika vastuno nAza anyadarzanakArone
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1794 svasmin svabhedasiddhiH pa tajjanyo vinivarttate" (bhA.pra.4 / 34) iti / evaM ghaTAkAza-paTAkAzAdinAnA''diSTadravyapravAhajananenA''kAze'nekasvabhAvo'vasIyate / evaM dharmAstikAyAdiSu bhAvanIyam / na ca svasmin svabhedavyavahAraH kathaM syAt ? iti zaGkanIyam, nirupAdhikabhedA'sambhave'pi sopAdhikabhedasya anapalapanIyatvAt / rza yadvA bhedasya svapratiyogitAvacchedakavirodhitvena mAstu ghaTAkAzAdau AkAzAdau vA ghaTAkAzAdika bhedaH kintu parvatAkAzAdau sa nirAbAdha eva / na hi ghaTAdyanadhikaraNadezAvacchedena AkAze ghaTANi kAzatvapaTAkAzatvAdikaM vartate / ataH tatra ghaTAkAza-paTAkAzAdibhedo'nAvilaH eva, avacchedakabhedekA Svacchedyabhedasya nyAyaprAptatvAt / 11/9 paNa saMmata che. tethI bhAvaprakAzanamAM zAradAtanaye jaNAvela che ke "upAdhi ravAnA thatAM tenAthI utpanna thayela padArtha ravAnA thAya che." Ama eka ja AkAza dravyamAMthI ghaTAkAza, paTAkAza, pustakAkAza vagere paryAyonI paraMparA utpanna thAya che. te paryAyomAM dravyatvano upacAra karI AdiSTadravya upacaritadravya tarIke teono vyavahAra thaI zake che. tethI eka ja AkAza dravyamAMthI ghaTAkAzadravya, paTAkAzadravya, pustakAkAzadravya vagerenI paraMparA cAle che. tethI AkAza vageremAM paNa anekaAdiSTadravyapravAhajanananimitte anekasvabhAva jANI zakAya che, mAnI zakAya che, prarUpI zakAya che. A pramANe siddha thAya che. dharmAstikAya vageremAM A ja rIte anekasvabhAvanI vibhAvanA karavI. savAla - (na = sva.) ghaTAkAza, paTAkAza vagere aMte to AkAzasvarUpa ja che ne ? tethI tenAthI AkAzamAM bheda kaI rIte siddha thaI zake ? kAraNa ke potAnAmAM potAno bheda saMbhavato nathI. svamAM svabhedano vyavahAra kaI rIte thaI zake ? AthI ghaTAkAza, paTAkAza vageremAM AkAzabhedano vyavahAra asaMgata che. tethI AkAzamAMthI anekadravyapravAhautpattinI kalpanA ke teno vyavahAra aprAmANika che. tu eka AkAzanA aneka bheda al = javAba :- (nirupA.) hA, tamArI vAta sAcI che. potAno bheda potAnAmAM na saMbhave. AkAzamAM nirupAdhika akhaMDa zuddha AkAzano bheda na saMbhave. paraMtu ghaTAkAza, paTAkAza vagereno bheda AkAzamAM saMbhavI zake che. kAraNa ke ghaTAkAza sopAdhika che, sakhaMDa che. akhaMDa vastu kAMI sakhaMDa nathI. tethI akhaMDa vastumAM sakhaMDa vastuno sAvacchinna vastuno = sopAdhika padArthano bheda apalApa karavA yogya nathI. (yajJA.) athavA to ema kahI zakAya ke bheda svapratiyogitAavacchedaka dharmano virodhI hovAthI ghaTAkAza vageremAM ke AkAzAdimAM ghaTAkAzAdibheda bhale na rahe. paraMtu parvatAkAza vageremAM ghaTAkAzAdibhedane rahevAmAM koI ja virodha nathI Avato. kAraNa ke ghaTa, paTa vagerethI zUnya parvatAdi sthAnanI apekSAe AkAzamAM (parvatAkAza vageremAM) ghaTAkAzatva, paTAkAzatva vagere bhedapratiyogitAavacchedaka guNadharmo rahetA nathI. tethI tyAM ghaTAkAzabheda, paTAkAzabheda vagere nirAbAdhapaNe rahI zake che. kema ke avacchedakabhede avacchedyabheda yuktisiddha che. Azaya e che ke bheda svapratiyogitAavacchedakano virodhI che. tethI pratiyogitAavacchedaka jyAM na rahe tyAM tadavacchinnabheda rahe. jema ghaTatva jyAM na rahe te paTamAM = = =
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ 0 avacchedakabhede avacchinnabhedaH / 1795 sammataJca tantrAntarIyANAmapIdam / taduktaM bhedadhikkAre nRsiMhAzrameNa "vastutastu avacchedakabhedAd / avacchinnabheda" (bhe.dhi.pR.71) iti / ata eva dharmarAjAdhvarindreNa api vedAntaparibhASAyAm "bhedo dvividhaH / (1) sopAdhikaH (2) nirupAdhikazceti / tatropAdhisattAvyApyasattAkatvaM sopAdhikatvam / tacchUnyatvaM nirupAdhikatvam / tatra Adyo yathA ekasyaiva AkAzasya ghaTAdhupAdhibhedena bhedH| ... nirupAdhikabhedo yathA ghaTe paTabhedaH" ma (ve.pa.pR.297) ityuktam / itthamekasyA'pyAkAzadravyasya ghaTAkAza-paTAkAzAdyanekadravyasantAnopalabdheH / pAramArthikaH anekasvabhAvo'pratyAkhyeyaH, ekasyA'pi ghaTasya zyAmatva-raktatvAdinA nAnAsvabhAvavat / etena "vibhAvaparyAyAH tUpacAreNa yathA - ghaTAkAzamityAdi" (pa.pra.57 vR.pR.62) iti paramAtmaprakAzavRttau ghaTavAvacchinnabheda = ghaTabheda rahe tema ghaTAkAzatva vagere jyAM na rahe te parvatAkAzamAM ghaTAkAzatnAvacchinnabheda = ghaTAkAzabheda vagere avazya rahe. tethI dravyamAM sopAkisvabhedanI siddhi thAya che. A vedAntadarzanamAM bhedanA be prakAra che (sama) A vAta mAtra amane ja nahi, anya darzanIone paNa mAnya che. nRsiMhAzrama nAmanA vedAntI vidvAne bhedadhikkAra graMthamAM jaNAvela che ke "vAstavamAM to avacchedakadharma (= upAdhi) badalAya to tenAthI avacchinna = viziSTa vastu paNa badalAya che." ghaTa, paTa vagere upAdhio bhinna hovAthI ghaTAvacchinna AkAza karatAM paTAvacchinna AkAza bhinna siddha thAya che. paTAvacchinnAkAzamAM = paTAkAzamAM ghaTAvacchinnatva na hovAthI paNa ghaTAkAzabheda siddha thAya che. tethI ja dharmarAja adhvaridra nAmanA vidvAne paNa vedAntaparibhASA graMthamAM jaNAvela che ke "bhedanA be prakAra che. (1) sopAdhika ane (2) nirupAdhika. temAM sopAdhika bheda tene kahevAya ke jenuM astitva upAdhinA astitvanuM vyApya hoya. upAdhinI sattA = vidyamAnatA = astitA ravAnA thAya eTale jenuM astitva ravAnA thAya te sopAdhika bheda kahevAya. tathA AvuM jenAmAM na hoya te nirupAdhika bheda kahevAya. A banne bhedamAM sauprathama sopAdhika bhedanuM dRSTAMta che AkAza che. jema ke AkAza paramArthathI eka ja che. tema chatAM ghaTa, paTa, maTha vagere upAdhinA bhedathI AkAzamAM bheda paDe che. ghaTa jyAM hoya te ghaTAkAza kahevAya. paTa jyAM hoya te paTAkAza kahevAya. ghaTAkAza, ke paTAkAza vagere AkAzanA sopAdhika bheda che. kAraNa ke ghaTAkAza tyAM sudhI ja hoya che ke jyAM sudhI ghaTa hoya. ghaTanI sattA nAbUda thAya ke ghaTAkAzanI sattA paNa vilIna thAya che. paTanuM astitva maTe ke te paTAkAza paNa nivRtta ja thAya. Ama ghaTa, paTa vagere upAdhinI sattA e ghaTAkAza, paTAkAza vagerenI sattAnI vyApaka che. ghaTAkAzAdinI sattA tenI vyApya che..... nirupAdhika bhedanuM udAharaNa ghaTa, paTa vagereno bheda che. ghaTamAM paTano bheda che te nirupAdhika che." A rIte AkAza dravya eka hovA chatAM paNa ghaTAkAza, paTAkAza vagere svarUpe tenA aneka dravyano pravAha upalabdha thAya che. tethI AkAza vagere eka dravyamAM paNa pAramArthika anekasvabhAvano apalopa thaI zake tema nathI. jema eka ja ghaDAmAM zyAmatva, raktatva vagere svarUpe anekasvabhAva A ja zlokanI vyAkhyAmAM pUrve jaNAvI gayA tema ahIM samajI zakAya tema che. a AkAza vageremAM paNa vibhAvaparyAyo vAstavika (ttera) yogIndradevaracita paramAtmaprakAzanI vyAkhyAmAM digaMbara brahmadevajIe kahela che ke "AkAza vagere cAra dravyomAM vibhAvaparyAyo mAtra upacArathI hoya che. jema ke - "ghaTAkAza' vagere." A vAta yogya nathI. uparanI vAtathI ja tenuM nirAkaraNa thaI jAya che. kema ke ghaTa, paTa vagere upAdhibhedathI upahitano
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1796 * upAdhibhede upahitabhedasya nyAyyatvAt / 11/9 e brahmadevoktiH pratyAkhyAtA, upAdhibhede pAramArthikasya upahitabhedasya paryAyArthikanayena nyAyaprAptatvAt / ga itthameva "uvasaMtakasAyavIyarAyadaMsaNAriyA duvihA pnnttaa| taM jahA - paDhamasamayauvasaMtakasAyavIyarAga___dasaNAriyA ya apaDhamasamayauvasaMtakasAyavIyarAyadaMsaNAriyA y| ahavA carimasamayauvasaMtakasAyavIyarAgadaMsa" NAriyA ya acarimasamayauvasaMtakasAyavIyarAgadaMsaNAriyA y|... sayaMbuddhachaumatthakhINakasAyavIyarAyadaMsaNAriyA ze duvihA pnnttaa| taM jahA - paDhamasamayasayaMbuddhachaumatthakhINakasAyavIyarAyadaMsaNAriyA ya apaDhamasamayasayaMbuddhachau__ matthakhINakasAyavIyarAyadaMsaNAriyA y| ahavA carimasamayasayaMbuddhachaumatthakhINakasAyavIyarAyadaMsaNAriyA ya / acarimasamayasayaMbuddhachaumatthakhINakasAyavIyarAyadaMsaNAriyA ya" (pra.pa.1/sU.36/128 gAthottaram/pR.56/57) iti Na prajJApanAprathamapade, "paDhamasamayaNiyaMThe apaDhama carime ya taha acarime ya" (pa.ka.bhA.90) iti ca paJcakalpakA bhASye paryAyArthAdezena darzitAH upazAntakaSAyavItarAgadarzanAryAdibhedAH nirupacaritatayA saGgaccheran / = upAdhiviziSTano je bheda thAya che, te paNa paryAyArthikanayathI vAstavika ja che. che upazAMtakaSAyAdi bhedanI vicAraNA che (ittha.) // pAta yuktisaMgata cha. bha3 mA mAnavAma mAve to 4 75idspAya vItarAzanArtha vagerenA prathama-aprathama, carama-acarama evA bhedo vAstavikapaNe saMgata thAya. prajJApanA sUtranA prathamapadamAM jaNAvela che ke "upazAMtakaSAya vItarAgasamyagdarzana Arya (11mA guNasthAnake rahenArA) be prakAre batAvela cha. te mArIta - (1) prathama samaya 75idzSAya vItarAgasabhyarzana mArya bhane (2) maprathamasamaya mu upazAMtakaSAya vItarAga samyagdarzana Arya athavA (1) caramasamaya upazAMtakaSAya vItarAga darzana Arya ane (2) acaramasamaya upazAMtakaSAya vItarAgadarzana Arya... svayaMbuddha chabI kSINakaSAya vItarAga samyagdarzana Aryo (12 mA guNasthAnake rahenAra svayaMbuddha) be prakAre batAvela che. (1) prathamasamaya svayaMbuddha chadmastha kSINakaSAya vItarAgasamyagdarzana Arya ane (2) aprathamasamaya svayaMbuddha chabastha e kSINakaSAya vItarAgadarzana Arya. athavA (1) caramasamaya svayaMbuddha chadmastha kSINakaSAya vItarAgasamyagdarzana Arya ane (2) acaramasamaya svayaMbuddha chabastha kSINakaSAya vItarAga samyagdarzana Arya.' paMcakalyabhASyamAM prathama-aprathama-carama-acaramasamaya vagere vizeSaNo dvArA nigraMthanA bhedo pADelA che. paryAyArtha AdezathI batAvelA uparokta bhedo nirupacaritapaNe to ja saMbhavI zake, jo upAdhibhedathI = vizeSaNabhedathI = avacchedakabhedathI prApta thanAra upahitabheda = viziSTabheda = avacchinnabheda vAstavika ja hoya. tethI tulya yuktithI AkAzamAM ghaTa, paTa vagere upAdhinA bhedathI je ghaTAkAza, paTAkAza vagere bhedo = prakAro prApta thAya che, te paNa aupacArika nahi paNa vAstavika ja siddha thAya che. A pramANe AkAza vagerenA 1. upazAntakaSAyavItarAgadarzanAryAH dvividhAH prjnyptaaH| tadyathA - prathamasamayopazAntakaSAyavItarAgadarzanA''ryAH ca aprathamasamayopazAntakaSAyavItarAgadarzanA''ryAH c| athavA caramasamayopazAntakaSAyavItarAgadarzanA''ryAH ca acaramasamayopazAntakaSAyavItarAgadarzanA''ryAH c|... svayaMbuddhachadmasthakSINakaSAyavItarAgadarzanAryAH dvividhAH prjnyptaaH| tadyathA- prathamasamyasvayaMbuddhachadmasthakSINakaSAyavItarAgadarzanA''ryAH ca aprathamasamayasvayaMbuddhachadmasthakSINakaSAyavItarAgadarzanA''ryAH c| athavA caramasamayasvayaMbuddhachadmasthakSINakaSAyavItarAgadarzanA''AH ca acaramasamayasvayaMbaddhachadmasthakSINakaSAyavItarAgadarzanA''AH c| 2. prathamasamayanirgrantho'prathamaH caramaH ca tathA acaramaH c|
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ ??/6 0 ekAnekasvabhAvavimarza: 0 1797 prakRte "ekasyApyanekasvabhAvopalambhAd anekasvabhAvaH" (A.pa.pR.12) iti AlApapaddhativacanam, pa "aNekkarUvA hu vivihabhAvatthA" (dra.sva.pra.61) iti dravyasvabhAvaprakAzavacanaJcAnusandheyam / "anekaparyAyavyApakaikadravyamayatvarUpA ektvshktiH| ekadravyavyApyAnekaparyAyamayatvarUpA anekatvazaktiH" (sa.sI.pR.604) ti samayasAravRttI mAtmadhyAto mRtathandrAcArya ___nayacakrasAre devacandravAcakaistu "samastasvabhAvaparyAyA''dhArabhUta-bhavyadezAnAM sva-svakSetrabhedarUpANAm // ekatvapiNDIrUpA'parityAgaH ekasvabhAvaH / kSetra-kAla-bhAvAnAM bhinnakAryapariNAmAnAM bhinnapravAharUpaH anekasvabhAvaH" (na.ra.sa..762) rUtyun paryAyArthikanayapuraskAre tu gaganamanantabhedabhinnameva / etadabhiprAyeNaiva saptapadA. "AkAzastu rNi vibhAvaparyAyo paNa tAttvika ja che. A bAbata vAcakavarge khyAlamAM rAkhavI. ! pratyeka dravyamAM aneka svabhAva che (7) prastutamAM AlApapaddhatinuM anusaMdhAna karavuM ke "eka dravyamAM paNa anekasvabhAva jovA maLe che. tethI eka dravya paNa anekasvabhAvavALuM hoya che." tathA "anekasvarUpavALA pratyeka dravya anekasvabhAvamAM rahelA che' - A pramANe dravyasvabhAvaprakAzanA vacananuM paNa anusaMdhAna karavuM. | (S ekatva-anekatvazakti . (mane.) samayasAra graMthanI AtmakhyAti vyAkhyAmAM amRtacandrAcAryajIe "aneka paryAyomAM vyApaka ekadravyamayatva e ekatvazakti che. tathA eka dravyamAM vyApya anekaparyAyamayatvasvarUpa anekatvazakti che" - A pramANe je jaNAvela che, te prastutamAM smartavya che. ja ekAnekasvabhAva zrIdevacandrajInI dRSTie ja (na.) nayacakrasAra graMthamAM upAdhyAyazrI devacandrajIe to ekasvabhAva-anekasvabhAvanI oLakhANa zuM. A rIte ApelI che ke "samasta svabhAvono tathA paryAyono AdhAra banI cUkelA tathA bhaviSyamAM AdhAra bananArA evA je pradezo = upAdAnakAraNabhUta avayavo che, te potapotAnA judA-judA kSetra svarUpa che. tema chatAM te dravyo eka piMDapaNAne = paraspara anusUtapaNAne choDatA nathI. te dravyono te ekasvabhAva che. tathA kSetra (= svaupAdAnabhUta avayavo), kALa (= jIvAdidravyaniSTha vartanA pariNati) rAM ane bhAva = paryAya potapotAnA bhinna-bhinna kAryasvarUpe pariNamatA hoya che. te sarvano pravAha bhinna che. te ja anekasvabhAva che." dA.ta. vAraMvAra dhokAno mAra paDavAthI kapaDAnA tAMtaNA DhIlA paDe che, zithila thAya che, ghasAya che. tethI pUrve jeTalo bhAra upADavAnI kSamatA temAM hatI, te ochI thAya che. kapaDuM pUrve navIna hatuM. have jUnuM thayuM. pahelAM karatAM teno varNa jhAMkho paDe che. bIjAne AkarSavAnuM kAma have te paTa ke taMtuo karI zakatA nathI. Ama potAnA vibhinna kAryarUpe pariNamatA kSetra-kALa -bhAvono pravAha vibhinna hovAthI paTamAM anekasvabhAva hoya che. AvuM tAtparya samajavuM. & AkAzanA anaMta bheda - zivAditya & (.) paryAyArthikanayane AgaLa karavAmAM Ave to AkAzanA anaMta bheda ja che. A paryAyArthikanayanA abhiprAyathI ja, saptapadArtha graMthamAM zivAditya mizrajIe jaNAvelI eka vAta saMgata thaI zake che. tyAM 1. ane di vividhabhAvasthA
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1798 OM tattvopaplavasiMhasaMvAdaH / 11/9 rasa (ekatA=) ekasvabhAva vinA, sAmAnyAbhAvaI, vizeSa na (lahiI=) pAmiI. - ghaTAkAzAdibhedabhinno'nanta eva" (sa.pa.14 / pR.21) iti vaizeSikatantrAnuyAyinaH zivAdityasya vacanam ' avadhAraNagarbhaM saGgacchata ityavadheyam / evam ekAntakSaNikapakSe'pi ekatra anekasvabhAvo'bhyupagantavya eva / etadabhiprAyeNa jayarAzibhaTTena ma tattvopaplavasiMhe "ekaM nIlasvalakSaNam anekaM vijJAna-nIlAdikaM karoti iti vaH (bauddhAnAM) siddhaantH| tad - anekaM kAryaM kim ekena AkAreNa karoti, AkArabhedena vA ? tad yadi ekena karoti, tadA AyAtA ra sarvakAryANAm ekAkArarUpatA = ekatvam, ekasya vA anekatvam aapdyte| atha AkArabhedena anekakArya ka janayati, AkArabhedAt tadekatvaM vyAvarttate, yadvyAvRttau naikam anekaM kAryaM karoti" (ta.siM.9/pR.105) Ni ityAdyuktam / tatazcA'kAmenA'pi bauddhana anekakAryajanake kAraNakSaNe anekasvabhAvo'GgIkartavya - tyAzA sAmpratam ekasvabhAvAnabhyupagame bAdhamAha - vinA ekasvabhAvaM vastuna ekAntena aneksvbhaavaateNe jaNAvela che ke "ghaTAkAza, paTAkAza vagere bhedathI bhinna evA AkAzanA anaMta bheda ja che." jakArapUrvaka zivAdityavacana paryAyArthikanayanA abhiprAyathI saMgata thaI zake. A vAtanuM khAsa dhyAnamAM rAkhavI. # ekAntakSaNikapakSamAM ekamAM anekasvabhAvasiddhi ? (vana.) jema AkAza vagere nitya dravyamAM anekasvabhAva paradarzanakArone mAnya che, tema ekAntakSaNika pakSamAM paNa eka ja dravyamAM anekasvabhAva mAnavo ja paDe tema che. A abhiprAyathI jayarAzi bhaTTa nAmanA vidvAne bauddhamatanI samIkSA karatI vakhate tattvopadhdhavasiMha nAmanA graMthamAM jaNAvela che ke "tamArA bauddha lokono A siddhAnta che ke "eka nIlasvalakSaNasvarUpa kAraNa ja vijJAnakSaNa, nIlakSaNa vagere aneka kAryone kare che." A aMge ame bauddhane prazna pUchIe chIe ke "(1) te kAraNakSaNa anekavidha {" kAryone zuM eka AkArathI karaze ke (2) AkArabhedathI karaze ? (1) jo kAraNakSaNa eka ja AkArathI = svabhAvathI aneka kAryone kare to sarva kAryomAM ekAkAratA = ekatA = abhinnatA AvI paDaze. ra. (kAraNa ke ekAkAra kAraNathI je janya hoya, te ekAkAra ja hoya.) jo kAryamAM anekAkAratA = anekasvabhAva mAnavAmAM Ave to eka kAraNa anekAkAra = anekasvabhAvavALuM siddha thavAnI bauddhone Apatti Ave. (2) jo "nIlasvalakSaNa nAmanuM kAraNa AkArabhedathI vijJAna-nIlakSaNAdi aneka kAryone utpanna kare che' - Avo bIjo vikalpa mAnya karavAmAM Ave to AkArabhedathI = svabhAvabhedathI kArya karavAnA lIdhe kAraNamAM ekatva = ekasvabhAva bAdhita thaze. kAraNamAM jo ekasvabhAva hoya to "eka kAraNe aneka kArya kare che' - AvuM kahI na zakAya." A carcA dvArA anekakAryajanaka kSaNika svalakSaNa kAraNakSaNamAM anekasvabhAvano svIkAra bauddhoe karavo ja paDe tema che. bhale ne teno svIkAra karavAnI temanI IcchA na hoya - A pramANe prastuta saMdarbhano Azaya samajavo. ekaravabhAvamAM vipakSabAdhaka pramANa ju (sAta.) eka-anekasvabhAvanuM nirUpaNa karyA bAda have graMthakArazrI dravyamAM ekasvabhAva mAnya karavAmAM
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11/9 ekatra ekAnekasvabhAvasAdhanam 1799 naiva bhavet, sAmAnyasya (tima ja anekatva=) anekasvabhAva vinA vizeSAbhAvaI sattA paNa na ghaTai. teha mATaIM *ekasvabhAva anekasvabhAva e 2 svabhAva mAnyA joII (6) 511/95 bhyupagame sAmAnyaM na syAt, sAmAnyAbhAvena ca vizeSaH api na = vishessvyaapktvaat| yathoktaM vizeSAvazyakabhASye " nissAmannattAo natthi viseso" (vi.A.bhA. 32) iti / na ca sAmAnya-vizeSobhayazUnyaM kimapi vastu samasti / tatazca vastuna ekasvabhAvo'pi svIkartavyaH / = adhunA anekasvabhAvA'nabhyupagame bAdhakamAha svabhAvam R rUpatvAt / vizeSAbhAvena tu sattA 'nushye'vyym| prazne" (e.saM. kA. 29) iti ekAkSarasaMjJakANDe mahIpasacivokteH / anekasvabhAvaM = nAnA- ka vinA vastunaH sarvathA ekasvabhAvA'GgIkAre tu vizeSAbhAvaH prasajyeta, sarvathaika- Ni sAmAnyam api na syAt, vizeSasya sattAvyApakatvAt, kA = - = anugatasvarUpa na Ave to bAdhaka pramANa dekhADe che. te A rIte - vastumAM sarvathA anekasvabhAva ja hoya, eka svabhAva na ja hoya to vastumAM sAmAnya dharma anugata dharma ja saMbhavI nahi zake. ekAnte anekasvabhAvavALI vastumAM anvayIsvarUpa sAmAnyasvarUpa na saMbhave. tathA vastumAM sAmAnya dharma na hovAthI vizeSa dharma paNa na ja saMbhave. kema ke sAmAnya dharma vizeSano vyApaka che. vyApaka na hoya tyAM vyApya na ja hoya. tethI sAmAnya na hoya tyAM vizeSa na ja hoya. vizeSAvazyakabhASyamAM jaNAvela che ke 'sAmAnya na hovAthI vizeSa paNa na saMbhave.' tathA sAmAnya-vizeSaubhayazUnya to koI vastu ja nathI hotI. tethI vastumAM ekasvabhAva paNa svIkAravo jarUrI che. - nuH iti vikalpArthe, "nu vitarke ca vikalpe = Ke Ke Juan Shi Xin He = ma / anekasvabhAvamAM vipakSabAdhaka pramANa ) (ghunA.) ekasvabhAvano svIkAra karavAmAM na Ave to zuM doSa Ave ? te jaNAvyA bAda have . graMthakArazrI dravyamAM anekasvabhAvano svIkAra karavAmAM na Ave to zuM doSa Ave ? tene jaNAve che. mULazlokamAM rahela 'nu' avyaya vikalpa arthamAM samajavo. 'vitarka, vikalpa, anuzaya ane prazna arthamAM 'nu' avyaya jANavo' A mujaba ekAkSarasaMzakAMDamAM mahIpa maMtrInA vacana mujaba 'mu' ahIM ekasvabhAvaasvIkAranA vikalpa pachI anekasvabhAvanA asvIkAra-svarUpa vikalpane jaNAve che. te A rIte - vastumAM sarvathA ekasvabhAva ja mAnya hoya to anekasvabhAva vinA vizeSadharmano uccheda thaI jaze. kAraNa ke tamArA maMtavya mujaba, vastu sarvathA ekasvarUpa che. sarvathA ekasvabhAvavALI vastumAM bhedaka dharma kaI rIte hoya ? tathA vastumAM vizeSadharma na hovAthI sattA = sAmAnyadharma paNa vastumAM nahi saMbhave. kAraNa ke vizeSadharma sattAno vyApaka che. jyAM vyApaka na hoya tyAM vyApya na hoya. tethI jyAM vizeSa na hoya tyAM sAmAnyadharma paNa na ja hoya. tathA vyavahAranayathI sAmAnya e vizeSathI * pustakomAM 'vizeSAbhAvaI anekasvabhAva vinA' pATha. ahIM A.(1)+ko.(13)no pATha lIdho che. IT lA.(2)mAM 'vizeSAbhAvaII' pATha. * pustakomAM 'ekAneka 2 svabhAva' pATha. A.(1)no pATha lIdho che. OM tima ja vizeSa vastuno abhAva toparNi mAnyuM ja joIe, te mATe kahaI chaI. pAli. 1. niHsAmAnyatvAnnatti vizeSaH
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1800 0 vyavahArataH sAmAnyasya vizeSA'natiriktatvam 0 11/9 vyavahAranayena sAmAnyasya vishessaantirikttvaacc| taduktaM vizeSAvazyakabhASye "na visesatthaMrabhUamatthi | sAmAnada vavahAro 3vartama-vavadyAraISmAvAno varavisA vA" (vi.sa.ma.31) tiA rA "tu vikalpe'vadhAraNe" (e.nA.mA.11) iti ekAkSaranAmamAlAyAM mahArAjazAharAjavacanAnusAreNa - 'vizeSAbhAvena tu sattA na syAd' ityanvaye vikalpArthe tuH dRzyaH, vizeSAbhAvavikalpe sAmAnyocche- dApattiH evaM sUcyate / 'vizeSAbhAvena sattA na tu syAt' ityanvaye'vadhAraNArthe tuH bodhyaH, vizeSA2 bhAvahetukaH sAmAnyocchedA'vazyambhAvo'tra jJApyate / ka vastunIva sAmAnya-vizeSayorapi ekAnekasvabhAvau vivakSayA aGgIkriyete asmaabhiH| taduktaM Ni vizeSAvazyakabhASye "sAmanna-visesANaM jaha vegA'NegayA vavatthAe" (vi.A.bhA.1374) iti| "ekasmin arthe dvayorapi sAmAnya-vizeSayoH vRttatvAd ekArthatA; sAmAnyasya ca vijAtIyavyAvRttAkArapratyayanibandhanatvAd vizeSANAM tu sajAtIya-vijAtIyabhinnatvapratibhAsakAraNatvAd anekArthatA" (vi.A.bhA.1374 mala.vR.) iti bhinna nathI. tethI ja vizeSAvazyakabhASyamAM jaNAvela che ke "vizeSa karatAM bhinna sAmAnya nathI - Ama vyavahAranaya kahe che. kAraNa ke vizeSathI svataMtra svarUpe sAmAnyanuM jJAna thatuM nathI. tathA te rUpe teno vyavahAra paNa thato nathI. tethI vizeSathI atiriktarUpe to sAmAnya gadheDAnA zIMgaDAnI jema mithyA ja che." tethI vizeSadharmane mAnya karavAmAM na Ave to tenAthI abhinna sAmAnya padArthano paNa uccheda thaze. 3"tu' zabdanA be arthanI vibhAvanA praka (") ekAkSaranAmamAlAmAM mahArAja zAharAje vikalpa ane avadhAraNa arthamAM "tuM" avyaya jaNAvela che. te banne artha ahIM saMbhave che. vizeSamAvena tu.." Avo anvaya karIe to vikalpa arthamAM sa "tuM" samajI zakAya. vizeSanA abhAvasvarUpa vikalpane svIkAravAmAM sAmAnyanA ucchedanI Apatti sUcita thAya che. tathA 'vizeSamAvena sattA na tu racAt' A mujaba anvaya karavAthI avadhAraNa artha prApta Cii thAya che. matalaba ke vizeSanA abhAvathI sAmAnya nahi ja saMbhave. banne arthaghaTana vyAjabI che. 0 vastunI jema sAmAnya-vizeSamAM ekAnekasvabhAva che | (vastu.) jema vastumAM ekasvabhAva ane anekasvabhAva che tema sAmAnya ane vizeSa - bannemAM paNa cokkasa prakAranI vivakSAthI ekasvabhAva ane anekasvabhAva anekAntavAdI evA amane mAnya ja che. tethI ja vizeSAvazyakabhASyamAM jaNAvela che ke "jema sAmAnya ane vizeSa bannemAM vyavasthAthI = vivakSAthI ekatA-anekatA rahelI che." maladhArI zrIhemacandrasUrijIe uparokta bAbatanI spaSTatA karatAM vizeSAvazyakabhASyavyAkhyAmAM jaNAvela che ke "eka ja vastumAM sAmAnya-vizeSa rahelA hovAthI te banne ekasvarUpa che. temaja vijAtIyathI vyAvRtta evA anugata AkAravALI pratItinuM kAraNa vastugata sAmAnya che. tathA pratyeka padArthamAM sajAtIya-vijAtIya bannethI vilakSaNapaNAnI pratItinuM kAraNa vizeSa che. tethI kAryabhedathI te banne paraspara bhinna hovAthI teomAM anekatA = anekarUpatA = anekasvabhAva rahelo che." 1. na vizeSArthAntarabhUtamasti sAmAnyamAha vyvhaarH| upalambha-vyavahArA'bhAvAbhyAM kharaviSANamiva / / 2. sAmAnya-viSayo: yathA vaivAnetA vyavasthA,
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11/9 * dravya-paryAyayoH sAmAnya-vizeSavAcakatA 0 1801 vizeSAvazyakabhASyavRttI zrIhemacandrasUrayaH / tatazca ghaTatvAdirUpeNa ghaTAdeH anityatayA kevalaparyAyarUpatoktAvapi na kSatiH, vizeSAtmake / paryAye'pi ekA'nekasvabhAvA'bhyupagamAditi siMhAvalokananyAyena jJAtavyam / itthaM sarvatra ekAnekasvabhAvau vAcyau / na ca sAmAnya-vizeSAnyatarasya pratikSepaH kartuM yujyate, ekvirhe'prsyaa'pybhaavaaptteH| ma idamatrAkUtam - sAmAnya-vizeSayoH samanaiyatyAdekA'bhAve'parasyA'pyAbhAvaH, tadubhayAbhAve ca za dravyasyApyuccheda Apadyeta, sAmAnya-vizeSaparyAyazUnyadravyasyA'bhAvAt / taduktaM sammatitarke '"davyaM pajjava- ka viuyaM davvaviuttA ya pajjavA Natthi" (sa.ta.1/12) iti pUrvoktaM (9/3+10/1) smartavyam / tattvArthasiddhasenIyavRttI, anekAntajayapatAkAvRttI, anekAntavAdapraveze, syAdvAdamaJjaryAM, dharmasaGgrahaNivRttI, jainasyAdvAda-- muktAvalyAM, jalpakalpalatAyAJca "dravyaM paryAyaviyuktam, paryAyA drvyvrjitaaH| kva kadA kena kiMrUpA dRSTA kA zva paryAyamAM paNa ekAnekasvabhAva mAnya 8 (tatta.) "ghaTatAdirUpe ghaTAdi padArtha anitya che. tethI ghaTAdi dravyAtmaka nathI. dravya to nitya hoya, trikAladhruva hoya. AthI ghaTAdi padArtha mAtra paryAyAtmaka che' - AvuM kadAca koI kahe to paNa amane zvetAMbarone koI takalIpha nathI. kAraNa ke ame to upara jaNAvyA mujaba vizeSamAM paNa ekAnekobhayasvabhAvane mAnIe chIe. tathA ghaTAdi paryAya to vizeSAtmaka ja che. tethI vizeSAtmaka ghaTAdi paryAyamAM paNa eka -anekaubhayasvabhAva nirAbAdhapaNe rahe ja che. tethI A ja zlokanI vyAkhyAmAM pUrve paryAyAtmaka hovAthI ghaTAdimAM dravyavRtti ekAnekasvabhAva kaI rIte rahI zakaze ?" tevI je dalIla karI hatI tenuM A bIjuM nirAkaraNa siMhAvalokana nyAyathI jANavuM. Ama sAmAnya ane vizeSa bannemAM ekasvabhAva ane anekasvabhAva kahevA jarUrI che. sAmAnya ke vizeSa - bemAMthI ekano paNa apalApa karI zakAya tema nathI. kAraNa zuM ke ekanI gerahAjarImAM bIjAnI paNa gerahAjarI thavAnI Apatti Ave. - - sAmAnya-vizeSanI samavyApti zvetAMbarasaMmata 4 (rUma) prastutamAM tAtparya evuM che ke sAmAnya ane vizeSa - A banne padArtha paraspara samaniyata 31 che. jyAM sAmAnya hoya tyAM ja vizeSa padArtha hoya. tathA jyAM vizeSa hoya tyAM ja sAmAnyapadArtha hoya. tethI vastumAM ekasvabhAva ke anekasvabhAva na mAnavAmAM Ave to kramazaH sAmAnya ke vizeSa padArthano abhAva siddha thatAM sAmAnya-vizeSa banne padArthano abhAva siddha thaze. tathA sAmAnya -vizeSa banneno abhAva hoya to dravyano paNa uccheda thaze. kAraNa ke sAmAnyaparyAyathI ke vizeSaparyAyathI zUnya koI paNa dravya hotuM ja nathI. tethI ja saMmatitarkamAM jaNAvela che ke "paryAyazUnya dravya ke dravyazUnya paryAya hotA nathI." pUrve (9/3 + 10/1) A saMdarbha jaNAvela hato. tene ahIM yAda karavo. tattvArthasiddhasenIyavRtti, anekAntajayapatAkAvyAkhyA, anekAntavAdapraveza, syAdvAdamaMjarI, dharmasaMgrahaNivRtti, jainasyAdvAdamuktAvalI tathA jalpakalpalatA graMthamAM eka kArikA uddhata karela che. temAM paNa jaNAvela che ke "paryAyarahita dravya ke dravyarahita paryAya kyAM, kyAre, koNe, kevA svarUpavALA joyA che ? athavA kayA pramANathI dravyazUnya paryAyone ke paryAyazUnya dravyane joyela che ?' prastutamAM 'dravya padathI sAmAnya 1. dravyaM paryavaviyutaM dravyaviyuktAH ca paryavAH na snti|
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1802 * anekAnte kumArilabhaTTasaMmati: 0 11/9 mAnena na vA?" (ta si./ra8/9.rU78, a.na.pa.mAM 1-9/9.999, .vA.J.J.46, cI.ma.I.va, .sa.rUrU8, pa jai.syA.mu.1/24, ja.ka.la.1/20) ityevam uddhRteyaM kArikA iti / prakRte dravyapadena sAmAnyaM paryAyapadena gaca vizeSa ucyate ityavadheyam / taduktaM kundakundasvAminA'pi paJcAstikAye "pajjayavijudaM davvaM davvavijuttA ya pajjayA nntthi| doNhaM - aNaNNabhUdaM bhAvaM samaNA parUviMti / / "davveNa viNA Na guNA guNehiM dav viNA Na sNbhvdi| avvadiritto za bhAvo davya-guNANaM havadi tamhA / / " (paJcA.12, 13) iti / ka yathoktaM kumArilabhaTTena api mImAMsAzlokavArtike AkRtivAde "nirvizeSaM na sAmAnyam, bhvecchshjika vijJALavat | vizeSoDa iva naivAti sAmAnyUna vinA kRta II" (mI.zno.vA.vA.20) tiA etena "ekarUpasyaikAntena vizeSAbhAvaH, sarvathaikarUpatvAt / vizeSAbhAve saamaanysyaa'pybhaavH| anekakA pakSe'pi tathA dravyAbhAvaH, nirAdhAratvAd" (dra.sva.pra.69 vR.pR.37) iti dravyasvabhAvaprakAzavRttikRduktirapi ane paryAya zabdathI vizeSa kahevAya che. A vAta khAsa khyAlamAM rAkhavI. dravya-paryAyanI samavyAmi digaMbara saMmata che (utta.) mAtra zvetAMbara saMpradAyamAM ja nahi, digaMbara saMpradAyamAM paNa uparokta vAta mAnya che. tethI ja kuMdakuMdasvAmIe paMcAstikAya graMthamAM jaNAvela che ke "paryAyazUnya dravya ke dravyazUnya paryAya nathI. dravya-paryAya ubhayathI ananyasvarUpa evI ja vastune zramaNo jaNAve che. dravya vinA guNa nathI hotA. guNo vinA dravya saMbhavatuM nathI. tethI vastu dravya-guNathI avyatirikta = ananya = abhinna che." 69 sAmAnya-vizeSanI samavyAmi mImAMsakamAnya (8 e (dho.) mAtra jainazAsanamAM ja nahi, anya darzanamAM paNa uparokta vAta saMmata che. tethI - mImAMsakamUrdhanya kumArilabhaTTa paNa mImAMsA zlokavArtikamAM "AkRtivAda' prakaraNamAM jaNAvela che ke 'vizeSazUnya C sAmAnya zazazRMganI jema hotuM nathI. tathA sAmAnya vinA banelo vizeSa padArtha paNa nathI ja hoto." . Ama sAmAnya-vizeSa padArthanI samavyAmi sva-paradarzanamAM mAnya che - tema siddha thAya che. B ekAnekasvabhAvanA aravIkAramAM dravyoccheda . (ktana.) dravyasvabhAvaprakAzavRttikAre jaNAvela che ke "vastune sarvathA ekasvarUpa mAnavAmAM Ave to vizeSa padArthano abhAva = uccheda thaI jaze. kAraNa ke vastu sarvathA ekasvarUpavALI tame mAnya karela che. tathA vizeSanA abhAvamAM sAmAnyano paNa abhAva thaI jaze. kema ke vizeSa vinA ekalo sAmAnya padArtha raheto nathI. tathA vastune sarvathA anekasvabhAvavALI mAnavAmAM Ave to te pakSamAM paNa te rIte thaze. tethI dravyano abhAva thaI jaze. kAraNa ke sAmAnya-vizeSano AdhAra na hoya tene dravya kaI rIte kahI zakAya ? A bAbatanI paNa chaNAvaTa ame pUrve jaNAvela vigatathI thaI jAya che. sAmAnya-vizeSa ubhayanI samavyApti hovAthI dravyasvabhAvaprakAzavRttikAranI vAta vyAjabI che - tevuM ahIM 1. paryayaviyutaM dravyaM dravyaviyuktAzca paryayA na snti| dvayorananyabhUtaM bhAvaM zramaNAH prruupynti|| 2. dravyeNa vinA na guNA guNairdravyaM vinA na smbhvti| avyatirikto bhAvo dravyaguNAnAM bhavati tasmAt / /
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11/9 * vAkyapadIyasaMvAdaH 1803 pa vyaakhyaataa| tata ekAnekobhayasvabhAvatA vastuni svIkAryA, ekAnekasvabhAvayoH samanaiyatyAditi taatprym| etAvatA "naikatvaM vyavatiSTheta nAnAtvaM cenna kalpayet / nAnAtvaM cAvahIyeta yadyekatvaM na kalpayed / / " (vA.5.3/6-28) kRti vAcapaTIye bhartRharivavanaM vyAghyAtam / evamanekasvabhAvAnabhyupagame dravya-guNa-paryAyeSu svasvAmibhAva-vyApyavyApyakabhAvayorapyucchedaH syaat| m taduktaM nayacakrasAre devacandravAcakaiH " ekatvA'bhAve sAmAnyA'bhAvaH / anekatvA'bhAve vizeSadharmA'bhAvaH, svAmitva-vyApavyApatA(? tvayora)DapyamAvaH" (na.ca.sA.pR.162) tiA "sAmAnya-vizeSayoH gvivettA" (6.vai.9/9/ni.2 vR.pR.134) kRti vazavAhinivRtti vRttAM zrIharibhadrasUriH / prakRte AdhyAtmikopanayastvevam - 'adya vayam ArAdhakA iti kRtvA sarvadaiva niyamena vayam samajavuM. tethI vastumAM eka-aneka ubhayasvabhAva svIkAravA jarUrI che. kAraNa ke ekasvabhAva ane anekasvabhAva paNa paraspara samaniyata che tevuM ahIM tAtparya jANavuM. - eka-anekarUpatAnI samavyApti bhartRharimAnya = = (tAvatA.) vAkyapadIya graMthamAM bhartRharie paNa eka mArmika vAta karela che ke 'jo vastumAM anekatA anekarUpatA anekasvabhAva na hoya to ekatA ekarUpatA ekasvabhAva rahI na zake. tathA jo vastumAM ekasvabhAvanI kalpanA karavAmAM na Ave to anekarUpatA paNa ravAnA thAya.' ame hamaNAM ekasvabhAvanI ane anekasvabhAvanI samavyAptino samaniyatatAno je siddhAnta jaNAvyo tenAthI = = bhartRharinI uparokta vAtanuM arthaghaTana saMgata thAya che. eka - = = * anekasvabhAvanA asvIkAramAM sva-svAmIbhAvAdino uccheda (E.) A ja rIte anekasvabhAvano svIkAra karavAmAM na Ave to dravya-guNa-paryAya vacce rahelo sva-svAmIbhAva, vyApya-vyApakabhAva paNa uccheda pAmaze. guNa-paryAyamAM dravyanuM svatva rahe che. tathA guNa-paryAyanuM svAmitva dravyamAM rahe che. jo vastumAM anekasvabhAva na hoya to uparokta sva-svAmitva saMbaMdha saMgata na thAya. tathA dravya vyApya che ane guNa-paryAya vyApaka che. jo vastumAM anekatA na hoya, s anekasvabhAva na hoya to uparokta vyApya-vyApakabhAva paNa saMgata na thaI zake. tethI vastumAM eka -anekasvabhAva mAnavo jarUrI che. A aMge upAdhyAya zrIdevacandrajI mahArAje nayacakrasAra graMthamAM jaNAvela che ke "vastumAM ekasvabhAva na hoya to sAmAnya dharma nahi rahI zake. tathA vastumAM anekasvabhAva na hoya to vizeSadharmano abhAva thaI jaze. tathA sva-svAmitva ane vyApya-vyApakabhAva paNa uccheda pAmaze." pUrve karelI chaNAvaTa dvArA uparokta kathananuM spaSTIkaraNa thaI jAya che. U sAmAnya-vizeSa kathaMcit abhinna U ("sAmA.) dazavaikAlikaniryuktivRttimAM zrIharibhadrasUrijI jaNAve che ke 'sAmAnya ane vizeSa kathaMcit abhinna che.' A vAtane paNa ahIM khyAlamAM rAkhavI. thers ekAneka svabhAvanuM prayojana AdhyAtmika upanaya :- ekAnekasvabhAvanI vAta adhyAtmadRSTie e rIte upayogI che ke ApaNe rNi
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1804 * ArAdhakasvabhAvasthairyaM kartavyam / 11/9 ArAdhakatvena syAmaH' iti bhramabhAjanatayA naiva bhAvyam, anekasvabhAvazAlitvAdasmAkam / ko hi pa jAnAti zvo vayaM virAdhakA naiva bhaviSyAmaH? prajJApanAsUtrAdyanusAreNa anantAH zrutakevalinaH adyApi nigodapatitAH santi / tatazcA''rAdhakatvamadonmAdaparatA na kAryA kintu ArAdhakatvalakSaNaikasva'bhAvasthairyAdhAnakRte jAgaritavyam / tathA virAdhanA-virAdhakabhAvagrastAH pare yadA dRzyante tadA 'eteSAM - kevalaM virAdhakatvena rUpeNa ayam ekasvabhAvaH eva na sarvadA sthAsyati, teSAmanekasvabhAvAnvitatvAt / za adya bhavatu eteSAM virAdhakasvabhAvaH svkaaryrtH| zvaH ArAdhakasvabhAvo'pi eteSAmevA'vazyaM ke svakAryopadhAyakaH bhaviSyati' iti vimRzya sAmprataM doSagrasteSvapi jIveSu dveSa-klezAdiprAdurbhAvo na * syAt tathA yatanIyam, na jAtucid ekAntavAdaH samAzrayaNIyaH / taduktaM namaskAramAhAtmye siddhasenasUriNA "naivo ratha yAti, naivapakSo vidaHT / naivamerAntamAthI naro nirvANamRtipA(na.mA.2/13) kRti ! kA zuddhabhAvAnekAntavAdapariNatyA ca "nivvANamakkhayapayaM niruvamasuhasaMgayaM sivaM aruyaM" (sa.sa.64) iti samyaktvasaptatikAyAM darzitaM nirvANapadam AsannataraM bhavati / / 11/9 / / Aje ArAdhaka hoIe teTalA mAtrathI kAyama ArAdhaka ja rahevAnA chIe - tevI bhramaNAno bhoga banI na javuM. kAraNa ke ApaNe anekasvabhAva dharAvIe chIe. kone khabara che ke AvatIkAle ApaNe virAdhakasvabhAvavALA nathI ja thavAnA ? prajJApanAsUtra vagere mujaba anaMtA caudapUrvadharo Aje paNa nigodamAM hAjara ja che ne ! tethI ArAdhakapaNAnA mithyAbhimAnamAM rAcavAnA badale, ApaNe ekasvabhAva a -ArAdhakasvabhAva Take tevI jAgRti rAkhavI. tathA anya vyakti virAdhanA-virAdhakabhAvamAM aTavAyela 9 dekhAya tyAre "teno A phakta eka ja svabhAva kAyama TakavAno nathI. kema ke te anekasvabhAvane dharAve vA che. tethI Aje bhale teno virAdhAsvabhAva kAryarata dekhAya. paraMtu AvatIkAle teno ArAdhakasvabhAva paNa jarUrI kAryazIla banaze, gatizIla banaze" - AvuM vicArI vartamAnamAM doSagrasta vyakti pratye bilakula sa dveSa-durbhAva dhikkAra pragaTe nahi tenI kALajI rAkhavI. paraMtu sAmenI vyaktino jUno virAdhakasvabhAva ja ApaNA manamAM rAkhIne tenA pratye kyAreya paNa ekAntavAdane = ekasvabhAvavAdane dhAraNa na karavo. tethI to siddhasenasUrijIe namaskAramAhAbhyamAM jaNAvela che ke "ekacakravALo ratha cAlato nathI. eka pAMkhavALuM paMkhI AkAzamAM AgaLa jatuM nathI. tema ekAntamArgamAM rahelo mANasa mokSane pAmato nathI." zuddha bhAva anekAntavAdanI pariNatithI nirvANapada khUba ja najIka Ave che. nirvANapadane batAvatA samyaktasaptatikAmAM jaNAvela che ke "nirupama sukhathI yukta, kalyANakArI, rogarahita, akSaya evuM nirvANapada che." A aMge UMDANathI vibhAvanA karavI. (11/9) lakhI rAkho DAyarImAM..... * kaSTa-kasoTImAM vAsanA akaLAya che. agniparIkSAmAM paNa upAsanA suprasanna che. 1. nirvANamakSayapadaM nirupamasukhasaGgataM zivam arujam /
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12/20 0 saptamasAmAnyasvabhAvapradyotanam / 1805 (7) guNa-guNInaI saMjJA-saMkhyAdikabhedaI bhedasvabhAvo jI, (8) abhedavRtti sulakSaNa dhArI jANo hoI abheda svabhAvo jI; bheda vinA ekatva sarvani teNi, vyavahAra virodho jI, viNa abheda kima nirAdhArano, guNa-paksavano bodho jI 11/10 (1922) guNa-guNInaI , paryAya-paryAyInaI, kAraka-kArakanaI, saMjJA-saMkhyA-lakSaNAdikabhedaI karII naI bhedasvabhAva jANavo. (7) sAmprataM saptamA'STamau sAmAnyasvabhAvau vyAkhyAnayati - 'gunne'ti| guNa-guNyAdibhedasvabhAvaH saMjJA-saGkhyAdikabhedena, jJeyo'nanyavRttisulakSaNa: khalvabhedasvabhAvaH ttr| bhedAbhAve sarvatraikyAd dravyAdivyavahAraH syAnna, vinA'bhedaM nirAdhArayorguNa-paryAyayordhIbhavenna / / 11/10 / / prakRte daNDAnvayastvevam - saMjJA-saGkhyAdikabhedena guNa-guNyAdibhedasvabhAvaH jnyeyH| tatra khalu za ananyavRttisulakSaNaH abhedasvabhAvaH jnyeyH| bhedAbhAve sarvatra aikyAd dravyAdivyavahAraH na syAt / ka abhedaM vinA nirAdhArayozca guNa-paryAyayoH dhIH na bhavet / / 11/10 / / guNa-guNyAdibhedasvabhAvaH = guNaguNi-paryAyaparyAyi-kArakakAraki-svabhAvasvabhAviSu bhedasvabhAvaH saMjJA-saGkhyAdikabhedena = abhidhAna-saGkhyA-vibhakti-lakSaNa-kArya-kAraNA'dhikaraNa-prakAra-prayojana kA -sthityAdibhedadvArA jJeyaH / pUrvaM (7/4) sadbhUtavyavahAranayAnusAreNedaM vyAkhyAtamiti na punaH tanyate'tra / avataraNikA:- have graMthakArazrI sAtamA ane AThamA sAmAnyasvabhAvanI vyAkhyA kare che : zlokArthI - saMjJA, saMkhyA vagerenA bhedathI guNa-guNI vageremAM bhedasvabhAva rahelo che. tathA temAM ananyavRtti svarUpa suMdaralakSaNavALo abhedasvabhAva jANavo. jo bhedasvabhAva na hoya to sarvatra ekarUpatA AvavAnA lIdhe dravyAdino vyavahAra nahi thaI zake. tathA abhedasvabhAva na hoya to nirAdhAra evA guNa-paryAyanI buddhi nahi thaI zake. (11/10) # bhedasvabhAvanuM pratipAdana vyAkhyArtha:- guNa-guNImAM, paryAya-paryAyImAM, kAraka-kArakImAM tathA svabhAva-svabhAvI padArthamAM bheda e svabhAva rahelo che. (1) nAmabheda, (2) saMkhyAbheda, (3) vibhaktibheda, (4) lakSaNabheda, (5) kAryabheda, (6) kAraNabheda, (7) adhikaraNabheda, (8) prakArabheda, (9) prayojanabheda, (10) sthitibheda vagere dvArA guNa-guNI vageremAM paraspara bhedasvabhAva jANavo. pUrve sAtamI zAkhAnA cothA zlokanI * lI.(1+3)+ma.mAM "dhArI hoI pATha ko.(1) + ko.(79) + A.(1)no pATha lIdho che. 4 pustakomAM teNe pATha. ko. (8+10)no pATha lIdho che. 7 pustakomAM "..guNinaI ... paryAyinaI .. kArakinaI pATha. ko. (13)no pATha lIdho che.
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1806 0 abhedasvabhAvavimarza: rI abhedanI je vRtti te sulakSaNa =) lakSaNavaMta (dhArI) abhedasvabhAva jANavo. (8) pa prakRte "guNa-guNyAdisaMjJAbhedAd bhedasvabhAvaH, saMjJA-saMkhyA-lakSaNa-prayojanAni (bhedakAni)" (A.pa.pR.12) iti - AlApapaddhativacanam, "bhiNNA hu vayaNabhede" (dra.sva.pra.61) iti dravyasvabhAvaprakAzavacanaM cAnusandheyam / upalakSaNAt pratidravyam asti-nAsti-nityA'nityaikA'neka-bhavyA'bhavyAdisvabhAvabhedena SaTsthAna" patitahAni-vRddhisamanuviddhA'gurulaghuparyAyabhedena ca bhedasvabhAvaH kkssiikrtvyH| abhedaikasvabhAve svabhAvaza bhedAdyayogAditi bhAvanIyam / ka tatra = guNaguNi-paryAyaparyAyiprabhRtiSu khalu iti nizcaye ananyavRttisulakSaNaH = avibhaktapradezavRttiH Ni suSThu lakSaNaM yasya sa tathA abhedasvabhAvaH jnyeyH| yathA daNDa-daNDinoH mithovibhaktapradezavRttitA vartate kA tathA Atmadravya-jJAnaguNayoH na pravibhaktapradezavRttitA vartate / ataH jJAna-jIvAtmakayoH guNa-guNinoH, vyAkhyAmAM sabhUtavyavahAranaya mujaba uparokta vigatanI chaNAvaTa karela che. tethI pharIthI ahIM tenI chaNAvaTa ame karatA nathI. prastutamAM "guNa-guNI Adi nAma judA hovAthI temAM bhedasvabhAva che. Ama guNa-guNI AdimAM alaga-alaga saMjJA (= nAma), saMkhyA, lakSaNa, prayojana bhedasvabhAvane siddha kare che' - A pramANe AlApapaddhatinA vacananuM tathA "vacanabheda hovAthI kharekhara pratyeka dravya bhedasvabhAvane dhAraNa kare che' - A mujaba dravyasvabhAvaprakAzanA vacananuM paNa ahIM anusaMdhAna karavuM. % ravAbhAvabheda-agurulaghupacabheda dvArA bhedasvabhAvanI siddhi che (5) ahIM nAmabheda vagere 10 bhedaka tattva dekhADela che te upalakSaNa hovAthI anya bhedaka tattvanI a paNa ahIM sUcanA maLe che. te be bhedaka tattva svabhAvabheda ane agurulaghuparyAyabheda che. te A rIte e samajavuM - dareka dravyamAM astisvabhAva, nAstisvabhAva, nityasvabhAva, anityasvabhAva, ekasvabhAva, vA anekasvabhAva, bhavyasvabhAva, abhavyasvabhAva vagere upalabdha thAya che. pratyeka dravyamAM rahelA svabhAvomAM bheda hovAthI dravyamAM bhedasvabhAvanI siddhi thAya che. tathA pUrve (11/1) jaNAvela SasthAnapatita hAni -vRddhivALA agurulaghuparyAyo paNa pratyeka sUkSma dravyamAM judA-judA hovAthI dravyamAM bhedasvabhAvane svIkAravo jarUrI che. jo dravyamAM sarvathA abhedasvabhAva ja hoya to dravyamAM upalabdha svabhAvomAM bheda na saMbhave tathA agurulaghuparyAyomAM paNa bheda na saMbhave. A aMge zAMtithI vijJa vAcakavarge vibhAvanA karavI. - abhedasvabhAvanuM nirUpaNa # (tatra.) guNa-guNI, paryAya-paryAyI vageremAM ananyapradezavRtti svarUpa = avibhaktapradezavRttitAsvarUpa suMdaralakSaNavALo abhedasvabhAva jANavo. kahevAno Azaya e che ke daMDanA ane daMDInA pradezo judA -judA hoya che. pravibhakta = judA-judA pradezomAM = avayavomAM daMDa ane daMDI = daMDavALo mANasa rahe che. kASTha daMDa potAnA kASThaavayavomAM rahe che. jyAre daMDI mANasa potAnA asthimajjAdinirmita avayavomAM = pradezomAM rahe che. Ama daMDa ane daMDI - A banne vacce pravibhaktapradezavRttitA che. AvA prakAranI pravibhaktapradezavRttitA jJAna ane jJAnI = Atmadravya - A banne vacce rahetI nathI. je 1. mitra tu name.
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11 / 10 * avibhaktapradezavRttitvam abhedasvabhAvaH raktarUpa-mRddravyalakSaNayoH paryAya-paryAyiNoH, mRdravya - ghaTalakSaNayoH kAraka - kArakiNoH, dAhakasvabhAva- pa vahnilakSaNayozca svabhAva-svabhAvinoH avibhaktapradezavRttitvalakSaNo'bhedasvabhAvaH kakSIkartavya ityaashyH| tena baLa chu te miLA, mevAvo" (6.sva.pra.61) kRti dravyasvamAvAzavacanam, "muLa-mukhyAghejasvbhaavaad abhedasvabhAvaH" ( A.pa. pR. 12) iti ca AlApapaddhativacanaM vyAkhyAtam, 'abhedAd = avibhaktaT pradezavRttitvAd' ityarthAt, anyathA AtmAzrayApatteH / tathA 'guNa - guNyAdyekasvabhAvAd = guNa-guNyAdInAm avibhaktapradezavRttitvAd' ityarthAt, anyathA ekasvabhAvA'bhedasvabhAvayoranarthAntaratApatteH / yathA cAnayoH ka bhedaH tathA vakSyate trayodazazAkhAyAm (13/4 ) ityvdheym| rNi ekatra bhedAbhedobhayavirodhaparihArastu anekAntajayapatAkAyAM zrIharibhadrasUribhiH " anyo'nyavyAptibhAvena kA AtmapradezomAM jJAna rahe che, te ja AtmapradezomAM AtmA rahe che. AthI jJAna ane Atmadravya - A banne vacce avibhaktapradezavRttitAsvarUpa abhedasvabhAva rahe che tema mAnavuM jarUrI bane che. te rIte paryAya ane paryAyI paNa judA judA pradezomAM rahetA nathI. mATIno lAla varNa (= paryAya) ane mATI dravya (= paryAyI) judA-judA avayavomAM rahetA nathI. kAraka ane kArakavAna vacce paNa pravibhaktapradezavRttitva rahetuM nathI. mATImAMthI ghaDo utpanna thAya che. paNa mATIdravya (= kAraka) ane ghaDo (= kArakI) vibhakta = alaga avayavomAM rahetA nathI. je pradezomAM avayavomAM mATI rahe che tyAM ja ghaDo rahe che. svabhAva ane svabhAvI - A banne vacce pravibhaktapradezavRttitA nathI. agnino dAhaka svabhAva ane agni (= svabhAvI) paNa alaga-alaga pradezomAM vRtti nathI. tethI te cAreya yugmo vacce paNa avibhaktapradezavRttitvasvarUpa abhedasvabhAva svIkAravo jarUrI che. A pramANe ahIM Azaya che. digaMbaragraMthanI spaSTatA = - 1807 al (tena.) dravyasvabhAvaprakAza graMthamAM jaNAvela che ke 'guNa-guNI vagere bhinna nathI. kAraNa ke teo vacce paraspara abheda che.' tathA AlApapaddhati graMthamAM paNa jaNAvela che ke 'guNa-guNI vagereno eka svabhAva hovAthI abhedasvabhAva che.' A banne graMthanA vacananI paNa spaSTatA upara mujaba thaI jAya che. ahIM 'abheda sa avibhaktapradezavRttitva' evo artha karavo. bAkI AtmAzrayadoSa Avaze. kema ke 'abheda hovAthI guNa -guNImAM bheda nathI' AvuM bolavAmAM hetu ane sAdhya eka ja banI jAya che. AvI rIte 'dravyasvabhAvaprakAza' vacananuM arthaghaTana karavuM. tathA 'ekasvabhAva' zabdano artha avibhaktapradezavRttitva samajavo. arthAt avibhaktapradezavRttitAnA lIdhe guNa-guNI vagereno abhedasvabhAva che. Avo artha karavAmAM na Ave to 'ekasvabhAva' ane 'abhedasvabhAva' - A banne zabdo paryAyavAcI thavAnI Apatti Ave. ekasvabhAva ane abhedasvabhAva vacce je rIte bheda hoya che te rIte bhedanI taphAvatanI spaSTatA AgaLa 13 mI zAkhAnA cothA zlokamAM ka2vAmAM Avaze. A vAta adhyetAvarge khyAlamAM rAkhavI. = Ke Ke Ke Ke You Xiang Ke bhedAbhedavirodha nirmUla (ja.) 'ekatra bheda-abheda ubhayano samAveza karavAmAM virodha Avaze' - AvI zaMkAno parihAra 1. na hi te minnA, amevAt
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1808 0 bhedasvabhAvavirahe pratiniyatarUpatocchedaH / /20 sa (bheda viNa ) bhedasvabhAva na mAniI, to sarva dravya-guNa-paryAyanaI ekapaNuM hoI. 5 dravya-paryAyayora tham ? evA viruddha cAt tambhAvAnuvattita II" (ka.ga.T.HT-1, 2, pR.732) ga itthamakAri / jJAnAtmanoH bhedAbhedasiddhiH syAdvAdaratnAkare prathamaparicchede (1/6/pR.51) vistarato draSTavyA / - tadanusAreNa ca sarvatra guNa-guNinoH bhedAbhedau vibhaavniiyau|| taduktametadubhayasvabhAvamadhikRtya nayacakrasAre devacandravAcakaiH "sva-svakAryabhedena svabhAvabhedena agurulaghu20 paryAyabhedena bhedsvbhaavH| avasthAnA''dhAratAdyabhedena abhedasvabhAvaH" (na.ca.sA.pR.164) iti / ___"na bhedo'bhedasvarUpatvAd nA'bhedo bhedarUpataH" (nyA.vi.185) iti nyAyavinizcaye akalaGkasvAmiNi vacanamapyatra bhaavniiym| kA yathAkramamubhayatra vipakSabAdhamAha - bhedAbhAve = guNa-guNyAdiSu bhedasvabhAvavirahe sarvatra eva zrIharibhadrasUrijIe anekAntajayapatAkAmAM A pramANe karela che ke "dravya ane paryAya vacce paraspara vyApti = paraspara anuviddhatA hovAnA lIdhe ekatra bhedabheda viruddha bane tevuM kaI rIte saMbhave? kAraNa ke bheda -abheda vacce virodha mAnavAmAM Ave to te banne vacce je pramANasiddha vyApti che, te ja asaMgata banI jAya." AtmA ane jJAna vacce bhedabhedanI siddhi syAdvAdaratnAkara graMthanA prathama paricchedamAM vistArathI darzAvela che tene vAcakavarge jovI. tathA te mujaba sarvatra guNa-guNIsthalamAM bhedabhedanI vibhAvanA karavI. a bheda-abhedabhAvanI siddhiH zrIdevacandrajI # (6) bheda-abhedaubhayasvabhAvane udezIne upAdhyAya zrIdevacandrajIe nayacakrasAramAM jaNAvela che ke pota-potAnA kAryanA bhedathI dravyamAM bhedasvabhAva rahelo che. dA.ta. jIvano jJAnaguNa jANavAnuM kArya kare, darzanaguNa jovAnuM kArya kare, cAritraguNa sthiratA-svarUparamaNatAdi kAryane kare. dharmAstikAya calanasahAyatA . kare. Ama kAryabhedathI dravyamAM bhedasvabhAva rahelo che. tathA asti-nAsti vagere svabhAvo judA-judA pI hovAthI paNa sarva dravyamAM bhedasvabhAva che. tathA agurulaghuparyAya paNa dharmAstikAyAdi dravyamAM judA a -judA che. eka dravyano agurulaghuparyAya bIjA dravyanA agurulaghuparyAyanI samAna nathI. vRddhi-hAni pariNamana palaTAye ja rAkhe che. tethI sarvadravyamAM bhedasvabhAva che. tathA potapotAnA sarva dharmanuM avasthAna, tenI AdhAratA vageremAM kyAreya bheda paDato na hovAthI dravyamAM abhedasvabhAva rahelo che." vastu bhedabhedaravabhAvI : akalaMkaravAnI che (".) nyAyavinizcayamAM akalaMkasvAmIe bhedabheda ubhayasvabhAvane darzAvatA kahe che ke "vastu mAtra bhedasvabhAvI nathI. kema ke abhedasvarUpa tyAM abAdhita che. temaja kevala abhedasvabhAvI paNa padArtha nathI. kAraNa ke temAM bhedasvarUpa avyAhata che." A kathananI paNa ahIM vibhAvanA karavI. tenI vyAkhyAnuM paNa jijJAsu vAcakavarge avalokana karavuM. bhedabheda svabhAvano asvIkAra azakya (thAzcama) prastuta zlokanA uttarArdhamAM "jo bhedasvabhAva ane abhedasvabhAva mAnavAmAM na Ave to zuM doSa Ave ?' - A bAbatanI spaSTatA karela che ke - jo guNa-guNI vageremAM bhedasvabhAva
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ [; /20 0 bhedaH vastusvarUpam / 1809 teNaI karI " dravyama, artha TE, maryo paryAya - e vyavahArano virodha hoI. dravya-guNa-paryAyeSu aikyAt = kevalAbhedAd 'idaM dravyam, asau guNaH, sa ca paryAyaH' iti dravyAdi- pa vyavahAraH na = naiva syAt, virodhAt / sarvathA tadabhede 'jJAnaM dravyam, AtmA paryAyaH, manuSyatvAdiH / guNaH' iti vyavahAro'pi prAmANikaH syAt, asmin pakSe prasiddhavyavahArabodhyArthA'bhedena abaadhitaarthktvaat| evaJca padArthavyavasthAeM bhedasvabhAvo'bhyupeyaH, anyathA ekameva ghaTAdikaM vastu sarvAtmakaM ze syAt / taduktaM samantabhadrasvAminA AptamImAMsAyAM "sarvAtmakaM tadekaM syAdanyA'pohavyatikrame" (A.mI.11) ka iti / tatazcaikAntA'bhedasvabhAvo yuktyasahatvenA'pAramArthika eva / ___ yattu maNDanamizreNa brahmasiddhau "na bhedo vastuno rUpaM tdbhaavprsnggtH| arUpeNa ca bhinnatvaM vastuno nopapadyate / / " (bra.si.2/5) ityuktaM tadasat, bhedasya paryAyavizeSarUpatAbhyupagamena vastvabhAvaprasaGgA- kA na hoya to badhA ja dravya-guNa-paryAyomAM kevala abhedasvabhAvanA lIdhe "A dravya che, pelo guNa che, ane te paryAya che' - A pramANe je alaga-alaga vyavahAra thAya che te thaI nahi zake. dravya, guNa Adi svarUpe bhedavyavahAra karavo ane temAM kevala abheda svabhAva ja mAnavo - A bAbata virodhagrasta che. tathA jo dravya, guNa ane paryAya vacce sarvathA abheda ja mAnavAmAM Ave to "AtmA dravya che, jJAna guNa che, manuSyatva paryAya che' - AvA lokaprasiddha vyavahAranI jema "jJAna dravya che, AtmA paryAya che, manuSyatva vagere guNa che' - AvA vyavahArane paNa prAmANika mAnavo paDaze. kAraNa ke dravya, guNa, paryAya vacce sarvathA abheda mAno to prastutamAM jJAnane guNa kaho ke dravya kaho - arthamAM zuM pharaka paDe che ? AtmAne dravya kaho ke guNa kaho - arthamAM to kazo ja pharaka nathI ne ! artha abAdhita hovAthI tevA vyavahArone paNa sAcA mAnavAnI Apatti sarvathA abhedasvabhAva pakSamAM Avaze. che bhedasvabhAva Avazyaka ja (va.) A rIte padArthanI vyavasthA mATe bhedasvabhAvano svIkAra karavo jarUrI che. bAkI to eka ja ghaTAdi vastu sarvAtmaka banavAnI Apatti Avaze. A ja AzayathI samaMtabhadrasvAmIe AptamImAMsA graMthamAM A jaNAvela che ke "anyabhedane mAnya karavAmAM na Ave to eka ja vastu sarvAtmaka = sarvasvarUpa banavAnI Apatti Avaze." tethI ekAntaabheda yuktisahiSNu na hovAthI apAramArthika ja che - tema samajavuM. maMDanamizranA matanuM nirAkaraNa ja (7) maMDanamizra nAmanA vidvAna brahmasiddhi nAmanA graMthamAM je jaNAvela che ke "bheda vastunuM svarUpa nathI. kAraNa ke bhedane vastunuM svarUpa mAnavAmAM vastuno uccheda thavAnI Apatti Ave. je potAnuM svarUpa na hoya tenI apekSAe vastumAM bheda saMgata thaI na zake - te vAta mithyA jANavI. kAraNa ke ame jaino bhedane paryAyavizeSAtmaka mAnIe chIe. tethI paryAyavizeSAtmaka bhedane vastunuM svarUpa mAnavAmAM vastuno uccheda thavAnI Apattine ahIM avakAza raheto nathI. ame jaino kAMI kevala tucchasvarUpa bhedane mAnatA nathI ke jenA lIdhe bhedane vastunuM svarUpa mAnavAmAM vastuno uccheda thavAnI Apatti
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11/10 1810 0 guNAdInAM nirAdhAratApattiH / sa anaI (viNa abhedaka) abhedasvabhAva na kahiI, pa 'navakAzAt / na hyasmAbhiH tucchaikarUpo bhedaH kakSIkriyata iti dik / va tathA abhedaM = dravya-guNa-paryAyA'bhedasvabhAvaM vinA hi vindhya-himAcalayoriva dravya-guNayoH " dravya-paryAyayoH vA AdhArA''dheyabhAvo na syAt / tathA ca guNa-paryAyau nirAzrayau syAtAm / tathA ma cArthakriyAkAritvAbhAvenA'sattvamApadyeta drvysy| rza vidyAraNyenApi brahmAnande "sa ghaTo no mRdo bhinno viyoge satyanIkSaNAt / nApyabhinnaH purA piNDa- dazAyAmanavekSaNAd / / " (brahmA.advaitAnandaprakaraNe pR.35) iti paryAya-paryAyiNoH bhinnAbhinnatA pratyapAdi / ___ "ananyatve'pi kArya-kAraNayoH kAryasya kAraNAtmatvaM, na tu kAraNasya kAryAtmatvam" (bra.sU.2/1/9paNa zA.bhA.pR.455) iti brahmasUtrazAGkarabhASyoktirapi prakArAntareNa kArya-kAraNayoH bhedAbhedI eva sthApayati, kA ekAntena tadabhede tu kartRvyApArapUrvamapi kAryopalabdhiprasaGgAt / Ave. ahIM je kAMI kahevAyela che te to eka digdarzanamAtra che. A dizAsUcana mujaba haju AgaLa ghaNuM vicArI zakAya che. AvuM darzAvavA mATe karNikAkAre "vi' zabdano prayoga karela che. ja abheda vinA AdhArAdheyabhAva asaMgata che (tathA.) tathA dravya, guNa ane paryAyamAM jo abhedasvabhAva mAnavAmAM na Ave to jema viMdhyAcala ane himAlaya vacce AdhAra-AdheyabhAva nathI hoto tema dravya ane guNa vacce athavA dravya ane paryAya vacce paNa AdhAra-AdheyabhAva saMbhavI nahi zake. tethI guNano ane paryAyano AdhAra dravya banI nahi ga zake. Ama guNa ane paryAya nirAdhAra banI jaze. AvI sthitimAM arthakriyAkAritva asaMbhavita thavAthI che dravyano paNa uccheda thaI jaze. nA vedAntadarzanamAM paryAya-paryAyI vacce bhedabheda (vidA.) vidyAraNyasvAmIe paNa brahmAnaMda graMthamAM paryAya ane paryAyI vacce bhedabhedane jaNAvatAM e kahela che ke "te ghaDo mATIthI (sarvathA) bhinna nathI. kAraNa ke mATI ravAnA thatAM ghaDo dekhAto nathI. tathA te banne ekAnta abhinna paNa nathI. kema ke pUrve mATInI piMDaavasthAmAM ghaDo jaNAto nathI." matalaba ke mATI ravAnA thatAM ghaDo ravAnA thavAthI te banne vacce abheda paNa che. tathA mRtpiDadazAmAM mRdravya hAjara hovA chatAM ghaDo gerahAjara hovAthI te banne vacce bheda paNa che. Ama vidyAraNyasvAmI dvArA mRddhavya ane ghaTaparyAya vacce bhedabheda sUcita thayela che. che kArya-kAraNa vacce bhedAbheda prakArAntarathI zaMkarAcAryasaMmata che ("sana.) "kArya-kAraNa vacce abheda hovA chatAM kArya ja kAraNAtmaka che, kAraNa kAryAtmaka nathI" - A pramANe brahmasUtrazAMkarabhASyamAM vilakSaNatvaadhikaraNamAM je jaNAvela che, te paNa anya prakAre kArya-kAraNa vacce bhedAbhedanI ja siddhi kare che. kAraNa ke jo kArya-kAraNa paraspara sarvathA abhinna hoya to kuMbhAra vagere kartAnA prayatnanI pUrve paNa ghaTAdi kAryanI upalabdhi thavAnI Apatti Ave. tethI 1 A.(1)mAM "mAnII pATha.
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7, tuM 2 - 24/10 0 paryAya-paryAyiNoH bhedAbhedau paradarzanasammatau 1811 bhAskarAcAryeNApi brahmasUtrabhAskarabhASye "avasthA-tadvatozca naa'tyntbhedH| na hi zuklapaTayordharma -dharmiNoratyantabhedaH kintvekameva vastu / na hi nirguNaM nAma dravyamasti / na hi nirdravyo guNo'sti, tathopalabdheH 5 (= prmpraanusyuutoplbdheH)| upalabdhizca bhedAbhedavyavasthAyAM pramANaM vyavahAriNAm / tathA kArya-kAraNayo- rA vAmevAvanumUte" (tra pU.ra/1/18 ma.bhA.kR.102) rUceve paryAyaparyAya-TUTITUT-chAravAravipAM memerI hatI. tattvavaizAradyAM "naikAntataH paramANubhyo bhinno ghaTAdirabhinno vaa| bhinnatve gavAzvavad dharma-dharmibhAvA- za 'nupptteH| abhinnatve dhrmiruupvttdnupptteH| tasmAt kathaJcidbhinnaH kthnycidbhinnshcaa''stheyH| tathA ca ka sarvamupapadyate" (yo.sU.vi.pA.sU.43 ta.vai.) iti vAcaspatimizreNa api paryAya-paryAyiNoH bhinnAbhinnatvaM . prkaashitm| sudarzanenA'pi zAstradIpikAM vyAkhyAnayatA "yatra hi 'madhuramidaM dravyami'tyevaM dravyasya madhuratvena rUpeNa kA kArya-kAraNa vacce abhedanI jema bheda paNa Adya zaMkarAcAryane mAnya ja che - tema phalita thAya che. I guNa-guNI vagere vacce bhedabheda : bhAskarAcArya che (mA) brahmasUtrabhAskarabhASyamAM bhAskarAcAryae paNa paryAya-paryAyI, guNa-guNI tathA kAraka-kArakI vacce bhedabheda A pramANe jaNAvela che ke "avasthA (= paryAya) ane avasthAyukta paryAyI vacce atyaMta bheda nathI. kAraNa ke zuklarUpAtmaka guNadharma ane tenA AzrayabhUta paTa = dharmI vacce atyaMta bheda jaNAto nathI. paraMtu te banne eka ja vastu tarIke jaNAya che. kharekhara, guNazUnya koI dravya nAmano padArtha ja nathI. temaja dravyarahita phakta guNa paNa nathI. kema ke paraspara vaNAyelA hoya te rIte te banne jaNAya che. vastu aMge vyavahAra karanArA jIvo mATe to bhedAbhedanI vyavasthAmAM tathAvidha jANakArI e ja pramANabhUta che. temaja kArya (= kArakI) ane kAraNa (= kAraka) vacce paNa bhedabheda jaNAya za che." tethI vedAMtamane paNa paryAya-paryAyI vagere vacce bhedAbheda ja mAnya che. & avayava-avayavI vacce bhedAbheda : vAcaspati mizra karI (tattva) pAtaMjalayogasUtra upara vyAsa maharSie bhASya racela che. tathA te yogasUtrabhASya upara SaDradarzanavyAkhyAkAra vAcaspatimizrajIe tattvavaizAradI vyAkhyA racI che. tyAM temaNe paNa paryAya ane te paryAyI vacce bhedabheda jaNAvela che. te A pramANe :- "paramANusvarUpa avayavo karatAM ghaTAdi avayavI ekAnta bhinna nathI ke ekAnta abhinna nathI. jo te banne sarvathA bhinna hoya to gAya-ghoDA vacce jema dharma-dharmibhAva nathI raheto, tema avayava-avayavI vacce paNa dharma-dharmibhAva saMgata nahi thAya. jo te banne sarvathA abhinna hoya to jema parasparaabhinna evA ghaTAdi dharmo ane tenA svarUpa vacce dharma-dharmibhAva nathI, tema avayava-avayavI vacce paNa ekAntaabhedapakSamAM dharma-dharmibhAva saMbhavI zakaze nahi. tethI paramANusvarUpa avayavo ane ghaTAdi avayavI vacce kathaMcit bheda ane kathaMcit abheda svIkAravo jarUrI che. te rIte dharma-dharmibhAva vagere tamAma bAbato saMgata thaI zakaze.' 4 guNa-guNI, avayava-avayavI vacce bhedabheda mImAMsaka xx (suda) mImAMsakamUrdhanya sudarzane paNa zAstradIpikAnI vyAkhyA karatAM jaNAvela che ke "je sthaLe "A
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1812 * avayavA'vayavino: bhedAbhedau paradarzanasammatau . 11/10 pa nirUpaNaM kriyate tatra rUpa-rasayoH parasparaM bhedAd madhuratvena nirUpyamANasya dravyasyA'pi rUpAdibhyo bhedo'vabhAsate / ____ yatra cA'bhyarhamidaM dravyatvenaiva rUpeNa nirUpaNaM kriyate tatra rUpAdibhyo'bhedo'pyavabhAsate kenA'pi guNena / saamaanaadhikrnnyaa'bhaavaadityrthH| evamevA'vayavA'vayavinorapi bhedAbhedAveva" (zA.dI.su.vR.pR.395) iti ma praNigaditam / jI vedAntasiddhAntasaGgrahe vanamAlimizreNa "bhedAbhedau hi siddhAnte kaary-kaarnnyormtau| syAd bhede gurutAgaDadhivacamame kAryanidanavana" (ve.sa.sa.1/14) rUtyutte pUrvomdizA (2/16+3/4) bAvanIyam | dharmasaGgrahaNyAM zrIharibhadrasUribhiH "dhammA ya dhammiNo iha bhinnAbhinnA bhavanti naayvvaa| na hi dhammi Ni -dhammabhAvo jujjai egantavAdammi / / egantabhedapakkhe dhammA eyassa ko Nu sambandho ? / egantAbhedammi'vi dravya madhura che' - A rIte dravyanuM madhuratvarUpe nirUpaNa karAya che te sthaLe rUpa ane rasa vacce paraspara bheda hovAthI madhuratvarUpe jaNAvAI rahelA dravyamAM paNa rUpAdi karatAM bhinnatA bhAse che. tathA je sthaLe sAme cAlIne dravyatvarUpe ja purovarsI dravyanuM nirUpaNa karAya che te sthaLe rasanI jema rUpAdi guNothI dravyamAM abheda paNa bhAse che. kAraNa ke koI paNa guNa sAthe tathAvidha nirUpaNamAM sAmAnAdhikaraNya (zAbdika samAnavibhaktitva) rahetuM nathI. "a dravyam - AvA prayogamAM guNano nirdeza thato nathI. AthI guNa-guNI vacce bhedabheda rahe che. te ja rIte avayava-avayavI vacce paNa bhedabheda ja rahe che." uparokta cAra zAstrasaMdarbhonA AdhAre paradarzanakAro paNa guNa-guNI, paryAya-paryAyI, avayava -avayavI vagere vacce bhedabheda mAne che - tevuM siddha thAya che. .) vedAntasiddhAntasaMgrahamAM vanamAlimizrajIe jaNAvela che ke "siddhAntamAM = nimbArkAcAryamatamAM je kArya ane kAraNa vacce bhedabheda mAnya che. jo te banne vacce mAtra bheda mAnavAmAM Ave to mATInA ao kAryasvarUpa ghaTamAM gurutva vadhavuM joIe. tathA te banne vacce mAtra abheda svIkArIne ghaDAne mATIdravya kahevAmAM Ave to jalAharaNAdisamartha kAryano apalApa karavAno prasaMga Avaze." pUrve (2/16 + sa 3/4) darzAvela paddhati mujaba A bAbatanI vibhAvanA karavI. ja dharma-dhama vacce bhedabheda ja | (varSa) dharmasaMgrahaNi graMthamAM zrIharibhadrasUrijIe dharma-dharmI vacce bhedabhedasvabhAvanI siddhi karatAM jaNAvela che ke "A jagatamAM dharmIthI guNadharmo bhinnabhinna svabhAvavALA hoya che - tema jANavuM. ekAntavAdamAM dharma-dharmibhAva saMgata thaI zakato nathI. jo dharma-dharmI vacce sarvathA bheda mAnavAmAM Ave to "AnA saMbaMdhI A guNadharmo che' - tevuM kaI rIte bolI zakAya ? ('A himAlayano meruparvata guNadharma che' - tevuM jema kahI nathI zakAtuM, tema uparokta vAta samajavI. ekAnta bhinna tarIke pUrvapakSIne saMmata himAlaya-meru vagere vacce jema dharma-dharmibhAva nathI saMbhavato tema dharma-dharmI vacce paNa dharma -dharmibhAva nahi saMbhave. Avo ahIM zrIharibhadrasUrijIno Azaya che.) tathA jo dharma ane dharmI vacce sarvathA abheda ja hoya to dharma ane dharmI - Ama be nAma vagere kaI rIte saMgata thAya ? (matalaba 1. dharmAzca dharmiNaH iha bhinnAbhinnA bhavanti jnyaatvyaaH| na hi dharmi-dharmabhAvo yujyate ekaantvaade|| 2. ekAntabhedapakSe 'dharma etasya' ko nu sambandhaH ? / ekAntA'bhede'pi dvidhA'bhidhAnAdi kathaM yuktam ? / /
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ ekAntavAde hiMsA- paralokAdyasambhavaH o 1813 11/10 duhAbhihANAdi kaha juttam ? / / ' ego dhammI dhammA'Nege jaM teNa honti bhinna tti / / " (dha.sa.1187-1188- pa 1189) ityAdi yaduktaM tadatrA'nusandheyam / rA ka "bhedA'bhAve sarvaguNa-paryAyANAM saGkaradoSaH guNaguNi-lakSyalakSaNa-kAryakAraNatAnAzaH / abhedA'bhAve sthAnadhvaMsaH, 'sya te muLAH ? jo vA muLI ?' tyAghamAvaH" (na.va.sA.pR.164) kRti nayanasAre tevacanavAvA paryAya-paryAyiNoH ekAntabhedAbhedanirAsapurassaraM bhedAnuviddhA'bhedasiddhikRte zrIhemacandrasUribhiH zR yogazAstravRttI AntarazlokeSu " yeSAmekAntiko bhedaH sammato deha dehinoH / teSAM dehavinAze'pi na hiMsA ke kuMbha ane ghaTa banne vacce abheda hovAthI bhUtalamAM eka ghaDo hoya tyAre 'ahIM kuMbha ane ghaDo ema be cIja che' - AvuM jema bolI zakAtuM nathI, tema guNa-guNI vacce jo sarvathA abheda ja hoya to 'A jagatamAM guNa ane guNI Ama be vastu che AvuM kahI nahi zakAya.) je kAraNe dharmI eka che ane guNadharmo ghaNA che, te kAraNe te banne bhinna che. tathA je kAraNe dharmI sAthe badhAya guNadharmo anuviddha che. tethI te banne paraspara abhinna che." OM bheda-abhedano asvIkAra guNa-guNIbhAvanAzAdino ApAdaka ("mevA.) prastuta banne svabhAvano svIkAra karavAmAM na Ave to kayA doSa lAgu paDe ? tene darzAvatA upAdhyAya zrIdevacandrajI mahArAja nayacakrasAra graMthamAM jaNAve che ke "vastumAM bhedasvabhAva na hoya to dravyanA sarva guNo ane sarva paryAyo vacce sAMkaryanI ekarUpatAnI Apatti Avaze. AvI sthitimAM 'guNa koNa ? tathA guNI koNa ? dravya koNa ? kayA dravyano kayo paryAya ane kayo guNa enI vaheMcaNI thaI nahi zake. temaja guNalakSaNanuM lakSya guNanI jema paryAya banI jaze. tathA paryAyalakSaNanuM lakSya guNa paNa banI jaze. matalaba ke lakSya-lakSaNabhAvano paNa nAza thaze. taduparAMta kAryadharma ane CL kAraNadharma - A banne paNa judA paDI nahi zake. tethI kAryatAno ane kAraNatAno nAza thaze. tathA jo vastumAM abhedasvabhAvane na mAno to 'sthAna = AdhAra koNa bane ane Adheya koNa bane ?' te nakkI s na thavAthI AdhAradhvaMsa AdhArAdheyabhAvanAza thaze. tathA guNa-guNI vacce jarA paNa abheda na hoya to 'A guNo konA che ? A guNono Azraya koNa che ?' A bAbatanuM niyamana paNa thaI nahi zake. guNa-guNInI oLakhANa sarvathA bhedapakSamAM zakya nathI." laukika dRSTie paNa vicArIe to kahI zakAya ke vindhyAcala ane himAlaya vacce abheda na hovAthI te bannemAM AdhA2AdheyabhAva ke guNa-guNIbhAva nathI saMbhavato. tema tulya yuktithI kahI zakAya che ke dravya-guNAdi vacce abheda na hoya to dravya -guNAdimAM paNa AdhArAdheyabhAva, guNa-guNIbhAva nahi saMbhave. * paryAya-paryAyI vacce bhedAbheda : zrIhemacandrasUrijI (paryAya.) paryAya-paryAyI vacce ekAntabheda ane ekAntaabheda A bannene dUra karI bhedAnuviddha abhedanI siddhi mATe zrIhemacandrasUrijIe yogazAsravRttimAM bIjA prakAzanA AntarazlokomAM kahela che ke deha ane dehadhArI vacce jeonA mate ekAnte bheda rahelo hoya, temanA mate dehavinAza karavA 1. eko dharmI dharmA aneke yat tena bhavanti bhinnA iti / yat punaH tenA'nuviddhAH sarve'pi ataH abhinnA iti / / - = - $
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1814 0 bRhannayacakravRttisaMvAdaH 0 1/10 pa dehino bhavet / / abhedaikAntavAde'pi svIkRte deh-dehinoH| dehanAze dehinAzAt paraloko'stu kasya vai ? / / " (yozA.prArA-2, sno.98/997-118) rUtyAghum | prakRte "bhedapakSe'pi vizeSasvabhAvAnAM nirAdhAratvAd arthkriyaakaaritvaa'bhaavH| arthakriyAkAritvA'bhAve ' drvysyaa'pybhaavH| abhedapakSe'pi srvthaikruuptvaadrthkriyaakaaritvaa'bhaavH| arthakriyAkAritvAbhAve dravyasyA'za pyabhAvaH" (bR.na.ca.69 pR.37) iti bRhannayacakravRttikRdvacanamanusandheyam / ka ekAntanityadravyA'bhinnatvena ekAntanityatvApattyA guNAderapi arthakriyAkAritvA'bhAvo'bhedapakSe Ni pUrvokta(11/8)dravyasvabhAvaprakAza-vItarAgastotrA'dhyAtmasAra-dravyAlaGkAra-sUtrakRtAGgavRttyAdisandarbhAnusAreNa vibhaavniiyH| chatAM dehadhArInI hiMsA (ane hiMsAjanya pA5) saMbhavaze nahi. tathA jeonA pakSamAM deha-dehadhArI vacce sarvathA abheda svIkAravAmAM Avela che temanA mate dehanAza thatAM dehadhArIno = jIvano nAza thavAthI paraloka kono thaze ?' matalaba ke ekAntaabhedamatamAM zarIranAza pachI paralokagAmI koI nahi saMbhave. tethI deha = paryAya ane dehadhArI = paryAyI dravya vacce bhedAnuviddha abheda mAnavo jarUrI che. che ekAntabhedapakSanuM ane sarvathA abhedapakSanuM nirasana che (pravRtta) A bAbatamAM bRhayacakravRttikAre bahu suMdara vAta karelI che. te A mujaba che ke "dharma -dharmI vacce jo sarvathA bheda mAnavAmAM Ave to paNa dravyano uccheda thaze. kema ke vizeSa svabhAvane dhAraNa karanArA guNa ane paryAya dravyathI sarvathA bhinna hovAnA lIdhe nirAdhAra banI jaze. tathA nirAdhAra sa banavAthI guNa-paryAyamAM arthakriyAkAritva nahi saMbhave. guNa-paryAya potAnuM koI paNa kArya karI nahi zake. arthakriyAkArI na hoya te asat hoya. AvI paristhitimAM guNI dravyano paNa uccheda thaI jaze. Cii tathA dharma-dharmI vacce jo ekAtte abheda svabhAva mAnavAmAM Ave to paNa dravyano uccheda thaze. kAraNa ke sarvathA abhedapakSamAM vastu ekAnta ekarUpa hovAthI arthakriyA (= potAnuM kAryo karavA mATe samartha nathI. arthakriyAkAritva na hoya to dravyano paNa abhAva sunizcita banI jaze." A vAtanuM paNa ahIM anusaMdhAna karavuM. A ekAntapakSamAM guNAdi arthakriyAkArI na bane che (aa.) ahIM abhedapakSamAM arthakriyAkAritvano abhAva batAvela che te nIce mujaba samajavo. dravyathI guNa-paryAya sarvathA abhinna hoya to jema dravya ekAntanityasvabhAvavALuM che, tema guNa-paryAya paNa ekAntanityasvabhAvavALA banI jaze. tathA ekAntanityasvabhAvayukta padArthamAM to arthakriyAkAritva saMbhavatuM nathI - A vAta pUrve A ja zAkhAnA AThamA zlokanA vivecanamAM dravyasvabhAvaprakAza, vitarAgastotra, adhyAtmasAra, dravyAlaMkAra, sUyagaDAMgasUtravyAkhyA vagerenA saMdarbha-sAkSIpATha dvArA samajAvela ja che. tethI ekAntanitya dravyathI abhinna evA guNa-paryAya paNa ekAntanitya banavAnA lIdhe arthakriyAkArI nahi banI zake - tevI vibhAvanA svaye vAcakavarge karavI.
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26/10 0 AdhArAdheyayoH abhedasambandhaH / 1815 to nirAdhAra guNa-paryAyano bodha na thayo joII. AdhArAdheyano abheda vinA bIjo saMbaMdha ja na ghaTaI. kiJca ekAntabhedapakSe nirAdhArayozca guNa-paryAyayoH dravye dhIH na = naiva bhvet| dravyasya guNa-paryAyebhyaH sarvathAbhinnatve ko'yaM niyamo yaduta 'Atmadravye eva jJAnAdiguNa-manuSyAdiparyAyayoH bhAnam, na tu gaganAdau' iti ? na ca sarvathAbhede'pi dravye guNAdInAM samavAyasambandhaH syAd iti zaGkanIyam, samavAyasya prAg (3/2,3/6,9/1+21,11/8) ihaiva, jayalatAkhyAyAM madhyamasyAdvAdarahasyavRttI (pR.41-74), bhAnumatInAmnyAJca nyAyAlokavRttau (prakAza-1/pRSTha 213-266) asmAbhiH nirAsAt, AdhArA- ka ''dheyayorabhedasambandhaM vinA sambandhAntarA'yogAcca / idamevAbhipretyoktaM zaGkarAcAryeNa brahmasUtrazArIrakabhASye rNi "tAvInyapratItezya dravya-kuvInAM samavAyatpanAnarthacam (vra..ra//18-zA.ma.pR.477) tiA ja nirAdhAra guNAdipakSanI samasyA (ziSya.) vaLI, bIjI mahattvanI vAta e che ke upara jaNAvyA mujaba ekAntabhedasvabhAva pakSamAM guNa-paryAya nirAdhAra banI javAthI te bannenI dravyamAM buddhi ja thaI nahi zake. kAraNa ke guNathI ane paryAyathI dravya ekAnta bhinna hoya to Avo niyama kaI rIte thaI zake ke "AtmadravyamAM ja jJAnAdi guNanuM ane manuSyatvAdi paryAyanuM bhAna thAya, gagana vageremAM na thAya. kAraNa ke jJAnAdi guNa ke manuSyatvAdi paryAyo jema AtmAthI ekAnta bhinna che tema gaganathI paNa sarvathA bhinna ja che. naiyAyika :- (na gha.) dravyamAM guNa vagereno sarvathA bheda hovA chatAM samavAya nAmano saMbaMdha saMbhavI zake che. tethI samavAya dvArA jJAna ane AtmA vacce AdhAra-AdheyabhAva saMbhavI zake che. tethI jJAnAdine ke nirAdhAra thavAnI Apattine avakAza nathI. - AdhAratAmAM samavAya aniyAmaka - jaina :- (samavAyasya.) tamArI A dalIla vyAjabI nathI. kAraNa ke samavAya saMbaMdhanuM to khaMDana sa ame pUrve trIjI zAkhAnA bIjA-chaThThA zlokamAM, navamI zAkhAnA prathama ane ekavIsamA zlokamAM tathA A ja zAkhAnA AThamA zlokamAM karela che. tathA madhyamaparimANa syAdvAdarahasya graMthanI jayalatA TIkAmAM tathA nyAyAloka graMthanI bhAnumatI nAmanI vyAkhyAmAM paNa ame (dravyAnuyogaparAmarzakarNikAkAre) samavAya saMbaMdhanuM vistArathI nirAkaraNa karela che. vaLI, AdhAra ane Adheya vacce abheda sivAya bIjo koI saMbaMdha saMbhavita paNa nathI. tethI guNa-guNI, paryAya-paryAyI vagere vacce abhedasvabhAva (abheda saMbaMdha) mAnavo vyAjabI ja che. A ja abhiprAyathI brahmasUtrazArIrakabhASyamAM Adya zaMkarAcAryajIe jaNAvela che ke 'dravya ane guNAdi vacce tAdAbhyanI pratIti thAya che. tethI dravya ane guNa vagere vacce samavAyasaMbaMdhanI kalpanA karavI e vyartha che.' *...* cihradayamadhyavartI pATha ko.(9)mAM nathI.
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1816 0 guNa-guNinoravibhaktapradezatA . atra pravacanasAragAthA - "pavibhattapadesattaM pudhattamidi sAsaNaM hi viirss| sa laiwttamatamAro ja tamaa "mavAra (dovi) thaiA " (pra.sA.ra/14) tilA11/10 pa yathoktaM kundakundasvAminA pravacanasAre "pavibhattapadesattaM pudhattamidi sAsaNaM hi viirss| UNIQmatabhAvo na ramavaM dora vadhaze ?" (pra.sa./14) tA amRtacandrAcAryakRtA tattvapradIpikA'bhidhAnA tadvRttistvevam "pravibhaktapradezatvaM hi pRthaktvasya lakSaNam / ma tattu sattA-dravyayorna sambhAvyate, guNa-guNinoH pravibhaktapradezatvA'bhAvAt zuklottarIyavat / tathAhi - yathA ya of eva zuklasya guNasya pradezAsta evottarIyasya guNina iti tayorna pradezavibhAgaH / tathA ya eva sattAyA guNasya " pradezAsta eva dravyasya guNina iti tayorna prdeshvibhaagH| ka evamapi tayoranyatvamasti, tallakSaNasadbhAvAt / atadbhAvo hyanyatvasya lakSaNaM, tattu sattA-dravyayorvidyata Ni eva guNa-guNinostadbhAvasyA'bhAvAt zuklottarIyavadeva / tathAhi - yathA yaH kilaikacakSurindriyaviSayamApadyamAnaH pRthatva ane bhedanI vicAraNA : digaMbara mata mujaba che | (co.) digaMbarAcArya kuMdakuMdasvAmIe pravacanasAra graMthamAM jaNAvela che ke pravibhaktapradezatA (= alaga-alaga pradezomAM rahevApaNuM) e ja pRthakva che. A pramANe ja vIra prabhuno upadeza che. atadbhAva e anyatva = bheda che. je tadbhava = tasvarUpa na hoya te eka kaI rIte hoya ?" R amRtacandrAcAryamatadarzana 8 (15) amRtacaMdra nAmanA digaMbarAcAryae kuMdakuMdasvAmInA uparokta vacananI chaNAvaTa karatAM DtattvapradIpikA nAmanI pravacanasAravyAkhyAmAM jaNAvela che ke "pravibhaktapradezatva e ja pRthakvanuM lakSaNa ja che. arthAt alaga-alaga pradezomAM rahevApaNuM eTale pRtharva. AvuM pRthakva to sattA-guNa ane guNIlA dravyamAM saMbhavatuM nathI. kAraNa ke zukla guNa ane vastranI jema sattA (=guNa) ane (guNImAMs) dravyamAM pravibhaktapradezatva rahetuM nathI. te A rIte - je vastranA zuklaguNanA pradezo che te ja pradezo vastranA e = guNI dravyanA che. vastra je taMtuomAM (= pradezomAM) rahe che te ja pradezomAM vastrano zuklaguNa rahe che. tethI jema vastra ane tenA zukla guNa vacce pradezavibhAga = pravibhaktapradezavRttitva nathI, tema sattA-guNamAM ane guNI-dravyamAM pravibhaktapradezavRttitA nathI. kAraNa ke sattA-guNanA je pradezo che te ja guNI-dravyanA pradezo che. che atabhAvasvarUpa bhedanI vicAraNA (va.) tema chatAM paNa sattA ane dravya vacce bheda to rahelo ja che. kAraNa ke bhedanuM lakSaNa temAM vidyamAna che. bhedanuM lakSaNa che atarbhAva. te svarUpe - te svabhAve na hovuM te atabhAva. A atabhAva to sattA ane dravya vacce vidyamAna ja che. kAraNa ke zukla varNa ane vastranI jema sattA (=guNa) ane (guNI=) dravya vacce tabhAva raheto nathI. te A rIte - zukla guNa kharekhara eka cakSu Indriyano ja rAsanI tamAma hastapratomAM + pustakomAM 'mara' pATha che. digaMbara pravacanasAranA mudrita pustakomAM 'dari' pATha che. 1. pravibhaktapradezatvaM pRthaktvamiti zAsanaM hi viirsy| anyatvamatadbhAvo na tadbhavad bhavati kathamekam ? / / "
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ sattA- dravyayoH na sarvathaikyam samastetarendriyagrAmagocaramatikrAntaH zuklo guNo bhavati, na khalu (tathA) tadakhilendriyagrAmagocarIbhUtamuttarIyaM bhavati, yacca kilA'khilendriyagrAmagocarIbhUtamuttarIyaM bhavati, na khalu (tathA) sa ekacakSurindriyaviSayamApadyamAnaH samastetarendriyagrAmagocaramatikrAntaH zuklo guNo bhavatIti tayostadbhAvasyA'bhAvaH / 11/10 rA tathA yA kilAsszritya vartinI nirguNaikaguNasamuditA vizeSaNaM vidhAyikA vRttisvarUpA sattA bhavati, na khalu (tathA) tadanAzritya varti guNavadanekaguNasamuditaM vizeSyaM vidhIyamAnaM vRttimatsvarUpaM ca dravyaM bhavati / rza yattu kilA'nAzritya varti guNavadanekaguNasamuditaM vizeSyaM vidhIyamAnaM vRttimatsvarUpaM ca dravyaM bhavati, na khalu (tathA) sAzritya vartinI nirguNaikaguNasamuditA vizeSaNaM vidhAyikA vRttisvarUpA ca sattA bhavatIti tayostadbhAvasyA - ka SbhAvaH / ata eva ca sattA - dravyayoH kathaJcidanarthAntaratve'pi sarvathaikatvaM na zaGkanIyam, tadbhAvo hyekatvasya lakSaNam / yattu na tadbhavad vibhAvyate tatkathamekaM syAt / api tu guNa-guNirUpeNAnekamevetyarthaH" (pra.sA. 2/14, vRtti). kRti / rNi kA 1817 - viSaya bane che. cakSu sivAyanI bIjI IndriyonA samUhano viSaya zukla guNa banato nathI. paraMtu vastra dravya AvuM nathI. cakSu uparAMta sparzana Indriyano paNa te viSaya bane che. tvagindriyano viSaya zukla guNa banato nathI. cakSu sivAyanI bIjI IndriyanI viSayatAne jema zukla guNa oLaMgI jAya che, tevuM vastra mATe banatuM nathI. kema ke vastra cakSubhinna Indriyano paNa viSaya bane che. tethI zukla guNa ane guNI vasra vacce tadbhAva nathI. tethI atabhAvasvarUpa bheda zukla varNa ane paTanI vacce vidyamAna che. * vidhAyaka vRttivarUpa sattA (tathA.) te ja rIte sattA ane dravya vacce paNa tadbhAva na hovAthI bheda rahI zake che. te A rIte - sattA nAmano guNa koIkane AzrayIne rahe che. tathA sattAmAM bIjA koI guNa rahetA nathI. kevala nirguNasvarUpe sattA udayamAM Avela hoya che. sattA vizeSaNa tarIke bane che. sattA niSedhaka nahi, paraMtu vidhAyaka ane vRttisvarUpa che. vRtti vartavuM, hovuM, hayAtI. sattA nAmanA guNanuM svarUpa AvuM che. jyAre dravyanuM svarUpa judA ja prakAranuM che. dravya sattAnI jema parAzrita nathI. dravyamAM aneka guNo rahelA che. dharmAstikAya, adharmAstikAya Adi aneka svarUpe dravya udayamAM AveluM hoya che. te vizeSya sa bane che. sattA dvArA dravya vizeSya banAvAya che. matalaba ke sattA vagere guNo vidhAyaka = racanArA che ane dravya tenAthI racAto padArtha che. dravya vRttimatsvarUpa che, vRttiviziSTAtmaka che, vRttivALuM che, hayAtIvALuM che, hayAta rahenAra che. tethI uparokta svarUpe rahenArI sattA darzita dravyasvarUpa banatI nathI. tathA je uparokta svarUpavALuM dravya che te upadarzita sattAsvarUpa banatuM nathI. Ama sattA ane dravya vacce tadbhAvano abhAva che. sattAmAM dravyAtmakatA nathI. tathA dravyamAM sattArUpatA nathI. A ja kAraNathI sattA-guNa ane guNI-dravya apRthak hovAthI kathaMcit abhinna hovA chatAM paNa 'te banne sarvathA eka = abhinna banI jaze' - AvI zaMkA na karavI. kAraNa ke tAva te svarUpe /svabhAve potAnuM astitva e ja ekatvanuM abhedanuM lakSaNa che. je te svarUpe thatuM jovA maLatuM na hoya te kaI rIte eka sarvathA abhinna banI zake? paraMtu guNa-guNIrUpe te aneka = = = vibhinna ja hoya - tevuM ahIM arthaghaTana karavuM." A mujaba amRtacandrAcArya pravacanasAranI vyAkhyAmAM jaNAve che. =
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1818 * bhedo'bhedarUpaH abhedazca bhedarUpaH 11 / 10 rA atratya tattva tu gammatanayatatataH (syA.ra4.jA.9/v3-1/pRSTha-12-100) vijJayam / vastutastu bhedasya abhedAtmakatA abhedasya ca bhedAtmakatA arthasvarUpAnyathA'nupapattyA sidhyati / taduktam akalaGkasvAminA siddhivinizcaye "bhedo'bhedAtmako'rthAnAmanyathA'nupapattitaH / bhedAtmakastathA'bhedaH tattva saiAntataH tataH / / " (si.vi.7/11/mAga-2/pR.468) kRti bhAvanIyam| iha kramikavyAkhyAtasvabhAvA'STakopetavastUpadarzanaM paJcAdhyAyIprakaraNe "syAdasti ca nAstIti ca nityamanityaM tvanekamekaJca / tadatacceti catuSTayayugmairiva gumphitaM vastu / / " ( paJcA. 1/262 ) ityevamakAri / dravya-guNa- paryAyANAmiva dravyANAmapi mitho bhedA'bhedau sta eva, prAtisvikaguNApekSayA bhedasya dravyatvena cA'bhedasya pratIteH / taduktaM kArttikeyAnuprekSAyAM svAmikumAreNa "savvANaM davvANaM davvasarUpeNa kA hodi eyattaM / Niya-NiyaguNabheeNa hi savvANi vi hoMti bhiNNANi / / " ( kA. a. 236) iti / fi. (tyuM.) ahIM pRthak ane bheda aMgenI A vAta digaMbaramata mujaba karI che. A aMge je tAttvika vAta che, te ame banAvela jayalatA nAmanI syAdvAdarahasyavRttimAMthI vAcakavarge jANI levI. che bheda abhedasvarUpa ane abheda bhedasvarUpa che. (vastu.) vAstavamAM to bheda abhedAtmaka che ane abheda bhedAtmaka che. kAraNa ke tevuM mAnavAmAM na Ave to padArthanuM svarUpa ja asaMgata banI jAya. tethI to akalaMkasvAmIe siddhivinizcaya graMthamAM jaNAvela che ke 'bheda abhedAtmaka che tathA abheda bhedAtmaka che. kAraNa ke tevuM mAnavAmAM na Ave to padArtho ja asaMgata banI jAya. tethI ekAntavAdathI tattva siddha nahi thAya.' A aMge tenI vyAkhyAnA AdhAre UMDI vicAraNA karavAnI bhalAmaNa 'parAmarzakarNikA' vyAkhyAmAM karela che. paMcAdhyAyImAM ATha svabhAvano nirdeza (rUT.) prastuta agiyAramI zAkhAmAM pAMcamA zlokathI mAMDIne dazamA zloka sudhI kramasara je ATha svabhAvanuM varNana ka2vAmAM Avela che te ATha svabhAvothI yukta vastuno ullekha paMcAdhyAyI prakaraNamAM seM A mujaba karavAmAM Avela che ke '(1) kathaMcit astisvabhAva ane nAstisvabhAva, (2) nityasvabhAva ane anityasvabhAva, (3) ekasvabhAva ane aneka svabhAva tathA (4) tattvabhAva abhedasvabhAva ane atasvabhAva = bhedasvabhAva A cAra yugalothI jANe ke vastu gUMthAyelI che.' = * dravyomAM paraspara bhedAbheda (dravya.) jema dravya ane guNa-paryAya vacce bhedAbheda che, tema dravyomAM paNa paraspara bhedAbheda rahe ja che. kema ke pota-potAnA guNanI apekSAe dravyomAM bhedanI pratIti thAya che tathA dravyatvarUpe sarva dravyomAM abhedanI pratIti thAya che. tethI ja svAmikumAre kArtikeyAnuprekSAmAM jaNAvela che ke 'sarva dravyomAM dravyasvarUpe ekatA abheda hoya che. tathA potapotAnA guNanA bhedanI apekSAe sarva dravyo bhinna paNa che.' dA.ta. jIva caitanyadRSTie jaDadravyathI bhinna che. tathA dravyatvarUpe abhinna che. Ama badhA dravyamAM samajavuM. 1. sarveSAM dravyANAM dravyasvarUpeNa bhavati ekatvam / nija nijaguNabhedena hi sarvANi api bhavanti bhinnAni / / =
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11/10 x roSAnvitA na aSyA: Dra 1819 prakRte AdhyAtmikopanayastvevam - guNa-guNyAdiSu yau bhedA'bhedasvabhAvau darzitau tataH ayam upadezo grAhyo yaduta 'anAvirbhUtavizuddhaguNa-paryAyAH yuSmad bhinnAH iti tdaavirbhaavaayodyntvym| dRzyamAnAH parakIyadoSAH parebhyo bhinnA iti na tebhyo dveSaH kAryaH / teSu tu viziSya maitryAdibhAvanA bhaavyitvyaaH| evaM dehAdiparyAya- paryAyaNoH paramArthato bhedaM vijJAya vinazvaradehendriyAdikaM samupekSya zAzvataM svAtmadravyameva upAsanIyam / itthameva bhedasvabhAvasya mokSaparyantasAdhyasAdhakatvaM smbhvet| m tadidamabhipretya svAmikumAreNa kArttikeyAnuprekSAyAm "jo jANiUNa dehaM jIvasarUvAdu taccado bhiNNaM / rza appANaM pi ya sevadi kajjakaraM tassa aNNattaM / / " ( kA. a. 82 ) ityuktam / "ye tu dehAtmanoH bhedaM samyageva prpedire| teSAM dehaprahArAdAvapi nAtmA prapIDyate / / " (tri.za.pu.3/5/100) iti triSaSTizalAkApuruSacaritrakArikA'pIha smartavyA / / Ke Ke Ke Ke Bu Xin He rA Ni kiJca, parakIyA'prakaTaguNebhyaH parAtmAnaH abhinnA iti kRtvA te santyeva, kevalaM chadmasthatayA kA yUyaM tAn na pazyatha / sarvajJAstu parAn anantaguNasamRddharUpeNa aparokSatayA IkSanta eva / yuSmAkaM doSeSu yuSmadabhedasvabhAvaH svakAryAnvito na syAt tathA atyantaM sAvadhAnatayA bhAvyam / guNaiH saha " bhedAbhedasvabhAvano upadeza sAMbhaLIe - = AdhyAtmika upanaya :- guNa-guNI vageremAM batAvela bhedAbhedasvabhAva dvArA ApaNe evo upadeza grahaNa karavA yogya che ke apragaTa vizuddha guNa-paryAya vagere tamArA karatAM bhinna che. mATe tene pragaTa karavAno udyama karo. bIjAmAM dekhAtA doSa tenA AtmAthI bhinna hovAthI doSagrasta vyakti pratye dveSa na karo, tenA pratye vizeSarUpe maitrIbhAvane TakAvI rAkho. e ja rIte 'dehAdi vibhAvaparyAyo ane paryAyI evo AtmA - A banne vacce paramArthathI bheda rahelo che' - AvuM jANIne nazvara deha, indriya vagerenI samyak rIte upekSA karIne zAzvata nija AtmadravyanI ja upAsanA karavI joIe. AvuM thAya to ja bhedasvabhAva mokSaparyantanA sAdhyone sAdhanAro banI zake. A ja abhiprAyathI svAmikumAre kArtikeyaanuprekSAmAM jaNAvela che ke 'AtmasvarUpathI deha paramArthathI bhinna che - tevuM jANIne potAnA AtmAne ja je bhaje che, teno anyatvasvabhAva kAryakAraka bane che.' triSaSTizalAkApuruSacaritramAM zrIhemacaMdrasUrijI mahArAje je jaNAvela che te paNa ahIM yAda karavA yogya che. tyAM supArzvajinadezanAmAM jaNAvela che ke je sAdhako AtmA ane zarIra vacceno bheda sAcI rIte svIkAre che, teonA zarIramAM prahAra vagere thavA chatAM paNa teono AtmA duHkhI thato nathI.' AtmA AtmAmAM rahe ane zarIra zarIramAM rahe - tevI dhanya dazAne teo anubhavatA hoya che. A bhedasvabhAvanuM hArda che. Cul - (vijja.) jyAre bIjI bAju abhedasvabhAvanuM tAtparya ema che ke bIjAnA apragaTa guNo tenA AtmAthI abhinna hovAthI vidyamAna ja che. phakta chadmastha hovAthI te guNo tamane dekhAtA nathI. sarvajJa bhagavaMto tenA AtmAne anaMtaguNasamRddha svarUpe sAkSAt joI rahelA ja che. tathA doSo aMge 1. yo jJAtvA dehaM jIvasvarUpAt tattvato bhinnam / AtmAnamapi ca sevate kAryakaraM tasya anyatvam / /
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1820 guNA'bhedasvabhAvasya phalopadhAyakatvaM kAryam 11/10 tu yuSmadabhedasvabhAva eva svakAryAnvitaH kAryaH / itthaM hi "sa vyAbAdhA'bhAvAt sarvajJatvAcca bhavati prmsukhii| vyAbAdhA'bhAvo'tra svasthasya jJasya paramasukham / / " (vi.A.bhA. 1992 vR. uddhR.) iti vizeSAvazyaka - bhASyamaladhAravRttisamuddhRtakArikAdarzitaM paramaM zreyo na dUre syAt / / 11/10 / tamAro abhedasvabhAva potAnuM kAma karI na bese te mATe atyaMta sAvadhAna rahevuM. guNo sAthenA tamArA abhedasvabhAvane ja sakriya (Active) banAvazo to jhaDapathI beDo pAra thaI jaze. vizeSAvazyakabhASya[]] maladhAravRttimAM uddhRta karelI kArikAmAM je mokSasvarUpa jaNAvela che, te tyAre dUra rahetuM nathI. tyAM jaNAvela che ke 'te muktAtmA paramasukhI che. kAraNa ke tene koI pIDA nathI. tathA te sarvajJa che. potAnA zuddhasvarUpamAM sa rahelA kevala jJAyakasvabhAvavALA AtmAne ahIM je pIDAno abhAva che, te paramasukha che.' (11/10) lakhI rAkho DAyarImAM......ja * vAsanAmAM che sukhanuM TIpuM ne du:khano dariyo. upAsanAmAM che nitAMta nijAnaMdano mahAsAgara. * buddhi kevaLa sAdhyanI vAta karIne sAdhanAmAM ALasu bane che. * zraddhA sAdhyanuM lakSa keLavI sAdhanAmAM vizeSa ullAsa keLave che. sAdhanA agharA-AkarA Adarzone najara sAme rAkhe che. dA.ta. tAmalI tApasa. upAsanA umadA Adarzone najara sAme rAkhe che. dA.ta. brahmacarya letA pethaDazA. vizvarUpadarzanamAM rAcatI vAsanA vizvanI virUpatAmAM sAya che. svarUpadarzanamAM mahAlatI upAsanA paramAtmadarzananuM saubhAgya prApta kare che. 7 rUpALI vAsanA apavitra che. sauMdaryazUnya lAgatI upAsanA parama pavitra che.
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11/11 0 navamasAmAnyasvabhAvapratipAdanam / 1821 (9) zakti avasthitI nijarUpAntara bhavaniM bhavya svabhAvo jI. (10) trizuM kAliM milatA parabhAvi abhavane abhavya svabhAvo jI; zUnyabhAva viNa bhavya svabhAvi bhakUTa kAryanaI yogaI jI. abhavyabhAva viNa dravyAntaratA thAI dravya saMyogaI jI 11/11 (193) - anekakAryakaraNazaktika je avasthita dravya chaI, tehanaI kramika (nijarUpAntarabhavanika) vizeSAsaamprtm avasarasaGgatau navama-dazamau sAmAnyasvabhAvau pratipAdayati - 'bhavyeti / bhavyasvabhAvaH svarUpAntarabhavanagamyaH zaktadhruvasya, sadA parabhAvA'bhavanamabhavyabhAvaH paradravyayoge'pi / bhavyasvabhAvaM vinA zUnyaM syAnnanu kUTakAryayogena, bhavedabhavyasvabhAvaM vinA dravyA'nyatA dravyayogena / / 11/11 / / prakRte daNDAnvayastvevam - zaktadhruvasya svarUpAntarabhavanagamyaH bhavyasvabhAvaH (ucyte)| za paradravyayoge'pi sadA parabhAvA'bhavanam abhavyabhAvaH (kthyte)| bhavyasvabhAvaM vinA nanu kUTakAryayogena ka (sarva) zUnyaM syAt / (tathA) abhavyasvabhAvaM vinA dravyayogena dravyAnyatA bhavet / / 11/11 / / (9) zaktadhruvasya = anekakAryakaraNazaktikasya ata eva zaktyA akhilasvakAryamayatvena sadA avasthitasya dravyasya svarUpAntarabhavanagamyaH = abhivyaktisAmagrIprAptau kramikavizeSAntarA''virbhAvena / navamo abhivyaGgyo bhavyasvabhAva ucyate / avataraNikA :- have navamA ane dazamA sAmAnyasvabhAvane jaNAvavAno avasara upasthita thayo che. tethI graMthakArazrI avasarasaMgatiprApta te bannenuM pratipAdana kare che : zlokArtha :- zaktimAna dravyano bhavyasvabhAva potAnA anyarUpanA AvirbhAva dvArA abhivyakta thAya che. paradravyano saMyoga thavA chatAM paNa kAyama anya svabhAvarUpe pariNamana na thavuM te abhavyasvabhAva . jANavo. bhavyasvabhAva vinA mithyA kAryanA yoge karIne jagata zUnya thaI jAya. tathA abhavyasvabhAva vinA anya dravyanA yoge anyadravyapaNe pariNamana thaI jAya. (11/11) ja bhavyaravabhAvanI bhAvanA ja. vyAkhyArtha:- (9) dravyamAM aneka kAryone karavAnI zakti rahelI che. tethI dareka kAryo avyaktasvarUpe = 8 zaktisvarUpe dravyamAM rahelA ja che, zaktithI potAnA sarvakAryamayasvarUpe dravya sarvadA rahe che. tethI te te svagata svakAryanI abhivyaktinI sAmagrI prApta thatAM kramazaH alaga-alaga vizeSa paryAyonI abhivyakti thAya che. A abhivyakti = AvirbhAva dvArA dravyano bhavyasvabhAva jaNAya che. A navamo sAmAnya bhavyasvabhAva kahevAya che. 0 mo.(2)mAM "avasthiti' pATha. ko.(6)mAM "bhavane pATha. 4 pustakomAM "abhavana' pATha. A.(1)no pATha lIdho che. je ma.mAM "kaTa' azuddha pATha. kUTa = khoTA. AdhAragraMtha - akhAnA chappA. ko.(1+9+8+6) + A.(1) + mo.(2) + lA.(1)mAM "abhavyatA' pATha. e ko.(9) + si.mAM 'vizeSAMtarbhAvaI" pATha. lA.(2)mAM 'vizeSatAtAvirbhavAI" pATha.
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1822 * bhavyasvabhAvavicAraH * ntarAvirbhAvaI abhivyaMgya bhavya svabhAva kahiIM. bhavyane bhavya kahevo. (9). pa etena "bhAvikAle parasvarUpA''kArabhavanAd bhavyasvabhAvaH " ( A.pa. pR.12) iti AlApapaddhativacanaM vyAkhyAtam, parasvarUpapadasya vizeSAntaraparatvAt / rA jIvA'jIvAdidravyANAM pAriNAmikatvAdeva bhavyasvabhAvasambhavaH / "pAriNAmikatve uttarottaraparyAyam pariNamanarUpo bhavyasvabhAvaH" (na.ca.sA.pR. 166) iti nayacakrasAre - devacandravAcakAH / etena ekAntatorza 'pariNAmidravyapakSe bhavyasvabhAvAyogenArthakriyAkAritvA'bhAvaH sUcitaH / rNi ""bhaviyA siddhI jesiM jIvANaM te havaMti bhavasiddhA / tavviyarIyA'bhavyA saMsArAdo Na sijjhati / / " (go.sA.jI.kA.557) iti gommaTasArapradarzitaH muktigamanayogyatAlakSaNo bhavyasvabhAvaH tadviparItazcA'bhavyasvabhAvo'tra nA'bhipretaH, abhavyajIva - pudgalAdidravyeSu tAdRzabhavyasvabhAvasya muktigamanArheSu ca kA tAdRzA'bhavyasvabhAvasya avRttitvena tayoH sAmAnyasvabhAvatvA'yogAt, iha pratidravyaM bhavyA'bhavyobhaya* AlApapaddhati graMthanI spaSTatA (tena.) AlApapaddhati graMthamAM devasenajIe je jaNAvela che ke 'bhAvI kALamAM parasvarUpAkAra thavAthI bhavyasvabhAva kahevAya che' - tenuM paNa arthaghaTana uparokta nirUpaNa dvArA thaI jAya che. kAraNa ke tyAM 'parasvarUpa' zabdano artha 'paradravyasvarUpa' nahi paNa 'anya vizeSasvarUpa' samajavo. arthAt 'bhaviSyamAM anya vizeSasvarUpe vastunA te te AkAro thavAthI dravyamAM bhavyasvabhAva kahevAya che' - A pramANe tenuM arthaghaTana karavuM. 11/11 * pariNAmI dravyamAM ja bhavyasvabhAva (nIvA.) jIva-ajIva vagere dravyo pariNAmI hovAnA lIdhe ja temAM bhavyasvabhAva saMbhave che. A aMge zrIdevacandrajI upAdhyAye nayacakrasAramAM jaNAvela che ke "pariNAmI hote chate uttarottara navA-navA | paryAyasvarUpe pariNamI javA svarUpa bhavyasvabhAva jANavo." AvuM kahevAthI evuM sUcita thAya che ke je vAdIonA matamAM dravya sarvathA apariNAmI ja che, temanA mate dravyamAM bhavyasvabhAva saMbhavI nahi zake. tathA bhavyasvabhAva na hovAthI arthakriyAkAritvasvarUpa dravyalakSaNa-satlakSaNa ja temAM saMgata nahi thAya. matalaba ke apariNAmI vastu vAstavamAM adravya-asat ja banI jaze. * muktigamanayogyatA sAmAnyasvabhAva nathI ke = ("vi.) je jIvono mokSa thavAno che te bhavyasiddhi bhavasiddha bane. tathA tenAthI viparIta abhavya jIvo kyAreya saMsAramAMthI siddha thatA nathI' - A mujaba gommaTasAra graMthamAM jaNAvela muktigamanayogyatAsvarUpa bhavyasvabhAva ane tenAthI viparIta abhavyasvabhAva ahIM abhipreta nathI. kAraNa ke tevo bhavyasvabhAva abhavya jIvamAM tathA pudgalAdi dravyomAM raheto na hovAthI sAmAnyasvabhAvAtmaka banato nathI. tathA mokSamAM javAne yogya jIvomAM tathAvidha abhavyasvabhAva raheto na hovAthI te paNa *. cihnadrayamadhyavartI pATha pustakomAM nathI. A.(1)+ko.(13)mAM che. 1. bhavyA siddhiH yeSAM jIvAnAM te bhavanti bhavasiddhAH / tadviparItA abhavyAH saMsArAnna sidhyanti / /
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11/11 * dravyatvAvacchedena bhavyAbhavyobhayasvabhAvAGgIkAraH 1823 trihuM kAli para dravyamAMhi *milatAM paNi parasvabhAva na pariNamavuM ( = abhavanai), te abhavyasvabhAva zuM kahid. (10) sa 2 "annonnaM pavisaMtA deMtA ogAsamaNNamaNNassa / rA svbhaavsyesstttvaacc| dravyasvabhAvaprakAze " bhavvaguNAdo bhavvA tavvivarIeNa hoMti vivarIyA / / " (dra.sva. pu pra.62) ityevaM dravyatvAvacchedenaiva bhavyAbhavyobhayasAmAnyasvabhAvavidhAnAditi / tatazca vizeSAntarA''kAreNa bhavanayogyatvaM = bhavyasvabhAvaH pratidravyaM varttata ityavadheyam / vyAkhyAto navamaH sAmAnyasvabhAvaH / (10) tathA paradravyayoge'pi anyadravyasamAgame'pi sadA = nityaM parabhAvA'bhavanam anyadravyasvabhAvenA'pariNamanam abhavyabhAvaH = abhavyasvabhAvaH kathyate / iha ekatraiva sthAne kArmaNa- rza = mithaH ka vargaNA-bhASAvargaNA-manovargaNaudArikavargaNAdipudgala-dharmAstikAyA'dharmAstikAyA''kAza-jIvAdInAM sambandhavizeSe satyapi na jAtucijjaDaH jIvabhAvena jIvo vA jaDabhAvena pudgalo vA dharmAstikAyAdibhAvena pariNamati tad abhavyasvabhAvamAhAtmyaM jJeyam / 2 idamevA'bhipretyoktaM kundakundasvAminA paJcAstikAye " aNNoSNaM pavisaMtA diMtA ogAsamaNNamaNNassa / kA sAmAnyasvabhAvAtmaka banato nathI. jyAre ahIM to sAmAnyasvabhAvanuM nirUpaNa cAlI rahela che. tathA prastutamAM dareka dravyamAM bhavyasvabhAva ane abhavyasvabhAva - banne abhipreta che. eka jIvamAM to muktigamanayogyatvarUpa bhavyatva ane tenAthI viparIta abhavyatva - banne ekIsAthe rahetA nathI. tathA dravyasvabhAvaprakAza graMthamAM 'bhavyaguNanA yogathI dravyo bhavya che tathA abhavyaguNanA yogathI abhavya hoya che' - A pramANe je kahela che, tenAthI dravyatvaavacchedena dravyasAmAnyamAM = sarvadravyomAM bhavya -abhavya banne sAmAnyasvabhAvanuM vidhAna karavAmAM Avela che. tethI vizeSa-vizeSa AkArarUpe pariNamavAnI yogyatA te ja bhavyasvabhAva che. tathA te dareka dravyamAM rahe che - AvuM phalita thAya che. tethI muktigamanayogyatA svarUpa bhavyasvabhAva ahIM abhipreta nathI. A rIte navamA svabhAvanI vyAkhyA thaI gaI. > abhavyasvabhAvano paricaya - CIL = = curre sa (10) have graMthakAra dezamA sAmAnyasvabhAvanuM nirUpaNa kare che. para dravyano saMbaMdha thavA chatAM paNa haMmezA je anya dravyasvabhAve pariName nahi te abhavyasvabhAva kahevAya che. A jagatamAM eka ja sthaLe kAryaNavargaNA, bhASAvargaNA, manovargaNA, audArikavargaNA vagere pudgala dravyo tathA dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAza, jIva vagere dravyono eka bIjA sAthe vizeSa prakArano saMbaMdha hovA chatAM paNa kyAreya paNa jaDa padArtho jIvasvarUpe pariNamatA nathI. athavA jIva jaDarUpe pariNamato nathI. athavA pudgalo dharmAstikAyAdisvarUpe pariNamatA nathI. A abhavyasvabhAvanuM mAhAtmya jANavuM. * paradravyasvarUpe apariNamana (vame.) A ja abhiprAyathI kuMdakuMdasvAmIe paMcAstikAya graMthamAM jaNAvela che ke 'ekabIjAmAM praveza * pustakomAM 'bhila...' pATha. lA.(2)no pATha lIdho che. 1. bhavyanuLAvmavyA: tadviparItena bhavatti viparItA 2. anyonyaM pravizanti dadantyavakAzamanyo'nyasya / milantyapi ca nityaM svakaM svabhAvaM na vijahanti /
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1824 0 dazamasAmAnyasvabhAvaprakAzanam 11/11 melaMtA viya NiccaM sarga: sabhAvaM Na vijhNti||" (paJcAstikAya-7) melaMtA vi ya NiccaM sagaM sabhAvaM Na vijahaMti / / " (paJcA.7) iti / amRtacandrAcAryakRtA tattvapradIpikAbhidhAnA pa tadvRttistu lezata evam "ata eva teSAM pariNAmavattve'pi prAgnityatvamuktam / ata eva na teSAmekatvApattirna rA ca jIva-karmaNorvyavahAranayAdezAdekatve'pi parasparasvarUpopAdAnam" (paJcA.7, vRtti) iti / taduktam AlApa- paddhatau api "kAlatraye'pi parasvarUpA''kArA'bhavanAd abhavyasvabhAvaH" (A.pa.pR.12) iti / prakRte - "avakAzaM prayacchantaH pravizantaH parasparam / milantazca na muJcanti sva-svabhAvaM kadAcana / / " (yo.sA.prA.2/ za 2) iti yogasAraprAbhRte amitagativacanamapi smartavyam / ka nayacakrasAre devacandravAcakaistu "trikAlamUlA'vasthAyA aparityAgarUpaH abhavyasvabhAvaH" (na.ca.sA.pR.168) of ityuktam / "dravyavartinaH astitva-vastutva-prameyatvA'gurulaghutvAdayaH jIvAdigatAzca jIvatvAdayo dharmA kAlatraye'pi mUlAvasthAyA aparityAgAd abhavyasvabhAvavidhayA jJAtavyAH" (na.ca.sA.vi.170) iti taireva nayacakrasAravivaraNe spssttiikRtm| karatA, ekabIjAne jagyA ApatA dravyo bhegA thAya che. chatAM paNa kAyama potAnA bhAvane = svabhAvane choDatA nathI.' amRtacaMdrAcAryajIe paMcAstikAya upara tattvapradIpikA nAmanI vyAkhyA karela che. temAM uparokta bAbatanI spaSTatA karatAM temaNe je jaNAvela che, teno ahIM upayogI aMza A pramANe che ke "dareka dravyo potAnA mULa svabhAvane choDatA nathI. te ja kAraNathI dravyo pariNAmI hovA chatAM paNa pUrve dravyomAM nityasvabhAvanI vAta karelI che. tethI ja badhA dravyo eka thavAnI Apatti nahi Ave. vyavahAranayanA abhiprAyathI jIva ane karma eka hovA chatAM paNa eka-bIjAnA svarUpane dhAraNa karatA mAM nathI. tethI AlApapaddhati graMthamAM paNa jaNAvela che ke "traNeya kALamAM paradravyasvarUpe vastunA AkAronuM pariNamana na thavAthI dravyamAM abhavyasvabhAva che." yogasAraprAbhUtamAM digaMbarAcArya amitagatie je M! jaNAvela che te paNa A anusaMdhAnamAM yAda karavA yogya che. tyAM jaNAvela che ke "eka-bIjAne avakAza A - jagyA ApatA tathA ekabIjAmAM praveza karatA temaja paraspara maLatA evA paNa A dravyo potAnA svabhAvane choDatA nathI." astitva-jIvavAdi dharmo abhavyaravabhAva : zrIdevacaMdrajI je (nava) nayacakrasAramAM upAdhyAya zrIdevacandrajIe to evuM jaNAvela che ke "saikAlika mULabhUta avasthAno tyAga na karavo te abhavyasvabhAva che.' nayacakrasAravivaraNamAM teozrIe ja uparokta bAbatanuM spaSTIkaraNa karatAM evuM darzAvela che ke dravyane vize rahelA astitva, vastutva, prameyatva, agurulaghutvAdika dharmo traNeya kALamAM mULa avasthAne choDatA nathI. te ja svarUpe rahe che. te dharmo abhavyasvabhAva tarIke jANavA. aneka utpAda-vyaya thavA chatAM jIvanuM jIvatva ane ajIvanuM ajIvatva palaTAya nahi. tethI te abhavyasvabhAva tarIke jANavA." 8 pustakomAM "saTITmAve' pATha.
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11/11 0 bhavyasvabhAvAnaGgIkAre zUnyavAdApattiH / 1825 bhavya svabhAva vinA, (khoTA =) kUTa kAryanaI yoga zUnyapaNuM thAI. e parabhAvaI na hoI anaI | svabhAvaI navi hoI, tivAraI na hoI ja. svabhAve hoI, tivAre bhavya hoI. yathAkramamubhayatra vipakSabAdhamupadarzayati - bhavyasvabhAvaM vinA nanu kUTakAryayogena = nirdezasya / bhAvapradhAnatvAt kUTatvasya tucchatvalakSaNasya kAryasantatau sambandhena = kAryakadambakamithyAtvApAdaneneti yAvat sarvaM zUnyaM syAt / parasvabhAvena tu kAryaM naiva bhavati, bhavyasvabhAvavirahato yadi gatisahakAra -sthitisahakArAdivizeSaguNAnAmapravRttyA svabhAvenA'pi na bhavet tadA kAryaM naiva bhavet / tatazca sa svabhAvena = nijarUpeNa yat kAryaM jAyate, tattu bhavyasvabhAvenaivetyavadheyam / tathA abhavyasvabhAvaM vinA dravyayogena = paradravyasaMyogena ekasya dravyasya dravyAnyatA = ka # bhavya-abhavya svabhAvanA asvIkAramAM doSa (yathAzrama) bhavyasvabhAvano ane abhavyasvabhAvano svIkAra karavAmAM na Ave to zuM doSa Ave ? A praznanuM samAdhAna karavA mATe graMthakArazrI eka-ekanA asvIkAramAM kramazaH doSane dekhADe che. bhavyasvabhAva vinA tucchakAryanA yogathI badhuM zUnya thaI jaze. mULa zlokamAM "zUTa' zabda lakhela che te bhAvapradhAna nirdeza che. tethI "zUTa' eTale "ratva samajavuM. kUTatva eTale tucchatva = mithyAtva = kalpitatva = asattva = nAstitva. matalaba ke bhavyasvabhAvano svIkAra karavAmAM na Ave to kAryasamUhamAM asattvano saMbaMdha thavAthI badhuM zUnya thaI jaze. bhavyasvabhAvano asvIkAra kAryasamUhamAM asatpaNAnuM ApAdana karaze. tethI badhuM zUnya banI jaze. A pramANenuM ahIM tAtparya samajavuM. kArya utpanna thAya to kAM svasvabhAvathI utpanna thAya kAM parasvabhAvathI utpanna thAya. A pramANe kAryotpattimAM be ja vikalpa saMbhavI zake che. A kArya parasvabhAvathI (=parasvarUpe) to utpanna nathI ja thatuM. A vAta to sarvajanavidita che. tathA dharmAstikAya Adi dravyamAM bhavya svabhAva jo na hoya to gatisahAyatA, sthitisahakAra vagere vizeSa | guNonI pravRtti na thavAthI potAnA svabhAvathI ( nijasvarUpe) paNa kArya utpanna na thAya to kArya utpanna thaI ja na zake. kAraNa ke svarUpa-pararUpazUnya kArya vaMdhyAputranI jema asatuccha ja hoya. Avo ahIM abhiprAya jANavo. tethI svabhAvathI = nijarUpathI je kArya utpanna thAya che te bhavya svabhAvathI ja thAya che. A mujaba padArthanirNaya vAcakavarge karavo. spaSTatA :- dravyamAM bhavya svabhAva na hoya to navA-navA paryAyasvarUpe dravyanuM pariNamana ja asaMbhavita thavAthI kAryamAtrano uccheda thaI jaze. AnuM kAraNa e che ke anyarUpe = kAryasvarUpe pariNamyA vinA to kAraNa paNa kAryane utpanna karI zakatuM nathI. tethI bhavyasvabhAvane mAnyA vagara kAryanI niSpatti thavI azakya ja che. "nijasvarUpano tyAga karyA vinA paramANu paNa dyaNukane utpanna karI zakto nathI.' - A vAta pUrve navamI zAkhAmAM pacIsamA zlokamAM vistArathI jaNAvela che. tenuM ahIM anusaMdhAna karavuM. zrI pratyeka dravya sarvadravyAtmaka thavAnI Apatti che. (tathA ema.) tathA jo dravyamAM abhavyasvabhAva mAnavAmAM na Ave to abhavyasvabhAva vinA paradravyano 8 pustakomAM 'tivAre' pATha. A.(1)no pATha lIdho che. je ko.(13)mAM "zUnyabhAva, vigara bhavya svabhAve pUrve lakhyo che." pATha che. ... cihnadrayamadhyavartI pATha phakta B(2) + pAli.mAM che.
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1826 0 abhavyatvavirahe dravyAntaratApAdanam / 11/11 rI anaI abhavya svabhAva (viNa=) na mAniI, to dravyanaI saMyogaI dravyAMtarapaNuM (thAI) thayuM sa joIe, je mATaI dharmAdharmAdikanaI jIva-pudgalAdikanaI ekAvagAhanAvagADhakAraNaI kAryasaMkara, pa dravyAntaratA bhavet = syAt / tathAhi - bhavyasvabhAvaikAntAbhyupagame samAnAkAzapradezAvagAhanA'vagADha__ tvAd dharmAstikAyAdidravyasaMyogena jIva-pudgalayorapi dharmAstikAyAdirUpeNa pariNamanaM syAt, dharmA didravyANAJca jiivaadiruupenn| tathA ca dharmAdInAmiva jIvasya jaDatvaM pudgalasya cA'mUrttatvAdikaM ma syAt, dharmAdInAM vA jIvasyeva cetanatvaM pudgalasyeva ca rUpitvaM prasajyeta / ze "bhavyatvA'bhAve vizeSaguNAnAm aprvRttiH| abhavyatvA'bhAve dravyAntarA''pattiH" (na.ca.sA.pR.168) ke iti nayacakrasAre devacandravAcakoktirapyatrAnusandheyA / / tatazca kAryasAGkaryamapi sudurnivAram / tathAhi - jIvasya pudgalasya ca gati-sthityAdhupaSTa saMyoga thavAthI eka dravya bIjA dravyarUpe banI jaze. te A rIte samajavuM - jo dravyamAM ekAtte bhavya svabhAva ja mAnavAmAM Ave to je AkAzapradezomAM dharmAstikAya Adi dravyo avagAhIne rahelA che, te ja AkAzapradezomAM jIva ane pudgala paNa rahelA che. tethI teono paraspara saMyoga to thAya ja che. te kAraNe dharmAstikAya Adi dravyanuM jIvAdi svarUpe pariNamana thaze. tevuM bane to dharmAstikAya vagere dravya jema jaDa che tema jIva paNa jaDa thaI jaze. tathA dharmAstikAya vagere dravya jema amUrta che tema pugalo paNa amUrta = arUpI thaI jaze. athavA to dharmAstikAya vagere dravyo jIvanI jema cetana banI jaze. ane pudgalanI jema mUrta = rUpI banI jaze. bhavya-abhavyasvabhAva na hoya to samasyA sarjAya che (bhavya) nayacakrasAra graMthamAM upAdhyAya zrIdevacandrajI mahArAje A aMge mananIya vAta karelI che. te te paNa ahIM anusaMdhAna karavA yogya che. tyAM jaNAvela che ke "jo dravyamAM bhavyasvabhAva na hoya to gatisahakAra, sthitisahakAra, avagAhadAna, jJAyakatA, varNAdi svarUpa paMcAstikAyanA vizeSa guNanI za pravRtti ja na thaI zake. tathA vizeSaguNanI pravRtti vinA to dravya potAnuM kArya na ja karI zake. tathA dravya jo svakArya na kare to te dravya vyartha bane. tathA dravyamAM jo abhavanarUpa abhavyasvabhAva na hoya ane ekalo bhavyasvabhAva ja hoya to navA-navA svarUpe palaTAIne te dravya dravyAntarasvarUpa banI jAya. jIva ajIva banI jAya. tethI dravyatva, sattva, prameyatva, jIvavAdi dharmasvarUpe abhavyasvabhAva mAnavo joIe. tenA prabhAve ja jIva kadApi adravya, asata, aprameya ke ajIva vagere svarUpe banato nathI paNa jIvasvarUpe ja rahe che. tathA dharmAstikAyAdi dravyo kadApi cetana banatA nathI ke rUpI banatA nathI." a kAryasAMkarya doSa a (tAzva) abhavyasvabhAvano InkAra karI, sarva dravyomAM kevala bhavyasvabhAvano svIkAra karavAnA lIdhe dharmAstikAya Adi dravya cetana ane rUpI thavAthI tathA jIva-pugala kramazaH jaDa ane arUpI thavAthI * A.(1)mAM "zunyabhAva vigara bhavyasvabhAva ane abhavya svabhAva na mAnII to dravyane rUpAMtara saMyogapaNuM thayuM joIe' pATha. # ko.(13)mAM rUpAMtara...' pATha.
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5 4 3 11/11 0 abhavyasvabhAvamAhAtmyam 1827 abhavyasvabhAvaI ja na thAI. tattadravyaneI tattatkAryakSettAkalpana paNi abhavyasvabhAvagarbha ja chaI. mbhakatvam, dharmAdidravyANAM ca bhavabhramaNAdikaM ghaTAdibhAvena pariNamanaJca durnivAraM syAt / kathaJcidabhavyasvabhAvAbhyupagama evaitddossprihaarsmbhvH| atha dharmAstikAyatvenaiva gatyupaSTambhakatvam, adharmAstikAyatvenaiva sthityupaSTambhakatvam, AkAzatvenaiva ca avagAhanAdAtRtvamityevaM tattadravye prAtisvikarUpeNa tattatkAryahetutAkalpanAnna kAryasAGkaryaM na bhaviSyatIti cet ? satyam, paraM tAdRzakAraNatAkalpanAyA api abhavyatvasvabhAvagarbhatvAt / tathAhi - dharmAstikAyAdInAM jIvAdidravyAntararUpeNa abhavanapariNAmalakSaNasya abhavyasvabhAvasya anabhyupagame tu teSAM 1 jIvatvAdirUpeNa pariNamanAd bhavabhramaNAdikAryakAritvaM prasajyetaiva, jIvAdiSviva dharmAdiSvapi tadA Na jIvatvAdisattvAt / evaM jIvAdInAM dharmAstikAyAdidravyAntararUpeNa abhavanapariNAmalakSaNasya abhavya- kA kAryasAMkarya doSa paNa durnivAra banI jaze. te A pramANe - dharmAstikAya-adharmAstikAya vagerenI jema jIva dravya ane pudgala dravya paNa gati-sthiti vagerenA upaSTabhaka banI jaze. tathA dharmAstikAya vagere paNa jIvanI jema bhavabhramaNAdi karaze ane pudagalanI jema ghaTa-paTAdisvarUpe pariNamaze. A rIte eka-bIjA dravyonuM kArya karavA svarUpa kAryasAMkaryanI Apatti durvAra banaze. jo pratyeka dravyamAM kathaMcita abhavyasvabhAva mAno to ja uparokta kAryasAMkarya doSano parihAra thaI zakaze. zaMkA :- (tha) gatisahAyakatA dharmAstikAyatvasvarUpe ja che, jIvavAdirUpe nahi. sthitiupakArakatA adharmAstikAyatvarUpe ja che, pudgalatvAdisvarUpe nahi. tathA avagAhanAdAtRtva to AkAzatvarUpe ja e che, anyarUpe nahi. A pramANenI vyavasthA Agamaprasiddha che. Ama te te dravyamAM cokkasa svarUpe te te kAryanI hetutAnI kalpanA AgamAnusAre karavAthI kAryasAMkarya doSane avakAza raheto nathI. jIvamAM vI. dharmAstikAyatva na hovAthI jIva gatisahAyatA nahi kare. pugalamAM adharmAstikAyatva avidyamAna hovAnA lIdhe te sthitimAM upakAra nahi kare. dharmAstikAya vageremAM jIvatva na hovAthI te bhavabhramaNa nahi ra. kare tathA pudgalatva na hovAthI tenuM ghaTa-paTAdirUpe pariNamana nahi thAya. kAryasAMkaWparihAra abhavyaravabhAvaprayukta ja samAdhAna :- (satya) tame je vAta karI te sAcI che. paraMtu dharmAstikAyatvarUpe gatietutA, adharmAstikAyavarUpe sthitinimittatA vagere kalpanA paNa abhavyasvabhAvathI garbhita ja che. jo dharmAstikAya vagere dravyamAM jIvAdidravyasvarUpe nahi pariNamavAno svabhAva = abhavyasvabhAva mAnavAmAM na Ave to dharmAstikAya jIvadravyarUpe pariNamI javAthI temAM tyAre jIvatva AvI jaze ane te bhavabhramaNAdi kArya karaze ja. te ja rIte jIva vagere dravyamAM dharmAstikAya vagere dravyasvarUpe nahi pariNamavAno svabhAva = abhavyasvabhAva mAnavAmAM na Ave to jIva vagere paNa dharmAstikAyAdi dravyarUpe pariNamI javAthI 8 pustakomAM "abhavyatvasvabhAva... pATha che. lI.(3)no pATha lIdho che.
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1828 ra bhavyatAvyAkhyA ___ *"AtmAdeH svavRttyanantakAryajananazaktibhavyatA, tattatsahakArisamavadhAnena tattatkAryopadhAyakatAzaktizca sa tathAmati tathA maryavAtiprasa" rUri tu haribhakAvArtha| l/11/11 - svabhAvasyA'nabhyupagame tu teSAM dharmAstikAyatvAdirUpeNa pariNamanAd gatyAdhupaSTambhakatvaM prasajyetaiva, dharmAstikAyAdiSviva jIvAdiSvapi tadA dharmAstikAyatvAdisattvAt / tatazca kathaJcidabhavyapariNAmorA 'pi sarvadravyeSu kakSIkartavyaH eva / ma etatsarvamabhipretya dravyasvabhAvaprakAzA'parA'bhidhAnasya bRhannayacakrasya vRttau "bhavyasyaikAntena parapariNatyA sngkraadidosssmbhvH| abhavyasyA'pi tathA (sati) zUnyatAprasaGgaH, svarUpeNA'pi abhavanAd" (bR.na.ca.69 yu.pU.37) rUtyun ka zrIharibhadrasUrINAntu ayam abhiprAyaH - AtmAdeH svAbhAvikI svavRttyanantakAryajananazaktiH = Ni bhavyatA / tattatsahakArisamavadhAnena tattatkAryopadhAyakatAzaktizca akarmajA tathAbhavyateti / tathAbhavyatayaiva kA sarveSAM bhavyAnAM yugapamuktigamanAdilakSaNo'tiprasaGgaH na sambhavati / SaDdarzanasamuccaye zrIrAjazekharasUribhiH "kaal-svbhaav-niyti-cetnetrkrmnnaam| bhavitavyatayA pAke muktirbhavati nA'nyathA / / " (Sa.sa.179) iti tyAre temAM dharmAstikAyatva vagere guNadharmo AvI jaze ane te gati-sthiti vageremAM sahAya karavA mAMDaze ja. tethI sarva dravyomAM kathaMcita abhavyasvabhAva paNa mAnavo jarUrI ja che. 1 / saMkara ane zUnyatA doSanI Apatti che. (ta.) A badhI ja bAbatane lakSamAM rAkhIne, dravyasvabhAvaprakAza jenuM bIjuM nAma che te bRhannacakra graMthanI vRttimAM jaNAvela che ke "jo vastune ekAtte bhavyasvabhAvavALI mAnavAmAM Ave to tenuM paradravyasvarUpe pariNamana thavAthI saMkara vagere doSano saMbhava che. tathA sarvathA abhavyasvabhAva mAnavAmAM Ave to vastunI che zUnyatAno prasaMga Avaze. kAraNa ke tevuM mAnavAthI vastunuM svarUpathI paNa pariNamana nahi thAya." ja bhavyasvabhAva aMge zrIharibhadrasUrijIno mata % (zrIdari.) prastutamAM zrIharibhadrasUrijI mahArAjano abhiprAya evo che ke potAnAmAM rahelA anaMta sa kAryane utpanna karavAnI AtmAdiniSTha svAbhAvika zakti e ja bhavyatA = bhavyasvabhAva che. tathA te te sahakArI kAraNonI hAjarIthI te te kAryane tAtkAlika utpanna karavAnI zakti eTale tathAbhavyatA = tathAbhavyasvabhAva. A tathAbhavyatA karmajanya nathI. tamAma bhavya (= mokSagAmI) jIvomAM bhavyatA sarakhI hovA chatAM paNa badhA ja bhavyAtmAo ekIsAthe mokSamAM jatA nathI. tenuM niyAmaka koI hoya to tathAbhavyatva ja che. tathAbhavyatva dareka jIvonuM judA-judA prakAranuM hoya che. tethI ja tamAma bhavyAtmAonI ekIsAthe mukti thavAnI Apattine avakAza raheto nathI. laghu SadarzanasamuccayamAM zrIrAjazekharasUrijIe "(1) kALa, (2) svabhAva, (3) niyati, (4) cetana, (5) jaDa karmo - A pAMceyano bhavitavyatAyoge paripAka thAya tyAre ja mukti thAya che. te paripAka vinA mukti thatI nathI" * * citadvayamadhyavartI pATha ko.(13)mAM nathI. zAM.mAM "...nanAji... padhAyavatA i... bhavyatA tathAma...' pATha.
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11/11 0 upadezapadAdisaMvAdaH / yaduktaM tdtraanusndheym| yathoktaM zrIharibhadrasUribhiH upadezapade '"tahabhavyattaM cittaM akammajaM Ayatattamiha NeyaM / phalabheyA taha- - kAlAiyANamakkhevagasahAvaM / / " (u.pa.999) iti / nAnAbhavyajIvAnAM tathAbhavyatvaM vicitraM bhavati / ato / na sarveSAM yugapad mokSagamanam / etena "sAMsiddhikamidaM jJeyaM samyak citraJca dehinAm / tathAkAlAdibhedena bIjasiddhyAdibhAvena / / " (yo.bi.275) iti yogabindukArikA'pi vyAkhyAtA, idaM = tathAbhavyatvam / tathAbhavyatvasAmye sarveSAmeva ke yugapad dharmabIjasiddhiH syAt / na caivaM bhavatIti tathAbhavyatvavaicitryasiddhiriti bhaavH| na ca saddharmaprazaMsAdilakSaNasya bIjasya lAbhaH tathAvidhanimittavazAdeva bhaviSyatIti zaGkanIyam, nimittopanipAtasyApi tathAbhavyatvA'dhInatvAt / taduktaM lalitavistarAyAM zrIharibhadrasUribhiH "sarvathA kA - A mujaba je jaNAvela che, tenuM paNa ahIM anusaMdhAna karavuM. kALa, karma vagerethI sahakRta bhavyatvano paripAka eTale ja tathAbhavyatvano paripAka samajavo. tenA AdhAre jIvano mokSa thAya che. * tathAbhavyatva kALadine kheMcI lAve che (co.) zrIharibhadrasUrijI mahArAje upadezapada graMthamAM jaNAvela che ke "tathAbhavyatva phalabhedathI vividha prakAranuM che. te karmajanya nathI. tene prastutamAM AtmAnA svabhAvAtmaka ja jANavuM. tathAvidha kALa, puruSArtha vagerene kheMcI lAvavAnA svabhAvavALuM tathAbhavyatva che.' alaga alaga bhavya jIvonuM tathAbhavyatva vividha prakAranuM hoya che. tethI badhA bhavyAtmAo ekIsAthe mokSamAM jatA nathI. - cogabiMdu saMvAdanI vicAraNA (ktina) yogabiMdu graMthamAM zrIharibhadrasUrijI mahArAje tathAbhavyatvane udezIne jaNAvela che ke zuM 'tathAbhavyatva sAMsiddhika jANavuM. tathAvidha kAla vagerenA bhedathI saddharmaprazaMsAdisvarUpa dharmabIjanI siddhi vagere thavAthI jIvonuM A tathAbhavyatva samya rIte vividha prakAranuM jANavuM." jo badhA jIvonuM tathAbhavyatva ! samAna hoya to dharmaprazaMsA vagere svarUpa dharmabIjanI prApti paNa badhA ja jIvone ekIsAthe thavI joIe, judA judA kALe nahi. paNa tevuM banatuM nathI. tethI bIjasiddhimAM je kAlabheda jovA maLe che tenAthI rA sarva jIvonuM tathAbhavyatva judA-judA prakAranuM hoya che - tema siddha thAya che. zaMkA :- (na .) saddharmaprazaMsA vagere svarUpa dharmabIjanI siddhi tathAvidha munidarzana-sadupadezAdi bAhya nimittanA AdhAre ja thaze. judA-judA samaye bAhya nimitto maLavAnA lIdhe jIvone dharmabIjanI siddhi judA-judA samaye thAya che. paraMtu "tathAbhavyatva judu-juduM hovAthI vibhinna samaye aneka jIvone dharmabIjanI prApti thAya che' - tevuM mAnavAnI jarUra nathI. haS tathAbhavyatva nimittane kheMcI lAve che. samAdhAna :- (nimitta.) tamArI dalIla barAbara nathI. kAraNa ke badhA jIvone bAhya nimitto judA -judA samaye kema maLe che ? badhA mokSagAmI jIvone ekIsAthe bAhya nimitto kema nathI maLatA ? 1. tathAbhavyatvaM citram akarmajam Atmatattvamiha jnyeym| phalabhedAt tathAkAlAdInAmAkSepakasvabhAvam / /
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18300 sarva-svajana-svakalyANacintAdikaM tathAbhavyatvaniyamyam 0 11/11 pa yogyatA'bhede tadabhAvAt, tatsahakAriNAmapi tulyatvaprApteH, anyathA yogyatA'bhedA'yogAt, tadupanipAtA''- kSepacADapi trivazvanatvA" (na.vi.pU.32) tA. tathAbhavyatvavaicitryAcca nimittopanipAtabhedo'tropapadyata ev| yathoktaM zrIharibhadrasUribhiH paJca- sUtravRttau "nA'vicitre tathAbhavyatvAdau sahakAribhedaH" (pa.sU.5/3 pR.17) iti| tIrthakarAdipadalAbhe'pi ze tathAbhavyatvameva niyAmakam / taduktaM yogabindau "tIrthakRd yo bhaviSyati, tathAbhavyatvato'sau" (yo.bi. * 274) tiA na ca sarvajIvarAzihitacintAdinaiva tIrthakaratvAdilAbhaH iti na tadarthaM tathAbhavyatvakalpanA'rhatIti zakrenIyana kA yataH tIrthakara-gaNadhara-sAmAnyakevalitvAdilAbhanimitte sarva-svajana-svakalyANacintAdAvapi tathA A praznanA javAbamAM tathAbhavyatva sivAya bIjuM koI niyAmaka batAvI nahi zakAya. kAraNa ke bAhya nimittonuM saMvidhAna paNa tathAbhavyatvane AdhIna che. tethI tathAbhavyatvano svIkAra karyA vinA tathA tathAbhavyatvane vividhasvarUpavALuM mAnyA vinA chUTako ja nathI. AthI ja zrIharibhadrasUrijI mahArAje lalitavistarA graMthamAM jaNAvela che ke "badhA bhavyAtmAomAM rahelI bhavyatA = yogyatA jo sarvathA ekasarakhI hoya to dharmabIjasiddhimAM kALabheda = vibhinnakAlInatA thaI na zake. kAraNa ke sarvathA tulya yogyatA hoya to bAhya sahakArI nimitto paNa samAna kALe ja maLe ne ! jo judA-judA samaye bAhya nimitto maLe to yogyatA sarvathA samAna = abhinna che - tevuM nahi banI zake. kAraNa ke bAhya sahakArI kAraNonuM sannidhAna kheMcI lAvavAnuM kArya paNa yogyatAnimittaka ja che.' - A aMtima nirNAyaka tathAbhavyatva che (tathA) tathAbhavyatva dareka jIvonuM juduM-juduM hovAthI bAhya nimittonI upasthitimAM kALabheda prastutamAM saMgata thaI zake ja che. paMcasUtravRttimAM zrIharibhadrasUrijI mahArAje A ja vAtane jaNAvatAM kahela e che ke "tathAbhavyatva vagere vividha prakAranuM na hoya to bAhya sahakArI kAraNomAM paNa bheda (ke kALabheda) saMgata thaI nA zake." te ja rIte tIrthaMkarapadanI prApti vageremAM paNa tathAbhavyatva e ja niyAmaka che. tethI ja yogabiMdu graMthamAM jaNAvela che ke "je jIva tIrthakara thaze te tathAbhavyatvanA lIdhe ja thaze." zika :- (na gha.) tIrthaMkarapaNAno lAbha to sarva jIvarAzinuM hita/kalyANa vicAravAthI ja thAya che. tethI tIrthakaratva vagerenI prApti mATe kAraNasvarUpe tathAbhavyatvanI kalpanA karavI vyAjabI nathI. tathAbhavyatva tIrthakarapadaprApaka che samAdhAna :- (a.) sarva jIvonA kalyANanI vicAraNA tIrthaMkarapaNAnuM nimitta che. svajana-snehIjana -paricita jIvonA hitanI bhAvanA gaNadharapaNAnI prAptimAM nimitta che. tathA svakalyANanI jhaMkhanA sAmAnya kevalIpaNAnA lAbhanuM nimitta che. A tamArI vAta sAcI che. paraMtu "amuka jIvo sarva jIvonA hitanI vicAraNA kare, amuka ja jIvo svajanahitaciMtA kare, amuka jIvo svakalyANanI ja vicAraNA kare
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11/11 * tathAbhavyatvaprabhAvapradyotanam 1831 bhavyatvameva niyaamkm| na hi vizvakalyANabhAvanAsampAdyatIrthakaratvajJAnavantaH api sarve suciraM pa tthaabhaavnaambhysynti| taduktaM yogabindI " tathAbhavyatvatazcitranimittopanipAtataH / evaM cintAdisiddhizca rA sanyAyAmisaktA / / " (yo.vi.217) tiA etena saMzuddhayogabIjagrahaNamapi vyAkhyAtam, tatrA'pi tathAbhavyatvasyaiva niyAmakatvAt / taduktaM yogadRSTisamuccaye "carame pudgalAvartte tathAmavyatvapAtaH| saMzuddhamaMtatriyamA'' (yo.vR.sa.24) ti| 'tavuM = yogabIjagrahaNam' / rNi etena adhyAtma-bhAvanAdisAmagryA karmabandhayogyatA'pagamena saMzuddhabIjopAdAnasambhavAnna tathAbhavyatvakalpanA''vazyakIti pratyastam, tathAbhavyatvaniyogAdeva adhyAtmAdisAmagryA karmabandhayogyatA'pagamasambhavAt / taduktaM yogabindau A bAbatamAM niyAmaka to tathAbhavyatva ja che. 'sarva jIvonA hitanI bhAvanAthI tIrthaMkara thavAya' - AvuM jANanArA badhA jIvo kAMI tevI bhAvanA dIrgha kALa sudhI sAcA dilathI karI zakatA nathI. phUla upara besanArA badhA kAMI madha banAvI zakatA nathI. tethI ja yogabiMdu graMthamAM jaNAvela che ke 'tathAbhavyatvanA lIdhe vividha nimittonuM sannidhAna thavAthI A rIte sarvajana-svajana-svakalyANaviSayaka vicAraNAno lAbha thAya che. A vAta samyak tarkathI ane AgamathI saMgata thAya che.' Ke Ke Da Shi Suo You kA zayA :- (tena.) bAhya nimitto jene samAna maLe tevA paNa badhA jIvone yogamArgano mokSamArgano lAbha thato nathI. paraMtu je jIvo samyak zuddha rIte yogabIjanuM grahaNa kare che tevA ja jIvone yogamArgano lAbha thAya che. tethI badhA bhavyAtmAono mokSa ekIsAthe thato nathI paraMtu je jIvo saMzuddha rIte yogabIjanuM grahaNa kare che teno ja mokSa thAya che. tethI temAM tathAbhavyatvane vacce niyAmaka tarIke lAvavAnI jarUra nathI. * tathAbhavyatvathI saMzuddhayogabIjagrahaNa chA * tathAbhavyatva-adhyAtmAdi dvArA karmamalanAza samAdhAna :- (tathAma.) 'adhyAtma, bhAvanA vagere sAmagrIthI karmabaMdhanI yogyatA dUra thAya che' sa samAdhAna :- (tatrA.) bAhya sArA nimitto je jIvone samAna maLe che tevA paNa badhA ja jIvo saMzuddha yogabIjanuM grahaNa karI zakatA nathI. A tamArI vAta sAcI che. paraMtu ahIM paNa prazna e ja upasthita thAya che ke bAhya dharmanimitto jeone ekasarakhA maLelA che tevA badhA ja bhavya jIvo zA mATe saMzuddha rIte yogabIjanuM grahaNa karatA nathI ? ahIM paNa tamAre tathAbhavyatvane ja niyAmaka mAnavuM paDaze. je jIvonuM tathAbhavyatva anukULa haze tevA jIvo saMzuddha yogabIjanuM grahaNa karaze, bIjA nahi kare. A pramANe saMzuddhayogabIjagrahaNa svarUpa kArya pratye paNa tathAbhavyatvane ja niyAmaka mAnavuM jarUrI che. tethI ja zrIharibhadrasUrijI mahArAje yogadRSTisamuccaya graMthamAM jaNAvela che ke 'carama pudgalaparAvartamAM tathAbhavyatvanA paripAkathI yogabIjanuM grahaNa avazya saMzuddha bane che.' zaMkA :- (tena thyA.) adhyAtma, bhAvanA vagere sAmagrI dvArA karmabaMdhanI yogyatA dUra thavAthI saMzuddha yogabIjanuM grahaNa thaI zakaze. tethI saMzuddhayogabIjagrahaNa svarUpa kArya pratye tathAbhavyatvane niyAmaka mAnavAnI AvazyakatA nathI.
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1832 tathAbhavyatvataH sarveSAM yugapadamukti: 11/11 - zrIharibhadrasUribhireva "yathoditAyAH sAmagryAH ttsvaabhaavyniyogtH| yogyatA'pagamo'pyevaM samyag jJeyo 'mahAmaH II" (co.vi.4ra4) tiA "tatvamAniyotiH = tathA tvavyApArA" (co.vi.424 .) ti / tadvRttI vyaktam / yathoktaM paJcasUtre'pi prathamasUtre "pAvakammavigamo tahAbhavvattAibhAvao" (pa.sU.1) iti / ma yugapat sarveSAM bhavyAnAM muktyalAbhaniyAmakamapi tathAbhavyatvameva / idamevA'bhipretya paJcasUtre OM paJcame sUtre "tahAbhavvattAibhAvao" (pa.sU.5/3) ityuktamiti zvetAmbarA''mnAyAnusAreNa bodhyam / prakRte AdhyAtmikopanayastvevam - bhavyasvabhAvataH samyagdRSTi-zrAvaka-sAdhu-kSapaka-kevali-muktasvarUpeNa pariNamanAya yA asmadIyayogyatA tatkAryopadhAnakRte sAvadhAnatayA bhAvyam / karmavazataH, saMyogavazataH, dainyavazataH bhavitavyatAvazAd vA kazcid jIvo mohamUDhatayA jaDatayA vA jJAyeta kA tathApi tasya jaDatayA pariNamanaM na zakyate kartum, tasya tathAvidhA'bhavyasvabhAvasya sattvAt / na hi jIvaH jAtucid jaDatayA sambhUya AtmahAnabhAg bhavati / na kevalaM jaDatayA, svasamAnAdhikaraNapuNya - A tamArI vAta sAcI che. paraMtu ahIM paNa pharIthI prazna e ja upasthita thaze ke bAhya nimitto je jIvone ekasarakhA maLe che te tamAma jIvone adhyAtma-bhAvanA vagereno lAbha ekasarakho kema thato nathI ? amuka ja jIvone adhyAtma, bhAvanA vagereno lAbha kema thAya che ? A praznanA niyAmaka tarIke tathAbhavyatvane ja mAnavuM paDaze. 'tathAbhavyatvanA baLathI ja adhyAtma vagere sAmagrI maLavAthI karmabaMdhayogyatA ravAnA thaze' - AvuM mAnavuM jarUrI che. tethI ja yogabiMdu graMthamAM jaNAvela che ke "adhyAtma, bhAvanA vagere zAstrokta karmabaMdhayogyatAnAzaka sAmagrIthI karmabaMdhayogyatAno nAza thAya che. te paNa A rIte tasvAbhAvyanA prabhAve = tathAbhavyatvanA pravartanathI thAya che - tema mahAtmAoe samyapha prakAre sa jANavuM. 'tasvAbhAvyaniyoga = tathAbhavyatvapravartana' - AvuM arthaghaTana yogabiMduvyAkhyAkAra maharSie je karela che. ame te mujaba ja artha karyo che. paMcasUtra graMthanA prathamasUtramAM paNa jaNAvela che ke pApakarmano || ghaTADo tathAbhavyatva vagerenA prabhAve thAya che." # paMcasUtra saMdabhavicAra che sa (yupa.) ekIsAthe badhA bhavyAtmAone mokSano lAbha nathI thato, temAM paNa niyAmaka tathAbhavyatva ja che. A ja AzayathI paMcasUtra graMthanA pAMcamA sUtramAM 'tathAbhavyatva vagerenA prabhAve yugapatu badhA bhavyAtmAnI mukti thatI nathI tema jaNAvela che. Ama tathAbhavyatva aMge zvetAMbaraparaMparA mujaba nirUpaNa samajavuM. bhavya-abhavyaravabhAva jANI cogyatAne sakriya banAvIe . AdhyAtmika upanaya :- bhavyasvabhAvanA lIdhe samakitI, zrAvaka, sAdhu, kSapakazreNIArUDha, kevalajJAnI ane mukta svarUpe pariNamana thavAnI ApaNI yogyatAne sakriya banAvavA mATe ApaNe sAvadhAna rahevAnuM che. temaja karmavaza, saMyogavaza, lAcArIvaza ke bhavitavyatAvaza koI jIva mohamUDha banelo jaNAya, jaDa jevo jaNAya to paNa te jIva jIva tarIke maTIne jaDa kadApi banavAno nathI. kema ke teno tevA prakArano abhavyasvabhAva vidyamAna che. jIva jaDa banavAnI nukasAnIne kyAreya bhogavavAno nathI. jIva mAtra jaDa 1. T5rmavirAma tathaTmatvAmiAvati2. tathaTmatvADhimAvataH|
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11/11 0 jIvasyA'jIvatvA'yogaH / 1833 -pApAdirUpatayA'pi naiva kazcidAtmA pariNamati nijacaitanyasvabhAvaparityAgena prmaarthtH| tadidamabhisandhAya yogIndradevena paramAtmaprakAze '"puNNu vi pAu vi kAlu Nahu dhammAdhammu vi kaau| rA ekku vi appA hoi Navi mellivi ceynnbhaau||" (pa.pra.92) ityuktam / prakRte 'na khalu zAlagrAme kirAtazatasaGkIrNe prativasannapi brAhmaNaH kirAto bhavatIti nyAyam, 'ekatra vasannapi kAcaH kAcaH, maNirmaNiH' iti ca nyAyaM cetasikRtya tena saha maitryAdibhAvaH sthiriikaaryH| tatazca "tIsu vi / kAlesu suhANi jANi pavarANi nr-suriNdaannN| tANegasiddhasukkhassa egasamayammi na'gghaMti / / " (A.pa.959) ka iti ArAdhanApatAkAyAM vIrabhadrasUrivarNitaM siddhasukhaM pratyAsannaM syAt / / 11/11 / / svarUpe pariNamato nathI - mAtra ATaluM ja nathI. paraMtu je AkAzapradezamAM jIva rahela che, tyAM ja rahelA puNya-pApa vagere svarUpe paNa koI paNa AtmA pariNamato nathI. potAnA caitanyasvarUpano tyAga karIne koI paNa AtmA paramArthathI anya svarUpe pariNamato nathI. maitrI vagere bhAvo TakAvavA ? (hi. tethI A ja abhiprAyathI yogIndradeve paramAtmaprakAza graMthamAM jaNAvela che ke "potAnA caitanyasvarUpane choDIne eka paNa AtmA puNyarUpe paNa pariNamato nathI, pAparUpe paNa pariNamato nathI, za kALasvarUpe ke AkAzasvarUpe paNa pariNamato nathI. dharmAstikAya ke adharmAstikAyasvarUpe paNa te pariNamato nathI. kAyA svarUpe paNa te pariNamato nathI." (1) "seMkaDo bhIlothI khIcokhIca bharelA zAlagrAmamAM dhI vasavATa karavA chatAM paNa brAhmaNa kyAreya bhIla banato nathI.' (2) "ekatra sAthe rahevA chatAM ya kAca kAca tarIke ja rahe tathA maNi maNi tarIke ja rahe - A banne nyAyane prastutamAM lakSamAM rAkhI do. mohamUDha jIvo pratye maitrI vagere bhAvo TakAvI rAkhavA ke jethI tenA prabhAve ArAdhanApatAkAmAM darzAvela siddhasukha najIka Ave. tyAM vIrabhadrasUrijIe jaNAvela che ke "traNeya kALamAM narendra ane surendra pAse je zreSTha sukho che te eka siddha bhagavaMtanA eka samayanA sukhanI tulanAne pAmI zakatA nathI." matalaba ke saikAlika utkRSTa sAMsArika sukha karatAM paNa eka samayanuM siddha sukha atyaMta caDhiyAtuM che.(11/11) lakhI rAkho DAyarImAM...) * sAdhanA eTale kAyAthI dharmapravRtti, vANIthI dharmaprazaMsA. upAsanA eTale manathI paNa dharmapakSapAta, AtmaramaNatA. vAsanA che tadana anAtha. upAsanAmAM che paramAtmAno pAvana sAtha-hAtha. 1. puNyamapi pApamapi kAlaH nabhaH dharmA'dharmamapi kaayH| eko'pi AtmA bhavati naiva muktvA cetanabhAvam / / 2. triSu api kAleSu sukhAni yAni pravarANi nr-surendraannaam| tAni ekasiddhasaukhyasya ekasamayasya nA'rghanti / /
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ ca sa pa rA mu rza 1834 ina jJAnasvarUpa AtmA (11) paramabhAva pAriNAmikabhAva pradhAnatAI lIjaI jI, e viNa *mukhyarUpa kima dravyaI prasiddha rItaI dIjaI jI ?; e sAmAnya svabhAva IgyAraha, sakala dravyanaI dhAro jI, caramam ekAdazaM sAmAnyasvabhAvaM pratipAdayati - 'pAraNAmike 'ti / pAriNAmikabhAvo jinoktaH paramabhAvaH pradhAnatvena, taM vinA dravye siddharItyA mukhyarUpaM kathaM dIyeta ? | evaJcaikAdaza sAmAnyasvabhAvA hi sarvadravyeSu, suyazovAdamiha vistArayatu jinAgamArthaM manasi vicArya / / 11/12 / / prakRte daNDAnvayastvevam - jinoktaH pAriNAmikabhAvaH pradhAnatvena paramabhAvaH / taM vinA dravye siddharItyA mukhyarUpaM kathaM dIyeta ? evaM ca sarvadravyeSu ekAdaza hi sAmAnyasvabhAvAH / jinAgamArthaM manasi vicArya iha suyazovAdaM vistArayatu / / 11/12 / / [0] .. "tAMstAn bhAvAn pariNamati iti pAriNAmikaH " (da.zru.ska. adhya. 4 / ni. 29 cU. pR. 30) iti kA dazAzrutaskandhacUrNipradarzitarItyA jinoktaH sarvajJatIrthakarapradarzitaH pAriNAmikabhAvaH svalakSaNIbhUtaH pradhAnatvena sarvabhAveSu mukhyatvena paramabhAvaH = paramabhAvAbhidhAnaH svabhAvaH kathyate / taduktam AlApapaddhatau "pAriNAmikabhAvapradhAnatvena paramasvabhAvaH" (A.pa. pR.12) iti / yathA 'jJAnasvarUpa AtmA' avataraNikA :- chellA agiyAramA sAmAnyasvabhAvanuM graMthakArazrI pratipAdana kare che : paramabhAva svabhAvanI oLakhANa zlokArtha :- jinezvara bhagavAne batAvela pAriNAmika bhAva mukhya hovAthI paramabhAva tarIke kahevAya che. tenA vinA dravyamAM prasiddha paddhati mujaba mukhya svarUpa kaI rIte ApI zakAya ? A rIte sarva // dravyomAM sAmAnya svabhAvo agiyAra ja che. Ama jinAgamanA arthane manamAM vicArIne ahIM suMdara varNavAdane phelAvo. (11/12) yazovAdane sa vyAkhyArtha :- 'te te bhAvarUpe pariName te pAriNAmika bhAva' A mujaba dazAzrutaskandhacUrNimAM jinokta paddhatithI darzAvela che. te sarvajJa tIrthaMkara bhagavaMte batAvela svalakSaNAtmaka = asAdhAraNa evo pAriNAmika bhAva sarva bhAvomAM mukhya che. tethI ja te pAriNAmika bhAva '52mabhAva' nAmano svabhAva kahevAya che. digaMbara devasenajIe AlApapaddhati graMthamAM jaNAvela che ke 'pAriNAmika bhAva sarva bhAvomAM * B(2)mAM 'svarUpa' pATha. 8 P(2)mAM 'dravya kima rUpe' pATha. je pustakomAM 'rItiM' pATha. lA.(2)no pATha lIdho che. ko.(1)mAM 'dravyanaya' pATha. ko.(13)mAM 'svabhAva' nathI. Agama artha vicArInaI jagi, sujasa vAda vistAro jI // 11/12 // (194) svalakSaNIbhUta pAriNAmikabhAva, pradhAnatAI paramabhAva svabhAva (lIjaI=) kahijaI. jima jJAnasvarUpa AtmA. = = 11/12 = -
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11/12 0 paramabhAvasvabhAvaprajJApanam 0 1835 rUti thanam "kAtA jJAnameva" ( zra..dhya./TI.7/pU..41) ti zAzrutanyavivanampytraanusndheym / etAdRzavyavahArasamarthanaM pUrvarItyA (5/19) paramabhAvagrAhakadravyArthikamatAnusAreNa bodhym| pa yadyapi caitanyamiva bhavyatvam, abhavyatvam, astitvam, anyatvam, kartRtvam, bhoktRtvam, guNavattvam, rA asarvagatatvam, anAdikarmasantAnabaddhatvam, pradezavattvam, arUpavattvam, nityatvamityevamAdayo'pi pUrvoktAH / (99/4) nAdriparimA nIvacce mAvA tatvArthasUramALA (tA.mU.2/7/9.947 mi.) pa : darzitAH santi / taduktaM dazAzrutaskandhacUrNI api "astitvam, anyatvam, kartRtvam, bhoktRtvam, guNavattvam, za asarvagatatvam, anAdikarmasantAnatvam, pradezavattvam, arUpitvam, nityatvam ityevamAdayo'pyanAdipAriNAmikA ka nIvasa mAvA manti" (tAzra..4/na.21/pU.pR:21) tiA tathApi tevuM pradhAnatvAtu, lAtma pravRtti- , nimittatvAcca Atmani caitanyameva paramabhAvasvabhAvatayA vaktuM yujyate / dharmAstikAyAdidravyANAmapi astitvA'nyatva-guNavattvA'sarvagatatva-pradezavattvA'rUpavattva-nityatvAdi-ka , sa . 32 ma pradhAna = mukhya hovAthI paramasvabhAva kahevAya che. jema ke "AtmA jJAnasvarUpa che', "cetana caitanyasvarUpa che' - ItyAdi kathana te paramabhAvanuM pratipAdana. "AtmA jJAna ja che' - A mujaba dazAzrutaskaMdhacUrNinuM vacana prastutamAM anusaMdhAna karavA yogya che. AvA prakAranA vyavahAranuM samarthana pUrve pAMcamI zAkhAnA 19 mA zlokanI vyAkhyAmAM paramabhAvagrAhaka dravyArthikanayanA mata mujaba je pramANe karela che, te pramANe tyAMthI punaH te bAbatanuM adhyetAvarga anusaMdhAna karI jANI levuM. mA vividha pariNAmika bhAvonI oLakhANa che (ghara) jo ke caitanyanI jema bhavyatva, abhavyatva, astitva, anyatva, kartRtva, bhophtatva, guNavattva, asarvagatatva, anAdikarmasaMtatibaddhatva, pradezavatva, arUpIpaNuM, nityatva vagere paNa jIvanA che anAdi pAriNAmika bhAvo che. A pramANe pUrve A ja zAkhAnA cothA zlokanI vyAkhyAmAM nirdeza vaI karela che ja. tattvArthabhASya vageremAM paNa te batAvela che ja. temaja dazAzrutaskaMdhacUrNimAM paNa jaNAvela che ke "astitva, anyatva, kartRtva, bhophtatva, guNavattva, asarvagatatva, anAdikarmasaMtAnatva, pradezavattva, e arUpitva, nityatva vagere paNa jIvanA anAdi pAriNAmika bhAvo hoya che." to paNa te tamAma pAriNAmika bhAvomAM caitanya e ja jIvano mukhya pAriNAmika bhAva che. vaLI "A AtmA che, A cetana che' - AvI pravRttinuM = zabdapravRttinuM nimitta paNa caitanya = jJAna ja che. tethI caitanyane ja jIvanA paramabhAvasvabhAva tarIke jaNAvavAnI vAta yuktisaMgata che. che dhamastikAyAdimAM paramabhAvano vicAra che zika :- jIvamAM caitanyasvarUpa paramabhAva che - te samajI zakAya che. paNa dharmAstikAya vageremAM kayo paramabhAva saMbhave ? jo te na hoya to te kaI rIte sAmAnyasvabhAvasvarUpa banaze ? samAdhAna :- (pa.) dharmAstikAya vagere dravyo paNa astitva, anyatva, guNavattva, asarvagatatva, pradezavattva, arUpIpaNuM, nityatva vagere pAriNAmika bhAvono AdhAra che. tethI paramabhAva svabhAva sarva 1. mAtmA jJAnamelA
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1836 0 caitanyaM cetanaparamasvabhAvaH / 11/12 (e viNaka) 11mo e paramabhAva svabhAva na kahiI, to dravyanaI viSaI, prasiddha (rItaI mukhya) rU5 kima dIkaI anaMtadharmAtmaka vastunaI eka dharmapuraskAraI bolAviI, to teha ja paramabhAvanuM e lakSaNa. (11) e pAriNAmikabhAvAzrayatayA gatisahAyakatva-sthitisahAyakatvAdibhAvAzrayatayA vA paramabhAvasvabhAvasya sarva___ dravyavyApitvAt sAmAnyasvabhAvatvameva, na tu vishesssvbhaavtvmityvdheymaagmmrmvedibhiH| paramasvabhAvAnabhyupagame bAdhakamupadarzayati - taM = paramabhAvasvabhAvaM vinA dravye = dravyatvAvacchinne ma anantadharmAtmake gavAdipadArthe siddharItyA = zAstra-loka-svAnubhavAdiprasiddhapaddhatyA mukhyarUpaM = rza pradhAnaM gamanAdikriyAlakSaNaM padavyutpattinimittaM sAsnAdimattvalakSaNaM vA padapravRttinimittaM kathaM = kena ra prakAreNa dIyeta? kathaM vA paramasvabhAvaM vinA zAstra-lokAdiprasiddhyanusAreNa anugatarUpeNa vyavahAraH syAt? " anantadharmAtmakaM vastu yamekaM dharmaM puraskRtya vyapadizyate sa eva paramabhAvasvabhAvatayA jnyeyH| yathA kA caitanyamekameva agresarIkRtya 'cetana' ityucyate / atra nityatvA'stitva-pradezavattvAdInAm anAdInAm dravyomAM vyApIne rahelo che. athavA gatisahAyakatA, sthitisahAyakatA vagere bhAvono AdhAra hovAthI paNa dharmAstikAya vageremAM paramabhAva svabhAvane mAnavo paDe. A kAraNasara paramabhAva e sAmAnyasvabhAva ja che, vizeSa svabhAva nahi. A vAta AgamanA marmane jANanArA vidvAnoe dhyAnamAM rAkhavI. che paramabhAvanA aravIkAramAM vyavahAravilopa (ra) paramasvabhAvano svIkAra karavAmAM na Ave to zuM doSa Ave ? te zlokanA bIjA caraNa dvArA darzAvavAmAM Ave che. te A mujaba samajavuM. paramabhAva nAmanA sAmAnyasvabhAva vinA anaMtadharmAtmaka che gAya vagere sarva dravyamAM zAstra prasiddha, lokaprasiddha, svAnubhavAdithI prasiddha evI paddhati mujaba mukhya Oaa padavyutpattinimitta ke mukhya padapravRttinimitta kaI rIte ApI zakAze ? kahevAno Azaya e che ke pratyeka vastumAM zabdanuM vyutpattinimitta ane pravRttinimitta hoya che. jema ke "Tcchati ti : A vyutpatti tra mujaba "jo' padanuM vyutpattinimitta gamana kriyA che. tathA sAsnAdimattva e "jo' padanuM pravRttinimitta che. anugata paramabhAva na hoya to zabdanI vyutpattinuM ke pravRttinuM nimitta kaI rIte maLe ? ja paramaravabhAva vinA anugata vyavahArano asaMbhava ja | (caM) tathA paramasvabhAva vinA zAstraprasiddhi ke lokaprasiddhi vagere mujaba anugata vyavahAra paNa kaI rIte thaI zake ? dareka gAmamAM paramabhAva nAmano sAmAnyasvabhAva rahe che. tethI sarva gAyomAM "A gAya che' - Avo anugata vyavahAra thAya che. tethI paramasvabhAva svIkAravo jarUrI che. dareka vastu anantadharmAtmaka che. temAMthI je eka guNadharmane AgaLa karIne te vastuno vyavahAra thAya te ja guNadharma paramabhAva nAmanA sAmAnya svabhAva tarIke jANavo. jema ke cetana dravyamAM nityatvAdi anaMtA guNadharmo rahelA che. chatAM tenuM nAma "nitya' vagere pADavAmAM nathI AvatuM paraMtu "caitanya' nAmanA guNadharmane AgaLa karIne * phakta lA.(2)mAM "to' che. A
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11/12 0 vizeSaguNAH paramaguNAH 0 1837 anekasvabhAvAnAM madhye cetanapadapravRttinimittatayA caitanyAkhyaH paramasvabhAvo mukhyatayA gRhiitH| ataH caitanyameva cetanasya paramabhAvatayA avaseyam / prakRte "jIvasya jIvatvam ananyahetukam, pAriNAmikabhAvatvAd" (vi.A.bhA.3135 vR.) iti vizeSA- rA vazyakabhASyamaladhAravRttivacanamapi smartavyam / devacandravAcakaistu nayacakrasAre "sarveSAM padArthAnAM ye vizeSaguNAH calana-sthityavagAhasahakAra-pUraNagalana / -cetanAdayaH te prmgunnaaH| zeSAH sAdhAraNAH sAdhAraNA'sAdhAraNaguNAzca / teSAM tadanuyAyipravRttihetuH parama- za svabhAvaH" (na.ca.sA.pR.171) ityuktam / avinAzitvAdisAdhAraNaguNa-mUrttatvAdisAdhAraNA'sAdhAraNaguNAnAM ka calanasahakAritvAdiparamaguNAnuyAyitvena yat pravarttanaM tat prati sarvadravyasAdhAraNasya paramasvabhAvasya Ni hetutvmityaashyH| evaJca sarvadravyeSu "atthi tti Natthi NiccaM aNiccamegaM aNega bhedidrN| bhavvAbhavvaM paramaM sAmaNNaM tenuM "cetana" evuM nAma pADavAmAM Ave che. ahIM nityatva, astitva, pradezavattva vagere aneka anAdi svabhAvo pAriNAmika bhAvo hovA chatAM caitanya nAmanA paramabhAvanuM ja mukhyatayA grahaNa karavAmAM Ave che. caitanya e "cetana" zabdanuM pravRttinimitta che. kema ke je vastumAM caitanya hoya temAM ja "A cetana che" - A pramANe zabdanI pravRtti thAya che. tethI caitanya e ja cetana dravyanA paramasvabhAva tarIke jJAtavya che. jIvatva svAbhAvika dharma : (9) "jIvamAM raheluM jIvatva e svAbhAvika che. tenuM bIjuM koI kAraNa nathI. kema ke jIvatva pAriNAmikabhAva che." A pramANe vizeSAvazyakabhASyavRttimAM mAladhArI zrI hemacaMdrasUrijIe je jaNAvela che te prastutamAM yAda karavA yogya che. ja paramasvabhAvavaza vizeSaguNAnuyAyI sAdhAraNAdiguNapravartana : zrIdevacandrajI ja (va.) kharataragacchIya upAdhyAya zrIdevacandrajI mahArAje to paramasvabhAvanI oLakhANa ApatAM dhA nayacakrasAra graMthamAM jaNAvela che ke "dharmAstikAyano vizeSaguNa calana sahakAra che. adharmAstikAyano vizeSaguNa sthitisahakAra che. AkAzano vizeSaguNa avagAhanA sahakAra che. pudgalano vizeSaguNa pUraNa e -galana che. jIvano vizeSaguNa cetanA vagere che. dravyAntarathI vivakSita dravyane judA pADavAnuM mULa kAraNa banavAthI te vizeSaguNo paramaguNa = prakReguNa = pradhAnaguNa kahevAya che. tathA te paramaguNanA anuyAyI avinAzitvAdi anya sAdhAraNaguNo paNa paMcAstikAyamAM maLe che. temaja koIka astikAmAM hoya ane koIka astikAmAM na hoya tevA mUrtavAdi guNone sAdhAraNa-asAdhAraNa samajavA. uparokta sAdhAraNa guNo ane sAdhAraNa-asAdhAraNa guNo haMmezA calanasahakAritAdi vizeSaguNane anusarIne pravarte che. A pramANe je pravartana thAya che temAM hetu bane che dravyano paramasvabhAva. sarvadravyamAM sAdhAraNa evA paramasvabhAvanA prabhAve sAdhAraNa tathA sAdhAraNa-asAdhAraNa guNo vizeSaguNanA anusAre ja pravarte che." nA mArgAnusAriNI prajJA pAmIe | (gvaSya.) "(1) asti, (2) nAsti, (3) nitya, (4) anitya, (5) eka, (9) aneka, (7) 1. asti iti nAsti nityamanityamekamane bhedetrm| bhavyAbhavyaM paramaM sAmAnyaM sarvadravyANAm / /
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11/12 1838 * jinavacanam apratikSepyam / e 11 sAmAnya svabhAva sarva dravyanaI dhAravA. zavalI hadene viSe jANavA.g jo ehavA Agama artha = bhAvabheda cittamAMhi vicArInaI (jagi) jagamAMhi *= vizvanaI mAMhaI* rasujaza (vAda) vistAro = suyaza lo. 11/12 pa savvadavvANaM / / " (dra.sva.pra.58) iti dravyasvabhAvaprakAzadarzitA ekAdaza hi = eva sAmAnyasvabhAvAH .... avadhAtavyAH devasenamatAnusAreNa / "hiH syAdretvavadhAraNe" (e.ko.35) iti ekAkSarakoSe mahAkSapaNavacanAnusAreNa " prakRte hi: avadhAraNArthe udlekhi| jinAgamArthaM = vyAkhyAtasvarUpaM jinoktadravyAnuyogAdiviSayaM na vidhipUrvaM gItArthasadgurusannidhAne karNAbhyAM zrutvA, nayanAbhyAM vA paThitvA, mArgAnusAriNyA buddhyA rza avagamya, manasi = svacetasi sattarkAdinA vicArya, dhAraNAzaktyA sampradhArya, yogyebhyaH zrotRbhyaH - svAdhikArA''nurUpyeNa samyag dattvA iha jagati jinapravacanasya suyazovAdaM vistArayatu samartho vidvAn / yataH jinavacanamapratikSepyam / taduktaM triSaSTizalAkApuruSacaritre "naya-pramANasaMsiddhaM paurvAparyA'virodhi 4 "vA gapratikSegamaparvanirjharavi zAsaH II" (tri za.pu. ra/3/441) rUDhiA kA devacandravAcakAstu nayacakrasAre "paJcAstikAyAH sAmAnya-vizeSadharmamayA ev| tatra sAmAnyataH svabhAva bheda, (8) abheda, (9) bhavya, (10) abhavya, (11) parama - A sarva dravyonA sAmAnya svabhAva che." A rIte dravyasvabhAvaprakAza graMthamAM jaNAvela agiyAra ja sAmAnyasvabhAva che. A vAta devasena mata mujaba khyAlamAM rAkhavI. di' zabda ekAkSarakoSamAM mahAkavi mahAkSapaNe hetu ane avadhAraNa - arthamAM jaNAvela che. te mujaba ahIM mULa zlokamAM "di' avyayano avadhAraNa = jakAra arthamAM ullekha karela che. jinezvara bhagavaMte darzAvela dravyAnuyoga vagere vize uparokta rIte samajAvela padArthane - paramArthane vidhipUrvaka gItArtha sadgurunI nizrAmAM banne kAnathI sAMbhaLIne athavA gItArtha gurunI nizrAmAM A banne AMkhathI prastuta vigatane vAMcIne, mokSamArgAnusAriNI buddhi dvArA jANavo. jANIne potAnA manamAM , suMdara akADhya tarkathI tenI vicAraNA karavI. tathA A rIte vicAraNA karIne dhAraNAzaktithI tenuM avadhAraNa karavuM. samyaka prakAre prakRSTa rIte avadhAraNa karIne yogya zrotA maLe to temane potAnA adhikAra mujaba Oaa sArI rIte A padArtho-paramArtho ApavA. A rIte jinavANIno, jinokta tattvano samyagu viniyoga karIne A jagatamAM jinazAsananA suMdara majAnA yazovAdane = varNavAdane samartha vidvAna phelAve - tevI maMgala kAmanA prastuta 11mI zAkhAnA upasaMhAramAM graMthakArazrIe vyakta karelI che. kAraNa ke jinavacana Apattirahita hovAthI bIjA dvArA tenuM khaMDana thaI zake tema nathI. tethI ja triSaSTizalAkApuruSacaritramAM jaNAvela che ke "naya ane pramANa dvArA sArI rIte siddha thaI cUkeluM jinavacana che. tathA pUrvApara virodha paNa Avato nathI. tethI bIjA baLavAna darzano dvArA paNa tenuM khaMDana thaI zake tema nathI." che. sAmAnya-vizeSasvabhAva aMge zrIdevacandramata thI, (va.) kharataragacchIya upAdhyAya zrIdevacandrajI mahArAje nayacakrasAramAM A aMge mahattvapUrNa vAta D.D cihnayamadhyavartI pATha pustakomAM nathI. A.(1)mAM che. 8.8 cihnadrayamadhyavartIpATha phakta lI.(3)mAM che. *.* cihnayamadhyavartI pATha phakta lA.(2)mAM che. * * cihnayamadhyavartI pATha phakta ko.(13)mAM che.
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11/12 * pUrvAparazAkhAsambandhayojanam 1839 lakSaNaM dravyavyApya-guNaparyAyavyApakatvena pariNAmilakSaNaM svabhAvaH / tatra ( 1 ) ekaM nityaM niravayavam akriyaM pu sarvagataM ca sAmAnyam / ( 2 ) nityA'nityaH niravayava - sAvayavaH sakriyatAhetuH dezagataH sarvagatazca vizeSaH / padArthaguNapravRttikAraNaM vizeSaH / na sAmAnyaM vizeSarahitam / na vizeSaH sAmAnyarahitaH / te mUlasAmAnya svabhAvAH SaT / te vADamI - (1) astitvam, (2) vastutvam, (3) dravyatvam, (4) prameyatvam, (9) sattvam, (6) T agurulaghutvam / .... tatra astitvam uttarasAmAnyasvabhAvagamyam / te cottarasAmAnyasvabhAvA anantA api vaktavyatyena trayozA (1) astitvamAvaH, (2) nAstitvamAvaH, (rU) nityasvamAvaH, (4) anityasvamAvaH, (1) svabhAvaH, (6) netvamAvaH, (7) bhevasvabhAvaH, (8) mesvabhAvaH, (6) bhavvasvabhAvaH, (10) [M[ abhavyasvabhAvaH, (11) vaktavyasvabhAvaH, (12) avaktavyasvabhAvaH, (13) paramasvabhAvaH ityevaMrUpaM vastu kA sAmAnyA'nantamayam" (na.ca.sA. pR. 130-135) ityAdikam anekAntajayapatAkAdyanusAreNa prAhuH / tatra dharmapadaM ~ ]]> vs E "dharma-adharma-AkAza-jIva anekAntajayapatAkA vagere graMtha mujaba nimnokta pramANe jaNAvela che ke -pudgalasvarUpa paMcAstikAya sAmAnyasvabhAvamaya ane vizeSasvabhAvamaya ja che. temAM sAmAnyathI svabhAvanuM lakSaNa e ke je dravyamAM vyApya tarIke pariNamato hoya tathA guNa-paryAyamAM vyApakapaNe sadA pariNamato hoya tene svabhAva kahevAya. temAM (1) sAmAnyasvabhAva tene kahevAya ke je eka hoya, nitya hoya, niravayava = avayavazUnya hoya, akriya hoya tathA sarvamAM vyApakapaNe raheto hoya. (2) tathA je koIka apekSAthI nitya hoya, koIka apekSAthI anitya hoya, vibhAgaparyAyathI sAvayava hoya, sAmarthyaparyAyathI niravayava hoya, sakriyatAno hetu hoya, dezagata avyApyavRtti hoya tathA sarvagata = AkhA dravyamAM vyApaka hoya tene vizeSasvabhAva kahevAya. padArthanA guNanI pravRtti pratye vizeSasvabhAva kAraNa che. sAmAnyasvabhAva kyAreya vizeSa svabhAva vinA raheto nathI. tathA sAmAnyasvabhAvazUnya vizeSasvabhAva hoto nathI. te mUla sAmAnyasvabhAvanA cha bheda che. . vastu anaMta sAmAnyasvabhAvamaya che (te.) te A pramANe :- (1) astitva, (2) vastutva, (3) dravyatva, (4) prameyatva, (5) sattva ane (6) agurulaghutva... temAM astitva to uttara (avAntara) sAmAnyasvabhAvathI jANI zakAya che. te uttara sAmAnyasvabhAvo vastumAM anaMta che. to paNa tera uttara sAmAnyasvabhAva anekAntajayapatAkA vagere graMthomAM kahyA che. te A mujaba H- (1) astisvabhAva, (2) nAstisvabhAva, (3) nityasvabhAva, (4) anityasvabhAva, (5) ekasvabhAva, (6) anekasvabhAva, (7) bhedasvabhAva, (8) abhedasvabhAva, (9) bhavyasvabhAva, (10) abhavyasvabhAva, (11) vaktavyasvabhAva, (12) avaktavyasvabhAva ane (13) paramasvabhAva. A rIte anaMta sAmAnyasvabhAvamaya vastu che." ahIM prAraMbhamAM devacandrajI mahArAje 'sAmAnya-vizeSadharmamayA' Avo saMskRtamAM nirdeza karyo che. tyAM dharmazabda svabhAvano vAcakache. tethI teno artha thaze - sAmAnya-vizeSasvabhAvamaya. = -
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1840 zuddha-pUrNacaitanyasvabhAvAvirbhAva: paramaprayojanam 0 11/12 svabhAvaparam, sAmAnyamityanena sAmAnyasvabhAvaH grAhyaH 'vizeSaH' ityanena ca vizeSasvabhAvaH / pa uktA devasenamatAnusAreNa dravyasya ekAdaza saamaanysvbhaavaaH| jIvAdidravyANAM daza vizeSarA svabhAvAH taddvAreNa jIvAdidravyANi cottaratra vakSyante ityavadheyam / ma prakRte AdhyAtmikopanayastvevam - pratidravyaM svakIyaH paramasvabhAvo vartate / sa ca sarvadA ekarUpaH / / kevalaM jIvadravyasya ayaM vizeSo yaduta taccaitanyaM prakaTA'prakaTa-zuddhA'zuddhatvAdirUpeNa vividhatayA prinnmti| tatazca tat pUrNatayA AvirbhAvayituM vizodhayituJcodyamaH paryantakAlaM yAvat kArya 1. ityupadizyate'tra / tata eva ca "jattha na jarA, na maraNaM, na roga-sogA, na ceva dAridaM / na bhayaM, na iTThajogo, na viogo jattha kaiyA vi|| sAimaNaMtaM kAlaM tattha sivammi gao vigayabAho / jIvo suhio kA ciTThai pajjaMtA''rAhaNapabhAvA / / " (A.pa.924/925) iti ArAdhanApatAkAyAM darzitam anAbAdhaM siddhasvarUpaM tvaritaM prAdurmavettA21/12 te ja pramANe ame gujarAtImAM jaNAvela che. e ja rIte sAmAnya zabda sAmAnyasvabhAvane darzAve che tathA 'vizeSa:' AvuM pada vizeSasvabhAvane batAve che. te mujaba ja ame parAmarzakarNikAsuvAsamAM anuvAda karela che. zrIdevacandrajI upAdhyAyanA maMtavyane vijJa vAcakavarge UMDANathI vicAravuM. | (u.) A rIte digaMbara devasenajInA mata mujaba prastuta 11 mI zAkhAmAM dravyanA agiyAra sAmAnya svabhAvanuM nirUpaNa pUrNa thayuM. have jIvAdi dravyonA daza vizeSa svabhAvo ane tenA dvArA A jIvAdi dravyo AgaLanI bAramI zAkhAmAM kahevAze. A bAbatane adhyatA varge khyAlamAM rAkhavI. paramabhAvane pUrNa vizuddha karIe cha AdhyAtmika upanaya :- dareka dravyamAM potAno paramabhAva hoya che. te kAyama ekasarakho rahe che. phakta rA jIva dravyanI vizeSatA e che ke jIvanuM caitanya pragaTa-apragaTa, zuddha-azuddha vagere svarUpe vividha prakAranuM banatuM hoya che. tethI tene pUrNatayA pragaTa karavAno ane vizuddha banAvavAno udyama jIvananA cheDA sudhI karavo joIe - tevA prakArano upadeza ahIM prApta thAya che. tenA prabhAve ja ArAdhanApatAkAmAM jaNAvela nirAbAdha siddhasvarUpa jhaDapathI pragaTa thAya che. tyAM jaNAvela che ke "jyAM (1) ghaDapaNa nathI, (2) maraNa nathI, (3) rogo nathI, (4) zoka nathI, (5) daridratA nathI, (6) bhaya nathI, (7) ISTa putrAdino saMyoga nathI, (8) kyAreya paNa kevaLajJAnAdino viyoga nathI, te siddhazilAmAM aMtima ArAdhanAnA prabhAvathI gayelo jIva pIDArahita banIne sAdi-anaMta kALa sudhI sukhI rahe che."(11/12) 1. yatra na jarA, na maraNam, na roga-zokAH, na caiva daaridrym| na bhayam, na iSTayogaH, na viyogo yatra kadA'pi / / sAdikamanantaM kAlaM tatra zive gataH vigtbaadhH| jIvaH sukhitaH tiSThati pryntaaraadhnaaprbhaavaat||
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ IT 11/12 0 ekAdazazAkhopasaMhAraH 0 1841 iti zrIvardhamAnataponidhi-nyAyavizArada-svargasthagacchAdhipatizrImadvijayabhuvanabhAnusUrIzvaraziSyaratna- pa padmamaNitIrthoddhAraka-pArzvaprajJAlayatIrthapreraka-paMnyAsapravarazrIvizvakalyANavijayagaNivaraziSyamuniyazovijayagaNiracitasya dravya-guNa-paryAyarAsAnusAriNo dravyAnuyogaparAmarzasya parAmarzakarNikA'bhidhAnAyAM svaracitavRttau ekAdazazAkhAyAM guNa-sAmAnyasvabhAvanirUpaNAkhya ekAdazo'dhikAraH / / 11 / / pUjyapAda vardhamAnataponidhi nyAyavizArada sva.gacchAdhipati zrImad vijaya bhuvanabhAnusUrIzvarajI mahArAjAnA ziSyaratna pUjyavarya padmamaNitIrthoddhAraka pArzvaprajJAlayatIrthapreraka paMnyAsapravara zrI vizvakalyANavijayajI gaNivaranA ziSyANa muni yazovijaya gaNI dvArA svaracita dravyAnuyogaparAmarza' nAmanA vya-guNa-5ryAyarAsa anusArI) graMthanI parAmarzakarNikA' nAmanI svaracita vRttinI agiyAramI zAkhAnA karNikA suvAsa' nAmanA gujarAtI vivaraNamAM 'guNa-sAmAnyasvabhAva nirUpaNa' nAmano agiyAramo adhikAra pUrNa thayo. * agiyAramI zAkhA samApta ... Nitin lakhI rAkho DAyarImAM..... ) bahu bahu to buddhi sthUla dharmapravRttimAM ja kevala ruci rAkhe che. zraddhA sUkSma-zuddha dharmapariNatine AtmasAta karyA vinA aTakatI nathI. sAdhanAmAM bAhya anuzAsana-niyaMtraNa-niyamana mukhya bhAga bhajave che. dA.ta. dArUDiyo sALavI. upAsanAmAM AMtarika anuzAsana-niyaMtraNa-niyamana mukhya bhAga bhajave che. dA.ta. puSpacUlA sAdhvI.
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1842 zAkhA - 11 anuprekSA pra.1 nIcenA praznonA vistArathI javAba Apo. 1. astisvabhAva, nAstisvabhAva, nityAnityasvabhAva na mAnavAmAM zuM Apatti Ave ? 2. bhedAbhedasvabhAva ane ekAnekasvabhAva na mAnavAmAM zuM Apatti Ave ? 3. guNanI vyAkhyA jaNAvI astitA ane agurulaghutA vize samajAvo. 4. 'paramasvabhAva' upara chaNAvaTa karo. 5. bauddhamatamAM kRtanAza-akRtAgama doSa zI rIte Ave ? tenuM nirAkaraNa zI rIte thAya ? vizeSa guNo jaNAvo. emAMthI cha dravyamAM kayA kayA vizeSa guNo hoya che ? kArya-kAraNabhAva vize bauddhamata darzAvI tenI asaMgati jaNAvo. 6. 7. 8. bhavyAbhavyasvabhAvanuM svarUpa jaNAvo. te svIkArIe nahi to zuM Apatti Ave ? 9. acetanatAne ane amUrtatAne zA mATe abhAvAtmaka mAnI na zakAya ? pra.2 nIcenA praznonA saMkSepathI javAba Apo. sAmAnyasvabhAvanA ane vizeSasvabhAvanA prakAra jaNAvo. dasa sAmAnya guNo kayA che ? emAMthI pratyeka dravyamAM kayA guNa hoya che ? tathAbhavyatva eTale zuM ? vastutA ane prameyatA para prakAza pAtharo. 1. 2. 3. 4. 5. ekasvabhAva, anekasvabhAva ane bhedAbhedasvabhAvanI vyAkhyA sadRSTAMta samajAvo. caitanya sAmAnyaguNa paNa che ane vizeSaguNa paNa che - samajAvo. agiyAramI zAkhAno viSaya zuM che ? 6. 7. 8. pudgalanA svabhAvalakSaNa svarUpa grahaNaguNanuM svarUpa samajAvo. samavAya saMbaMdha mAnavAmAM zuM Apatti Ave ? 9. 10. jainadarzanamAnya tathA bauddhadarzanamAnya amUrta padArtha jaNAvo. pra.3 vAkya sAcuM che ke khoTuM ? khoTuM hoya to sudhArIne lakho. 1. svabhAvaguNa vibhAgaguNano vyApya che. 2. astisvabhAvanA asvIkAramAM badhI vastu ekasvarUpa banavAnI Apatti Ave. 3. ekasvabhAva eTale ja nityasvabhAva. 4. nityasvabhAva ane anityasvabhAva vyApyavRtti che. 5. vastu svataH vyaMgya ke vyaMjakavyaMgya - ema be prakAre hoI zake. 6. astitva sAmAnyaguNa che - AvuM tattvapradIpikAmAM jaNAvela che.
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ je 5 pa 1843 7. AkAzanA aneka bheda saMbhavI zake. 8. je potAnA guNa-paryAyamAM vyApta hoya te satu hoya. 9. dravya paNa anitya che ane paryAya paNa nitya che. 10. guNa kAyama dravyatvanI sAthe ja rahe che. pra.4 yogya joDANa karo. 1. upayoga (1) cha vizeSaguNa nitya (2) sAmAnyavizeSAtmakatA 3. samavAyAMga (3) anuvRtti chAyA (4) svakAryakartutva 5. pratyabhijJA (5) jIvanuM lakSaNa dravyatva (6) te bhAvano vyaya na thAya 7. anvayasaMbaMdha (7) siddhanA 31 guNa 8. vastutva (8) A te ja che 9. uttarAdhyayana (9) guNa-paryAyanI AdhAratA 10. arthakriyAkAritva (10) ajIvanuM lakSaNa pra.pa khAlI jagyA pUro. 1. dharmarAja adhvarindra bhedanA ----- ane ----- ema be prakAra batAve che. (sakhaMDa, akhaMDa, sopAdhika, nipAdhika) 2. anekasvabhAva dravyagata ----- nuM bodhaka che. (nityatA, ekatA, anityatA, anekatA) 3. dharmAstikAya vageremAM agurulaghuguNo ----- che. (saMkhyAtA, asaMkhyAtA, anaMtA) 4. ------ nI pratiyogitAno abhAva eTale nityatva. (prAgabhAva, pradhvaMsa, atyaMtAbhAva) 5. vItarAgastotraavacUrNinA racayitA ----- che. (zrIguNacaMdra, zrIvizAlacaMdra, zrIvizAlarAjasUri) 6. vizeSaguNonA avAMtara prakAro gaNatA te kula ---- thAya. (20, 44, pa6) 7. "svarUpasattA e ja vastumAM pramANano saMbaMdha thavAnI yogyatA che' AvuM ----- graMtha kahe che. (prakaraNapaMcikA, bRhadya cakra, AlApapaddhati) 8. bheda vastunuM svarUpa nathI. AvuM vidhAna ----- che. (satya, asatya, arnakAMtika) 9. kaiyaTe anityatAnA ----- prakAra batAvela che. (traNa, pAMca, che) noMdha :- prastuta anuprekSAnA uttaro mATe juo - bhAga 7, pariziSTa - 17.
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1844 -(lakhI rAkho DAyarImAM...ja) buddhi sadA pucanA udayane Icche che. zraddhA prAraMbhamAM puNyanA baMdhane Icche che. AgaLa vadhIne te kevaLa karmanirjarAne Icche che. vAsanA mUlyahIna meLave che, amUlya choDe che. mUlyahInane choDI amUlya tattvane upAsanA meLave che. navagravecaka apAve tevI sAdhanA ApaNe ghaNI vAra karI. mokSa apAve evI upAsanA kayAreya na karI. sAdhanA karanAra kadAca anaMtakALa bhavabhramaNa karI zake. dA.ta. nigodapatita 14 pUrvadhara. upAsanA karanAra alpa bhavamAM muktine meLave che. dA.ta. kumArapALa mahArAja. sAdhanAmAM siddhinI talAza taravare che. upAsanAmAM paramAtmAnI pyAsa pragaTe che. sAdhanAno prAraMbha preraNAthI thAya che. upAsanAno udaya phuraNAthI thAya che. buddhi jakhama pedA karI mIThuM bhabharAve che. zraddhA malama lagADyA vinA rahetI nathI. aha, adhIrAI, Aveza, Avega buddhine paraNelA che. samajaNabharela, Tharela DahApaNane zraddhA varela che. buddhi bAhya ArAdhanAthI tRpta thAya che. zraddhA AMtarika ArAdhakabhAvane pragaTAve che. vAsanA anAkarSaka vastunI ane vyaktinI bAdabAkI kare che.
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ vizeSa svabhAva nirUpaNa A hRdhyadhizeNa-5ryAyano sipaNe You are headele pachI svabhAva nirUpaNa vizeSa svabhAva 3i5 { / vizeSa svabhAva nirUpaNa vizeSa svabhAva vizeSa nirUpaNa svabhAva nirUpaNa vizeSa = svabhAva nirUpaNa dravyAnuyogapasamarzaH, zAkhA-11 - vizeSasvabhAvanirUpaNam
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ draSya--pathinI sa 01-11 dravyAnuyogaparAmarza: zAkhA-11 vizeSasvabhAvanirUpaNam
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAkhA - 12 : vizeSasvabhAvanirUpaNam dazavizeSasvabhAvaparicayaH (i) cetanazvabhAvanirUpaNam (12/1) (ii) acetanazvabhAvaprarUpaNA (12/1) (ii) AtmanaH sarvathA cetanatAnirAmaH (12/2) (iv) nazabdasya aneke arthAH (12/2) (v) mUrtA'mUrtasvabhAvanirUpaNaM tadazvIkAre ca doSAra (12/3-4) (vi) ekA'nekapradezasvabhAvanirUpaNam tadakvIkAre ca doSAH (12/5-6) (vii) dvidhA vRttitA, AkAzasya ca apradezatA (12/7) (viii) vibhAvasvabhAvapratipAdanam (12/8) (ix) zuddhA'zuddhasvabhAvadarzanam (12/9) (x) upacaritazvabhAvadarzanam (12/10) upacaritasvabhAvasya dviprakAratA (12/11) ekaviMzatizvabhAvanirUpaNanigamanam (12/12) kAlasya paJcadazasvabhAvAH (12/13) pramANalakSaNAnAM zatam (12/14) catuSprakArapakaprakSAlanato yazolAbhaH (12/14)
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1846 - TUMkasAra : zAkhA - 12 : ahIM jIvAdi dravyonA daza vizeSa svabhAvane batAvela che. (1-2) cetanasvabhAvanA lIdhe AtmAmAM caitanyano vyavahAra thAya che. jaDa padArthamAM acetanasvabhAva che. siddha bhagavaMtomAM zuddha cetanA pragaTa che. saMsArI jIvoe zuddha cetanAne pragaTAvavAnI che.(12/1) jIvano je AMzika acetanasvabhAva che, te jIvane saMpUrNa cetanavaMto banAvanAra gurunI mahattAne jaNAve che. (12/2) (3-4) rUpa, rasa vagere mUrtasvabhAvane kAraNe pragaTe che. arUpI dravyamAM amUrtasvabhAva jANavo. jJAnAtmaka AtmA paramArthathI amUrta che. karmanA kAraNe tenAmAM mUrtatva jaNAya che. (12/3) (5) vastuno ekAkAra pariNAma ekapradezasvabhAva kahevAya. A svabhAvane kAraNe "dharmAstikAya eka che' - evo vyavahAra thAya che. svarUpastha dareka siddha bhagavaMta dravyArthanayathI eka ja che. (12/4) (6) pradezArthanaya vividha pradezonA saMbaMdhathI aneka pradezasvabhAvane jaNAve che. AtmAnA pradeza asaMkhya hovAthI AtmAmAM aneka pradezasvabhAva kahI zakAya. (12/5) havAthI vastrano eka cheDo halato hoya tyAre vastra sthira paNa che ane have paNa che. A ubhaya vizeSa kArya thavAthI anekapradezasvabhAvane svIkAravo. (12/6) eka vastu bIjAmAM rahe to eka bhAgamAM rahe athavA vyApIne rahe. judA-judA karmapudgalo AtmAmAM vividha sthAne rahelA che. jyAre rAga-dveSarUpa bhAva karma to AtmAmAM saMpUrNapaNe vyApelA che. tethI AtmAnA bhAvakarmane dUra karavA vizeSa rIte prayatnazIla banavuM. (12/7) (7) vibhAvasvabhAvathI anyarUpe pariNamana thavAthI jIva saMsAramAM bhaTakI rahelo che. te nIkaLI jAya to zuddhAtmAno saMsAra asaMbhavita che. (12/8) (8-9) kaivalya e zuddhasvabhAva che. karma-nokarma vagere upAdhithI azuddhasvabhAva utpanna thAya che. bahirbhAva azuddha svabhAvanuM kAraNa che. tene choDI aMtarbhAva keLavI Atmazuddhi pragaTAvavI. (129) (10) eka sthAne nizcita thayelA eka svabhAvano anyatra upacAra karavo te upacaritasvabhAva kahevAya. jema ke "jIva rUpI che' - A Aropa vyavahAranayathI thAya che. nizcayanayane te mAnya nathI. (12/10) | upacarita svabhAva be prakAre jANavA. (1) "jIvamAM ajJAnatA che' - A karmabhanita upacarita svabhAva che. (2) "siddha bhagavaMtamAM pAradarzitA che' - A svabhAvajanita upacarita svabhAva che. A vyavahAranayano mata samajavo. nizcayanayathI AtmA svajJAtA ane svadarzI che. (12/11) Ama jIvamAM ane pudgalamAM "11' sAmAnyasvabhAva + "10" vizeSasvabhAva ema "21' svabhAva jANavA. temAMthI siddhasApekSa amUrtasvabhAva vagerene pragaTAvavAnuM lakSa keLavavuM. (12/12) kALamAM "15" svabhAva che. temAM anekapradezasvabhAva umeravAthI dharmAstikAya, adharmAstikAya ane AkAzamAM soLa svabhAva jANavA. Ama jIve potAnA svabhAvane jANI temAM sthira thavuM. (12/13) Ama pramANathI ane nayathI "21' svabhAvano sUkSma bodha jIve meLavavo. (12/14)
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12/1 * sAmAnya-vizeSayoH kathaJcidaikyam DhALa - 12 (jI ho saMbhava nAma suhAmauM - e dezI ) *hivaI AgalI DhALe cetana dravyanuM svarUpa varNavaI chai, te jANojIjI ho cetanabhAva te cetanA, lAlA ulaTa acetana bhAva; jI ho cetanatA viNa sarvathA jIvana, lAlA thAI karma abhAva // 12/15 (195) catura nara ! dhAro artha vicAra. (AMkaNI) * * 1847 dravyAnuyogaparAmarzaH zAkhA - 12 "sAmAnya-vizeSayoH gvivetvA" (va.vai..1/ni.2 vR.pR.1rU4) kRti vazavetinioihArimaTTIvRttivcnaat sAmAnyasvabhAvanirUpaNA'nantaraM dravyANAM vizeSasvabhAvAn vyAkhyAnayati - ' caitanye 'ti / caitanyavyavahAraH syAt cetanabhAvato'nyathA / rA jaDabhAvaH, jaDatve tu karmA'sambandha Atmani / / 12/1 / / catura ! no'tra citte'rtho vimRzyatAM ca dhAryatAm / / dhruvpdm|| * dravyAnuyogaparAmarzakarNikA rA = sa ka * rNi prakRte daNDAnvayastvevam - cetanabhAvataH caitanyavyavahAraH syAt / anyathA jaDabhAvaH (jJeyaH) / jaDatve tu Atmani karmA'sambandhaH / / 12 / 1 / / kA catura ! naH ! tratra citte garthaH vidRzyatAM dhAryatAM haiM| dhruvapaddam || vizeSasvabhAvalakSaNantu devacandravAcakaiH nayacakrasAre " bhinna-bhinnaparyAyasvakAryakaraNapravarttanasahakArabhUtAH - dravyAnuyogaparAmarzakarNikA suvAsa avataraNikA :- 'sAmAnya ane vizeSa amuka apekSAe eka abhinna che' A mujaba zrIharibhadrasUrijIe dazavaikAlikaniryuktivyAkhyAmAM jaNAvela che. tethI dravyonA 11 sAmAnyasvabhAvonuM nirUpaNa karyA bAda have dravyonA daza vizeSasvabhAvonI graMthakArazrI vyAkhyA kare che H zlokArtha :- cetanasvabhAvanA lIdhe caitanyano vyavahAra thAya. tenAthI UlaTo jaDasvabhAva jANavo. AtmA jo jaDa hoya to AtmAmAM karmano saMbaMdha thaI na zake. (12/1) he catura nara ! cittamAM padArthane vicAro ane dhAraNa karo. (dhruvapada) vizeSasvabhAva lakSaNa A vyAkhyAthe :- vizeSasvabhAvanuM lakSaNa upAdhyAya zrIdevacandrajI mahArAje nayacakrasAra granthamAM A mujaba jaNAvela che ke "bhinna bhinna evA paryAyo potAnuM kArya karavAmAM pravarte temAM sahakArabhUta evA ko.(11)mAM 'meMdI raMga lAgo' pATha. ...- cihnadrayamadhyavartI pATha ko.(10+11)mAM nathI. x pustakomAM 'sarvathA' pada nathI. A.(1)mAM che. CUL
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1848 * prathamavizeSasvabhAvanirUpaNam rA jehathI cetanapaNAno vyavahA2 thAI te (cetanA =) cetanasvabhAva. pa paryAyAnugatapariNAmAH vizeSasvabhAvAH" (na.ca.sA.pR.176) ityuktam / iha tu devasenamatAnusAreNa daza vizeSasvabhAvA ucyante / jJanuM [ (1) Atmani caitanyavyavahAraH = jIvatvavyavahAraH cetanabhAvataH syAt / tadidamabhipretyoktaM vizeSAvazyakabhASyamaladhAravRttau api "bAbhano nIvatvanivandhanuM caitanyamAtram" (vi.sa.mA.418 rR.) kRti yena jIvatvavyavahAra Atmani bhavati sa cetanasvabhAvaH ityarthaH / prayogastvevam - AtmA cetanasvabhAvaH cetanavyavahAraviSayatvAt, yannaivaM tannaivaM yathA ghaTa iti / rza Atmani cetanasvabhAvaH svata eva bhavati, na parataH, anyathA jJAtRtvA'yogAt, jaDavat / NiM tadidamabhipretyoktam akalaGkasvAminA siddhivinizcaye "yadi punaH svato jJAtA na syAt kutaH parato'cetanavad" (si.vi.4/ra/svo.vR.mALa-1/6.236) kRti| "caitanyamanubhUtiH svAt, sA yiApameva ca| kriyA mano-vaghaH kA -kAyeSvanvitA vartate dhruvam / / " ( A.pa.pU. 10) iti AlApapaddhatI devasenaH / "caitanyazaktiH AtmasvarUpabhUtA" (syA.ma.kA.15/pR.103) iti syAdvAdamaJjaryAM malliSeNasUriH / [28] je je paryAyAnugata pariNAmo hoya, te vizeSasvabhAva kahevAya." (F.) paraMtu ahIM devasenamata mujaba daza prakAranA vizeSasvabhAva kahevAmAM Ave che. * cetanasvabhAvanI vicAraNA 12/1 = (1) AtmAmAM caitanyano jIvatvano vyavahAra cetanasvabhAvanA lIdhe = caitanyanA lIdhe thAya. A ja abhiprAyathI vizeSAvazyakabhASyanI maladhAravRttimAM paNa jaNAvela che ke 'AtmAmAM jIvatvanuM ring = kAraNa mAtra caitanya che.' 'jIvatvanuM = jIvatvavyavahAranuM' - ema samajavuM. matalaba ke jenA lIdhe AtmAmAM caitanyano = jIvatvano vyavahAra thAya che te cetanasvabhAva caitanya che. prastutamAM anumAnaprayoga / Ama jANavo - AtmA (= pakSa) cetanasvabhAvavALo che. kAraNa ke te cetanavyavahArano viSaya bane che (= hetu). jemAM cetanasvabhAva na hoya te vastu cetanavyavahArano viSaya bane nahi. jema ke ghaTa. ghaDAmAM cetanasvabhAva nathI. tethI ghaDAne uddezIne 'A cetana che' - Avo vyavahAra koI karatuM nathI. che AtmA svataH jJAtA che (Atma.) AtmAmAM cetanasvabhAva svataH ja hoya che. anyanI apekSAe AtmAmAM cetanasvabhAva nathI raheto. jo paradravyAdine sApekSa cetanasvabhAva AtmAmAM raheto hoya to ghaTAdi jaDadravyanI jema AtmA kadApi jJAtA ja na banI zake. A abhiprAyathI siddhivinizcaya graMthamAM akalaMkasvAmIe jaNAvela che ke 'jo AtmA svataH jJAtA na hoya to jaDadravyanI jema parataH zAtA kyAMthI banI zake ?' AlApapaddhatimAM digaMbara devasenajIe caitanya aMge jaNAvela che ke "caitanya anubhUtisvarUpa che. tathA anubhUti kriyAsvarUpa che. temaja kriyA cokkasa mana, vacana ane kAyA - A traNamAM anvita vaNAyela hoya che.' - caitanyazakti AtmasvarUpa ("zveta.) kalikAlasarvajJa zrIhemacaMdrasUrijI mahArAje racelI anyayogavyavacchedadvAtriMzikA upara
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2/ * jJasvabhAva AtmA 1849 prakRte jJasvabhAva AtmA jJAnAdabhinnatayA kakSIkartavyaH, saMvedanopalabdheH / na hi jJAnabhinne ghaTAdau sNvittiruplbhyte| etadabhiprAyeNaiva zrIharibhadrasUribhiH dharmasaGgrahaNyAM 1 "NAtA saMvittIo jIvo na hi nANabhinnarUvANaM / sA atthi ghaDAdINaM takkajjA'darisaNAu tti / / " ( dha.sa. 476 ) ityuktam / ekAntabhede jJAnAtmanoH guNa-guNibhAva eva vighaTeta / taduktaM kArttikeyAnuprekSAyAm NANasahAvo jaha aggI uNhavo sahAveNa / atthaMtarabhUdeNa hi NANeNa Na so have NANI / / di jIvAda bhiNNaM savvapayAreNa havadi taM NANaM / guNa-guNibhAvo ya tahA dUreNa paNassade duNhaM / / " ( kA. a.178/179) kRti / 4 pa x ekAMtabhedapakSamAM guNa-guNIbhAva asaMgata (hrA.) jo jJAna ane AtmA vacce sarvathA bheda hoya to te baMne vacce guNa-guNIbhAvano uccheda thaI jAya. kArtikeyAnuprekSAmAM svAmikumAre jaNAvela che ke 'jema agni svabhAvathI ja uSNa che tema jIva jJAnasvabhAvI che. jo jJAna AtmAthI atirikta hoya to tevA jJAnathI AtmA jJAnI banI na zake. jo sarva prakAre jJAna jIvathI bhinna hoya to AtmA ane jJAna vacce guNa-guNIbhAva palAyana thaI jaze.' V/ asaMjJI jIvomAM paNa svAbhAvika cetanA (saM.) asaMjJI jIvomAM paNa svAbhAvika caitanya hoya che. te caitanya AhArasaMjJA, bhaya saMjJA vagere dvArA avazya jaNAya che. tethI vizeSAvazyakabhASyamAM jaNAvela che ke 'asaMzI jIvomAM svAbhAvika caitanya hoya che.' sarva jaghanya caitanya sUkSma nigodanA aparyApta jIvanI utpattinA prathama samaye hoya 1. jJAtA saMvittito jIvo na hi jJAnabhinnarUpANAm / sA'sti ghaTAdInAM tatkAryA'darzanAditi / / 2. jIvo jJAnasvabhAvo yathA agniH uSNaH svabhAvena / arthAntarabhUtena hi jJAnena na sa bhaved jJAnI / / 3. yadi jIvAt bhinnaM sarvaprakAreNa bhavati tat jJAnam / guNa-guNibhAvaH ca tathA dUreNa praNazyate dvayoH / / 4. caitanyamakRtrimamayaMzinAm| Ke Ke Ting Suo You rA 24nIvo su asaMjJinAmapi akRtrimaM caitanyam AhArAdisaMjJAdvAreNa avagamyata eva / yathoktaM vizeSAvazyaka bhASye "ceyaNNamakittimamasaNNINaM" (vi. A.bhA. 475) iti / sarvajaghanyaM caitanyaM sUkSmanigodA- kA syAdvAdamaMjarI nAmanI vyAkhyA zrImalliSaNasUrijI mahArAje banAvelI che. temAM teozrIe jaNAvela che ke 'caitanyazakti AtmasvabhAvAtmaka che'. jJAna-jJAnI vacce abheda (pra.) prastuta AtmA jJAnathI abhinna hovAnA lIdhe tene jJAtA = zAyaka = jJAnasvabhAvI mAnavo jarUrI che. kAraNa ke AtmAmAM saMvedana upalabdha thAya che. je jJAnabhinna che tevA ghaTAdimAM kharekhara kyAreya paNa saMvedananI upalabdhi thatI nathI. A ja abhiprAyathI zrIharibhadrasUrijIe dharmasaMgrahaNi graMthamAM jaNAvela che ke "saMvedananA lIdhe jIva jJAtA = jJAnasvabhAvavALo che. jJAnabhinnasvabhAvI evA ghaTAdimAM kadApi saMvedanA upalabdha thatI nathI. kema ke temAM kyAreya saMvedananA kAryasvarUpa evI ISTapravRtti su ke aniSTanivRtti dekhAtI nathI." CIL ka rNi
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1850 . dvitIyavizeSasvabhAvaprakAzanam // 12/1 za tehathI UlaTo te acetanasvabhAva *kahyo che.* pa 'paryAptotpAdaprathamasamaye'vaseyam / taduktaM gommaTasAre jIvakANDe nemicandrAcAryeNa "suhamaNigodaapajjattayassa nAvasa paDhamasamaryAdA have huM savvaMdavi vuiAuM girIvara " (To.sA.nI..rU20) ti idamevAbhipretya cakrezvarasUriNA zatakaprakaraNabhASye "nigoyavatthA jA hoi, tahiM pi ciTThai nANalavo ko vi nIva" (za.gu.mA.624) ghum 3: prathama svabhAva ! (2) sAmprataM dvitIyaM vizeSasvabhAvamAha - anyathA = viparyayeNa jaDabhAvaH = acetanasvabhAvaH ka jJeyaH / yenA'caitanyavyavahAro ghaTAdau bhavati so'cetanasvabhAva ityrthH| taduktaM bRhannayacakre "aNuhava| mAvo yamari dorU tasa vivarI" (u.na..63) tiA kA jIvavyatiriktadravyANAmacetanasvabhAvo bodhyH| taduktaM paJcAstikAye "AgAsa-kAla-puggala-dhammA che. A aMge zrInemicandrajIe gommadasAramAM jIvakAMDamAM jaNAvela che ke "sUkSma nigodanA labdhi aparyApta jIvane utpattinA prathama samaye sarva jaghanya jJAna hoya che. te kAyama pragaTa ane nirAvaraNa hoya che." A ja abhiprAyathI cakrezvarasUrie paNa zataprakaraNabhASyamAM jaNAvela che ke jIvanI je nigoda avasthA hoya che, tyAM paNa jJAnano koIka aMza rahe che." Ama prathama svabhAvanuM nirUpaNa pUrNa thayuM. spaSTatA:- digaMbara saMpradAya mujaba, hAla dravyanA daza prakAranA vizeSasvabhAvanI vyAkhyA cAlI rahI che. zvetAMbara saMpradAya mujaba, caitanyazakti cetanasvabhAvAtmaka che. acetanAvabhAvanuM pratipAdana 9. (2) have graMthakArazrI bIjA vizeSa svabhAvane jaNAve che. cetanasvabhAvathI UlaTo hoya te acetanasvabhAva A jANavo. matalaba e che ke jenA nimitte acaitanyano vyavahAra thAya te acetana- svabhAva jANavo. vA jema ke ghaTa-paTa vagerene udezIne "A jaDa che, acetana che' - Avo je vyavahAra pravarte che temAM ghaTa-paTa vagereno acetanasvabhAva nimitta che. prastuta viSaya aMge bRhayacakra graMthamAM jaNAvela che sa ke "anubhavasvarUpa bhAvane cetana kahevAya che. tathA tenAthI viparIta bhAva acetana che." spaSTatA :- je jANe che, jue che, anubhave che te cetana che. jenAmAM jANavAnI, jovAnI, anubhava karavAnI zakti nathI hotI te acetana che. tethI jANavA svarUpa, jovA svarUpa, anubhava karavA svarUpa bhAvane cetanasvabhAva kahevAya che. tathA tenAthI viparIta bhAvane acetanasvabhAva kahevAya che. # paMcAstikAya saMdarbha # (nIva.) jIva sivAyanA dravyomAM acetanasvabhAva jANavo. tethI paMcAstikAyamAM jaNAvela che ke AkAza, kAla, pudgala, dharmAstikAya ane adharmAstikAya - A pAMceyamAM jIvanA guNo nathI. tethI *... * citaMdvayamadhyavartI pATha pustakomAM nathI. A.(1)mAM che. 1. sUkSmanilApatI jJAtinI prathamasamo mavati tu sarvajaghanyaM nityodghATaM nirAvaraNam / / 2. nigodAvasthA yA bhavati tatrApi tiSThati jJAnalavaH ko'pi jiivsy| 3. anubhavabhAvaH cetanamacetanaM bhavati tasya vipriitm| 4. AkAza-kAla-pudgala-dharmA'dharmeSu na santi jiivgunnaaH| teSAmacetanatvaM bhaNitaM jIvasya cetntaa||
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2/ jIvasya jaDatve karmabandhA'bhAvaH 1851 jo (sarvathA) jIvanaI (cetanatA viNa =) cetanasvabhAva na kahiiM, to rAga-dveSa cetanArUpa kAraNa vinA jJAnAvaraNAdi karmano abhAva thAi. dhammesu Natthi jIvaguNA / tesiM acedaNattaM bhaNidaM jIvassa cedaNatA / / " (pagyA. 124) tiA jIvasya jaDatve = cetanasvabhAvAnabhyupagame tu matyAdyanuviddharAga-dveSAdipariNAmasvarUpacetanAtmakaM pa karmabandhakAraNaM na syAt / medinIkareNa medinIkoze "tu pAdapUraNe bhede samuccaye'vadhAraNe / pakSAntare rA niyoge ca prazaMsAyAM vinigrahe / / " (me.ko. avyayavarga-19/pR. 180 ) iti yaduktaM tadanusAreNa tuzabdo'tra vinigrahArthe jJeyaH / rAgAdisamanuviddhamati-zrutAdikamazuddhacaitanyam, kevalajJAnAdikaJca zuddhacaitanyam / sarvathA jaDatve tu tadubhayA'bhAvaH iti tuzabdArtho vinigraho bodhyaH / etena " acaitanyapakSe'pi sakalacaitanyocchedaH syAd" (bR.na. ca. gAthA 69 / pRSTha - 37 ) iti bRhannayacakravRttikRdvacanamapi vyAkhyAtam, ka sakalacaitanyapadasya zuddhA'zuddhadvividhacaitanyaparatvAt / na cAstu Atmani rAgAdilakSaNA'zuddhacaitanyavirahaH, evaM ko doSaH ? iti vAcyam, tathA sati Atmani karmA'sambandhaH jJAnAvaraNIyAdikarmabandhA'bhAvaH prasajyeta / na ca kA te pAMceyamAM zAstrakAro acaitanya = acetanasvabhAva kahe che tathA jIvamAM caitanya = cetanasvabhAva kahe che.' dvividha caitanyanuM pratipAdana (nIvasya.) jo jIvamAM cetanasvabhAva mAnavAmAM na Ave to rAga-dveSAdi pariNAmasvarUpa cetanA jIvamAM nahi rahe. mati-zrutAdithI vaNAyela rAga-dveSAdi pariNAmasvarUpa cetanA e ja karmabaMdhanuM kAraNa che. kAraNa ke rAga-dveSa vagerethI yukta mati-zrutAdi pariNAmo e azuddha caitanya che. tathA kevalajJAna vagere zuddha caitanya che. prANakaranA putra medinIkare medinIkoza banAvela che. temAM temaNe '(1) pAdapUrtti, (2) bheda (= taphAvata), (3) samuccaya, (4) avadhAraNa, (5) pakSAntara, (6) niyoga, (7) prazaMsA tathA (8) vinigraha - ATalA arthamAM 'tu' vaparAya che" - tema jaNAvela che. te mujaba mULa zlokamAM rahelo 'tu' zabda vinigraha arthamAM samajavo. prastutamAM vizeSa prakAre nigraha (= Apatti) A rIte dhA samajI zakAya che ke jo jIva sarvathA jaDa hoya to jIvamAM zuddha ane azuddha banne prakAranI cetanAno abhAva thaze. bRhadbhayacakravRttimAM 'jIvane sarvathA acetana mAnanArA pakSamAM paNa sakala caitanyano uccheda thavA svarUpa doSa Avaze' A pramANe je jaNAvela che, tenI paNa spaSTatA uparokta nirUpaNa dvArA thaI jAya che. kema ke 'sakala caitanya' pada zuddha ane azuddha banne prakAranA caitanyanuM bodhaka che. zaMkA :- (TM cA.) AtmAmAM rAgAdisvarUpa azuddha cetanA na hoya to zuM vAMdho Ave ? * rAgAdi karmabaMdhakAraNa samAdhAna :- (tathA.) jo AtmAmAM rAgAdi pariNAmasvarUpa azuddha cetanA mAnavAmAM na Ave to AtmAmAM kadApi jJAnAvaraNIya vagere karmano saMbaMdha ja saMbhavI nahi zake. kema ke kAraNa vinA kArya utpanna thaI na zake. 'rAga-dveSa vagere pariNAmo karmabaMdhanA kAraNa che' A vAta aprasiddha nathI. dveSarUpa. bhA. = - E
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1852 0 prazamaratisaMvAdaH 22/ __yata uktam - snehAbhyaktazarIrasya reNunA zliSyate yathA gAtram / rAga-dveSaklinnasya karmabandho bhavatyevam / / (razamarati-16) riA he catura nara ! AtmagaveSI nara ! he AtmaupAsI ! he AtmArthI ! he Atmaro zaraNagati nara ! sadguru pAse AgamanA dravyAdi artha (vicAra) dhAro, graho, bhaNo." I12/1 rAgAdInAM karmabandhakAraNatA aprasiddhA, taduktaM vAcakamukhyaiH prazamarato "snehAbhyaktazarIrasya reNunA 'zliSyate yathA gAtram / rAga-dveSaklinnasya karmabandho bhavatyevam / / evaM rAga-dveSau moho mithyAtvamaviratizcaiva / che miH praHTdacono samAvIne varmA(4.16-16) tiA. ma prakRte "jo so du NehabhAvo tamhi Nare teNa tassa rybNdho| Nicchayado viNNeyaM Na kAyaceTThAhiM sesAhiM / / evaM micchAdiTThI varseto bahuvihAsu ciTThAsu / rAgAdI uvaoge kuvvaMto lippadi raeNa / / " (s.saa.240241) rUti samayasara pAthe vidhAtA che catura ! mAtmaveSa ! lAbhopAlava ! kAtmartha ! lAbhazarata ! nara ! = nara ! Ni sadgurusakAze savinayam upavizya tattvaM zrutvA citte arthaH = Agamoktadravya-guNa-paryAyapadArthasamUhaH kA vimRzyatAM dhAryatAM ca / / dhruvapadavyAkhyAnam / / prakRte AdhyAtmikopanayastvevam - iha khalu mithyAtvAnuviddhA'jJAnAvaraNodayena mUDhaH ayam kAraNa ke vAcakaziromaNi zrIumAsvAtijI mahArAje prazamarati graMthamAM jaNAvela che ke "ghI-tela vagere cIkaNA dravyathI jenuM zarIra vyApta hoya, kharaDAyela hoya te vyaktinA zarIrane jema dhULa coTe che. tema rAga-dveSAdi pariNAmothI vyApta evA jIvane karma coTe ja che, baMdhAya ja che. Ama rAga, dveSa, moha (= ajJAna), mithyAtva ane avirati - A karmabaMdhanA kAraNa che. pramAda ane yoganI sAthe rahelA rAgAdi pariNAmo dvArA karma bhegA thAya che." ( rAgAdi bhAvathI karmabaMdha che (.) prastutamAM 'te puruSamAM je tela Adino cIkAzabhAva che tenAthI tene rajano baMdha thAya vA che - ema nizcayathI jANavuM. zeSa kAyAnI ceSTAothI baMdha nathI thato. tema bahu prakAranI ceSTAomAM vartato mithyASTi potAnA upayogamAM rAgAdi bhAvone karato thako karmarUpI rajathI lepAya che' - A e pramANe samayasAra graMthanI be gAthAone manamAM dhAraNa karavI. () he caturanara ! he AtmagaveSI manuSya ! he AtmopAsaka mANasa ! he AtmArthI jIva ! he AtmazaraNAgata prANI ! sadgurunI pAse besIne vinayapUrvaka tattvazravaNa karIne cittamAM Agamokta dravya-guNa-paryAyapadArthasamUhAtmaka viSayane A pramANe vicAro ane dhAraNa karo. (dhruvapadavyAkhyA) ja azuddha cetanAne TALIe ja AdhyAtmika upanaya :- A jagatamAM kharekhara mithyAtvamizrita ajJAnAvaraNakarmanA udayathI mUDha '.. cihnayamadhyavartI pATha phakta ko.(13)mAM ja che. 1. yaH sa tu snehabhAvaH tasmin nare tena tasya rjobndhH| nizcayataH vijJeyaM na kAyaceSTAbhiH shessaabhiH|| 2. evaM mithyAdRSTiH vartamAnaH bahuvidhAsu cessttaasu| rAgAdIn upayoge kurvANaH lipyate rajasA / /
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12/2 0 sva-paravivekavijJAnaphalam / 1853 AtmA anAdikAlAt karmapudgalapariNAmAtmakarAga-dveSAdimilitanijacaitanyarasA''svAdanato mukulitasva-parapariNAmabhedavijJAnazaktiH svaM paraM caikatvena adhyavasyati / tatazca 'ahaM rAgI, dveSI, kruddha' / ityAdirUpeNa svaM vikalpayati / ata iha rAga-dveSAdipariNAmasvarUpA cetanA darzitA upacAreNa / tAM / taJca pariharati samyagjJAnI, yataH granthibhedottaram aparokSasvAnubhUtibalena 'nikhilarasAntaravivikta- ma mdhurcaitnyaikrso'ymaatmaa| bhinnarasAzca raag-dvessaadyH| taiH saha yat tAdAtmyavikalpakaraNaM tat rza sva-parAtyantabhedA'jJAnAdi ti sva-parAn viviktatayA jAnAti / to rAma-pAghudrayAneDa itadvivikreninAtmadravyasvarUpa veyanuM "maTuM rAzI, hevI, ruddha' ityAdirUpeNa svaM naiva AtmajJo vikalpayati / 'rAgAdayaH santo'pi na mama pariNAmAH kintu Na karmapudgalAnAmeva, bhAvakarmarUpatvAt / na mama taiH kiJcit kAryam / mamAntaHpratibhAsamAnA api kA banelo A AtmA anAdi kALathI karmapudgalanA pariNAmasvarUpa rAga-dveSa vagerenI sAthe ekameka banI gayelA evA potAnA caitanyarasano AsvAda kare che. paulika ane AtmIya rasanuM bheLaseLapaNe -ekarUpe saMvedana karavAnA lIdhe "A mAro pariNAma tathA A pArako pariNAma' - evI bhedavijJAnanI zakti anAdi kALathI AtmAmAM biDAI gayelI che. tethI tevo ajJAnI AtmA potAne ane parane (= karmAdipudgalone) ekapaNe jANe che. Ama sva-paramAM tAdAbhyano adhyAsa karavAnA lIdhe "huM rAgI, dveSI, krodhI chuM' - ItyAdirUpe potAnI jAtane jIva vicAre che. te kAraNe ahIM mULagraMthamAM (dravya-guNa -paryAya rAsatabakamAM tathA dravyAnuyogaparAmarzakarNikA vyAkhyAmAM) rAga-dveSAdi pariNAmasvarUpa cetanA jaNAvelI che. A kathana upacArathI ja samajavuM. tethI rAgAdipariNAmAtmaka cetanAne tathA tevA upacArane samyajJAnI choDe che. kAraNa ke graMthibheda pachI je aparokSa svAnubhUti thAya che, tenA baLathI AtmajJa sAdhaka potAne ane parane bhinna-bhinna svarUpe jANe che. AtmAnubhavIne aMdaramAM spaSTapaNe vedana thAya , che ke "anya samasta kArmika-paugalika raso vikRta che. tenA karatAM mAro caitanyarasa atyaMta madhura che. jema baraphamAM upara-nIce-vacce-AgaLa-pAchaLa badhe ja mAtra zItaLatA hoya che, tema mArAmAM sarvatra che caitanyarasa ja vyApela che. tathA temAM paNa mAtra madhuratA che, kaDavAza-tIkhAza vagere nahi. jyAre A rAga-dveSAdi to tenAthI bhinna kaDavA-tIkhA rasavALA che. mArA caitanyarasanI madhuratA pAse te tamAma phikkA che, besvAda che, nIrasa ane virasa che. AvA rasa-kasahIna besvAda rAgAdi pariNAmonI sAthe je tAdAbhyano vikalpa karavo te narI mUrkhatA che. sva-paranI vacce rahelA atyaMta bhedanI samajaNa na hovAthI ja atyAra sudhI tevo bhrAnta tAdAtmavikalpa pravartato hato." - "huM rAgI' - tevuM AtmAnubhavI na mAne - (gato.) "rAgAdi mArA pariNAma nathI paNa karmapudgalanA pariNAma che' - AvI samajaNa AtmAnubhavI pAse hovAthI rAga-dveSa vagerenA udayakALe paNa te rAgAdizUnya potAnA AtmadravyanA svarUpanuM saMvedana kare che. tethI te samaye AtmajJa sAdhaka "huM rAgI chuM, 'SI chuM, krodhI chuM - ItyAdi svarUpe potAne mAnatA nathI ja. AtmajJa sAdhaka potAnI jAtane rAgI vagere svarUpe vikalpArUDha karatA nathI. AtmAnubhavI
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12/1 1854 0 rucyanuyAyi vIryasphuraNam / pa karmapreritA rAgAdayaH tucchA varAkA nazvarAH naiva mayA drssttvyaaH| nijanistaraGga-nirvikalpa-nizcala ga -nitya-nIrAga-citsvabhAve eva mayA dRSTiH sahajazAntabhAvena sthApyA anavaratam, yena kAryena sa - Avirbhavediti bhAvanayA caitanyaghanasvabhAve AtmajJo nimajjati / svasmAcca dravya-bhAvakarmANi pRthakkaroti, haMsa iva kSIra-nIravivekavat / taduktaM jJAnasAre "karma jIvaM ca saMzliSTaM sarvadA kSIra-nIravat / vibhinnIkurute ja thoDato munirdezo viveDhavI T" (jJA.phA.9/9) tiA ka itthameva 'rucyanuyAyi vIryasphuraNamiti nyAyena zuddhAtmavIryollAsato rayAd rAgAdipariNatilakSaNANa 'zuddhacetanAhrAse kevalajJAnAdilakSaNazuddhacetanA''virbhAvaH sambhavati / dehAdinirapekSa-mohakSobhavinirmukta kA -nirdhAnta-nistaraGgendriyAtIta-mano'gocara-vikalpazUnya-zabdA'gamya-matyanavagAhyA'tarvya-sarvavibhAvarahita samaje che ke "rAga vagere pariNAmo kAlpanika nathI. vAstavika ja che. tema chatAM te pariNAmo mArA nathI. karmapudgalonA ja che. kAraNa ke te bhAvakarmasvarUpa che. mAre tenuM kazuM paNa kAma nathI. mArI aMdaramAM jaNAvA chatAM rAgAdi pariNAmo karmaprerita ja che. huM teno kartA nathI. rAgAdi vibhAvapariNAmo tuccha che, asAra che, rAMkaDA che, nAzavaMta che. tethI mAre tene jovA ja nathI. mAre to mArA caitanyasvabhAvamAM ja mArI dRSTine-zraddhAne-rucine sthApita karavI che. mAro caitanyasvabhAva nitaraMga che, nirvikalpa che, nizcala che, nitya che, rAgazUnya che. temAM ja sahaja zAMtabhAve mAre mArI dRSTine satata sthApita karavI che. jethI te caitanyasvabhAva pUrNapaNe pragaTa thAya." AvI bhAvanAthI AtmajJAnI sAdhaka nijacaitanyaghanasvabhAvamAM DUbI jAya che. tathA potAnAthI dravyakarmane ane bhAvakarmane chUTA pADe che. jema haMsa dUdha-pANIne chUTA kare che, tema A vAta samajavI. jJAnasAramAM mahopAdhyAya zrIyazovijayajI mahArAje che jaNAvela che ke haMmezA dUdha-pANInI jema maLelA karmane ane jIvane je munirUpI rAjahaMsa vibhinna vA kare che, e vivekI che." mahopAdhyAyajI mahArAje A ja dizAmAM sAdhakane mokSamArgadarzana ApatAM amRtavelanI sakjhAyamAM paNa kahela che ke karmathI kalpanA upaje, pavanathI jema jaladhi vela re, rUpa pragaTe sahaja ApaNuM, dekhatAM dRSTi sthira mela re.(25) che zuddha caitanyaravabhAvane pragaTAvIe che (tya.) A rIte potAnI daSTine rucine zuddha caitanyasvabhAvamAM daDhapaNe sthApita karatAM karatAM zuddhAtmAno varSollAsa zuddha pUrNa caitanyasvabhAvane pragaTAvavA mATe uchaLe che. kAraNa ke "ruci anuyAyI vIryaskuraNa hoya che' - Avo niyama che. je bAbatanI ruci hoya te dizAmAM varSollAsa uchaLato hoya che. bhogIne bhogavilAsamAM varSollAsa pragaTe che. yogIne yogasAdhanAmAM AMtarika prabaLa varSollAsa pragaTe che. AnA kAraNe AtmajJa sAdhakanI rAgAdi pariNatisvarUpa azuddha cetanA jhaDapathI ghaTatAM kevalajJAnAdisvarUpa pUrNa zuddha cetanA pragaTa thavAnI dizA khulatI jAya che. dehAdinirapekSa, mohanA khaLabhaLATa vagaranI, bhrAMtirahita, nistaraMga, atIndriya, manano viSaya na bananArI, vikalpazUnya, zabdathI agamya, jyAM matinuM avagAhana thaI zakyuM nathI tevI, tarkano aviSaya temaja sarva prakAranA
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12/1 * zukhacaitanyaprAdurbhAvanaM mumukSukartavyam / 1855 -nijaparizuddhacetanAprAdurbhAvanam eva sarvamumukSUNAM kartavyam / tatazca pratikSaNaM "jo paradehaviratto pa Niyadehe Na ya karedi aNurAyaM / appasarUvasuratto asuitte bhAvaNA tassa / / " (kA.a.87) iti kArtikeyAnuprekSAvacanavimarzataH svakIya-parakIyA'zucimayadehAdimamatvaparityAgena nijAtmaparamazucisvarUpanimajjanadvArA rAgAdipariNatilakSaNA'zuddhacetanAvighaTanakaraNasUcanamatropalabhyate ityavadheyam / itthameva "tattha na jarA, na maccU, na vAhiNo, Neya svvdukkhaaii| accaMtasAsayaM ciya bhuMjaMti aNovamaM sokhaM / / " (ku.mA.18/335) za iti kuvalayamAlAyAm udyotanasUripradarzitaM siddhasukhaM sulabhaM syAt / / 12/1 / / vibhAva pariNAmothI nirmukta evI potAnI parizuddha cetanAne pUrNatayA pragaTa karavI e ja pratyeka mumukSunuM kartavya che. tethI "je bIjAnA zarIrane vize virakta hoya ane potAnA zarIramAM Asakti na kare tathA potAnA zuddhAtmasvarUpamAM lIna hoya tenI pAse dehAdinA azucipaNAnI bhAvanA rahelI sa che" - e pramANe kArtikeya anuprekSA graMthanA vacananuM ciMtana karIne sva-paranA azucimaya zarIranI mamatAno tyAga karavApUrvaka potAnA AtmAnA pavitra svarUpamAM DUbakI lagAvavA dvArA pratikSaNa sAvadhAnIpUrvaka lI. rAgAdi azuddha cetanAno ghaTADo karavAnI sUcanA ahIM prApta thAya che. A rIte ja kuvalayamALAmAM aMte darzAvela siddhasukha sulabha thAya che. tyAM pAMca aMtakRtakevalInA prakaraNamAM 18 mA vibhAgamAM chelle zrIudyotanasUrijIe jaNAvela che ke "tyAM mokSamAM ghaDapaNa nathI, mRtyu nathI, vyAdhio nathI, sarva prakAranA duHkho to nathI ja. tyAM atyaMta zAzvata anupama sukhane ja te siddho anubhave che." (12/1) lakhI rAkho DAyarImAM.... sukhanA ane sagavaDanA tyAga vinA sAdhanA jAme nahi. dA.ta. araNika muni. jaDa-rAga ane jIva-dveSa A bannenA tyAga vinA upAsanA jAme nahi. dA.ta. dharmaruci aNagAra. * vAsanA pAradarzaka rIte pragaTavA taiyAra nathI. upAsanAnI pAradarzakatA ApoApa vyakta thAya che. padArthone sAcavavA buddhi ujAgarA kare che. pariNAmane sAcavavA zraddhA AtmajAgaraNa kare che. sAdhanAnA niyata divasomAM sAdhanA saraLa che. upAsanAnA koI niyata divasa nathI. 1. yaH paradehaviraktaH nijadehe na ca karoti anuraagm| AtmasvarUpasuraktaH azucitve bhAvanA tasya / / 2. tatra na jarA, na mRtyuH, na vyAdhayaH, naiva sarvaduHkhAni / atyantazAzvataM caiva bhuJjanti anupamaM saukhyam / /
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1856 / cetanasvabhAvamImAMsA 12/2 jI ho jo cetanatA sarvathA, lAlA vinA acetanabhAva; jI ho dhyAna-dhyeya guru-ziSyanI, lAlA sI khapa zuddha svabhAva?I1ra/rA(196) catu jo jIvanaI sarvathA (cetanatA=) cetanasvabhAva kahiyaI, acetanasvabhAva (vinA=) na kahiI, to AtmanaH sarvathA cetanasvabhAvatve bAdhakamAha - 'cetane ti| ... cetanabhAva ekAntAd vinaa'cetnbhaavtH| dhyAnAdidharmavaiyarthaM guditattvaviplavaH / / 12/2 / / sa prakRte daNDAnvayastvevam - acetanabhAvataH vinA ekAntAt cetanabhAve dhyAnAdidharmavaiyarthyaM (tathA) ma gurvAditattvaviplavaH (prasajyeta) / / 12/2 / / se acetanabhAvataH = kathaJcijjaDasvabhAvAd vinA Atmani ekAntAt = sarvathA cetanabhAve sati ___ jJAnAvaraNIyAdilakSaNadravyakarma-zarIrendriyAdilakSaNanokarmaNoH acetanadravyayoH saMzleSato'pi acetana1. dravyaprabhAvAnaGgIkArAd na jAtucid Atmani caitanyavikAraH syAt, kevalacaitanyasya azeSakarmazUnyAtmaNa rUpatvAt / idamevAbhipretya dIpikAbhidhAnAyAM sUtrakRtAGgavRttau upasargAdhyayanavivaraNe zrIzIlAGkAcAryeNa sAtmano bhAva = kAtmatvam = zeparmavettarahitatvam" (lU.. ///) rUtyun | itthaJcAtmani sarvadA kevalacetanasvabhAvAGgIkAre kathaJcidapi cA'cetanasvabhAvA'nabhyupagame tu avataraNikA :- AtmA cetana che. A vAta sAcI che. paNa AtmA sarvathA cetanasvabhAvavALo ja che. A vAta sAcI nathI. jo AtmAne ekAMte cetanasvabhAvI ja mAnavAmAM Ave to graMthakArazrI tevuM mAnavAmAM je doSa Ave che, tene dekhADe che : nA AtmA sarvathA cetana nathI . zlokArtha - acetanasvabhAva vinA, sarvathA jo cetanasvabhAva ja AtmAmAM mAnavAmAM Ave to sa dhyAna vagere dharmasAdhanA vyartha jaze tathA guru vagere tattvano uccheda thaI jaze. (12/2) vyAkhyArthI:- koI paNa apekSAe, koI paNa aMze AtmAmAM acetanasvabhAvane mAnyA vinA, vA sarvathA cetanasvabhAva ja mAnavAmAM Ave to kyAreya paNa AtmAmAM caitanya vikRta thaI nahi zake. kAraNa ke jJAnAvaraNIya vagere dravya karma tathA zarIra-Indriya vagere nokarma to acetana = jaDa dravya tra che. jo AtmA koI paNa aMze jaDa dravyanI asara jhIlavA taiyAra na hoya to jaDa evA dravyakarmanA ane nokarmanA saMbaMdhathI AtmAnI cetanA kaI rIte vikRta thAya ? kAraNa ke kevala caitanyasvabhAva to sarvakarmazUnyaAtmasvarUpa che. A ja abhiprAyathI sUtrakRtAMgasUtranA trIjA upasarga adhyayananuM vivaraNa karatI vakhate zrIzIlAMkAcAryajIe tenI dIpikA nAmanI vyAkhyAmAM jaNAvela che ke "AtmAno bhAva = Atmatva = sarvakarmakalaMkarahitatva'. - sarvathAcetanapakSamAM dhyAnAdi nirarthaka (tya) A rIte AtmAmAM sarvadA kevalacetanasvabhAva ja mAnavAmAM Ave ane kathaMcita paNa acetanasvabhAva * lI.(3) + lA.(2)mAM "zivapada' pATha.
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12/2 0 dhyAnAdhucchedApatti: 0 1857 acetanakarma-nokarma-dravyopazleSajanitacetanAvikAra vinA zuddha (svabhAva) = siddhasadazapaNuM thAI, tivAraI rI dhyAna dhyeya, guru-ziSyanI sI khapa thAI ? sarva zAstravyavahAra Ima phoka thai jAI. karma-nokarmadravyopazleSajanitacaitanyavikRtiM vinA saMsArI AtmA'pi siddhAtmasadRzaH eva bhavet, sarvathA pa caitanyasvarUpatvAbhyupagamAt / tathA ca saMsAri-siddhayoH na kazcid bhedaH syaadityrthH| tathA sati / dhyAnAdidharmavaiyarthyaM = dhyAna-jJAna-cAritrAdidharmanairarthakyaM syAt, sarvathA caitanyaprAdurbhAveNa sarveSAm / AtmanAM kRtakRtyatvAt / tathA gurvAditattvaviplavaH = guruziSya-dhyAtRdhyeya-grAhyagrAhakAdipadArthocchedaH ma prasajyeta, zuddhacaitanyasya sarvatrA'vizeSarUpeNa prAdurbhUtatvAt / tathA sati sarvazAstravyavahAraH vyarthaH rza syAt / taduktam AlApapaddhatau "sarvathA caitanyamevetyukte sarveSAM zuddhajJAna-caitanyA'vAptiH syAt / tathA sati / dhyAna-dhyeya-jJAna-ya-guru-ziNAImAva:" (HT.V.J.94) tiA. atha puruSasya ekAntacaitanyasvarUpatayA anAdizuddhatvameva tathApi avidyopakalpitaH sNsaarH| ataH tannivRttyarthameva jJAna-dhyAnAdeH yama-niyamAH guru-ziSyAdivyavasthAyAzcA''vazyakateti cet ? kA mAnavAmAM na Ave to karmadravyanA ane nokarpadravyanA saMparkathI utpanna thatI koI paNa jAtanI caitanyavikRti asaMbhavita banavAthI saMsArI AtmA paNa siddha bhagavaMtanA AtmA jevo ja banI jaze. kAraNa ke siddha jIvanI jema saMsArI jIva paNa vartamAna kSaNe sarvathA caitanyasvarUpa ja che - tema tame mAno cho. tethI saMsArI jIvamAM ane siddha jIvamAM koI paNa prakArano bheda nahi rahe. tevuM hoya to dharmadhyAna, jJAna, cAritra vagere dharmasAdhanA vyartha jaze. kAraNa ke AtmAmAM sarvathA caitanyano prAdurbhAva thayelo hoya to sarva AtmAo sarvathA kRtArtha thaI javAthI kazuM ja karavAnuM rahetuM nathI. tema ja "A guru che. mArA mATe te upAsya che. huM ziSya chuM. huM temano upAsaka chuM. huM dhyAtA chuM. te paramAtmA dhyeya che. AtmA grAhaka kahevAya tathA nirjarA vagere grAhya kahevAya..." ItyAdi padArthano paNa uccheda thaI jaze. kema ke sarvatra samAna rIte zuddha caitanyano prAdurbhAva che thavAthI badhA ja jIvo siddha samAna ja hoya to dharmasAdhanA zA mATe karavAnI? zA mATe guru nakkI karavAnA? va! zA mATe paramAtmAne dhyeya banAvavA? zA mATe Azravane choDavA ane nirjarA vagere tattvane grahaNa karavA? sarva jIvo sarvadA siddha jevA ja hoya to uparanI tamAma bAbato vyartha ja banI jaze. tathA jo uparokta sa. rIte badhuM vyartha mAnavAmAM Ave to tamAma zAstravyavahAro vyartha banI jaze. tethI ja AlApapaddhati graMthamAM jaNAvela che ke "AtmA sarvathA = sarva prakAre cetana ja che - AvuM mAnavAmAM Ave to badhA ja jIvone zuddha jJAnanI ane anAvRta caitanyanI prApti thaI jaze. tathA badhA ja jIvo jo zuddha-buddha-niraMjana thaI jAya to dhyAna, dhyeya, jJAna, zeya, guru, ziSya vagereno abhAva thaI jaze." ekAttavAdI :- (.) puruSa = AtmA to ekAnta = sarvathA caitanyasvarUpa ja che. tethI te anAdi kALathI zuddha ja che. tema chatAM avidyAthI saMsAra racAyelo che. tethI avidyAnI nivRtti mATe ja jJAna-dhyAna Adi, yama-niyama Adi tathA guru-ziSya vagerenI vyavasthA Avazyaka che. tethI te badhuM vyartha thavAnI Apattine ahIM avakAza nathI. 1 lI.(3)mAM "prayogazleSa' pATha. 3 lI.(1)mAM "dhyAtA' pATha.
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1858 * AtmA kathaJcid acetanaH / 12/2 sa zuddhanaI avidyAnivRttaI paNi so upakAra thAI? te mATaI "navA vaE" tivat "acetana A AtmA" ima paNi kathaMcit kahiche. ./12/rA pa na, yataH tathA sati puruSasyaikAntenaivA'nAdizuddhatve'vidyAnivRttyA api nirupakAriNyA sRtam / ga tatazca AtmanaH cetanasvabhAvavad acetanasvabhAvo'pi kathaJcit svIkartavya eva / na caivaM sati 'saMsArI AtmA acetana' ityapi vyavahAraH samIcInaH syAditi vAcyam, no'lpArthatvavAcitve iSTatvAt / na hi saMsAriNi Atmani siddhAtmavat pUrNa-vizuddha-caitanyaza mbhyupgmyte'smaabhiH| ka na ca namo'lpArthavAcitvamevA'siddhamiti zaGkanIyam, Ni 'alavaNA yavAgUH' ityAdau no'lpArthatvaprasiddheH / na hi kevalamabhAva eva nA pratipAdyate, AtmA anAdi zuddha nathI che anekAntavAdI :- (ra.) nA, tamArI A dalIla vyAjabI nathI. kAraNa ke puruSa = jIva ekAMte anAdizuddha ja hoya to avidyAnI nivRtti karavAnI paNa koI jarUra nathI. kAraNa ke tevI avasthAmAM avidyA hAjara hoya to paNa puruSane kazuM nukasAna thatuM nathI. tathA avidyA ravAnA thAya to paNa puruSane kazo lAbha thavAno nathI. Ama avidyAnivRtti prayojanabhUta nathI, upAdeya nathI, AdaraNIya nathI. kAraNa ke tamArA mata mujaba, banne avasthAmAM puruSa to yathAvasthita ja che, anAdizuddha ja che, pUrNa-zuddha caitanyasvarUpa ja che. paraMtu tevuM manAtuM nathI. tevuM mAnavuM zakya paNa nathI. tethI AtmAmAM cetanasvabhAvanI jema kathaMcita acetanasvabhAva paNa avazya mAnavo joIe. zaMkA :- (na ceva.) jo AtmAmAM cetanasvabhAvanI jema acetanasvabhAva paNa mAnavAmAM Ave to che "saMsArI AtmA cetana che' - AvA vyavahAranI jema "saMsArI AtmA acetana che' - Avo vyavahAra vA paNa sAco che - tema svIkAravuM paDaze. na nan alpArthavAcaka zuM samAdhAna :- (nagI) "saMsArI AtmA acetana che' - AvA vyavahAramAM rahelA nagune = "a" varNane alpArthavAcaka mAnavAmAM Ave to uparokta vyavahArane sAco mAnavAnI vAta amane ISTa ja che. kAraNa ke tevuM mAnavAthI "saMsArI AtmA acetana che' - A vAkyano artha evo phalita thaze ke "saMsArI AtmA alpacetanAvALo che." tathA Avo artha to amane mAnya ja che, zAstrasaMmata ja che. kAraNa ke saMsArI AtmAmAM siddha AtmAnI jema pUrNa-vizuddha caitanya ame mAnatA nathI. tethI A apekSAe uparokta vAkyane sAcuM mAnavAmAM amane koI takalIpha nathI. zaMkA :- (na 2 1) nagna = '' varNa alpa arthano vAcaka hoya tevuM amArA jANavAmAM nathI. ame to ahIM tene abhAvavAcaka = bhedavAcaka ja mAnIe chIe. tethI ame to "saMsArI AtmA acetana che" A vAkyano "saMsArI AtmA cetanabhinna = jaDa che' - Avo ja artha mAnIe chIe. A " nanA cha artha ja samAdhAna :- ('atta.) nA, tamArI samaja aparipakva che. kAraNa ke alpa arthamAM paNa "nam' no
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12/2 0 naJarthavimarza: 1859 kintu sAdRzyAdayaH ssddrthaaH| taduktam uddharaNarUpeNa bhATTacintAmaNau naJarthavAde, brahmasUtrazAGkara- pa bhASyaratnaprabhAvRttau ca samanvayAdhikaraNe "sAdRzyaM tadabhAvazca tadanyatvaM tdlptaa| aprAzastyaM virodhazca rA nagarbhA 58 prakIrtitA:" (ma.vi..997, vra mU.9/9/4 zA.mA.rapravR.782) tiA yathAmi tadRSTAntAH "(9) nizu 'zara, (2) bhUtatte ghaTo nAsti, (3) dhaTa: :, (4) anuvaramudrAM taruSA, () brAhmaNo vAdhuSikaH, (6) asuro daityaH" (za.za.pra.zlo.40/pR.232) ityevaM zabdazaktiprakAzikAyAM jagadIzena pradarzitA / ityvdheym| praznane (1) "ka svasparzeDapyamAveDapi cA" ( sa.va.7/9) rUti, (2) "nagISavarSe sAdRzya U] tadviruddha-tadanyayoH / vyatikrame svarUpArthe niSedhA'bhAvayorapi / / " (a.sa.ko.7/12) iti ca anekArthasaGgrahakoze kA = "ka" varNano prayoga prasiddha che. jema ke "navA yuvA' - AvA vAkyamAM "rAbamAM sarvathA mIThuM nAMkhela nathI' - Avo artha abhipreta nathI. paraMtu "rAbamAM mIThuM ochuM nAMkhela che' - Avo ja artha saMmata che. tathA phakta abhAva ja "naga" no artha che - A vAta sAcI nathI. sAdRzya vagere che arthamAM "ga" no prayoga thAya che. tethI ja bhATTaciMtAmaNi graMthamAM nagarthavAda prakaraNamAM gAgAbhaTTa tathA brahmasUtrazAMkarabhASyanI ratnaprabhA vyAkhyAmAM uddhata karelI eka kArikAmAM jaNAvela che ke "(1) sAdazya (nasamabhivyAhata padArthathI nirUpita), (2) pratiyogIno atyaMta abhAva, (3) pratiyogIno bheda, (4) pratiyogInI alpatA, (5) aprazastapaNuM ane (6) virodha - A che "nam" nA artha kahevAyelA che." "nam" nA A cha arthanA udAharaNa zabdazaktiprakAzikA graMthamAM jagadIza nAmanA navya taiyAyike sa A pramANe ApelA che ke "(1) "niSNu zara" arthAt zara = muMja nAmanuM ghAsa madhura hovAthI aniSu = IkSasadaza = zeraDItulya che. ahIM nam sAdagyavAcaka che. (2) "bhUtatte ghaTo nAsti' = Cii. bhUtalamAM ghaDo nathI' - A vAkyamAM namUno artha "atyaMtAbhAva" che. (3) "iTa: paTa' - vAkyamAM namUno artha "bheda che. (4) "anukaram 3 taruntha' - A vAkyamAM "kanyAnuM peTa atyaMta alpa se. che' - Avo artha sUcita thAya che. tethI ahIM "alpatA' arthane nam dekhADe che. (5) "brAhmaLa vArthaSi" - vAkyamAM brAhmaNapadapUrvavartI na" "aprAzasya' arthane jaNAve che. tethI vASika kharAba brAhmaNa che' - Avo artha tyAM abhipreta che. (6) "asura daitya - ahIM surazabdapUrvavartI nano artha "virodha che. tethI daitya suravirodhI che' - Avo artha tyAM prApta thaze." che "" tathA " nanA vividha artho che (pra.) prastutamAM (1) "a - avyaya svalpa arthamAM ane abhAvamAM paNa Ave' - A pramANe anekArthasaMgrahakozamAM kalikAlasarvajJa zrI hemacaMdrasUrijIe jaNAvela che. (2) naga ATha arthamAM vaparAya che. te A mujaba- I) alpatA, II) sAdRzya, AII) tenAthI viruddha, (M) tenAthI bhinna, ) vyatikrama = viparIta krama, I) svarUpa artha = svarUpa mAtra, (MI) niSedha = parivarjana, (MI) abhAva' - Ama zrI hemacaMdrasUrijIe anekArthasaMgrahakozamAM jaNAvela che. 1. "zaraH = mujaabhidhaantRnnvishessH| tatra ikSusAdRzyaM madhurarasavattvena bodhyam" (zabdazaktiprakAzikAyA kRSNakAntITIkAyAm R40/y.232).
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1860 . 'acetana AtmA' iti vAkyavimarza: 0 12/2 zrIhemacandrasUrivacane, (3) "naJabhAve niSedhe ca tadviruddha-tadanyayoH / sAdRzye ceSadarthe ca svarUpA'rthe'pyatikrame / / " (vi.no..3 vyayava-11B/1daA) rUti vizvanodanoraNe gharanASSAryavAnanuM, (4) "kazaH cAmAvegapi tpArtha-prativedhayoH I anupAyAnva" (.vo.vyaya-ra/9.978) ti, (6) "nagamA nivede rA svruupaarthe'pytikrme| ISadarthe ca sAdRzye tadviruddha-tadanyayoH / / " (me.ko.avyaya-16/pR.179) iti ca a medinIkozakAravacane, (6) "a syAdabhAve svalpArthe" (vi.pra.ekA.25) iti vizvaprakAzakozAntargatAyAm - ekAkSaranAmamAlAyAM mahezvaravacanam, (7) "nA'bhAvA'nya-virodheSu" (vaija.8/7/5) iti vaijayantIkoze yAdavaprakAzavacanaJca smrtvyaani| (8) "svalpArthe'vyayaH punaH" (ekA.2) ityevaM ekAkSaranAmamAlAyAM ku sudhAkalazamuninA azabdavAcyatvaM svalpArthe darzitam / (9) "niSedhe'nAdare'vyaye / / sajjAtye (? sAjAtye) ha, ca nirAkAre svalpe'rthe" (ekA.nA.8/9) ityAdayo'rthAH azabdavAcyatayA ekAkSarInAmamAlAyAM kAlidAsavyAsena 'darzitAH te'pytraa'nusndheyaaH| tatazca naJo'lpArthavAcakatvApekSayA'tra 'kathaJcidacetanaH saMsArI AtmA kathaJcicca cetana' iti vAkyAt 'siddhApekSayA'lpacaitanyavAn saMsArI AtmA matijJAnAdyapekSayA ca caitanyavAn' ityevaM (3) vizvalocanakozamAM digaMbarAcArya dharasenajIe paNa uparokta ja ATha arthamAM najhane jaNAvela che. (4) medinIkozakAre " zabda abhAvamAM, svalpa arthamAM, pratiSedha arthamAM ane anukaMpA arthamAM paNa pravarte che' - Ama jaNAvela che. (5) anekArthasaMgrahakoza ane vizvalocanakoza - A baMnemAM upara mujaba jaNAvelA nannA ATha artha medinIkozakAre avyayavargamAM jaNAvela che. (6) "abhAva ane alpa arthamAM sa pravarte che' - A mujaba vizvaprakAzakoza aMtargata e ekAkSaranAmamAlAmAM mahezvare jaNAvela che. (7) "abhAva, anya ane virodha arthamAM vaparAya che . A pramANe vaijayaMtIkozamAM ! yAdavaprakAzajIe jaNAvela che. te paNa ahIM yAda karavA yogya che. (8) maladhArI rAjazekharasUrijInA ziSya sudhAkalazamunie ekAkSaranAmamAlAmAM nAmanA avyayathI sa vAcya tarIke svalpa artha jaNAvela che. (9) prahalAdapuramAM utpanna thayelA dAmodaraputra kAlidAsavyAsa nAmanA kavie ekAkSarI nAmamAlAmAM sa zabdanA artharUpe (1) niSedha, (I) anAdara, (II) avyaya, () sajjAtya (?sAjAtya), (V) nirAkAra, (VI) svalpa vagere artha jaNAvela che. tenuM paNa ahIM anusaMdhAna karavuM. ii AtmA cetana-acetanasvabhAvI che (tAzva) Ama namUno artha phakta abhAva ja nathI paraMtu uparokta rIte tenA aneka artha che. tethI saMsArI AtmA kathaMcita acetana che ane kathaMcita cetana che' - A vAkyamAM 'navuM" ne alpArthavAcaka mAnavAnI apekSAe koI virodha Avato nathI. kAraNa ke uparokta vAkyathI thato zAbdabodha amane e pramANe mAnya che ke "saMsArI AtmA siddha bhagavaMtanI apekSAe alpa caitanyavALo che ane
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12/2 0 sarvatra syAdvAdo vijayI / zAbdabodhAbhyupagamAd bhagavAn syAdvAda eva vijayate, sarvatIrthakRdavizeSapratipAdyatvalakSaNabhagavattvasyaiva sArvatrikavijayaprayojakatvAt / prakRte "syAdvAdAzrayaNAd jIvaH syAjjIvaH, syAdajIvaH" (sU.kR.zru.ska.2/ 5 a.5/gA.13/pR.378) iti sUtrakRtAGgadIpikAvyAkhyAvacanam anusandheyam / prakRte AdhyAtmikopanayastvevam - asmadIyacaitanyasya AvRtatva-svalpatva-malinatvA'vikasitatvaiH / cetanatve'pi vayamacetanAH iti kRtvA prakaTa-paripUrNa-parizuddha-pravikasitacaitanyasampAdanameva asmadIyasAdhanAyAH paramaprayojanamabhipretaM zAstrakRtAm / 'dehAdhyAsa-rAgAdhyAsA'jJAnAdimayapariNatyA AtmA za acetanasvabhAvaH anAdinidhanAnAvRtasUkSmacaitanyajyotirapekSayA ca cetanasvabhAvaH' iti jJAnasya vyavahAra ka -nizcayobhayanayaviSayAvagAhanena pramANatve'pi nijadRSTiH naizcayika-nitya-nistaraGgacetanasvabhAve eva dRDhatayA sthaapyaa| ubhayasvabhAvayoH dRSTinyAse cetanasvabhAvaM pUrNatayA zIghratayA cA''virbhAvayituM puSkalavIryasphuraNaM naiva sampadyate, anAdikAlA'bhyastA'cetanasvabhAvasatyatAzraddhAnaM ca prakRSyate / vyavahAra- kA matijJAnAdinI apekSAe caitanyavALo che." Ama "saMsArI AtmA cetana = jIva paNa che ane acetana = ajIva paNa che' - AvuM alaga-alaga apekSAthI kahevAmAM koI virodha nathI. Ama bhagavAna syAdvAda ja sarvatra vijaya pAme che. sarva tIrthaMkara vaDe samAna rIte pratipAdyatvasvarUpa viziSTa bhagane = bhAgyane dhAraNa karavAthI syAdvAda svayaM bhagavAna ja che. tethI ja te sarvatra vijaya pAme che. sArvatrika vijayanuM prayojaka tAdaza bhAgya-saubhAgya che. sUtrakRtAMgasUtranI dIpikA vyAkhyAmAM zrIzIlAMkAcAryajIe jaNAvela che ke "syAdvAdano Azraya karavAthI jIva kathaMcit jIva che ane kathaMcit ajIva che." A vAta paNa prastutamAM anusaMdhAna karavA yogya che. # cetanAno vikAsa karI vizuddhi varIe . AdhyAtmika upanaya :- ApaNAmAM rahela caitanya AvRta (=AvarAyelI che. jeTalA aMzamAM caitanya sa pragaTa che te alpa, azuddha ane avikasita che. evA caitanyane lIdhe ApaNe cetana hovA chatAM kathaMcita acetana chIe. AvuM kahevA dvArA zAstrakAra paramarSione evuM abhipreta che ke "ApaNI cetanAne vI anAvRta = pragaTa, pUrNa, parizuddha ane prakRSTapaNe vikasita karIe. te ja ApaNI tamAma sAdhanAnuM aMtima dhyeya che. "dehAdhyAsa, rAgAdhyAsa, nijazuddhasvarUpanuM ajJAna vagerethI vaNAyelI pariNatinI daSTie rA AtmA acetanasvabhAvavALo che. tathA anAdi-anaMta sadA pragaTa sUkSma caitanyajyotinI apekSAe AtmA cetanasvabhAvI che' - AvuM jJAna yadyapi vyavahAra-nizcaya banne nayanA viSayanuM grahaNa karavAnA lIdhe pramANabhUta che. to paNa ApaNI dRSTi-ruci to mAtra ne mAtra naiRRyika, nitya, nistaraMga evA cetanasvabhAva upara ja daDhapaNe sthira karavI. jo cetana-acetana ubhayasvabhAva upara ApaNI dRSTine sthApavAmAM Ave to cetanasvabhAvane pUrNa svarUpe zIdhrapaNe pragaTa karavA mATe ApaNo puSkaLa varSollAsa uchaLato nathI. huM cetana paNa chuM ane acetana paNa chuM - AvI zraddhA thatAM mAtra cetanasvabhAvane ja atyaMta jhaDapathI pUrNasvarUpe pragaTa karavAno varSollAsa kyAMthI pragaTe ? UlaTuM anAdi kALathI jeno abhyAsa karelo che, tevA acetanasvabhAva upara sahajapaNe lakSa javAthI "mAro jaDasvabhAva che. huM ajJAnI chuM, kAmI chuM' - A bAbatanI satyatA tenA magajamAM ghUsI jaze. tathA acetanasvabhAvanI ja zraddhA parAkASThAe
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1862 prayojanasiddhaye vyavahAradRSTiH tyAjyA 12/2 nayacakSuH nimIlya paramabhAvagrAhakanayalakSaNazuddhanizcayanayacakSuzconmIlya nirAvaraNa- nityodghATita-nirAbAdha -nizcala-nirvikArA'parokSA'khaNDAnandaparipUrNatraikAlikazuddhacetanasvabhAvopalabdhau dehAdhyAsa-rAgAdhyAsA'jJAnAdimayapariNatiH vilIyate / yena cA'smatparamaprayojanaM sidhyet tadevA'gresaratayA kAryam / na caivaM vyavahAranayatyAge ekanayikatvApattyA syAdvAdahAniH zaGkanIyA, zuddhanayaprAdhAnyAnusaraNena upayogAntarmukhatAyAM satyAM vIryollAsena ganthibhede sati syAdvAdazAsanapravezasya anivAryatvAt, anyathA anAdikAlA'bhyastavyavahAranayamAtrapakSapAtataH kartR-bhoktRbhAvadArtsnyena tamogranthinibiDatA Apadyeta / ata Atmani acetanasvabhAvagrAhikA vyavahAradRSTiH tyAjyaiva svaNi pryojnsiddhikRte| svabhUmikocitavyavahArastu pravartatAM nizcayadRSTiM zuddhacaitanyasvabhAve prsthaapy| na Cl pahoMcaze. tethI vyavahAranayanI AMkha baMdha karIne paramabhAvagrAhakanayasvarUpa zuddha nizcayanayanI eka ja AMkha kholIne potAnA AtmAne nihALavAno aMdaramAM ja prayatna karavo. tyAre nirAvaraNa, nitya pragaTa, nirAbAdha (duHkhazUnya), nizcala, nirvikAra, aparokSa, akhaMDa, AnaMdaparipUrNa, vaikAlika zuddha cetanasvabhAvanA aMdaramAM darzana thAya. Avo apUrva cetanasvabhAva khyAlamAM AvatAM ja dehAdhyAsa, rAgAdhyAsa, ajJAna vagerethI azuddha thayelI pariNati ravAnA thavA mAMDe che. A rIte karmasApekSa acetanasvabhAva gaLavA mAMDe, TaLavA mAMDe. TUMkamAM, jenAthI ApaNuM mukhya prayojana siddha thAya tene ja agresara karavuM. lokamAM paNa kahevata che ke je pANIe maga pAke, te pANIe maga pakAvavA.' TUMkamAM ApaNA zuddha pUrNa cetanasvabhAvane atyaMta jhaDapathI pragaTAvavA mATe acetanasvabhAvadarzaka vyavahAranayane choDI devo." zaMkA :- (6 thai.) A rIte vyavahAranayano tyAga karavAmAM Ave to ekanayamayatvanI Apatti AvavAthI syAdvAdanI pramANanI hAni thaze. = * zuddhanayane pradhAna banAvatAM samakita pragaTe samAdhAna :- (zudgha.) nA, tamArI zaMkA vyAjabI nathI. kAraNa ke zudghanayane mukhya banAvIne mokSamArge AgaLa vadhavAthI upayoga aMdaramAM vaLe che, bahirmukhatA TaLe che. aMdara zAMtarasamaya paramAnaMdamaya caitanyasvabhAvanI pratIti thatAM upayogane vadhune vadhu aMdara vALavAno vIryollAsa uchaLe che. A apUrva vIryollAsathI graMthibheda thAya che. tethI samakita maLe che. tethI te jIva syAdvAdazAsanamAM - pramANamArgamAM mokSamArgamAM praveza kare che. jinazAsanamAM pAramArthika praveza meLavavAmAM tene koI aTakAvI zakatuM nathI. mATe ahIM syAdvAdahAninI koI ja zaMkA manamAM na rAkhavI. bAkI zuddhanizcayanayanI upekSA karIne mAtra vyavahAranayano pakSapAta karavAthI to kartRtvabhAva-bhoktatvabhAva atyaMta dRDha thaze. tenAthI tamograMthi vadhu nakkara thaze. nizcayadRSTi ane vyavahAraSTi banneno svIkAra karavAmAM paNa vyavahAradiSTa ja anAdikALathI abhyasta hovAthI teno ja pakSapAta vadhu ne vadhu dRDha bane che. tathA tema karavAmAM paNa samasyA to ubhI ja che. tethI caitanyasvabhAvane pUrNapaNe - zuddhapaNe atyaMta jhaDapathI pragaTa karavAnA ApaNA prayojananI siddhi mATe AtmAmAM acetanasvabhAvane grahaNa karanArI vyavahAradiSTane choDI ja devI. hA, khyAla rAkhavo ke ahIM vAta vyavahArane choDavAnI nathI paNa vyavahAraSTine choDavAnI che. vyavahAranaya = vyavahAradRSTi = vyavahArazraddhA choDAvavAnI ahIM vAta cAle che. potAnA zuddhacaitanyasvabhAvamAM
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12/ 2 0 granthibhedapUrvaM nayasamAhAre jJAnasiddhau api prayojanA'siddhiH . 1863 kA'pi tato jinAjJAbAdhA smptsyte| na caivaM nayAntarapratikSepitvAd AtmacaitanyasvabhAvagrAhiNyA nizcayadRSTeH durnayatvaM zaGkyam , tatpratikSepasya svaviSayaprAdhAnyamAtre evopayogAdityAdikaM (na.ra.pR.36) nayarahasyAnusAreNa bodhyam / / "minivinayantarapTanI zAstrArthatva" (cA.vA. ra/pR.415) rUti vya$ cAyavavA . ubhayanayasamAhAre vastusthitidarzakajJAnasiddhirasti, kintu prayojanasiddhiH nAsti, anabhyasta- za zuddhacitsvabhAvAd dRSTeH vicalanena pUrNazuddhaikacitsvabhAvaprakaTIkaraNoddezyakavIryollAsA'nupadhAnAt / nizcayadaSTine daDhapaNe sthApIne svabhUmikAne yogya evo vyavahAra khuzIthI pravarte. tevuM karavAmAM jinAjJAnI koI prakAre AzAtanA ke hAni thavAnI samasyA nahi Ave. mahopAdhyAyajI mahArAje savAso gAthA pramANa zrI sImaMdharajinastavanamAM A ja AzayathI vAta kahI che ke - nizcayadeSTi hRdaya dharIjI, pALe je vyavahAra, puNyavaMta te pAmazejI, bhavasamudrano pAra." (1/4) ahIM ucita vyavahArane pALavAnI vAta karI che, vyavahAradaSTine upAdeya jaNAvela nathI. daSTi = zraddhA-ruci-lAgaNI-prIti-bhakti-AsthA to nizcayanI ja rAkhavAnI. samaya:- (cUrva) A rIte vyavahAranayano apalApa karavAmAM to AtmAnA caitanyasvabhAvane grahaNa karanAra nizcayanaya = nizcayadRSTi durnaya banI javAnI samasyA UbhI thaze. U samyaguM ekAMta upAdeya che samAdhAna :- (tatra.) A samasyAne ahIM avakAza nathI. kAraNa ke nayarahasya vageremAM batAvela paddhati mujaba ahIM evuM samajavuM ke vyavahAranayano = vyavahAradaSTino A rIte apalApa karavo e mAtra nizcayadRSTinA viSayane mukhya banAvavAmAM upayogI che. "vyavahAranayaviSaya mithyA ja che' - AvuM ja jaNAvavA mATe vyavahAranayano ahIM apalApa karavAmAM nathI Avela. kema ke "AtmA cetana -acetanaubhayasvabhAvI che' - A bodha pramANabhUta ja che. tethI vyavahAranayasaMmata acetanasvabhAva paNa nizcayanayasaMmata cetanasvabhAvanI jema AtmAmAM hAla vidyamAna ja che. paraMtu banne nayanA viSayamAMthI vyavahAranayanA viSayane = acetanasvabhAvane mukhya na karavo paNa nizcayanayanA viSayane = cetanasvabhAvane ja mukhya karavo. A bAbatane jaNAvavA mATe ahIM vyavahAranayano apalApa = tyAga karela che. anAdi kALathI abhyasta ane AtmasAt thayelI evI acetanasvabhAvarucine - ajJAnasvabhAvarucine choDAvavA mATe ahIM tevo apalApa jarUrI che. "potAnA viSayanI ati majabUta pakkaDa karanArA nayanuM khaMDana karavuM e paNa zAstramAnya padArtha che' - A vAta mahopAdhyAyajI mahArAje nyAyakhaMDakhAdya graMthamAM karela che. - 6 graMthibhedanA puruSArthamAM be naya bhegA na karo : (3ma.) jo vyavahAra-nizcayanayano samanvaya karavAmAM Ave to vastusthitidarzaka jJAnanI siddhi thaze. paraMtu prayojananI siddhi nahi thAya. kAraNa ke cetana-acetana ubhayasvabhAva upasthita thatAM anAdi kALathI abhyasta thayela acetanasvabhAvanI ja ruci-zraddhA-pakkaDa majabUta thaze. zuddha caitanyasvabhAvano to anAdi kALamAM pUrve paricaya thayo ja nathI. tethI tenI zraddhA-pakkaDa barAbara AvatI nathI. tethI anabhyasta evA
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12/2 1864 * zuddhacaitanyasvabhAve dRSTiH sthApyA 0 pa zuddhanizcayanayArpaNAyAM tu granthibhedakavIryollAsaprasUteH prayojanasiddhirasti, tatsiddhau ca pramANaviSayIrA bhUtA''tmatattvagocarA'parokSAnubhUtyA samyagjJAnasiddhirapyanAvilaivetyanubhavAvalambI nirdhAntaH panthA ayam / tatazcaivam AdhyAtmikaprayojanasiddhikRte citsvabhAvagrAhakazuddhanayAvalambane tu na kA'pi zaGkA bhItiH vA kaaryaa| arjunavad asmadvRSTiH kevalaM nijazuddhacaitanyasvabhAvalakSye eva sthaapyaa| etallakSya" siddhau sarvadA zuddha-buddha-niraJjana-nirAkAra-nirmalatvopalabdhyA siddhazilAsamprAptilakSaNasaubhAgyodayasambhavaH / 1. itthaJca zuddhasvAtmadravyadhyAnaparAyaNatayA mokSaH sulabhaH syAt / taduktaM mokSaprAbhRte '"je jhAyaMti sadavvaM paNa paradavvaparammuhA du sucrittaa| te jiNavarANa magge aNulaggA lahahiM NivvANaM / / " (mo.prA.19) iti che bhAvanIyamT12/rA pUrNa zuddha caitanyasvabhAvathI daSTi-AsthA-zraddhA-vizvAsa calAyamAna thAya che. tethI mAre mAtra zuddha caitanyasvabhAva ja pragaTAvavo che. mAtra tene pragaTa karavA mATe ja mAre jIvavuM che. pUrNapaNe zuddha caitanyasvabhAvane pragaTa karyA vinA mAro janma vAMjhiyo jaze. have eka paLa paNa teno pragaTa anubhava karyA vinA aMdaramAM cena paDatuM nathI. enA vinA huM jIvato maDadA jevo ja chuM - AvI pyAsa pragaTatI nathI. tenA vagara zuddha caitanyasvabhAvane pUrNapaNe pragaTa karavAno varSollAsa jAgato nathI. tethI graMthibhedasvarUpa AdhyAtmika prayojana kaI rIte siddha thAya ? jyAre zuddhanizcayanayanI mukhyatA karavAmAM Ave to upayoga + dRSTi svasammukha thatAM jJAna + zraddhAnI saMdhi thavAthI potAnA prANa samAna zuddha caitanyasvabhAvane paripUrNapaNe pragaTa karavAno saMkalpa thAya che. tenA baLathI graMthibheda karanAro apUrva 21 varSollAsa janme che. tenAthI aparokSa svAnubhUti svarUpa AdhyAtmika prayojana siddha thAya che. tathA aparokSa ke anubhUtimAM je Atmatattva upasthita che, te to pramANano ja viSaya che. tethI te anubhUti yathArtha ja vyA che. tethI samyagU jJAnanI siddhi paNa avyAhata ja che. A anubhavagamya mArga che, nizcaMnta patha che. 4 arjunadraSTi keLavIe ja sa (tA. tethI A rIte ApaNA AdhyAtmika prayojananI siddhi mATe AtmAnA caitanyasvabhAvane pakaDAvanAra/pragaTAvanAra zuddhanayanuM AlaMbana karavAmAM koI paNa prakAranI zaMkA ke bhIti na karavI. arjunane jema mAtra cakalInI eka AMkha ja dekhAya, tema ApaNane mAtra AtmAno zuddha caitanyasvabhAva ja sarvadA dekhAya-ruce-jace-game tevuM karavAnuM che. ApaNI dRSTi-zraddhA-ruci-laganI-prIti-AsthA mAtra ApaNA zuddha caitanyasvabhAvasvarUpa lakSyamAM ja sthApavAnI che. A tAttvika lakSya siddha thAya pachI ja ApaNe kAyama zuddha-buddha-niraMjana-nirAkAra-nirmaLa banI siddhazilA upara birAjamAna thavA baDabhAgI banIe. A rIte zuddha nija AtmadravyanuM dhyAna karavAmAM parAyaNa banavAthI mokSa sulabha bane. tethI ja kuMdakuMdasvAmIe mokSaprAbhRtamAM jaNAvela che ke "padravyathI parAThukha thaIne suMdara cAritrane dhAraNa karanArA je mahAtmAo svAtmadravyanuM dhyAna kare che, teo jinezvara bhagavaMtanA mArgamAM lAgelA che tathA teo ja nirvANane = paramAnaMdane meLave che." (12/2) 1. ye dhyAyanti svadravyaM paradravyaparAGmukhAH tu sucritraaH| te jinavarANAM mArge anulagnA labhante nirvANam / /
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ * tRtIyavizeSasvabhAvaprakAzanam jI ho mUrtabhAva mUrati dharaI, lAlA ulaTa amUrtasvabhAva; 21 jI ho jo mUrtatA na jIvana, lAlA to saMsAra abhAva // 12/3 // (197) catu mUrti kahatAM rUpa-2sa-gaMdha-sparzAdisanniveza te jehathI dhariyaI, te mUrrasvabhAva kahieM." tRtIya-vaturthI vizeSasvamAvI vargati - 'mUrte'ti mUrttabhAvAddhi mUrttatvaM dhriyate'mUrttatA'nyathA / mUrttatvavirahe jIve bhavA'bhAvaH prasajyate / / 12/3 / / prakRte daNDAnvayastvevam - mUrttatvaM mUrttabhAvAd hi dhriyate / anyathA amUrttatA (jJeyA) / jIve mUrttatvavirahe bhavA'bhAvaH prasajyate / / 12 / 3 / / = rUpa-rasa-gandha-sparzAdisannivezo mUrttabhAvAd (3) mUrttatva mUrttasvabhAvAd hi = eva rza dhriyte| yato rUpAdisannivezo dhriyate sa mUrttasvabhAva ityarthaH / zarIrasaMyogastu tatra sahakArikAraNabhAvaM bhajate / idamevA'bhipretya harSavardhanopAdhyAyena adhyAtmabindau " zarIrasaMsargata eva santi varNAdayo'mI Ni nivitAH pavArthAH" (3.vi.1/17) tyuttam| tena "rUpa mUrtatA" (ma.mU.7/7/286 pR.300 rR.) kRti bhagavatIsUtravRttI abhayadevasUrivacanaM vyAkhyAtam, rUpasya mUrttasvabhAvajanyatayA kArye kAraNopacAreNa kA tadupapatteH / 12/3 = = 1865 pa madhya, prakRte "aNusambandhato jIvo'pyayaM rUpI kathaJcana " ( a.gI. 16 / 16 ) iti arhadgItAyAM meghvijyoavataraNikA :- have graMthakArazrI trIjA ane cothA vizeSasvabhAvane dekhADe che :zlokArtha :mUrtasvabhAvathI vastu mUrtatAne dhAraNa kare che. tenAthI anyathA amUrtasvabhAva jANavo. jIvamAM mUrtatA na hoya to saMsArano ja abhAva thaI jAya. (12/3) meM mUrtasvabhAvanuM prakAzana ) Hi- rUpa, rasa, gaMdha ane sparza vagerenuM sannidhAna e mUrttatva kahevAya che. mUrtasvabhAvanA lIdhe ja vastu uparokta mUrttatvane dhAraNa kare che. matalaba ke jenA lIdhe vastu rUpa-2sAdi sannivezane dhAraNa kare che te mUrtasvabhAva che. mUrtasvabhAva rUpAdine utpanna kare che. tenA prabhAve dravya rUpAdine dhAraNa kare che. temAM zarIrasaMyoga sahakArI kAraNa bane che. A ja abhiprAyathI harSavardhana upAdhyAye U adhyAtmabiMdumAM jaNAvela che ke 'zarIranA saMsargathI ja A varNa vagere tamAma padArtho AtmAmAM rahe che.' matalaba ke kArya che rUpAdi, mukhyakAraNa che mUrrasvabhAva, sahakArI kAraNa che zarIrasaMsarga. 'rUpa e ja mUrtatA che' - A mujaba zrIabhayadevasUrijIe bhagavatIsUtravyAkhyAmAM je jaNAvela che, te kAryamAM kAraNano upacAra karavA dvArA saMgata thaI zake che. matalaba ke rUpa mUrtasvabhAvajanya hovAthI abhayadevasUrijIe kAryamAM kAraNano upacAra karIne rUpane mUrtatA mUrtasvabhAva tarIke jaNAvela che. sa = (pra.) prastutamAM upAdhyAya meghavijayajI mahArAje arhadgItAmAM jaNAvela eka bAbata yAda karavA * pustakomAM 'jo' nathI. ko.(1+6+8+11)mAM che. pustakomAM 'kahieM' nathI. A.(1)mAM che. lA.(2)mAM 'jANaI' pATha.
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1866 0 caturthavizeSasvabhAvadyotanam // ra tehathI viparIta (= ulaTa) te amUrtasvabhAva kahie. pAdhyAyavacanamapi smartavyam / pa (4) anyathA = viparyayeNa amUrttatA = amUrtasvabhAvo jnyeyH| yato rUpAdirAhityaM jJAyate sa rA rUpAbhAvAdhikaraNatAvacchedakadharmavizeSaH pUrvoktaH (11/2) amUrtasvabhAva ityarthaH / etena "rUvAipiMDa ma muttaM vivarie tANa vivarIyaM" (dra.sva.pra.63) iti dravyasvabhAvaprakAzavacanamapi vyAkhyAtam / dravyendriyAf'grAhyatvAt, acchedyatvAt, abhedyatvAt, arUpatvAt, svabhAvataH anAdyamUrtapariNAmatvAt, chadmasthAnupa lambhAt, sarvajJavacanAt, tathAlokAdiprasiddhezca AtmanaH amUrttatvaM zrIharibhadrasUribhiH dshvaikaalikniyuktimArthavRtta (.vai..4/ni.22/HT.40, 4 rA..) sadhimati martavyamatrA "pauttiti amUrta " jIvaH" (vi.A.bhA.90 vR.) iti vizeSAvazyakabhASyavRttI zrIhemacandrasUrayaH vyAcakSate / kundakundasvAminA kA paJcAstikAye "je khalu iMdiyagejjhA visayA jIvehiM hoMti te muttaa| sesaM havadi amuttN...||" (paJcA.99) ityuktyA mUrttAmUrttadravyopadarzanamakAri / yogya che. tyAM temaNe jaNAvela che ke "aNuno = pudgalano saMbaMdha = avikhvabhAvasaMbaMdha thavAthI A jIva paNa kathaMcit rUpI thAya che.' * amUrtasvabhAvane oLakhIe . (4) AnAthI UlaTI rIte amUrtasvabhAvane jANavo. matalaba ke jenA lIdhe vastumAM rUpAdithI rahitapaNuM jaNAya te amUrtasvabhAva che. pUrve (11/2) mAM jaNAvyA mujaba rUpAbhAvanI adhikaraNatAno avacchedakIbhUta vizeSa prakArano bhAvAtmaka dharmavizeSa e ja amUrtatva = amUrtasvabhAva tarIke samajavo. sa dravyasvabhAvaprakAza nAmanA graMthamAM je jaNAvela che ke "rUpa, rasa vagere guNonA piMDane = samUhane mUrta kahevAya. tathA tenAthI viparIta hoya tene amUrta kahevAya" - A vAtanI paNa uparokta rIte vI chaNAvaTa thaI jAya che. zrIharibhadrasUrijIe dazavaikAlikaniryuktinA bhASyanI vyAkhyAmAM (1) dravya IndriyathI agrAhyatva, (2) achaghatva, (3) abhedyatva, (4) arUpatya, (5) svabhAvathI anAdiamUrtapariNAmatva, (6) chadmastha dvArA agRhya mANatva, (7) sarvajJavacana temaja (8) loko vageremAM amUrtasvarUpe prasiddhi - A ATha hetuo dvArA AtmAmAM amUrtatvanI siddhi dazavaikAlikabhASyanA AdhAre karela che. te paNa ahIM smartavya che. zrI hemacandrasUrijIe vizeSAvazyakabhASyavyAkhyAmAM apagalikatva hetu dvArA jIvamAM amUrtatvanI siddhi karI che. tenuM ahIM anusaMdhAna karavuM. kuMdakuMdasvAmIe paNa paMcAstikAyamAM jaNAvela che ke "je viSayone Indriya dvArA jIva grahaNa karI zake che, te mUrta hoya che. te sivAyanA viSaya amUrta hoya che. A pramANe mUrta ane amUrta dravyane tyAM jaNAvela che. je pustakomAM "kahieM' nathI. A.(1)mAM che. lA.(2)mAM "jANaI pATha. 1. paripiveo mUrtama, viparIte tevA viparIta 2. ye khalu indriyagrAhyAH viSayAH jIvaiH bhavanti te muurtaaH| zeSaM bhavati amuurtm....||
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ ?2/2 * bhavabhaGgApAdanam 1867 jo jIvanaI kathaMcit mUrtatAsvabhAva nahIM to zarIrAdisaMbaMdha vinA, gatyattarasaMkrama vinA saMsArano abhAva thAIM. 512/35 sa anAdidravya-bhAvakarmasantAnapariNAmasambhinnasvarUpatvAdAtmanaH kathaJcid muurttsvbhaavo'pybhyupgntvyH| idamevA'bhipretya zrIharibhadrasUribhiH dharmasaGgrahaNyAM " Negato'yaM saMsArI savvahA amuttotti| jamaNAdi- pa kammasaMtatipariNAmAvannarUvo so / / " ( dha. sa. 626 ) ityAveditam / rA mUrttasvabhAvAnabhyupagame bAdhakamupadarzayati- mUrttatvavirahe = sarvathaiva mUrttasvabhAvAbhAve jIve svIkriyamANe ma sati gaganavat zarIrendriyAdisambandhaviraheNa gatyantarasaGkramo na syAt / tadabhAve ca jIvasya rza bhavA'bhAvaH = saMsAravirahaH prasajyate / taduktaM bRhannayacakravRttI "amUrttasyA'pi AtmanaH tathA saMsAravilopaH syAd" (bR.na.ca.69, pR. 37 ) iti / taduktam AlApapaddhatI api " sarvathA'mUrttasyA'pi tathAtmanaH saMsAravilopaH ka syAd" (A.pa.pR.14) iti| sarvajIvasaMsArazUnyatvA''pattibhayAd azuddhanayena zubhA'zubhamUrttasvabhAvarUpeNa AtmA pariNamatIti svIkartavyam / idamevA'bhipretya pravacanasAre kundakundasvAminA " jadi so suho va asuho Na havadi AdA sayaM sahAveNa / saMsAro vi Na vijjadi savvesiM jIvakAyANaM / / " ( pra. sA. 46 ) karmAnuviddha AtmA kathaMcit mUrta : zrIharibhadrasUrijI 2 kA (JanA.) AtmAnuM svarUpa, anAdikAlIna dravya-bhAva karmapravAhanA pariNAmathI vyApta che. tethI AtmAmAM kathaMcit mUrtasvabhAva paNa mAnavo jarUrI che. A ja abhiprAyathI zrIharibhadrasUrijIe dharmasaMgrahaNi graMthamAM jaNAvela che ke "saMsArI jIva sarvathA amUrta che - evo ekAMta nathI. arthAt kathacat mUrta paNa che. kAraNa ke te anAdikAlIna karmapravAhanA pariNAmathI anuviddha svarUpavALo che." * mUrtasvabhAvano asvIkAra sadoSa (mUrtta.) jIvamAM mUrtasvabhAvane svIkAravAmAM na Ave to zuM doSa Ave ? e bAbatane zlokanA uttarArdhathI graMthakArazrI jaNAve che ke jIvamAM jo mUrtasvabhAva sarvathA ja svIkAravAmAM na Ave to AkAzanI jema jIvane paNa zarIra ane Indriya vagereno saMbaMdha thaI nahi zake. tathA zarIra-Indriyano saMbaMdha na thavAthI jIva bIjI gatimAM jaI nahi zake. tathA jIva bIjI gatimAM na jAya to jIvanA saMsArano ja uccheda thaI jAya. tethI bRhadbhayacakravRttimAM jaNAvela che ke 'tathA AtmA jo ekAMte amUrta hoya to saMsArano uccheda thaI jaze.' AlApapaddhati graMthamAM paNa jaNAvela che ke 'tathA AtmAne sarvathA amUrta mAnazo to paNa saMsArano viccheda thavAnI Apatti Avaze.' sarva jIvonA saMsArano uccheda thavAnA bhayathI azuddhanayanA abhiprAya mujaba AtmA zubha-azubha mUrtasvabhAvarUpe pariName che - tevo svIkAra karavo jarUrI che. A ja abhiprAyathI pravacanasAra graMthamAM kuMdakuMdasvAmIe jaNAvela che ke 'jo AtmA svayaM potAnA svabhAvathI zubha ke azubhasvarUpe banato nathI to sarva jIvanikAyono saMsA2 paNa nathI - ema Thare !' AtmAmAM mUrttatva na hoya to karmabaMdha ja asaMgata thaI jAya. tethI anupacita 1. naikAnto'yaM saMsArI sarvathA amUrtta iti / yadanAdikarmasantatipariNAmA''pannarUpaH sH|| 2. yadi sa zubha vA azubhaH na bhavati AtmA svayaM svabhAvena / saMsAro'pi na vidyate sarveSAM jIvakAyAnAm / /
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1868 * Atmani mUrtatvamImAMsA 0 12/3 -- ityuktam / karmabandhAnyathAnupapatteH anupacaritA'sadbhUtavyavahAreNa Atmani mUrttatvamabhyupagamyate / tadidamabhi pretya bRhadrvyasaGgrahe nemicandrAcAryeNa '"vavahArA mutti baMdhAdo" (bR.dra.sa.7) ityuktam / "anupacaritA'5 sadbhUtavyavahArAnmUrta" (bR.dra.sa.7 vR.pR.23) iti tadvRttI brahmadevaH / / ma ata eva nyAyavinizcayavivaraNe akalaGkasvAminA "anAdimUrtakarmasambandhAt tatpradezAnupravezarUpAt ( kvimUrNatvacADapi mAvA" (cA.vi.prastAva-rU/.400 vi.) rUtyum | sa etena "na hi upAdhiyogAd api anyAdRzasya vastuno anyAdRzaH svabhAvaH sambhavati" (bra.sU.zA.bhA. ka 3/2/11, zA.bhA.pR.724) iti brahmasUtrazAGkarabhASyavacanaM nirAkRtam, karmopAdhikRtamUrtasvabhAvasya Atmani gi anubhavAt, anyathA mUrttazastrauSadhakRtopaghAtAnugrahAnupapatteH / sarveSAmeva svAnubhavasiddham etad nA'pahnotuM yujyate / taduktaM brahmasUtrazAGkarabhASye eva "yad yathA loke dRSTaM tat tathaiva anumantavyaM nirUpakaiH, nA'nyathA" | (tra.pU.2/3/ra6 zA.mA.pu.606) ti pUrvot (/) martavyamatrA mA tu sarvALi mUttani pravA asaddabhUtavyavahAranayathI AtmAmAM mUrtitva mAnavAmAM Ave che. A ja abhiprAyathI bRhadravyasaMgrahamAM zrInemicaMdrAcAryajIe jaNAvela che ke "kamabaMdha thavAnA lIdhe vyavahArathI AtmA mUrta che." bRhadravyasaMgrahavRttimAM digaMbara brahmadevajIe anupacarita asadbhUtavyavahArathI AtmAne mUrta jaNAvyo che. che karmasaMbaMdhathI jIva mUrta che (.) tethI ja nyAyavinizcayavivaraNamAM akalaMkasvAmIe kahela che ke "anAdikAlIna mUrtakarmadravyanA saMbaMdhanA lIdhe AtmAmAM kathaMcita mUrtatva paNa che. tathA karmasaMbaMdha AtmapradezomAM praveza karavA svarUpa che." zaMkarAcAryamata nirAkaraNa : (ttei.) brahmasUtrazAMkarabhASyamAM jaNAvela che ke "upAdhinA yoge paNa ekasvabhAvavALI vastuno ro svabhAva badalAya tevuM saMbhave nahi." paraMtu upara jaNAvela bAbata dvArA zaMkarAcAryanI A vAtanuM nirAkaraNa thaI jAya che. kAraNa ke anAdikAlIna mUrtakarmasvarUpa upAdhinA lIdhe AtmAmAM je mUrtasvabhAva utpanna G! thayela che, teno anubhava thAya ja che. jo karmopAdhisaMyogathI AtmAmAM mUrtasvabhAva utpanna na thAya to mUrta zastro dvArA AtmAmAM upaghAta ane mUrti brAhmI vagere auSadhi dvArA AtmAmAM anugraha paNa to na ja thaI zake. jema AkAza amUrta hovAthI mUrtadravyo vaDe temAM anugraha ke upaghAta thato nathI, tema AtmA paNa sarvathA amUrta ja hoya to AtmAmAM paNa kyAreya mUrtadravyo vaDe anugraha-upaghAta thavo na joIe. paraMtu tevo anubhava to sarva lokone thAya ja che. sarvalokaprasiddha anubhavano to apalApa kadApi na karI zakAya. khuda Adya zaMkarAcAryae ja brahmasUtrazAMkarabhASyamAM jaNAvela che ke "je vastunuM darzane je prakAre lokomAM thAya, te vastune te prakAre ja nirIkSakoe svIkAravI joIe. bIjI rIte vastuno svIkAra karI na zakAya." A saMdarbha pUrve (43) darzAvela che. tene ahIM vijJa vAcakavarge yAda karavo. tethI karmadravyanA yogathI AtmAmAM kathaMcit mUrtasvabhAva mAnavo jarUrI che. tathA karma to paudgalika hovAthI mUrta ja che. A aMge samayasAra graMthamAM kuMdakuMdasvAmIe jaNAvela che ke 1. cavadArat mUrjiH vanyAt
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22/3 0 karmopAdhayaH parihartavyAH / 1869 taduktaM samayasAre kundakundasvAminA "aTThavihaM pi ya kammaM savvaM poggalamayaM jiNA beMti" (sa.sA.45) iti / idamevA'bhipretya vizeSAvazyakabhASyamaladhAravRttau "iSyate eva saMsAryAtmano mUrttatvamapi" (vi.A.bhA.1005 pa vR.) ityuktam / taduktaM gommaTasAre'pi jIvakANDe nemicandrAcAryeNa "saMsAratthA rUvA, kammavimukkA arUvagayA" (To..nI..163) rUti idaJcAtrAvadheyam - Atmani amUrttatA paramArthataH, mUrttatA copacaritavyavahArato'vaseyA mAilladhavalamatAnusAreNa / taduktaM dravyasvabhAvaprakAze "jo hu amutto bhaNio jIvasahAvo jiNehiM paramattho / upacariyasahAvAdo rza haveyanA muttisaMnutto " (dra sva.pra.220) rUti ___prakRte AdhyAtmikopanayastvevam - mUlasvabhAvata AtmanaH amUrttatvam, aupAdhikasvabhAvatazca / mUrttatvam / karmopAdhivigame maulikaniraJjana-nirAkArA'mUrtasvabhAvaH prAdurbhavet / mahattvAkAGkSA-mamatA Na -mAna-matAgraha-matAveza-mAyA-mada-madanAdigrastatve karmopAdhiH vardheta / tatazca tatparihAreNa apavargamArge kA abhigntvym| ___ amUrtasvabhAvavyaJjakasya karmopAdhivigamasya upalabdhaye kartRtva-bhoktRtva-svatva-svAmitvabhAvA api "ATheya prakAranA sarva karmane jinezvaro pudgalamaya kahe che." saMsArI = mUrta, siddha = amUrta . (.) A ja abhiprAyathI vizeSAvazyakabhASyamaladhAravyAkhyAmAM jaNAvela che ke "saMsArI AtmAmAM mUrtatva paNa mAnya ja che." gommadasAramAM jIvakAMDamAM digaMbarAcArya nemicaMdrajIe paNa jaNAvela che ke "saMsAramAM rahelA jIvo rUpI = mUrtasvabhAvI che. tathA karmavimukta siddhAtmAo arUpI = amUrta che." che jIvamAM amUrtatA pAramArthika, mUrtatA aupacArika : digaMbara che (DyA.) ahIM eka bAbata khyAlamAM rAkhavI ke digaMbara mAIladhavalanA mata mujaba AtmAmAM amUrtatA paramArthathI rahe che ane mUrtatA upacaritavyavahArathI rahe che. tethI teNe dravyasvabhAvaprakAzamAM A jaNAvela che ke "jinezvaroe jIvane amUrta kahela che, te jIvano pAramArthika svabhAva che. upacaritasvabhAvathI to jIva acetana ane mUrta che." 4 karmajanya upAdhione TALIe ja AdhyAtmika upanaya :- mULa svabhAvathI AtmA amUrta che. pAdhikasvabhAvathI AtmA mUrti che. karmajanya upAdhi ghaTADatA jaIe to svAbhAvika niraMjana-nirAkAra-amUrta svabhAva pragaTe. mahattvAkAMkSA -mamatA-mAna-matAgraha-mAveza-mAyA-mada-madana vageremAM aTavAI jaIe to karmajanya upAdhio vadhI jAya. AvuM na banI jAya tenuM pAkuM lakSa rAkhIne mokSamArge AgaLa vadhavAnuM che. mUrta svabhAvane vidAya daIe ke () amUrtasvabhAvane vyakta karanAra karmopAdhiviccheda meLavavA mATe kartutvabhAva, bhoitvabhAva, 1. aSTavidhamapi ca karma sarvaM pudgalamayaM jinA bruvnti| 2. saMsArasthA rUpiNaH karmavimuktA aruupgtaaH| 3. yaH khalu amUrto bhaNito jIvasvabhAvo jinaiH prmaarthH| upacaritasvabhAvAd acetamAno mUrtisaMyuktaH / /
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1870 AhArAdipudgalaiH dehapudgalapuSTiH 12/3 tyaajyaaH| tatkRte caivam antaH dRDhatayA sarvadA zraddheyaM du (9) 'ahaM nAtu naiva pravatam, pa nA'pi calAmi, na vA caliSyAmi, amUrttasvabhAvatvAt, dharmAstikAyAdivat / deho'yam acalat, taMti, niti haiM, mUrttatvAt, vAridra-vAdanAvivat / ma T (2) ahaM svAdu asvAdu vA azanAdikaM nAbhaukSam, na bhuJje, na vA bhokSye jAtucit / deho'yaM bhagavatprasAdarUpeNa labdhaM zuklAhAram abhaukSIt, bhunakti, bhokSyati ca / ahaM tu nirmalaratnatrayaparyAyAn bhunajmi / azanAdipudgalaiH dehapudgalAH eva tRptAH / ahantu ratnatrayapariNatyA tRpyAmi puSyAmi ca / idamevAbhipretya jJAnasAre " pudgalaiH pudgalAH tRptiM yAntyAtmA punarAtmanA " (jJA.sA. 10/ 1 ) rUtyuttam| "gAbhanA = AtmaguNapariNAmena" (jJA.sA. 10 / 5 vR.) iti jJAnamaJjaryAM jJAnasAravRttau Ni shriidevcndrvaackaaH| (3) garda naiva Jaya, na vA zake, na vA zayiSye zarIramivaM zayyAyAm azeta, zete, kA zayiSyate ca / ahaM tu nijanirmalacitsvabhAve sadaiva jAgarmi / (4) ahaM naiva kadApi abhASe, na vA bhASe, na vA bhASiSye / paudgaliko'yaM vacanayogaH eva svatva(mamatva)bhAva, svAmitvabhAva (= mAlikIpaNAno dAvo) paNa choDavA jarUrI che. A cAreya prakAranA bhAvone, tevI buddhine, tevI pariNatine choDavA mATe aMdaramAM kAyama evI dRDha zradghA karavI ke * '(1) huM kyAreya bhUtakALamAM cAlyo nahato, vartamAnamAM paNa cAlato nathI ke bhaviSyamAM cAlavAno nathI ja. kAraNa ke mAro mULabhUta svabhAva to amUrta ja che. amUrta evA dharmAstikAya vagere nathI ja cAlatA ne ! A pratyakSa upalabdha zarIra ja cAlyuM hatuM, cAle che tathA cAlavAnuM che. kema ke te mUrta che. mUrtasvabhAvI vAdaLA, vAhana vagere ja doDadhAma kare che ne ! A zarIrarUpI gADI paNa AmathI tema doDadhAma kare che. mAre tenI sAthe zuM levA-devA ? su (2) svAdiSTa ke besvAda azanAdinuM meM kyAreya bhojana karyuM nathI, karato nathI ke karavAno nathI. A zarIre prabhuprasAdarUpe maLela zukla (= nirdoSa) AhAranuM bhojana gaIkAle karyuM hatuM, Aje kare che ane bhaviSyamAM karaze. huM to mArA nirmaLa ratnatrayanI pariNatine AroguM chuM. bhojananA pudgalo dvArA zarIranA ja pudgalo tRpta thAya che, puSTa thAya che. huM to jJAnAdi ratnatrayapariNati vaDe ja tRpta " thAuM chuM ane puSTa thAuM chuM. A ja AzayathI mahopAdhyAya zrIyazovijayajI mahArAje jJAnasAra prakaraNamAM jaNAvela che ke 'pudgalo vaDe pudgalo tRptine pAme che. AtmA vaDe AtmA tRptine pAme che.' 'AtmA vaDe' 'AtmaguNapariNAma varDa' Avo artha upAdhyAya zrIdevacandrajI mahArAje jJAnamaMjarImAM (jJAnasAravyAkhyAmAM) karela che. = -- (3) huM kyAreya sUto nahato, sUto nathI ke sUvAno nathI. A zarIra zayyAmAM-saMthArAmAM sUtuM hatuM, suve che ane suvAnuM che. huM to mArA nirmaLa jJAnasvabhAvamAM sadAya jAgato ja chuM. nigodamAM paNa sUkSma upayoga pragaTa ja hoya che ne ! (4) huM kyAreya bolyo nathI, bolato nathI ke bolavAno nathI. A paudgalika vacanayoga ja
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22/3 * kartRtva-bhoktRtvabhAvocchedopAyopadarzanam 0 1871 abhASiSTa, bhASate, bhASiSyate c| ahaM tu shaashvtmaunvrtii|| (5) evameva ahaM naiva vyakalpayam, naiva vikalpayAmi, na vA viklpyissyaami| manoyogo'yaM paudgalikaH vyakalpayat, vikalpayati, kiJcitkAlaM vikalpayiSyati c| ahaM tu nirvikalpasvabhAva eva / (6) ahaM naiva mRdu-karkazAdikaM vastu aspRzam, na ca spRzAmi, na vA sparSyAmi / tvagindriyamidam aspArSIt, spRzati, spIti c| cicchaktizUnyaM hi anubhUyamAnaM vastu paudgalikameva nishcyen| ma citizaktizUnyaM vastu tu na jIvaH, na vA jIvapariNAmaH / zuddhanizcayena rAga-dveSAdayaH karmapudgalAnAmeva rza pariNAmAH, na mama shuddhopyoglkssnnsy| ahaM tu yathA zive tathA dehe / nAtra saMzayaH kazcit / / yathAvasaraM madIyacaitanyopaSTambhena etAni kAya-vAG-manaindriya-karmANi sva-svakAryANi kurvanti yathAyogaM / bhuJjanti c| tatra kartRtva-bhoktRtvAdipariNAmazUnyaH kevalaH sAkSI amUrtaH aham' iti| itthamamUrtasvabhAvagocaradRSTidADhye sati sAmprataM prAbalyena asakRd anubhUyamAno'pi karmAdisApekSo- kA 'smadIyamUrtasvabhAvaH praNazyati / itthameva "siddhasya suho' rAsI savvaddhapiMDio jai havijja / bolato hato, bole che ane bolaze. huM to sadA maunavratavALo ja chuM. (5) e ja rIte meM kyAreya tarka-vitarka-vikalpa-vicAra karyA nathI, karato nathI ke karavAno nathI. A paudgalika manoyoge ja tarka-vitarka-vikalpAdi kya che, kare che ane haju thoDoka samaya te thoDA -ghaNA vikalpAdi karaze. paraMtu huM to nirvikalpasvabhAvI ja chuM. saMsAra-mokSamAM AtmA samAna che (6) tathA mUdu ke karkaza vagere sparzavALI vastune huM kyAreya sparyo nathI, sparzato nathI ke sparzavAno paNa nathI ja. A sparzanaIndriya ja ene sparzelI hatI, sparze che ane sparzavAnI che. citizaktithI zUnya evI je je vastu anubhavAtI hoya te nizcayathI paudgalika-ajIva ja hoya. caitanyazakti vinAnI je cIja hoya te jIva to nathI ja, jIvano pariNAma paNa nathI. rAga-dveSa vagere te paNa zuddhanizcayathI karmapudgalanA ja pariNAma che, mArA pariNAma nathI. huM to zuddhaupayoga svarUpa che chuM. "naiso ziva che, taiyo tana che.' huM to jevo mokSamAM chuM. tevo ja zarIramAM chuM. temAM koI paNa zaMkA nathI. avasara pAmIne, mArI cetanAno Teko laIne A kAyA, vacana, mana, Indriya ane karmo pota-potAnA kAryone kare rAkhe che. tathA yathAyogyapaNe kAyA, karma vagere teno bhogavaTo kare che. halana- sa calana-bhojana-zayanAdi kriyAno ke rAgAdipariNAma vagereno huM nathI kartA ke nathI bhoktA. huM teno mAlika nathI ane te mArA nathI. huM to kevaLa teno sAkSI chuM. amUrta ja chuM." (tya.) A rIte amUrtasvabhAvanI daSTi daDha thatAM karma vagerene sApekSa evo mUrtasvabhAva ke je hAlamAM ApaNane prabaLapaNe vAraMvAra anubhavAya che, te saMpUrNapaNe nAza pAme che. A rIte mokSamArge AgaLa vadhavAmAM Ave to ja aupapAtikasUtramAM, tIrthodgAlikaprakIrNakamAM, prajJApanA sUtramAM, devendrastavaprakIrNakamAM, AvazyakaniryuktimAM, haribhadrasUrikRta viMzikA prakaraNamAM tathA samarAdityakathAmAM . kvacit 'sukkharAsI' iti paatthH| 1. siddhasya sukha: rAziH sarvAddhApiNDito bhavet / so'nantavargabhaktaH sarvAkAze na mAyAt / /
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1872 0 kevalabAhyakriyArata: gUDhatattvA'jJa: 0 T soDagaMtavamo savAre na mAphaMA II" (.44/T., tI..1246, pra.ra/.ra99/II.973, TUMka.rU00, 17 gA.na.682, viMjha.20/6, sa..mava-1 pR.888 thI-1038) rUti nIpattisUtra, tIrthorttikA, " prajJApanAsUtre, devendrastavaprakIrNake, AvazyakaniyuktI, viMzikAprakaraNe, samarAdityakathAyAM coktaM mokSasukhaM sa sulabhaM syAt / za param adhIraH azAntaH sambhrAntaH mUrchitaH kSudraprakRtiH dInaH matsarI ajJazca jIvaH ka dharmArthitAyAM satyAm api kevalaM bAhyakriyAnimagno naivoktaM gUDhaM tattvaM pazyati zraddhatte vaa| . "bAhyakriyAratasvAntaH tattvaM gUDhaM na pazyati" (a.sA.18/137) iti adhyAtmasAroktiratra vibhAvanIyA mAtmAthami:/12/ darzAvela siddhasukha sulabha bane. tyAM jaNAvela che ke "eka siddha bhagavaMtanA saikAlika sukhanA samUhane bhego karIne enuM anaMtamuM vargamULa karavAmAM Ave to paNa loka-alokaAkAzamAM samAI na zake." # siddhasukhane samajIe kra spaSTatA :- 65,536 nuM vargamULa (Square root) 256 thAya. V65,536 = 256. tenuM vargamULa 16 thAya. V256 = 16. tenuM vargamULa 4 thAya./16 = 4. tenuM vargamULa 2 thAya. V4 = 2. matalaba ke 65,536 nuM cothuM vargamULa jo 2 thAya to eka siddha bhagavaMtanA sukhanuM anaMtamuM sa vargamULa keTalA nAnA pramANamAM thAya ? tema chatAM te lokAlokamAM = saMpUrNa AkAzamAM na samAya. - to eka siddha bhagavaMtanuM sukha keTaluM vizALa haze ! zrI bAhya kriyAmAM gaLADUba tattvadarzI na hoya che. (ra) sarva kriyAmAM uparokta jAgRti vaDe mUrvasvabhAvano uccheda karIne sAdhaka mokSamAM jAya che. rasa A gUDha tattva che. paraMtu je jIva (1) adhIro hoya, (2) azAMta hoya, (3) bebAkaLo hoya, (4) mUcha-gRddhivALo hoya, (5) zudra svabhAvavALo hoya, (6) ISTaviyogAdimAM dIna-rAMka hoya, (7) IrSyALu hoya, (8) potAnA svarUpanI jene bilakula oLakhANa ja na hoya tevo jIva kadAca dharmI banavAnI IcchA rAkhe to paNa mAtra bahAranI kriyAmAM ja te gaLADUba bane che. upara jaNAvela gUDha tattvane te nathI joto ke nathI to tenI zraddhA karato. A aMge adhyAtmasAranI eka paMkti UMDANathI vicAravA yogya che. tyAM mahopAdhyAyajIe jaNAvela che ke "bAhya kriyAmAM ja jenuM potAnuM mana khUMcI gayela hoya, te gUDha rahasyabhUta tattvane joto nathI.' (12/3) -(lakhI rAkho DAyarImAM....ka ma vANI-vartananA sudhArAthI sAdhanA saMtuSTa thAya che. dA.ta. aMgAramardaka AcArya. AtmAne sudhArIne upAsanA tRpta thAya che. dA.ta. sthUlabhadra svAmIjI.
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12/4 c 1 18, 4 me * mokSocchedaprasaGgaH / 1873 jI ho amUrtatA viNa sarvathA, lAlA mokSa ghaTaI nahIM tAsa; jI ho eka pradeza svabhAvatA, lAlA akhaMDa baMdha nivAsa /12/4o (198) catura. za anaI jo lokadaSTa vyavahAraI mUrtasvabhAva ja AtmAnaI mAniI to (amUrtatA viNa sarvathA) "mUrta te hetusahasraI paNi amUrta na hoI, tivAraI (tAsa) mokSa na ghaTaI. te mATaI mUrtitvasaMvalita jIvanaI paNi aMtaraMga amUrtasvabhAva mAnavo. Atmani amUrtasvabhAvAnabhyupagame doSamAha - 'sarvatheti / sarvathA'mUrttatA'yoge jIvamokSo snggtH| ekapradezabhAvatvamakhaNDabandhabhAjanam / / 12/4 / / prakRte daNDAnvayastvevam - sarvathA amUrttatA'yoge jIvamokSaH asaGgataH hi (syAt) / vaDevalpamAnanaM (di) pravezamAvatvam () TI12/4 lokadRSTavyavahArAnusAreNa Atmani mUrtakasvabhAvamaGgIkRtya sarvathA = ekAntenaiva amUrttatA'yoge se = amUrttatvasvabhAvA'bhAve svIkriyamANe sati jIvamokSaH = Atmano'pavargaH asaGgataH = anupapanno hi = eva syAt, mUrttakasvabhAvasya hetusahasreNA'pi amUrttatvA'yogAt / "hi pAdapUraNe hetau / vizeSe'pyavadhAraNe / / prazne hetvapadeze ca smbhrmaa'suuyyorpi|" (me.ko.avyaya 86/87) iti pUrvokta(2/14 paNa + 5/19)medinIkozavacanAdatra hizabdo'vadhAraNArthe pryuktH| mokSe tvAtmano rUpAdisannivezo nAsti / kA ato lokadRSTyA mUrttatvasaMvalite'pi jIve'ntaraGgA'mUrtasvabhAvaH paramArthataH kakSIkartavya eva / avatavikA - jo AtmAmAM amUrtasvabhAvane mAnavAmAM na Ave to zuM doSa Ave? A bAbatane graMthakArazrI jaNAve che : zlokAI :- jo jIvamAM amUrtatA sarvathA na hoya to jIvano mokSa asaMgata thaI jaze. akhaMDa baMdhabhAjana thavuM e ekapradeza svabhAva che. (12/4) ja amUrtatAno asvIkAra sadoSa ja vyAkhyArthI:- lokadaSTa-lokaprasiddha vyavahAra mujaba AtmAmAM phakta mUrtasvabhAvano svIkAra karIne ekAMte ja jo amUrtasvabhAvano AtmAmAMthI tyAga karavAmAM Ave to AtmAno mokSa asaMgata ja thaI che. jaze. kAraNa ke jeno svabhAva ekAMte mUrta hoya tene hajAro kAraNo bhegA maLIne paNa amUrta banAvI na zake. "pAdapUrti, hetu, vizeSa, avadhAraNa, prazna, hetuno apadeza, saMbhrama, asUyA - A arthamAM se, di' zabda vaparAya che" A mujaba medinikare medinIkozamAM je jaNAvela che, tene anusarIne ahIM di' zabdane avadhAraNa = jakAra arthamAM prayojela che. A saMdarbha pUrve (2/14 + 5/19) darzAvela hato. mokSamAM to AtmAnI aMdara rUpAdisanniveza ja nathI. tethI sarvathA mUrtasvabhAvI AtmAno mokSa asaMgata thaI jaze. A kAraNathI lokadaSTie mUrtatvayukta evA paNa jIvamAM, AgalA zlokamAM jaNAvela * lA.(2)mAM "mUrti' pATha. 8 B(2)mAM "mUrtasaM." pATha.
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1874 OM paJcamavizeSasvabhAvapratipAdanam / 12/4 ii ekapradeza svabhAva , te kahiyaI je ekatvapariNati akhaMDa AkAra baMdha kahatA sanniveza, tehano 2. nivAsa bhAjanapaNuM. /12/4 "na rUpaM na raso gandho na, na sparzo na caakRtiH| yasya dharmo na zabdo vA tasya kA nAma mUrttatA? / / dRzA'dRzyaM hRdA'grAhyaM vAcAmapi na gocrH| svaprakAzaM hi yadrUpaM tasya kA nAma mUrtatA ? / / " (a.sA.18/ rA 37-38) iti adhyAtmasAre nizcayanayamatAnusAreNa yazovijayavAcakaiH yaduktaM tadihAnusandheyam / ma etena "mUrtasyaikAntenA''tmano mokSasyA'navAptiH syAd" (A.pa.pRSTha-14) iti AlApapaddhativacanam, rza "mUrtasyaikAntenA''tmano na mokSAvAptiH syAd" (bR.na.ca.69/pR.37) iti bRhannayacakravRttivacanaJca vyAkhyAtam / ka (5) paJcamaM vizeSasvabhAvamAcaSTe - akhaNDabandhabhAjanam = akhaNDaikAkArapariNAmasannivezanivAso hi ekapradezabhAvatvam = ekapradezasvabhAvaH ucyte| akhaNDaikAkArapariNAmasambandhavattvaM dravyArthAdezena ekapradezitvamucyate / ekA'khaNDaskandhAkArapariNatisambandhazAlitvAdeva hi 'dharmAstikAyaH ekaH', kA 'adharmAstikAya eka' ityAdikaM vyavahriyate / dravyasvabhAvaprakAza graMthanA saMdarbha mujaba, paramArthathI aMtaraMga amUrtasvabhAvane svIkAravo ja joIe. # nizcayathI AtmA mUrta nathI ! ("ra a) "jene rUpa, rasa, gaMdha, sparza, saMsthAna ke zabda - A guNadharmo na hoya te AtmAmAM mUrtatA kyAMthI hoya ? AMkhathI dekhAya nahi, manathI pakaDAya nahi, vANIno paNa viSaya na bane evuM svaprakAzAtmaka jenuM svarUpa hoya, te AtmAmAM mUrtatA kyAMthI hoya?" na ja hoya. A pramANe nizcayanayane anusarIne adhyAtmasAra graMthamAM mahopAdhyAya zrIyazovijaya mahArAje je kaheluM che, tenuM ahIM vijJa vAcakoe daDhapaNe anusaMdhAna karavuM. * ekAntataH mUrva AtmA amAnya ja (ktana) AlApapaddhati graMthamAM paNa jaNAvela che ke "ekAnta mUrtasvabhAvavALA AtmAne mokSa kyAreya Cii maLI nahi zake.' bRhadyacakravRttimAM paNa jaNAvela che ke "AtmAmAM sarvathA mUrNatva ja mAnavAmAM Ave to AtmAne mokSanI prApti nahi thAya. A banne zAstravacananI paNa uparokta rIte vyAkhyA thaI jAya che. ja ekapradezasvabhAvanI prarUpaNA ja (5) graMthakArazrI have pAMcamAM vizeSa svabhAvanI vyAkhyA kare che. pAMcamA vizeSa svabhAvanuM nAma che ekapradezasvabhAva. akhaMDa ekAkAra pariNAmanA sannivezathI yuktapaNe te ekapradezasvabhAva kahevAya che. akhaMDa ekAkAra pariNAmano saMbaMdha potAnAmAM hovo te ja svagata ekapradezitvasvabhAva che. A pramANe dravyArthanaya kahe che. ekapradezasvabhAvanA lIdhe "dharmAstikAya eka che, adharmAstikAya eka che' - ItyAdi vyavahAra pravarte che. kahevAno Azaya e che ke dharmAstikAya vagere dravya eka akhaMDa skaMdhAkAre pariNamela che. eka akhaMDa skaMdhAkArapariNatinI racanA dharAvavI te ja teno ekapradezasvabhAva. tenA lIdhe ja "A eka dravya che' - Avo vyavahAra dharmAstikAya vageremAM thAya che.
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12/4 * mUrttA'mUrttasvabhAvopayogapratipAdanam 1875 prakRte AdhyAtmikopanayastvevam - ' ahaM sarvadA sarvatra niraJjanaH, nirAkAraH, arUpI aliptazca' iti bAhyata uktvA ye'bhirucyA pApapravRttiparAyaNAH viSaya - kaSAyagrastAH ca bhavanti, te bhrAntA pa jJeyAH / "arvAgdazAyAM doSAya vaiSamye sAmyadarzanam / nirapekSamunInAM tu rAga-dveSakSayAya tad / / " ( a.sA. rA 15/46) iti adhyAtmasArakArikAM smRtvA varttamAnanijabhUmikAJca vilokya tairidaM boddhavyaM yaduta 'madIyaH rUpI karmabaddha: svabhAvaH api vAstava eva' / * tathA ye sAmpratakAlInarAgAdimalinaparyAya-dIrghakAlInavyAdhi-sArvadikapratikUlatA-sArvatrikaparAbhavAdyudvignAntaHkaraNatayA ArAdhanotsAhabhraSTA hatAzAH ca taiH " zuddhe'pi vyomni timirAd rekhAbhirmizratA ku ythaa| vikArairmizratA bhAti tathAtmanyavivekataH / / " (jJA.sA. 15/3) iti jJAnasArakArikArthavibhAvanayA svakIyaniraJjana-nirAkArA'mUrttasvabhAvaM cetasikRtya hatotsAhatA nirAkAryetyupadezaH / itthameva pravRttau krameNa "lokAgrazikharArUDhAH svabhAvasamavasthitAH / bhavaprapaJcanirmuktA yuktA'nantAvagAhanAH / / " ( pa.pa.23) - bhrAntine choDIe ke kA AdhyAtmika upanaya :- 'huM to sarvadA sarvatra niraMjana-nirAkAra-arUpI-alipta chuM' - AvuM phakta hoThathI bolIne, majethI pApanI pravRttio karanArA ane viSaya-kaSAya-mohamAM hoMze-hoMze taNAtA jIvone bhrAnta jANavA. tevA bhrAnta jIvoe adhyAtmasArano eka zloka yAda karavA jevo che. tyAM mahopAdhyAyajIe jaNAvela che ke 'viSamadazAmAM samAnatAnuM darzana prAthamika avasthAmAM doSa mATe thAya che. nirapekSavRttivALA nigraMthone to viSamatAmAM (= rUpI-sAkAra-karmabaddhadazA vagere vibhinna jIvadazAmAM) caitanyAdisvarUpe samAnatAnuM darzana rAga-dveSanA uccheda mATe thAya che.' A bAbatane yAda karIne tathA potAnI vartamAna bhUmikAne joIne tevA vibhAvagrasta jIvoe evo bodha levAnI jarUra che ke 'mAro rUpI-karmabaddha mUrtasvabhAva paNa vAstavika ja che.' che amUrtasvabhAvavicAra utsAhavardhaka Cu (tathA.) tathA vartamAnakALe rAgAdi malina paryAyo, zarIranI dIrghakAlIna mAMdagI, niraMtara pratikULa paristhiti, sarvatra parAbhava vagerenA lIdhe jeonuM mana atyaMta udvigna thaI gayela che, tenA lIdhe ja sAdhanAmAM jeonuM mana coMTatuM nathI tathA hatAzA-nirAzAnI khINamAM jeo dabAI gayelA ane daTAI gayelA che tevA jIvoe jJAnasAranA viveka aSTakanA trIjA zlokano artha UMDANathI vicAravo. tyAM mahopAdhyAyajI mahArAje jaNAvela che ke jema svaccha evA paNa AkAzamAM timira rogathI nIla-pIta vagere rekhAothI mizratA bhAse che (paraMtu che nahi), tema svaccha = niraMjana AtmAmAM avivekanA lIdhe (= ajJAnanA kAraNe) vikArothI mizratA bhAse che, paraMtu AtmA hakIkatamAM vikAramizrita nathI.' A bAbatanI aMtaramAM UMDANathI vibhAvanA karIne, potAnA amUrtasvabhAva upara, niraMjana-nirAkAra dazA upara dRSTine kendrita karavI. A rIte teo potAnI hatotsAhatAnehatAzAne khaMkherI nAkhe tevo upadeza ahIM meLavavA yogya che. A rIte pravRtti karavAmAM Ave to kramazaH mokSamArge AgaLa vadhatAM siddhasvarUpa sulabha thAya che. tenuM varNana karatA mahopAdhyAya zrIyazovijayajI mahArAje paramAtma
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1876 0 sikhasvarUpasaulabhyasAdhanasandarzanam / ____12/4 pa iti paramAtmapaJcaviMzatikAyAM yazovijayavAcakaiH varNitaM siddhasvarUpaM sulabhaM syAt // 12/4 // a paMcaviMzatikAmAM jaNAvela che ke "lokAgra bhAgasvarUpa zikhare ArUDha thayelA siddha bhagavaMto svabhAvamAM che sArI rIte rahelA che. saMsAranA prapaMcathI teo pUrepUrA chUTI gayelA che. ananta kALa sudhInI anaMta vA avagAhanA (= tyAM rahevApaNuM) siddha bhagavaMtomAM che." (12/4) (lakhI rAkho DAyarImAM - * vAsanA ekamAM ja potAno prema kendrita kare che. upAsanA anekamAM potAno prema vyApta kare che. * vAsanA zUnyamanaskatAne pedA kare che. upAsanA guNapUrNatAne sarje che. * buddhi yathAzakti nahi, yathAruci dharmane kare che. karavA paDatA pApane zraddhA yathAruci nahi paNa arucithI. kare che. * vAsanA pugalakendrita che. upAsanA paramAtmakendrita che. * zaktinuM atikramaNa karIne paNa buddhi pApamArge doDe che. zaktinuM atikramaNa karIne paNa zraddhA dharmamArge AgaLa vadhavA utsAhI che. buddhi sApamAM motadarzana kare che. zraddhA pApamAM motadarzana kare che. * vAsanA zakti vadhAravA Icche che, chatAM zaktinAza notare che. upAsanA bhaktino uchALo jhaMkhe che ane zaktisrota, zuddhisrota pragaTAve che. sAdhanAnuM pariNAma dazya che. dA.ta.zrIpAla mahArAjA. upAsanAnuM pariNAma adazya che. dA.ta. kRSNavaMdanA.
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12/5 SaSThavizeSasvabhAvavidyotanam jI ho aneka pradeza svabhAvatA, lAlA bhinna pradezasvabhAva; jI ho jo nahIM ekapradezatA, lAlA mAno bheda hui bahubhAva // 12/55(199) catura. anekapradezasvabhAva te kahiyai, je bhinnapradeza(svabhAva)yogai tathA bhinnapradezakalpanAIM aneka pradeza rA vyavahArayogyapaNuM. SaSThaM vizeSasvabhAvaM vyAkhyAnayati - 'nAne 'ti / nAnApradezabhAvastu bhinnapradezayogataH / yadi naikapradezatvamekatra bahutA bhavet / / 12 / 5 // prakRte daNDAnvayastvevam - nAnApradezabhAvastu bhinnapradezayogataH / yadi ekapradezatvaM na (abhyupa gamyate tarhi) patra vadutA bhavet / 12/ / / = (6) pradezArthA''dezAd nAnApradezabhAva: rza anekapradezasvabhAvaH tu bhinnapradezayogataH bahupradezasambandhAd bhuprdeshitvvyvhaaryogytvm| anekArthasaGgrahe " pAdapUraNe'vadhRtau tu vizeSe'vadhAraNe" ka (ane.sa.pariziSTa-13) iti hemacandrAcAryavacanAdatra pUrvoktA'pekSayA vizeSadarzanAya tuH bodhyaH / tatazca Ni kA anekapradezasvabhAvAdeva ' dharmAstikAyasya dvipradezika - tripradezikAdayaH bahavo dezAH, lokAkAzapradezamitAzcA'saGkhyapradezAH' ityAdikaM vyavahriyate / etena " dhammatthikAyassa desA, dhammatthikAyassa paesA " (prajJA.1/3) iti prajJApanAsUtramapi vyAkhyAtam, 'dhammatthikAyassa' ityatraikavacanasya prjnyaapnaavRttikaaravataraNikA :- chaThThA vizeSasvabhAvanI graMthakArazrI vyAkhyA kare che HzlokArtha :- anekapradezasvabhAva to vibhinna pradezonA ekapradezasvabhAva na hoya to ekamAM anekatA Ave. (12/5) avayavonA yoganA lIdhe hoya che. jo * anekapradezasvabhAvanI vicAraNA = - = 1877 pa = vyAkhyArtha :- pradezArthanayanA abhiprAyathI anekapradezasvabhAva to aneka pradezonA avayavonA saMbaMdhanA lIdhe bahupradezIpaNAnA vyavahAranI yogyatA svarUpa jANavo. anekArthasaMgrahamAM zrIhemacaMdrAcAryajIe su "pAdapUrtti, avadhRti, vizeSa, avadhAraNa arthamAM 'tu' vaparAya che" A pramANe jaNAvela che e mujaba pUrve jaNAvela ekapradezasvabhAvanI apekSAe vizeSatA = taphAvata jaNAvavA mATe ahIM mULa zlokamAM 'tu' zabda vAparelo jANavo. tethI anekapradezIsvabhAvanA lIdhe ja 'eka dharmAstikAya dravyanA rA al dvipradezika-tripradezika vagere aneka dezo hoya che. tathA lokAkAzanA pradeza pramANa asaMkhyapradezo hoya che' - ItyAdi vyavahAra pravarte che. AvuM jaNAvavAthI dharmAstikAyanA dezo ane dharmAstikAyanA pradezo' - A pramANe pannavaNAsUtramAM je jaNAvela che tenI paNa chaNAvaTa thaI jAya che. kAraNa ke 'dharmAstikAyanA' AvuM je kahela che, temAM ekavacanano prayoga zyAmAcAryajIe karela che te, pannavaNAvyAkhyAkAra x 'mAno' pATha phakta ko.(13)mAM che. * A.(1)mAM 'bheda mAno' pATha. lI.(1+2+3)no pATha lIdho che. pustakomAM 'huI' nathI. 1. dharmAstivAyasya rezA, dharmAstivAyasya pravezada *
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1878 0 nAnAdharmAstikAyaprasaktiH 12/5 jo ekapradezasvabhAva na hoI, to asaMkhyAta pradezAdi yogaI (bahubhAva=) bahuvacanapravRtti (bheda A mAno). "eka dharmAstikAya" e vyavahAra na hoI. "ghaNA dharmAstikAya" ItyAdika thavuM joII. te mATaI ekapradezasvabhAva paNi ema ghaTaI chaI. 12/po malayagirisUrimatena (prajJA.1/3, 3/79) dravyArthAdezena ekapradezasvabhAvamAzritya, 'desA, paesA' ityatra p ca bahuvacanasya pradezArthAdezena nAnApradezasvabhAvamAzritya upapatteH / yadvA 'dhammatthikAyassa' ityatraikarA vacanasya anuyogadvArasUtravRttikRnmaladhArihemacandrasUrivarA'bhiprAyeNa (anu.dvA.sU.401/pR.437) saGgrahanayArpaNayA ma ekapradezasvabhAvataH, 'desA, paesA' ityatra ca bahuvacanasya vyavahArarjusUtranayArpaNayA bahupradezasvabhAvata upapattiH kaaryaa| pradezArthAdezAd vyavahAranayAbhiprAyAdvA anekeSu svAvayaveSu apRthagbhAvasambandhena avayavino vyAptatvaM nAnApradezasvabhAvaprayuktamiti yAvat tAtparyamunneyam / yadi ekapradezatvam = ekapradezasvabhAvaH dravye na = naiva abhyupagamyeta tarhi asaGkhyapradezAdipaNa yogena ekatra dharmAstikAyAdau bahutA = bahuvacanapravRttiH bhvet| ekapradezasvabhAvam antareNa kA skandhapariNAmA'yogena digambarasammata-svatantrakAlANuvad dharmAdipradezANAM svAtantryam Apadyeta / tatazca 'ekaH dharmAstikAyaH, ekaH adharmAstikAyaH' iti vyavahAro na syAt kintu 'bahavo dharmAstikAyAH, bahavazca adharmAstikAyAH' ityAdikaM prayujyeta avigaanen| upalakSaNAd ekameva paTamuddizya zrImalayagirisUrijInA (prajJA.1/3+3/79 vR.) abhiprAya mujaba, dravyArthikanayanA AdezathI = abhiprAyathI ekapradeza svabhAvanI apekSAe saMgata thAya che. tathA teozrIe 'dezo-pradezo" A mujaba bahuvacanano je prayoga karela che, te pradezArthanayanA abhiprAyathI aneka pradezasvabhAvanI apekSAe saMgata thAya che. athavA to anuyogadvArasUtravyAkhyAkAra maladhArI zrI hemacandrasUrijInA (anusU.401 vR.pR.437) abhiprAya mujaba ema kahI zakAya ke "dharmAstikAyanA padamAM rahela ekavacana saMgrahanayanI vivakSAthI ekapradezasvabhAvane AzrayIne saMgata thAya che. tathA dezo-pradezo" A padamAM rahela bahuvacana vyavahAranayanI ane RjusUtrache nayanI arpaNAthI bahupradeza svabhAvane AzrayIne saMgata thAya che. A rIte paNa pannavaNAsUtranI saMgati - karavI. pradezArthanayanA AdezathI athavA vyavahAranayanA abhiprAyathI potAnA aneka avayavomAM apRthabhAva saMbaMdhathI avayavI vyApta che te aneka pradeza svabhAvathI prayukta che - tyAM sudhInuM tAtparya vicAravuM. a ekapradeza svabhAvano asvIkAra sadoSa muka (ddhi) jo dravyamAM ekapradeza svabhAva na ja svIkAravAmAM Ave to asaMkhyapradezAdinA yogathI eka -eka dharmAstikAya vageremAM bahutva AvI jaze. tethI pratyeka dharmAstikAya vagere dravyamAM bahuvacanano prayoga karavAnI Apatti Avaze. Azaya e che ke ekapradezasvabhAva vinA to skaMdhapariNAma ja saMbhavI na zake. tethI jema digaMbarajmata kAlANuo svataMtra che, tema dharmAdi dravyonA pradezo paNa svataMtra banI javAnI Apatti Avaze. tethI "eka dharmAstikAya', "eka adharmAstikAya' - vagere vyavahAra nahi thAya paraMtu "aneka dharmAstikAya', "aneka adharmAstikAya' vagere vyavahAra chUTathI nirvivAdarUpe pravartaze. ahIM A vAta je *.* cihnayamadhyavartI pATha pustakomAM nathI. A.(1)mAM che.
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12/5 0 pApidveSaH tyAjya: 0 1879 paTIyanAnApradezavivakSayA 'bahavaH paTAH' ityAdivyavahArasyA'pi prAmANikatvaM prasajyeteti ekatra bhinnatvApAdanaM draSTavyam / / vastuna ekapradezasvabhAvatvenaiva vastraikadeze kampamAne 'vastraM kampate' iti sarvaiH eva avigAnena rA prtiiyte| prakRte "dezasya dezinamantareNa kadAcidapyabhAvAt tadgrahaNadvAreNa sarvamapi vastu nirNayena gRhItam" ma (vi.A.bhA.317 ma.vR.pR.94) iti vizeSAvazyakabhASyamaladhAravRttivacanamapi smartavyam / prakRte AdhyAtmikopanayastvevam - anekapradezasvabhAvAd asaGkhyeyapradezamayam AtmAnam uddizya rA deza-pradezavyavahAraH smpdyte| pradezArthanayAd vyavahAranayAd vA AtmavyaktitvaM sakhaNDaM vibhaktam ka asaGkhyeyadeza-pradezavyAptaJceti vijJAya svakIyaikA'khaNDA'vibhaktavyaktitvamado na kaaryH| Ni anekapradezasvabhAvabalAd AtmarucakapradezAH pApapravRttasyA'pi zuddhA iti vibhAvya tasmai naiva kupyed - rUtyupadeza: mokSeDapi pUrvo1 (99/-2) stitvavicamAvI: rUdowAzva (12/2-4-) 13 jaNAvAyela che te upalakSaNa che. tethI jo ekapradezasvabhAvane mAnya karavAmAM na Ave to eka ja paTane udezIne paTanA aneka pradezonI vivakSAthI "aneka paTo che' - ItyAdi vyavahAro paNa prAmANika thavAnI Apatti Avaze. tethI ekatra bhinnatvanI samasyA UbhI thaze. A vAta paNa khyAlamAM rAkhavI. avayavakaMpanathI avayavImAM kaMpananI pratIti che (vastu) vastumAM ekapradezasvabhAva hovAnA lIdhe ja vastrano eka bhAga hale tyAre "vastra hale che' - AvI pratIti badhA ja lokone nirAbAdhapaNe thAya che. prastutamAM vizeSAvazyakabhASyamaladhAravRttinI eka vAta yAda karavA yogya che. tyAM zrI hemacaMdrasUrijIe jaNAvela che ke "avayavI vinA te avayavInA avayava tarIke padArthanuM kyAreya paNa astitva hotuM nathI. tethI avayavanuM grahaNa = jJAna karavA dvArA samagra vastu nirNaya dvArA jJAta thaI jAya che. matalaba ke avayavImAM ekapradezasvabhAva hovAthI aMzajJAnathI ! aMzInuM = avayavInuM jJAna saMgata thAya che. hA, avibhaktatvanuM abhimAna TALIe che AdhyAtmika upanaya - AtmAnA pradeza asaMkhya hovAthI "AtmAnA dezo, pradezo" - Avo vyavahAra thAya che. temAM niyAmaka anekapradezasvabhAva che. pradezArthanayanA ke vyavahAranayanA abhiprAyathI ApaNuM vyaktitva sakhaMDa che, vibhakta che, asaMkhya deza-pradezamAM vaheMcAyeluM che. AvuM jANIne ApaNA eka-akhaMDa -avibhakta vyaktitvanuM abhimAna kyAreya na karavuM. aneka pradeza svabhAvanA prabhAvathI AtmAnA ATha cakapradezo pApanI pravRtti karanAra jIvanA paNa zuddha rahyA che. jo anekapradezasvabhAva na hoya to pApiccha jIvano eka Atmapradeza malina thatAM saMpUrNa AtmA malina thavAnI Apatti Ave. tethI koI jIva pApanI pravRttimAM parAyaNa hoya to paNa anekapradezasvabhAvaprayukta rucakapradezazuddhinI vibhAvanA karI tenA pratye kopAyamAna na thavuM. tenA pratye dveSa na karavo. Avo bodhapATha ahIM meLavavA jevo che. pUrve agiyAramI zAkhAmAM jaNAvela astitvAdi svabhAvo tathA A zAkhAmAM jaNAvela cetanatA-amUrtatA-anekapradezatAdi svabhAvo mokSamAM paNa che ja. tethI ja siddha bhagavaMtanA guNane ane svabhAvane jaNAvavAnA avasare
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1880 * astitvAdisvabhAvAH siddhavartinaH 1 pu cetanatA'mUrttatA - sapradezatAdisvabhAvAH santyeva / taduktaM kundakundasvAminA siddhaguNa-svabhAvopadarzanAvasare niyamasAre "vijjadi kevalaNANaM kevalasokkhaM ca kevalaM viriyaM / kevaladiTThi amuttattaM atthittaM sappadesattaM / / " (ni.sA.182) kRti mAvanIyamavahitamanasA ||12/9 / / kuMdakuMdasvAmIe niyamasAramAM jaNAvela che ke 'kevalajJAna, kevala AnaMda, kevalazakti, kevaladarzana, amUrttatva, astitva, sapradezatva hoya che.' sAvadhAna manathI AnI vibhAvanA = vicAraNA karavI. (12/5) Qu lakhI rAkho DAyarImAM....... * vAsanAmAM pUnamanI bIjI ja kSaNe amAsa hoya che. upAsanAmAM sadA bahAra zaradapUnamanI zItaLa-camakatI cAMdanI comera relAya che. buddhi sukhanI alpatAthI vyathita thAya che. zraddhA sadguNanI alpatAthI becena bane che. vAsanA jaMgala taraphnI AMdhaLI doTa che. upAsanA upavana taraphanuM maMgala prayANa che. * prAptanI bhUmikAe sAdhanA aTake che. upAsanA vyAsanI bhUmikAe pahoMce che. buddhinuM cAlakabaLa bAhya lAbha che. zraddhAnuM cAlakabaLa AMtara guNalAbha che. * sAdhanAmAM duHkhanI dostI keLavavI paDe. dA.ta. saubharI RSi. upAsanAmAM deva-gurunI zaraNAgati levI paDe. dA.ta. dharmaruci aNagAra. * phezana, vyasana, vyabhicAra, durAcAra tarapha vAsanAnuM moTuM che. sAdagIpUrNa maryAdAvartI upAsanA muktine sanmukha che. 12/5 1. vidyate kevalajJAnaM kevalasaukhyaM ca kevalaM vIryam / kevaladRSTiramUrttatvamastitvaM sapradezatvam / /
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1881 0 sakampatA'kampatAmImAMsA 0 jI ho kima sakaMpa-nikaMpatA? lAlA jo nahIM aneka pradeza; jI ho aNasaMgati paNi kima ghaTaI, lAlA deza-sakala Adeza?I12/dA (200) catura. ra. jo anekapradezasvabhAva dravyanaI kahiI nahIM to ghaTa-paTAdika avayavI dezathI sakaMpa, dezathI za niSphampa dekhiI chaI, te (= saMkapa-nikaMpatA) kima milaI ? anekapradezasvabhAvAnabhyupagame bAdhamupadarzayati - 'nAne'ti / nAnApradezazUnyatve sakampA'kampatA katham ? / vyomAdAvaNusaMyogaH kathaM syAd deza-kAtya'taH ? // 12/6 / / prakRte daNDAnvayastvevam - nAnApradezazUnyatve sakampA'kampatA kathaM (saGgaccheta) ? vyomAdau 3pusaMyo? pheza-chArcataH thaM cAt ?92/dA. ____ nAnApradezazUnyatve = ekAntenaivA'nekapradezasvabhAvarahitye'GgIkriyamANe sAvayavasya paTAdeH / sakampA'kampatA = dezena sakampatA dezena ca niSkampatA sarvaireva sAkSAtkriyamANA kathaM = kena / prakAreNa saGgaccheta ? sakampa-niSkampatayA pratIyamAnasya avayavinaH bhavadabhyupagamenaikapradezasvabhAva- Na tvAt samagratayA kampanam akampanaM vA bhavet, na tu dezataH sakampatA akampatA c| tathA cA- kA 'nekapradezasvabhAvA'bhyupagamo'pi Avazyaka iti| avataraNikA - anekapradezasvabhAvano svIkAra karavAmAM na Ave to zuM doSa Ave ? te bAbatane graMthakArazrI jaNAve che : a ane pradezavabhAvano asvIkAra sadoSa A zlokAtha:- jo dravyamAM anekapradezasvabhAva na hoya to eka ja dravyamAM AMzika sakaMpatA ane AMzika niSkapatA kaI rIte thaI zake ? tathA AkAza vageremAM dezathI ke saMpUrNatAthI aNusaMyoga kaI rIte thaI zake ? (12/6) vyAkhyAthI:- jo dravyamAM ekAMte aneka pradeza svabhAvano svIkAra karavAmAM na Ave to sAvayava lA evA vastra vagere dravya amuka bhAgamAM halatA hoya ane amuka bhAgamAM sthira hoya tevuM banI nahi zake. kAraNa ke sakaMpa-niSkapa tarIke jaNAtA vastramAM tame to ekAMte ekapradezasvabhAva mAno cho. avayavI sa evA vastramAM akhaMDa-ekAkArasvabhAvano ja tame svIkAra karo cho. tethI kAM to vastra saMpUrNatayA pharakaze athavA saMpUrNatayA sthira raheze. paraMtu amuka bhAgamAM vastra kaMpe ane amuka bhAgamAM niSkapa rahe - tevuM na bane. hakIkata e che ke badhA ja loko pratyakSathI jue che ke vastrano eka bhAga hale che, bAkIno bhAga sthira che. sarvathA ekapradezasvabhAvane mAnavAmAM A zakya nathI. tethI vastra vageremAM anekapradeza svabhAvano paNa svIkAra karavo jarUrI che. pustakomAM "na' pATha. ko.(9)+si.no pATha lIdho che. 4 pustakomAM 'na kahiI pATha. ko.(9)no pATha lIdho che. 1 pustakomAM "ghaTAdika' pATha. A.(1)no pATha lIdho che.
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ * avayavini avayavagatakampanapratItivicAraH 12/6 ghaTa-paTAdi avayava kaMpaI paNi avayavI niSkampa" - Ima kahiI to pati e prayoga kima thAI? atha avayavA eva kecit kampante kintu avayavI niSkampa eveti cet ? na, avayavino niSkampatve ekatve ca 'vastraM kampate' iti prayoga - pratItyanupapatteH / etena " avayavino'calatvam, avayavasya paraM calatvam, avirodhAd" (ka.ra.pR. 12) iti kaNAdarahasye zaGkaramizravacanaM pratyastam / na cAvayavagatameva kampanaM svAzrayasamavetatvasambandhenAvayavini pratIyate / vastrantu niSkampameva ke iti vAcyam, pa rA *tl 1882 tr tAdRzaparamparAsambandhAvacchinnapratiyogitAkasya kampanAbhAvasyA'pyavayavini sattvAt / yathA avyvavayava sakaMpa, avayavI niSkapa : naiyAyika ekAntavAdI :- (va.) pavananA lIdhe laTakatA vastranA amuka avayavo ja halI rahyA che. paraMtu avayavI vasra to niSkapa ja che. Tebala upara rahelA vajranA nIce laTakatA cheDA pavananA lIdhe halI rahyA hoya tyAre paNa vastra to niSkapa ja che, tenA avayavo ja sakaMpa che. myate" - pratIti naiyAyikamatamAM asaMgata / vastra anekAntavAdI :- (1, ava.) tamArI dalIla vyAjabI nathI. kAraNa ke tamArA siddhAnta mujaba jo avayavI vasra niSkaMpa hoya ane eka ja hoya to uparokta paristhitimAM 'vastra kaMpe che' - A pramANe sarvajanaprasiddha vyavahAra ane pratIti asaMgata thaI jaze. kAraNa ke uparokta vyavahAra tathA pratIti to vastramAM ja ekatvanuM ane sakaMpatAnuM avagAhana kare che. jyAre tame ekatvanA AdhArabhUta vastramAM niSkapatAnuM pratipAdana karo cho. tethI sAkSAtsaMbaMdhathI vastramAM niSkapatAno svIkAra vyAjabI nathI. CII (5e.) zaMkaramizrajIe kaNAdarahasya graMthamAM jaNAvela che ke 'avayavI acala che, avayava ja phakta cala che. AvuM mAnavAmAM virodha nathI.' paraMtu upara jaNAvyuM te mujaba 'vastra hale che' - AvI pratIti ra ane vyavahAra asaMgata thavAnA lIdhe zaMkaramizranI vAtanuM nirAkaraNa thaI jAya che. zaMkA :- (1 cA.) 'avayavI vasra niSkrampa ja hovA chatAM tenA taMtuomAM rahelI kaMpana kriyAnuM svAzrayasamavetatvasaMbaMdhathI vastramAM bhAna thAya che' - AvuM mAnavAthI paNa 'vastuM mmate' AvI pratItinI saMgati thaI zake che. sva = kaMpanakriyA, teno Azraya = avayavasvarUpa taMtuo, temAM samaveta samavAyasaMbaMdhathI Azrita banaze vastra. tethI taMtugata kaMpanakriyA ja svAzrayasamavetatvasaMbaMdhathI ke svAzrayAzritatva saMbaMdhathI niSkampa vasramAM rahI zake che. tethI tAdaza paraMparAsaMbaMdhathI paTamAM taMtugata kampana kriyA bhAse che. A mujaba mAnavAthI vastranA eka dezanuM kaMpana thatuM hoya tyAre 'paTa sakaMpa che' Avo prayoga thaI zakaze ane 'avayavI vasra niSkaMpa che' - Avo amAro siddhAnta abAdhita raheze. * paraMparAsaMbaMdhathI sakaMpa buddhi anupapanna samAdhAna :- (tAdRza.) tamArI vAta vyAjabI nathI. kAraNa ke paTanA amuka taMtuo halatA hoya pustakomAM 'ghaTa-paTAdi' nathI. =
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12/6 ha "vanna matte' - vAvivAraH 4 1883 dezavRtti kaMpano jima paraMparA saMbaMdha chai, tima dezavRtti kaMpAbhAvano paNi paraMparA saMbaMdha chaI. te rI mATaS "dezathI calaI jaI, dezathI nathI cAlato - e akhkhalita vyavahArazuM* anekapradezasvabhAva mAnavo. 2. vRtteH kampanakriyAyAH vastre svAzrayasamavetatvalakSaNaH paramparAsambandhaH vartate tathA'vayavavRtteH niSkampatAyA / api tAdRzaparamparAsambandha varttate eva / tathA ca paramparAsambandhena 'vastraM kampate' iti pratItiH nopapattimarhati, tadvattAjJAnaM prati tadabhAvavattAnizcayasya pratibandhakatvAt / vastutastu 'vastraM kampate' ityatra paramparAsambandho naiva pratIyate, anyathA paramparAsambandhena ma kampanakriyAyAH tadabhAvasya ca samagrapaTavRttitvena 'vastramiha deze kampate, tatra deze na kampate' iti / vibhAgA'sambhavAt, akampamAnA'vayavAvacchedenA'pi paramparAsambandhena sakampatvadhIprasaGgAcca iti / syAdvAdakalpalatAsaptamastabakAnusAreNa (syA.ka.la.7/13/pR.78) vibhAvanIyam / tataH sAkSAtsambandhenaiva ka 'vastraM kampate', 'vastraM deze kampate deze ca na kampate' ityAdiH pratyayaH sArvajanInaH snggcchte| rNi ane amuka taMtuo sthira hoya tevA saMyogamAM eka ja dIrdha vastranA avayavomAM kaMpana ane kaMpanaabhAva - banne rahe che. tethI tyAre svAzrayasamavetatvasaMbaMdhathI avacchinna evI pratiyogitAno nirUpaka kaMpanaabhAva paNa vastramAM rahela che. kAraNa ke vastramAM jema avayavagata kaMpanakriyAno svAzrayasamatatva svarUpa paraMparAsaMbaMdha rahe che tema avayavagata niSkapatAno = kaMpanAbhAvano paNa te paraMparAsaMbaMdha pratiyogitAavacchedaka tarIke tyAM abAdhita ja bane che. tethI tevI avasthAmAM paraMparAsaMbaMdhathI "vastra kaMpe che' - AvI pratItinI saMgati thaI zakaze nahi. kAraNa ke tavattAjJAna pratye taabhAvavattAno nizcaya pratibaMdhaka che. vastramAM paraMparAsaMbaMdhathI kaMpanakriyAnI pratIti pratye vastramAM paraMparAsaMbaMdhathI niSkapatAno nizcaya pratibaMdhaka hovAthI tyAre tevI dazAmAM "vastra hale che' - AvI buddhi thaI nahi zake. ho sakaMpa-niSkapapratIti naicArika matamAM asaMgata che | (vastuta) vastusthiti e che ke "vastra hale che' - AvI pratItimAM paraMparAsaMbaMdha jaNAto ja nathI. CII, sAkSAt saMbaMdhathI ja vastramAM kaMpana kriyAnI pratIti thAya che. jo paraMparAsaMbaMdhathI ja kaMpanakriyAnuM bhAna thatuM hoya to "vastra A bhAgamAM hale che, te bhAgamAM halatuM nathI' - A pramANeno vibhAga saMbhavI che, zakaze nahIM. kAraNa ke paraMparA saMbaMdhathI kaMpanakriyA to samagra vastramAM rahelI che tathA kaMpanakriyAno abhAva paNa samagra vastramAM rahelo che. AvI sthitimAM "vastra amuka bhAgamAM hale che, amuka bhAgamAM halatuM nathI - AvuM kaI rIte kahI zakAya ? vaLI, paraMparAsaMbaMdhathI kaMpanakriyA samagra paTamAM rahevAnA lIdhe paTanA je avayavo sthira haze te bhAgamAM paNa "vastra hale che' - AvI buddhi utpanna thavAnI Apatti Avaze. syAdvAdakalpalatA vyAkhyAnA sAtamA stabakane anusAre A bAbatanI vibhAvanA karavI. tethI mAnavuM paDaze ke uparokta sthaLe svAzrayasamatatvasvarUpa paraMparAsaMbaMdhathI nahi paNa sAkSAt saMbaMdhathI ja vastramAM kaMpanAdi rahe che. tethI 'vastra hale che", "vastra amuka bhAgamAM hale che, amuka bhAgamAM sthira che' - ItyAdi je je pratIti ane vyavahAra sarva lokone svarasathI thAya che te te pratIti ane vyavahAra sAkSAt saMbaMdhathI ja thAya che. tevuM mAnavAthI ja te pratItinI ane vyavahAranI saMgati thaI zake, anyathA nahi. na A.(1)mAM "...hAra che. mATe aneka...' pATha.
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1884 * nAnApradezasvabhAvasamarthanam . 22/6 pa kiJca, vastraikadezakampane 'vastraM kampate', 'vastraM dezataH kampate sAmastyena ca na kampate' -- ityAdipratIti-vyavahArau upalabhyete / tAdRzA'skhaladvRttikA'bAdhitasArvalaukikapratIti-vyavahArayoH balAdeva " vastrAdikamavayavidravyaM nAnApradezasvabhAvaM svIkartavyam, anekapradezasvabhAvAd vastrAdau vibhaktA'nekA- kaarvyktitvopptteH| za "yadi sthUlam ekaM syAt tadA ekadezarAge sarvasya rAgaH prasajyeta, ekadezA''varaNe ca sarvasya ka AvaraNaM bhavet, raktA'raktayoH AvRtA'nAvRtayozca bhavadabhyupagamena ekatvAt / na ca parasparaviruddhadharmAdhyAse'pi ki ekatvaM yuktam, atiprasaGgAd" (sa.ta.3/49, pR.663) iti sammatitarkavRttiprabandho'pi atrA'nusandheyaH / ___ tatazca suSThuktaM vizeSAvazyakabhASyamaladhAravRttau "na khalu vayaM niraMzavastuvAdinaH kintu ythoktaaDanantadharmanakSaMvastunaH anantA kava kezaH santati kanyAmade" (vi..ma.rU96 ) rUttiA (gri .) vaLI, vastrano eka cheDo halato hoya tyAre koI pUche ke "vastra hale che ?' to javAba maLe che "hA". koI pUche ke "AkhuM vastra hale che ?' to javAba maLaze "nA". tAtparya e che ke vastra hale che ne nathI paNa halatuM. tethI tyAM mAnavuM paDe che ke vastra dezathI hale che, samagrapaNe halatuM nathI. vastrano anekapradezasvabhAva mAnyA vagara uparokta pratItinI ane vyavahAranI saMgati thaI zakatI nathI. vaLI, ahIM jaNAvelI pratItinI ane vyavahAranI upapatti karavI jarUrI ja che. kAraNa ke upara jaNAvyA pramANe sarva lokone je pratIti thAya che tathA sarva loko je vyavahAra kare che te pratIti ane vyavahAra ambalavRttika che tathA abAdhita che. tethI tenA baLathI ja vastra vagere avayavI dravyamAM anekapradezasvabhAva mAnavo joIe. anekapradezasvabhAvanA lIdhe vastranuM vibhakta-anekAkAra vyaktitva saMbhavI zakatuM hovAthI uparokta pratIti ane vyavahAra saMgata thaI zake che. avayavImAM sarvathA ekasvabhAva sadoSa C (".) "jo sthUlaavayavI vastra dravya eka hoya to vastranA eka bhAgane raMgavAmAM Ave to saMpUrNa vastra raMgAI javAnI Apatti Avaze tathA vastranA eka dezane DhAMkavAmAM Ave to saMpUrNa vastra DhaMkAI javAnI Apatti Avaze. kAraNa ke amuka bhAgamAM raMgAyela ane anya bhAgamAM na raMgAyela vastra atiriktaavayavIvAdI taiyAyikanA mate eka ja che. tathA eka bhAgamAM AvarAyela ane anya bhAgamAM na AvarAyela vastra naiyAyikanA mate eka ja che. tethI kAM to vastra saMpUrNatayA raMgAyela ane AvarAyela haze athavA to bilakula raMgAyela ke AvarAyela nahi hoya. kAraNa ke raMgAvApaNuM ane na raMgAvApaNuM baMne viruddhadharmo che. tathA AvRtatva ane anAvRtatva A baMne paNa paraspara viruddha che. ekAMtavAdInA mate uparokta parasparaviruddha guNadharma eka dharmImAM rahI na zake. jo parasparaviruddha guNadharma vastrAdimAM rahetA hoya to vastrAdine eka dravya mAnavuM yogya nathI. parasparaviruddha dharma jo eka ja dharmImAM mAnavAmAM Ave to ghaTatva ane paTava svarUpa viruddha guNadharmono Azraya eka banavAnI Apatti Ave.' - A pramANe saMmatitarkavyAkhyAmAM jaNAvela che. te prabaMdhanuM paNa anusaMdhAna karavuM. (tA.) tethI vizeSAvazyakabhASyanI maladhAravyAkhyAmAM "ame kAMI niraMzavastuvAdI nathI. paraMtu yathAvasthita anaMtadharmasvarUpa vastunA dezo = avayavo anaMtA che" evuM ame anekAntavAdI mAnIe
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 ts tF 12/6 0 aMze rakte sarvatra raktatvApattiH / 1885 anekapradezasvabhAvAnabhyupagame ekasmin bhAge rakte sarvaM vastraM raktaM syAt / etena tattvasaGgrahe pa zAntarakSitena "rakte ca bhAga ekasmin sarvaM rajyeta raktavat / viruddhadharmabhAve vA nAnAtvamanuSajyate / / " / (ta.sa.kA.594 pR.198) iti yaduktaM tad vyAkhyAtam, 'nAnAtvam = anekapradezasvabhAvatvami'tyarthAt / / avayavino'viSvagbhAvasambandhenA'khilAvayavA'nAzritatve svAzrayAzritatvasambandhena tantvAdigatakampanAdInAM paTAdau prtiitynupptteH| avayavA'vayavinorekAntabhedasambandhopagame sthiravastranihitamaNi rza -mauktakAdicalane 'vastram iha calati' iti pratItyAdyApatteH, ekAntabhedA'vizeSAt / ___ na ca tatra samavAyalakSaNabhedasambandhA'bhyupagamena tayoH vaidhAnneyamApattiriti vAcyam, chIe" - A mujaba je jaNAvela che, te yogya ja che. alaka tattvasaMgrahanI spaSTatA - (a) jo avayavImAM aneka pradezasvabhAva mAnavAmAM na Ave to sarvathA ekapradeza svabhAvanA lIdhe vastrano eka bhAga raMgavAmAM Ave to AkhuM vastra raMgAI javAnI Apatti Avaze. A aMge bauddhAcArya zAMtarakSite tattvasaMgrahamAM jaNAvela che ke "eka bhAga raMgavAmAM Ave to samagra lAla vastranI jema te saMpUrNapaNe lAla banI jaze. jo vastra eka bhAgamAM lAla ane bIjA bhAgamAM sapheda hoya to viruddha guNadharmanA yoge vastramAM anekatA mAnavI paDaze." ame upara je vigata jaNAvI tenAthI zAMtarakSitanI uparokta vAtanI paNa spaSTatA thaI jAya che. tyAM "anekatA" zabda dvArA aneka pradeza svabhAvano svIkAra karavAthI jainamata mujaba tathA hakIkata anusAre badhuM yuktisaMgata bane che. uparokta sthaLe aneka dravya mAnavAnA badale eka dravyano aneka pradeza svabhAva mAnavo vadhu ucita che. 69 avayava-avayavIno aviSyambhAva saMbaMdha che (va.) jo vastrAdi avayavI dravya potAnA taMtu vagere tamAma avayavomAM aviSyabhAva saMbaMdhathI rahetA na hoya to taMtugata kaMpanAdi kriyAnI svAzrayaAzritatva saMbaMdhathI vastra vagere avayavI dravyamAM | pratIti thaI na zake. jo avayava-avayavIno ekAtte bheda saMbaMdha mAnavAmAM Ave to jema avayava halatAM "vastra hale che' - tevI pratIti thAya che, tema sthira vastra upara rahelA maNi, motI vagere hale che to paNa "vastra hale che' - AvI pratIti thavI joIe. kAraNa ke taMtuonI jema maNi-motI vagere paNa paTathI tamArA mate samAna rIte bhinna ja che. paraMtu sthira vastra upara rahelA maNi, motI vagere hale eTalA mAtrathI 'vastra hale che' - tevI pratIti koIne thatI nathI ke tevo vyavahAra paNa koI karatuM nathI. paraMtu avayava halatA hoya to ja tevI pratIti thAya che. tethI avayava-avayavI vacce ekAntabhedasaMbaMdha mAnI na zakAya. zakA:- (na gha.) ame avayava-avayavI vacce samavAya nAmano bhedasaMbaMdha mAnIe chIe. daSTAMtasvarUpa maNi, motI vagereno vastra sAthe samavAya nahi paNa saMyoga saMbaMdha che. tathA dASTantika avayava ane vastra vacce samavAya saMbaMdha che. Ama daSTAnna ane dAntika vacce vaidharyuM hovAthI uparokta pratItinI ke vyavahAranI Apattine naiyAyikamatamAM avakAza nathI.
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1886 0 'vastram iha kampate, tatra neti pratItiparAmarza: 2 12/6 pa deza-kAtya'vikalpaparAhatatvAt / tathAhi - ekAntabhinnaikAvayavI svAvayaveSu ekadezena samaveyAt gaga kAtsnryena vA ? iti vikalpayugalI durvaaraa| Adye avayavyekadezo'pi svAvayaveSu ekadezena - samaveyAt kAryena vA ? iti durntaanvsthaa| dvitIye vibhinnAnekAvayavasamavetAvayavibahutvaprasaktiH, - yAvadavayaveSu avayavinaH samavetatve yAvadavayavA'grahe tadgraho na syAditi (syA.ka.la.7/13/pR.81) / syAdvAdakalpalatAnusAreNA'vaseyam / ku prazastapAdabhASyaTIkAsaGgrahAntargate kaNAdarahasye "avayavI svAvayaveSu svarUpeNa varttate ityabhyupagamAd" Ni (pra.pA.bhA.TI.sa.ka.ra.pR.12) ityuktyA zaGkaramizreNa antataH samavAyAya jalAJjaliH datta evetyavadheyam / kA itthaJca 'iha bhAge vastraM kampate, na tatra' iti pratIteH vastrAdInAmavayavinAmanekAvayavA ja avayava-avayavI vacce samavAyasaMbaMdhanuM nirAkaraNa . samAdhAna :- (za.) A dalIla barAbara nathI. kema ke "deza-saMpUrNa' A be vikalpathI tamArA samavAyanuM nirAkaraNa thaI jAya che. te A rIte - potAnA avayavothI ekAtte bhinna evo avayavI potAnA avayavomAM samavAyasaMbaMdha dvArA ekadezathI raheze ke saMpUrNatayA raheze? A vikalpayugala durvArA bane che. jo svataMtra avayavI svaavayavomAM tamArA mate ekadezathI samavAyasaMbaMdha dvArA rahe to te avayavIno eka deza paNa potAnA avayavomAM ekadezathI raheze ke saMpUrNatayA raheze? AvA praznonI paraMparAno aMta nahi Ave. tathA bIjo vikalpa svIkAravAmAM Ave ke "avayavI potAnA avayavomAM saMpUrNatayA rahe che' - to judA-judA aneka avayavomAM samavAya saMbaMdhathI aneka avayavIone mAnavAnI Apatti durvAra banaze. arthAt pratyeka avayavamAM avayavI saMpUrNatayA samaveta hoya to jeTalA avayavo teTalA avayavI mAnavA paDe. tathA tamAma avayavomAM eka ja avayavIne samaveta mAnavAmAM Ave me to tamAma avayavonuM jJAna na thatAM avayavInuM paNa jJAna nahi thaI zake. paraMtu hakIkata e che ke 1 eka hajAra taMtuothI banelA vastranuM pratyakSa karanAra mANasa tamAma taMtuonuM pratyakSa karato nathI. amuka taMtuone joIne lokone vastrano sAkSAtkAra thAya che. A bAbata syAdvAdakalpalatA mujaba samajavI. tethI avayava-avayavI vacce samavAyasaMbaMdha mAnI na zakAya. anyathA eka ja vastramAM ekIsAthe dezabhedathI kaMpatA-niSkapatAnI pratIti thaI na zake. ja zaMkaramizramata vicAra che (karA) prazastapAdabhASyaTIkA saMgrahamAM aMtargata kaNAdarahasya prakaraNamAM zaMkaramizrajIe (bhavanAthamizrAjIputre) "avayavI potAnA aneka avayavomAM svarUpasaMbaMdhathI varte che - AvuM ame svIkArela che." - AvuM jaNAvavA dvArA aMte to svataMtra samavAya nAmanA saMbaMdhane jalAMjali ja dharI dIdhI che. A vAta khAsa khyAlamAM rAkhavI. # avayava-avayavI vacce apRthabhAva saMbaMdha che (tya.) Ama "vastra A bhAgamAM kaMpe che, te bhAgamAM halatuM nathI' - A pramANe je pratIti badhAne thAya che tenAthI siddha thAya che ke vastra vagere avayavI dravyane potAnA aneka avayavonI sAthe
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12/6 * anekAnte'nyadarzanisammatiH / 1887 - tathA anekapradezasvabhAva ane mAniI to AkAzAdi dravyaI, (deza-sakala AdezathI) aNusaMgati kahitA paramANusaMyoga, te (paNa) kima ghaTaI? I/12/6 'viSvagbhAvasiddhyA nAnApradezasvabhAvo'bhyupagantavya ev| tata evaikatra avayavini deza-pradezabhedena skmp-nisskmptaadivyvhaaraadyupptterityaashyH| "tadeva calati tadeva na calati" (ta.siM.9/pR.97) iti tattvopaplavasiMhe vadan jayarAzibhaTTa prakArAntareNa syAdvAdamanupatatIti vibhaavniiym| evaM "tadeva jJAnaM jJAnatvAMze nirvikalpakaM viSayAMze savikalpakamiti ubhayarUpameva, aMzabhedena avirodhAd" (nyA.ku.4/4 pra.vR.) iti nyAyakusumAJjaliprakAze vadan vardhamAnopAdhyAyaH api prakArAntareNa - anekAntavAdamevAnupatatIti vijayatetarAm anekAntakaNThIrava ityalaM prasaGgena / prakRtaM prastumaH - tathA sarvathaiva nAnApradezazUnyatve vyomAdau = AkAzAdidravye aNusaMyogaH = Na pudgalaparamANusaMyogaH deza-kAtya'taH = ekadeza-kAtyA'bhyAM kathaM = kena prakAreNa syAt ? naiva kA aviSyabhAva = apRthaRAva saMbaMdha hoya che. Ama avayava-avayavI vacce aviSyambhAva = apRthabhAva siddha thavAthI avayavI dravyamAM aneka pradeza svabhAva mAnavo ja paDe. to ja eka avayavImAM dezabhedathI-pradezabhedathI kaMpatA-niSkapatAno vyavahAra tathA pratIti saMgata thaI zake. Avo Azaya che. jayarAzibhaTTanuM anekAntavAdane anumodana * ("ta.) "te ja dravya cAle che ane te ja dravya cAlatuM nathI" - A pramANe tattvopaddhavasiMha graMthamAM bauddhamatanirAkaraNa prasaMgamAM bolanAra jayarAzibhaTTa paNa bIjI rIte yAdvAdane ja anusare che. kema ke ekAntavAdamAM to calana-acalana viruddha guNadharma hovAthI ekAnta ekapradezasvabhAvavALA dravyamAM na ja rahI zake - A pramANe UMDANathI vicAravuM. che anekAntavAdamAM vardhamAna upAdhyAyano praveza che (vuiM.) udayanAcAryavRta nyAyakusumAMjali graMtha upara gaMgezopAdhyAyaputra vardhamAna upAdhyAye prakAza vadhI nAmanI vRtti racI che. tyAM temaNe jaNAvela che ke "eka ja jJAna jJAnatvaaMzamAM nirvikalpaka che. tathA viSayaaMzamAM savikalpaka che. tethI jJAna nirvikalpaka-savikalpakaubhayAtmaka ja che. judA-judA aMzamAM hatI. nirvikalpakatva ane savikalpatva nAmanA parasparavirodhI guNadharmo rahevAnA lIdhe prastuta mAM virodha Avato nathI." AvuM bolatA vardhamAna upAdhyAya paNa bIjI rIte anekAntavAdamAM ja praveza kare che. A rIte anekAntavAdasvarUpa siMha sarvatra atyaMta vijayane vare che. A bAbata ahIM prAsaMgika che. tethI tenI vadhu carcA karavAthI saryuM. - 6 AkAza-aNusaMyoganI mImAMsA , (pra.) have mULa vAta upara AvIe. tathA jo avayavI dravyane ekAnta ja anekapradezazunya mAno to AkAza vagere dravyamAM pudgalaparamANuno saMyoga kaI rIte thaI zake ? pudgalaparamANuno saMyoga * mo.(2)mAM "na' pATha nathI.
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1888 * anekapradezasvabhAvopadeza: 12/6 - syAditi / vyktiibhvissytiidmgre| prakRte AdhyAtmikopanayastvevam - AtmAdidravyANi anekapradezasvabhAvazAlIni, kRtsnasvakIya" pradezeSu teSAM sattvAt / tatazca parakIyA'GgopAGgapIDA lezato'pi na kAryA / itthaM yatanAparAyaNatayA meM mRdutA abhysniiyetyupdeshH| evameva "niSkalo nirmamaH zAntaH sarvajJaH sukhadaH prbhuH| sa eva bhagavAneko za devo jJeyo niraJjanaH / / " (yo. pra.38) iti yogapradIpadarzitaM siddhasvarUpaM tUrNam Avirbhavet / / 12/6 / / AkAza vageremAM thAya to dezathI = aMzathI thAya ke saMpUrNatayA thAya? AvA be vikalpa UbhA thaze. bemAMthI eka paNa rIte A saMyoga zakya nathI ja. A vAta AgaLanA zlokamAM spaSTa thaze. ane pradeza svabhAva vicAra komaLatA Ape , AdhyAtmika upanaya :- AtmA vagere dravya anekapradezasvabhAvavALA che. kAraNa ke sarva AtmapradezomAM AtmAnuM astitva che. tethI koI paNa jIvanA nAnA paNa aMgopAMgane ApaNA dvArA hAni na pahoMce tenI ApaNe pUrNatayA kALajI levI joIe. AvI AMtarika komaLatAne keLavavAno AdhyAtmika saMdeza rA A zloka dvArA meLavavA jevo che. A rIte komaLatA keLavAya to ja yogapradIpamAM varNavela siddhasvarUpa jhaDapathI pragaTe. tyAM jaNAvela che ke "niSkala (= sarvakarmakalAzUnya), nirmama, zAMta, sarvajJa, sukhadAyI, svAmI evA te siddha bhagavaMta ja eka mAtra niraMjana deva jANavA." (12/6) (lakhI rAkho DAyarImAM..4) * bhagavad bhaktimAM bhIMjAvAnI, ogaLavAnI, pIgaLavAnI prakRtine upAsanA AtmasAta kare che. dA.ta. sagara cakravartInA putro. * buddhi prayogazALA race che. kAraNa ke tene khatarA ane akhatarA sAthe ramavuM che. zraddhA maMdiranuM nirmANa kare che, kAraNa ke tene arihaMtanI sAthe ramavuM che. - sAdhanAnI AdhArazilA che prayoga. - dA.ta. gaganagAmI nAgArjuna. upAsanAnI AdhArazilA che yoga. dA.ta. dhanapAla kavi.
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22/7 1889 0 sammatitarkasaMvAdaH / eha ja yukti vistArI dekhADaI chaI - jI ho deza-sakalabhedaI dvidhA, lAlA dIThI jagamAM vRtti; jI ho pratyekaI dUSaNa tihAM, lAlA bolaI sammativRtti 12/al (201) catura. (jagamAM deza-sakalabhedaI dvidhA vRtti dIThI.) eka vRtti dezathI chaI. jima kuMDaI badara; naI bIjI sa sarvathI chai. jima samAna vastradrayanI. tihAM pratyeka dUSaNa sammativRtti bolai jaI. paramANunaI AkAzAdikaI tahevAgaDada - "vizva' tiA. vizve vRttirdvidhA dRSTA desh-kaay'viklptH| pratyekaM dUSaNaM tatra bhASitaM sammatau sphuTam / / 12/7 / / prakRte daNDAnvayastvevam - vizve vRttiH deza-kAtya'vikalpataH dvidhA dRssttaa| tatra pratyeka dUSaNaM sammatau sphuTaM bhASitam / / 12/7 / / __vizve = jagati vRttiH = vRttitA deza- kAya'vikalpataH = ekadeza-sAkalyabhaGgAbhyAM dvidhA ze = dviprakArA dRssttaa| tathAhi - (1) 'kuNDe badaram' ityAdau ekadezavRttitA = avyaapyvRttitetyrthH| ka (2) samAnaparimANayoH AdhArA''dheyabhAvena avasthitayoH mithaH saMyogavizeSaviziSTayoH vastrayoH kAtya'vRttitA = vyApyavRttiteti yAvat / ___ tatra = deza-kAtya' vRttidvayamadhye pratyekaM dUSaNaM sammatI = sammatitarkavRttau (3/49/pR.666, / 667,682) tRtIyAjhe ra maNitanA tathadi - mahAza paramAra zavRttitA avataraDiko:- AkAzamAM dezathI ke saMpUrNatayA paramANusaMyogano asaMbhava ja batAve che : & be prakAranI vRttitAnI vicAraNA che yolathI - vizvamAM be prakAre vRtti = vRttitA dekhAya che - dezathI ane sarvathI. banne prakAramAM doSa Ave che - tevuM saMmatitarkamAM spaSTapaNe jaNAvela che. (12/7) vyAkhanAtha - jagatamAM be prakAre vRttitA = AdheyatA prasiddha che. dezathI = ekadezathI = eka bhAgathI rahevApaNuM ane saMpUrNatayA rahevApaNuM. te A rIte - (1) "kuMDAmAM bora che' - vagere sthaLe ekadezavRttitA = avyApyavRttitA hoya che. bora ke borano choDa AkhA kuMDAmAM saMpUrNatayA chavAIne na rahe paNa kuMDAmAM amuka bhAgamAM ja rahe che. tethI A ekadezavRttitA = ekabhAgaavacchinna AyatA kahevAya. tathA (2) ekasarakhA mApavALA be vastro pahoLA karIne eka upara bIjuM mUkavAmAM Ave to paraspara viziSTasaMyogavALA | banIne eka vastra bIjA vastra upara rahe te saMpUrNavRttitA = vyAkhavRttitA kahevAya. # AkAza paNa sAvayava ja che ? (tatra.) AkAzamAM paramANunI dezavRtti ane saMpUrNavRtti - A bannemAM doSa Ave che. evuM saMmatitarkavRttimAM trIjA kAMDamAM spaSTapaNe jaNAvela che. te A rIte - jo AkAza vageremAM paramANunI ekadezavRttitA lA.(2)mAM "samAnavastudrayanI pATha.
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1890 * paramANuvRttitAvicAraH zuM dezavRtti mAnatA AkAzAdikanA pradeza anicchatAM paNi Avad. pa svIkriyamANAyAm AkAzAdeH pradezAH akAmenA'pi abhyupagantavyA eva, anyathA AkAzAdeH zu ekadeze paramANupudgalasya vRttitaiva asiddhA syAt / na hi niravayave kasyA'pi saMyogasya taddvAreNa vA dravyasya dezavRttitA avyApyavRttitvA'parA'bhidhAnA sambhavati, avayavalakSaNopAdhibhedavirahAt, * bhAvA'bhAvayozcA'vacchedakabhedamantareNa ekatra vRttitvA'yogAt / - * Ple o 2/7 taduktaM nArAyaNAzrameNa bhedadhikkArasatkriyAyAm "niravayave saMyogaH kim avyApya varttate uta vyApya ? nA''dyaH, niravayave saMyogasya svA'tyantA'bhAvasamAnAdhikaraNatvA'tiriktA'vyApyavRttitvasya anirUpaNAt, Ni tasya ca bhAvA'bhAvayoH ekatra virodhena asambhavAt, avirodhe vA virodhavArttAyAH sarvatra ucchedaprasaGgAt, tayoH avirodhe niyAmakAbhAvena vyApyavRttitvA''pAtAcca" (bhe.dhi.sa.pU. 25) iti / = na ekabhAgaavacchinna vRttitA svIkAravAmAM Ave to IcchA na hovA chatAM naiyAyikAdi paravAdIe AkAza vagerenA pradezo svIkAravA ja paDaze. jo AkAza vagerenA deza-pradezo ja na hoya to 'AkAzanA eka bhAgamAM pudgala paramANu rahe che' - tevuM ja asiddha thaI jaze. kharekhara niravayava AdhAramAM koI paNa saMyoganI ke saMyoga dvArA dravyanI AMzika vRttitA saMbhavI zakatI nathI. kema ke AMzika vRttitA eTale avyApyavRttitA. arthAt pote paNa rahe ane potAno abhAva paNa rahe tevI rIte rahevuM. paraMtu AkAzanA avayavo to naiyAyikane mAnya ja nathI. niravayava dravyamAM avayavabhedasvarUpa upAdhibheda saMbhavI na zake. upAdhibheda avacchedakabheda vinA to eka adhikaraNamAM paramANu ane paramANuno abhAva - banne rahI na ja zake. tathA niravayava gaganamAM te banne na rahe to paramANumAM AMzikavRttitA AvI na zake. tethI 'niza AkAzamAM paramANu aMzataH vRtti = rahe che' - tema kahevuM naiyAyika mATe azakya banI jaze. OM niravayava dravyamAM avyApyavRtti saMyogano asaMbhava = al (savu.) A aMge nArAyaNAzrama nAmanA vedAntI vidvAne bhedadhikkAra granthanI bhedadhikkArasankriyA su nAmanI vyAkhyAmAM suMdara vAta karI che ke "niravayava dravyamAM anya dravyano (paramANuno) saMyoga jo rahe to te zuM vyApyA vinA (=saMpUrNatayA phelAyA vinA) rahe ke vyApIne rahe ? A rIte be vikalpa upasthita thAya che. temAM prathama vikalpa to mAnya thaI zake tema nathI. kAraNa ke niravayava dravyamAM 'saMyoga vyApyA vinA rahe che' eno artha e che ke te saMyoga avyApyavRtti che. tathA avyApyavRttitAno matalaba e che ke saMyoga ane saMyogano abhAva - banne eka ja AdhAramAM rahe. AthI saMyoga potAnA atyaMtAbhAvano samAnAdhikaraNa banaze. svaatyaMtAbhAvanuM sAmAnAdhikaraNya e ja avyApyavRttitva che. tenA sivAya avyApyavRttitvanuM bIjuM koI svarUpa samajAvI zakAtuM nathI. paraMtu niravayava eka dravyamAM saMyoga ane saMyogAbhAva - banne sAthe rahI zakatA nathI. kema ke te banne paraspara virodhI che. tethI niravayavadravyavRtti evA saMyogamAM svaatyantAbhAva sAmAnAdhikaraNyasvarUpa avyApyavRttitva asaMbhavita che. jo saMyoga ane saMyogAbhAva A banne vacce virodha mAnavAmAM na Ave to virodhanI vArtA ja sarvatra samApta thaI jaze. tathA jo saMyoga-saMyogAbhAva vacce virodha mAnavAmAM na Ave to -
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22/7 . bhedadhikkAra-tadvRttisaMvAdaH . 1891 anaiM sarvatovRtti mAnatA paramANu AkAzAdipramANa thaI jAI. niravayavAkAze paramANoH tatsaMyogasya vA vyApyavRttitve tu tatparimANasya gaganaparimANa- . tulyatApattiH durnivaaraiv| idamevA'bhipretya nRsiMhAzrameNa bhedadhikkAre "ekatra saMyoga-tadabhAvA'yogAt, vRkSAdau api aupAdhikabhedavatyeva tadubhayapratIteH, 'agre vRkSaH kapisaMyogavAn, mUle na' ityanubhavAd" (bhe.dhi.pR.25) ityuktam / ma evaJcaikatra vibhinnAvayavAvacchedenaiva paramANusaMyoga-tadabhAvobhayasamAvezaH sambhavati / tatazca 'AkAzAdau za paramANuH ekadezena vartate, paramANusaMyogazcA'vyApyavRttiH' ityabhyupagame akAmenA'pi naiyAyikena ka AkAzAdeH avayavAH svIkartavyA eva / ittham AkAzAdeH sAvayavatvasiddhyA anekapradezasvabhAvaH kakSIkartavya ev| AkAzAdau kRtsnabhAge ekasya paramANoH vRttitvA'bhyupagame tu paramANuparimANasya ggnaadiavyAkhavRttitAnuM koI niyAmaka tattva hAjara na hovAthI bannene vyAkhavRtti ja mAnavAnI Apatti Avaze." (nira) tathA niravayava AkAzadravyamAM paramANu ke paramANusaMyoga sarvathA vyApyavRtti ja hoya to paramANunuM parimANa ane AkAzanuM parimANa tulya banavAnI Apatti durvAra ja banaze. pha avaravabhedathI ekatra saMyoga-saMyogAbhAva mAnya - nRsiMhAzrama prazna (.) A ja abhiprAyathI nArAyaNAzramanA guru nRsiMhAzrama nAmanA vedAntI vidvAne bhedadhikkAra graMthamAM jaNAvela che ke "eka ja niravayava dravyamAM saMyoga ane saMyogAbhAva rahI na zake. (kAraNa ke virodhI dharmono ekatra samAveza karavA avacchedakabheda = upAdhibheda jarUrI che. tathA niraMza dravyamAM te maLI zake tema nathI.) jo ke vRkSa vageremAM saMyoga ane saMyogAbhAva bannenI pratIti thAya che. paraMtu tyAM paNa aupAdhikabhedano Azraya karavo ja paDe che. zAkhAavacchinna vRkSa ane mUlAvacchinna vRkSa - che ema upAdhibhedaviziSTa tarIke ullekha karavAmAM Ave to saMyoga-saMyogAbhAvanI pratIti vRkSamAM thaI lo zake che. kema ke "agrabhAgaavacchinna vRkSa kapisaMyogI che paNa bhUlAvacchinna vRkSa kapisaMyogI nathI' - A pramANe anubhava thAya che." Ama paramANusaMyoga ane paramANusaMyogAbhAva - bannene eka ja sa dharmImAM rAkhavA hoya to avacchedakabhedathI = avayavabhedathI (= vibhinnaavayavaavaracchedana) ja te banne rahI zake. tethI "AkAza vageremAM paramANu ekadezathI rahe che, tenA eka bhAgamAM rahe che. AkAzAdimAM paramANusaMyoga avyApyavRtti che' - AvuM jo mAnavAmAM Ave to IcchA na hoya to paNa taiyAyike AkAza vagerenA avayavone svIkAravA ja paDaze. Ama upayogI vicAravimarzane phaLasvarUpe prathama vikalpamAM "AkAzanA eka bhAgamAM paramANu rahe che' - AvuM mAnavAthI AkAza sAvayava siddha thaze, AkAzanA pradezo siddha thaze. tathA tevuM siddha thavAthI AkAzamAM aneka pradezasvabhAva svIkAravo ja paDaze. che saMpUrNavRttitA ane gaganatulya banAvaze che (1.) tathA "AkAzanA saMpUrNa bhAgamAM = saMpUrNa AkAzamAM eka paramANu rahe che' - tevuM jo mAnavAmAM Ave to "paramANunuM parimANa gaganaparimANatulya banI javAnI Apatti Avaze. arthAt
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1892 * vizeSAbhAvakUTasya sAmAnyAbhAvavyApyatve pariSkAraH ubhayAbhAvai to paramANunaI avRttipaNe ja thAI. "yavaziSabhAvI sAmAnya mAniyatatva" rUtyAdi /12/l pa parimANatulyatvaM prasajyeta / na caitad dRSTam iSTaM vA / gaganAdinirUpitadeza-kAtyobhayavRttitvAbhAve gA paramANAvavRttitaiva samAyAyAt, deza-kAtsyeMtaravikalpena kasyA'pi kutrA'pi avRtteH, yadIyayAvadvi zeSAbhAvasya tatsAmAnyAbhAvavyApyatvAt / gaganAdinirUpitavRttitAvizeSAbhAvakUTasya paramANau gaganAdinirUpitavRttitAtvAvacchinnapratiyogitAkA'bhAvasAdhakatvena gaganAdeH anekapradezasvabhAvA'bhAvA'bhyupagame / paramANuH gaganAdau avRttirityApadyeta, 'yo yadIyayAvadvizeSAbhAvavAn sa tatsAmAnyAbhAvavAn' iti ka nyAyasyA'tra jAgarUkatvAdityAzayaH / Ni 'yo yadIyayAvadi'tyAdeH 'yo yajjAtisamAnAdhikaraNobhayA'vRttidharmAvacchinna-yatsambandhAvacchinnapratikA yogitAkayAvadabhAvavAn sa tajjAtyavacchinna-tatsambandhAvacchinnapratiyogitAkAbhAvavAn' ityarthaH / paramANu gagana jevo mahAkAya banI jaze. paraMtu AvuM to kyAMya jovA maLatuM nathI. tathA zAstrakArone paNa tevuM saMmata nathI. tethI ekAMtataH ekapradezasvabhAvavALA gaganamAM dezathI ke sarvathI paramANu rahI zakato nathI - tevuM siddha thAya che. tethI gagana vageremAM paramANu rahI nahIM zake. A ja vAta pharIthI AvIne UbhI raheze. kAraNa ke dezavRtti ke sarvavRtti - A be sivAya trIjA prakAre to koInI paNa kyAMya paNa vRttitA saMbhavatI ja nathI. tathA vastuno yAvad vizeSAbhAva = vizeSAbhAvasamUha e tenA sAmAnyAbhAvano vyApya = sAdhaka che. tethI prastutamAM gaganAdinirUpitavRttitAvizeSAbhAvasamUha paramANumAM gaganAdinirUpita vRttitAnA sAmAnyAbhAvane siddha karI Apaze. tethI "paramANu gaganAdimAM avRtti A che' - ema siddha thaze. AkAzAdimAM anekapradezasvabhAvane na mAnanArA naiyAyikAdinA matamAM uparokta ta, doSa durvAra banaze. kAraNa ke je vastu jenA tamAma vizeSAbhAvavALI hoya, te vastu tenA sAmAnyAbhAvavALI hoya' - A nyAya = niyama ahIM jAgRta che. tevo ahIM Azaya samajavo. jI cAvavizeSAbhAva sAmAnyAbhAvasAdhaka che spaSTatA - pANI vageremAM sugaMdha ke durgadha nathI. tethI pANImAM gaMdhAbhAva siddha thAya che. A vAta nyAyadarzanamAM prasiddha che. jyAM puruSa, strI ke napuMsaka mANasa na hoya tyAM manuSyasAmAnyano abhAva hoya. A vAta lokaprasiddha che. AnAthI evuM tAraNa nIkaLe che ke vizeSAbhAvasamUha = yAvat vizeSAbhAva jyAM hoya, tyAM sAmAnyAbhAva hoya. bAkInI vAta upara spaSTa che. ("yo.) navya nyAyanI paribhASAmAM "cIyAvat.' ityAdi vyAptine jaNAvavI hoya to evuM kahI zakAya ke pratiyoginijha je jAtine samAnAdhikaraNa ubhayaavRtti dharmathI avacchinna ane je saMbaMdhathI avacchinna evI pratiyogitAnA nirUpaka tamAma abhAvo jyAM hoya tyAM te jAtithI avacchinna ane te saMbaMdhathI avacchinna evI pratiyogitAno nirUpaka abhAva hoya ja. AnI spaSTatA karavI hoya to ema kahI zakAya ke - dhAro ke duniyAmAM pAMca prakAranA ghaDA che - (1) nIla ghaDo, (2) rakta ghaDo, (3) # ko.(9)mAM "ubhayabhAva' azuddha pATha. 1 lA.(2)mAM "...zeSAthamA..' pATha.
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22/7 * svarUpA'siddhi-siddhasAdhananivAraNam 0 1893 tena na svarUpAsiddhiH, na vA siddhasAdhanamiti / pIta ghaDo, (4) zyAma ghaDo, (5) zveta ghaDo. to A pAMca prakAranA ghaDAnA abhAvo jyAM hoya tyAM ghaTasAmAnyAbhAva kahI zakAya. eTale ke jyAM nIlaghaTavAdiavacchinnapratiyogitAka pAMca abhAva hoya, tyAM ghaTavaavacchinnapratiyogitAka ghaTasAmAnyAbhAva siddha thAya. tethI nIlaghaTataAdiavacchinnapratiyogitAka bhAvavizeSAbhAva e vyApya che. tathA ghaTatvaavacchinnapratiyogitAka ghaTasAmAnyAbhAva e vyApaka che. ahIM nIlaghaTava e ubhayaavRtti dharma che. kema ke duniyAmAM rahelA pAMca ghaDAmAMthI mAtra eka ghaTamAM ja te rahe che paNa ubhayamAM nathI raheto. mATe tene ubhaya-avRtti kahevAya. vaLI te ghaTatasamAnAdhikaraNa dharma che. tevI rIte pItaghaTatva paNa tAdaza dharma ja che. to AvA ghaTatasamAnAdhikaraNa ubhayaavRtti dharmothI avacchinna pratiyogitAnA nirUpaka yAvavizeSAbhAva jyAM maLaze, tyAM ApaNane ghaTatvaavacchinnapratiyogitAka ghaTasAmAnyAbhAva maLaze. je saMbaMdhathI sakala ghaTavizeSanA abhAva laIe, te saMbaMdhathI ghaTasAmAnyAbhAva maLe. eTale A rIte ApaNe kahI zakIe ke - yo yajjAtisamAnAdhikaraNa-ubhayA'vRttidharmA'vacchinna-yatsambandhA'vacchinnapratiyogitAkayAvadabhAvavAn sa tajjAtiavacchinna-tatsambandhA'vacchinnapratiyogitAkaabhAvavAn / eTale ke bhUtala e ghaTatvajAtisamAnAdhikaraNa ane ubhaya-avRtti evA nilaghaTavAdithI avacchinna se ane saMyoga saMbaMdhathI avacchinna evI pratiyogitAnA nirUpaka yAvadUabhAvavALuM che. mATe bhUtala e saMyogasaMbaMdhaavacchinna-ghaTatvaavacchinnapratiyogitAka ghaTasAmAnyAbhAvavALuM che. vA. prazna :- are ! tame AvA nirarthaka vizeSaNo mUkIne zA mATe gaurava karo cho ? ubhaya-avRtti na lakho to zuM vAMdho Ave ? mAtra "ghaTavasamAnAdhikaraNa dharma" ATaluM ja kaho. ( svarUpa asiddhi doSanuM nivAraNa che uttara :- (tena) are ! to to svarUpaasiddhi nAmano doSa lAgu paDaze. kAraNa ke ghaTavasamAnAdhikaraNadharmAvacchinna-saMyogasaMbaMdhaavacchinnapratiyogitAka yAvavizeSAbhAvasvarUpa tamAro hetu bhUtalamAM (=pakSamAM) ja nahi rahe. ghaTazUnya evuM paNa bhUtala ghaTa-samAnAdhikaraNaprameyatvadharmAvacchinnapratiyogitAka abhAvavALuM kyAreya nathI hotuM. athavA to ghaTatasamAnAdhikaraNadravyatvadharmAvacchinnapratiyogitAka abhAvavALuM nathI banatuM. bhUtalamAM koIne koI paramANu vagere prameya dravya kAyama hoya ja che. eTale hetu pakSamAM na rahevAthI svarUpaasiddhi nAmano doSa Avaze. mATe kahyuM ke ubhaya-avRtti dharma levAno. tethI ghaTavasamAnAdhikaraNa prameyatva ke dravyatva dharma nahi laI zakAya. kAraNa ke te ubhayavRttidharma che. paNa ghaTatasamAnAdhikaraNa nIlaghaTatva vagere vizeSa dharma ja pakaDAze. eTale have svarUpAsiddhi doSa nahi Ave. mika :- paNa "yat saMbaMdha" ane "tat saMbaMdha" A be padano niveza karavAnI AvazyakatA nathI. je siddhasAdhana doSanuM nivAraNa che uttara :- are ! to to siddhasAdhana nAmano doSa Ave. kAraNa ke ApaNe "saMyogasaMbaMdhathI jyAM bhAvaghaTavizeSAbhAva hoya tyAM saMyogasaMbaMdhaavacchinnapratiyogitAka ghaTasAmAnyAbhAva hoya' - AvuM siddha karavuM che. jo have "saMyoga saMbaMdha' padano ubhayatra niveza na karo to sAmevALo kahe ke "hA bhAI !
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1894 0 anekapradezasvabhAvA'naGgIkAraH doSAvahaH 12/7 ___tatazcA'tra paramANoH gaganAdinirUpitavRttitAniSThavRttitAtvasamAnAdhikaraNobhayA'vRttitaddezavRtti tAtvAdyavacchinna-svarUpasambandhAvacchinnapratiyogitAkAbhAvakUTavattvena gaganAdinirUpitavRttitAniSThavRttitA___ tvAvacchinna-svarUpasambandhAvacchinnapratiyogitAkA'bhAvavattvamApadyeteti praghaTTakArthaH / itthamAkAzAderanekapradeza" svabhAvAnabhyupagame paramANuH gaganAdyavRttiH syAditi dik / / za "sAvayavam AkAzam, himavad-vindhyAvaruddhavibhinnadezatvAt tadavaSTabdhadezabhUbhAgavat, anyathA tayoH ka rUpa-rasayoH iva ekadezA''kAzasthitiprasaktiH" (sa.ta.bhAga-5/kA.3/gA.33 vR.pR.642) ityAdi sammatiNi tarkavRttivacanamatra anuyojyam / bhUtalamAM saMyoga saMbaMdhathI yAvavizeSaghaTAbhAva hoya to tyAM samavAya vagere vyadhikaraNa saMbaMdhathI ghaTasAmAnyAbhAva hoya - AvuM to ame mAnIe ja chIe. AmAM tame navuM zuM siddha karavA beThA ?' tethI siddhasAdhana nAmano doSa lAgu paDaze. paraMtu jo "yata saMbaMdha' padano niveza karo to siddhasAdhana doSa na Ave. kAraNa ke ApaNe to "jyAM saMyogasaMbaMdhaavacchinnapratiyogitAka ghaTavizeSAbhAvasamUha hoya tyAM saMyogasaMbaMdhathI ghaTasAmAnya na rahe' - tema siddha karavuM che. te to bhUtalamAM siddha che ja nahi. bhUtalamAM tAdezaghaTasAmAnyAbhAva siddha karavA mATe A vyApti che. mATe siddhasAdhana nAmano doSa lAgu nahi paDe. 4 paramANu avRtti banavAnI Apatti ja (tA.) prastutamAM vRttitAnA be prakAra che. dezavRttitA ane sarvavRttitA. AkAza vagerenI paramANumAM dezavRttitA ke sarvavRttitA nathI. tethI yAvavizeSavRttitAabhAva paramANumAM nizcita thAya che. tenAthI za vRttitA sAmAnyano abhAva siddha thaze. prastutamAM paramANuniSTha vRttitA = AdheyatA. te svarUpasaMbaMdhathI ja rahe. tethI vRttitAabhAvano pratiyogitAavacchedaka svarUpasaMbaMdha banaze. tethI uparokta vyApti mujaba vI gaganAdinirUpita vRttitAmAM rahenAra vRttitAtvane samAnAdhikaraNa ane ubhayaavRtti evA dezavRtti tAtvAdiavacchinna ane svarUpasaMbaMdhAvacchinna evI pratiyogitAnA nirUpaka tamAma abhAvo paramANumAM se rahetA hovAthI gaganAdinirUpita vRttitAmAM rahenAra vRttitAtvathI avacchinna ane svarUpasaMbaMdhAvacchinna evI pratiyogitAno nirUpaka abhAva paramANumAM siddha thavAnI Apatti Avaze. Ama AkAzAdine anekapradezasvabhAvavALA mAnavAmAM na Ave to paramANu AkAzAdimAM avRtti banI jaze. arthAtu paramANu gaganAdimAM rahI nahi zake. A rIte prastuta praghaTTakano artha samajavo. ahIM je kAMI jaNAvela che diggadarzanamAtra che. te mujaba haju AgaLa UMDuM vicArI zakAya tema che. tevuM jaNAvavA mATe parAmarzakarNikAmAM 'hi" zabdano prayoga karela che. # AkAza sAvayava H sammatitarka vyAkhyA 4 ("sAva.) AkAzamAM sAvayavatvanI = aneka pradeza svabhAvanI siddhi mATe sammatitarkavyAkhyAmAM jaNAvela che ke "AkAza (= pakSa) sAvayava (= sAdhyo che. kAraNa ke AkAzanA judA-judA bhAgo dUrastha himAlaya -viSNAcalathI gherAyelA che (= hetu). himAlaya ane vidhyAcala dvArA vyApta sthAnanI jagyAnA vibhAga jema sAvayava che, tema uparokta hetuthI AkAza sAvayava siddha thAya che. jo AkAza anekapradezayukta na hoya to jema rUpa-rasa eka dravyamAM sAthe rahe che tema himAlaya ane viMdhyAcala eka ja sthaLe
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22/7 * karmocchedopadezaH 0 1895 __ prakRte AdhyAtmikopanayastvevam - tattadAtmapradezagRhItAni kArmaNavargaNAskandhadravyAtmakAni jJAnAvaraNIyAdIni dravyakarmANi dezataH AtmavRttIni, vibhaktAtmapradezaniSThatvAt / yadyapi aSTarucaka- pa pradezebhyo'nyatrA'khilA''tmapradezeSu karmadravyANi santi tathApi naikameva tat tat karmadravyaM sarvAtmapradezavRtti / kintu nAnAkarmadravyANi nAnAtmapradezavRttIni iti kRtvA dravyakarmANi Atmani dezato vrtnte| tattadAtmapradezagRhItAni tattadravyakarmANi avyApyavRttIni iti yAvattAtparyam / rAga-dveSAdibhAvakarmANi 1 tu aSTarucakapradezebhyo'nyatrA'khilAtmapradezeSu vyApyavRttyA santi / ata eva dravyakarmabhyo bhAvakarmANi za blaadhikaani| tatazca dravyakarmanAzAdapi bhAvakarmanAza: mukhyavRttyA praNidhAtavyaH ityupdishyte'tr| ka sakaladravya-bhAvakarmavinAze ca '"suragaNasuhaM samattaM savvaddhApiMDiaM aNaMtaguNaM / na ca pAvai muttisuhaM'NaMtAhika vi vA-vardi " (pra-ra/pU.14/TthA.96rU, tI.7248, De.pra.218, .pra.97rU, A.ni.181, .mA.427, kupra.pra.pR.168/gAthA-430) iti prajJApanAsUtra-tIrthodgAliprakIrNaka-devendrastavaprakIrNakA''tmaprabodhA''vazyakaniyukti kA -puSpamAlAdarzitaM kumArapAlaprabodhaprabandhe coddharaNarUpeNa proktaM mokSasukhaM naiva durlabham / / 12/7 / / AkAzamAM sAthe rahevAnI Apatti Ave." zrIabhayadevasUrijInI A vAtane paNa ahIM saMlagna karavI. che dravya karma karatAM bhAvakarma vadhu baLavAna che mAdhyAtmika upanaya :- kAmaNavargaNAnA skaMdhasvarUpa jJAnAvaraNIyAdi karma AtmAmAM dezavRtti che. alaga-alaga Atmapradeza dvArA grahaNa karAyelA judA-judA kArmaNavargaNAnA skaMdha svarUpa dravyakarma AtmAnA judA judA bhAgamAM rahe che. jo ke saMsArI AtmAnA ATha rucaka pradeza sivAya sarvatra dravyakarma rahe ja che. paNa eka ja karmadalika sarva AtmapradezomAM rahetuM nathI. judA-judA AtmapradezomAM judA-judA karmadaliko rahe che. tethI alaga-alaga Atmapradeza dvArA grahaNa karAyelA judA-judA dravyakarma AtmAmAM dezavRtti che. matalaba ke dravyakarma avyApyavRtti che. jyAre rAga-dveSAdi svarUpa bhAvakarma to ATha rucaka che pradeza sivAya saMpUrNa AtmAmAM rahe che. tethI ApekSikapaNe sarvavRtti che. dravyakarma dezavRtti che. tethI at tenA karatAM sarvavRtti bhAvakarma vadhu baLavAna che. tethI sAdhakanuM mukhya lakSa dravya karma karatAM bhAvakarmane haTAvavAnuM hovuM joIe. Avo AdhyAtmika upadeza ahIMthI grahaNa karavA yogya che. dravyakarma ane sa bhAvakarma saMpUrNapaNe uccheda pAme to prajJApanAsUtra, tIrthodgAli prakIrNa (pannA), devendrastavaprakIrNaka, Atmaprabodha, Avazyakaniyukti, puSpamAlA graMthamAM (zabdalezabhedathI) batAvela tathA kumArapAlaprabodhaprabaMdhamAM uddhata karela gAthAmAM jaNAvela mokSasukha jarA paNa durlabha nathI. tyAM A aMge jaNAvela che ke "sarva kALanuM bheguM kareluM devatAonA samUhanuM saMpUrNa sukha jo anaMtA varga-varga karavA dvArA anaMtaguNaadhika karavAmAM Ave to paNa te sukha kadApi mokSanA sukhanI tulanA karI zakatuM nathI." AratA :- 3 no varga = 3 = 9 tathA 9 no varga = 9 = 81 thAya. (3)2 = 81. tethI 3 no varga-varga = 81 thAya. A rIte taikAlika tamAma divyasukhano varga-varga karavAthI je pariNAma Ave tenAthI anaMtaguNa adhika sukha paNa muktisukhanI tulanAne karI zakatuM nathI. (12/7) 1. suragaNasukhaM samastaM sarvAddhApiNDitam anntgunnm| na ca prApnoti muktisukham anantaiH api vrg-vgaiH||
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1896 0 saptamavizeSasvabhAvA''khyAnam // 12/8 jI ho bhAva svabhAvaha anyathA, lAlA chaI vibhAva vaDa vyAdhi; jI ho e viNa na ghaTaI jIvanaI, lAlA aniyata karma upAdhi 12/TA (202) catura. svabhAvathI je anyathAbhAva te vibhAvasvabhAva kahiyaI. te (vaDa=) mahA vyAdhirUpa chai. e vibhAvasvabhAva mAnyA vinA jIvanamAM aniyata kahatAM nAnAdeza-kAlAdivipAkI karma upAdhina (ghaTaIka) lAgo joIe. sAmpratam avasarasaGgatiprAptaM saptamaM vibhAvAkhyaM svabhAvavizeSamAha - 'sveti / svabhAvato'nyathAbhAvo vibhAvo niSThuro jvrH| vinA tamAtmano naivaaniytkrmyogtaa||12/8|| prakRttei rUpAnvayatvevam - mAvataH anyathAmAvaH vimAvaH (ucyate) I (va) niSpharaH rvara: | taM vinA tminaH niyatirmayotA naiva (samata) 2/8 svabhAvataH = maulaprakRteH anyathAbhAvaH = anyaprakAreNa bhavanaM hi vibhAvaH = vibhAvAbhidhAnaH za svabhAvavizeSa ucyate / yathA jJAnasya ajJAnarUpeNa pariNamanaM vibhaavsvbhaavH| taduktaM bRhannayacakre ka "sahajAdo rUvaMtaragahaNaM jo so hu vibbhAvo" (bR.na.ca.64) iti / sa ca niSThuraH = pariNAmakaTukaH jvaraH Ni = mahAjvaralakSaNo durdAnto vyAdhiH / kA sarvathA svabhAvaikA'bhyupagamapakSe hi taM = vibhAvasvabhAvaM vinA AtmanaH = jIvasya aniyatakarmayogatA = vibhinnadeza-kAlavipAkikarmopAdhisaGgatiH naiva sambhavet, saMsArijIveSu upAdhisambandha avataraNikA :- have sAtamAM vizeSa svabhAvanA pratipAdanano avasara che. avasarasaMgati prApta vibhAva nAmanA sAtamAM vizeSasvabhAvane graMthakArazrI jaNAve che : vibhAvasvabhAva niSphara jvara ja zlokArthI :- svabhAvathI anyathAbhAva te vibhAva jANavo. te niSphara jvara che. tenA vinA AtmAmAM aniyata karmano saMyoga thaI na zake. (128) je vibhAvapariNAmanI vicAraNA ke vA vyAkhyArthI:- mULabhUta prakRtithI anya prakAre dravyanuM pariNamana thavuM te "vibhAva' nAmano vizeSa svabhAva kahevAya che. jema ke jJAnanuM ajJAnasvarUpe pariNamana te vibhAvasvabhAva kahevAya. bRhadbhayacakramAM jaNAvela sa che ke "sahaja svarUpamAMthI rUpAntaranuM grahaNa thavuM te vibhAva nAmano vizeSa svabhAva che. A vibhAvasvabhAva mahAvarasvarUpa vyAdhi che. AtmA mATe A vyAdhi atyaMta niSThura che. tenuM pariNAma atyaMta kaDavuM che. tenuM mAMDa-mAMDa damana karI zakAya che. nA vibhAvaravabhAva vinA karmabaMdhano asaMbhava - (sarvathA.) jo AtmAno phakta svabhAvapariNAma ja ekAMte mAnavAmAM Ave to vibhAvasvabhAva vinA judA-judA dezamAM, vibhinna kALamAM, potAnuM phaLa dekhADanAra karmasvarUpa upAdhino saMbaMdha AtmAmAM saMbhavI 1. sahajAd rUpAntaragrahaNaM yat sa hi vibhaavH|
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12/8 0 upAdhisambandhayogyatA vibhAvasvabhAvaH / 1897 "upathasampayo thatA di vibhAvasvamA" /12/8 yogyatAyA eva vibhAvasvabhAvarUpatvAt / tathA sati saMsArAbhAva eva prasajyeta, sAGkhyamatapravezo vaa| tadidamabhipretyoktaM samayasAre kundakundasvAminA '"apariNamaMtamhi sayaM jIve kohAdiehiM bhAvehiM / saMsArassa abhAvo pasajjade saMkhasamao vA / / " (sa.sA.122) iti| etena "svabhAvarUpasya ekAntena saMsArA'bhAvaH" (A.pa.pR.15, bR.na.ca.69/pR.37) iti AlApapaddhati-bRhannayacakravRttikRdvacanaM vyAkhyAtam, svabhAvapadasya vibhAvasva-bhAvAnanuviddhasvabhAvaparatvAt / na ca karmasambandhena saMsAraH sambhavet zuddhAtmano'pi iti zaGkanIyam nAnAkarmasaGgatau saMsArasambhave'pi ajJAna-rAga-dveSAdyanekadoSAvirbhAvataH vibhAvasvabhAvApatteriti prakRte AdhyAtmikopanayastvevam - svavyAdhizravaNamiva svakIyavibhAvasvabhAvalakSaNamahAvyAdhizravaNaM kA ja na zake. kAraNa ke saMsArI jIvomAM karmaupAdhino saMbaMdha thavAnI yogyatA e ja vibhAvasvabhAva che. tethI jo vibhAvasvabhAva AtmAmAM leza paNa na hoya to saMsArano ja uccheda thaI jAya athavA sAMkhyamatamAM praveza thaI jAya. A ja abhiprAyathI samayasAra graMthamAM kuMdakuMdasvAmIe jaNAvela che ke "jIva svayaM krodhAdi bhAvothI pariNamato na hoya to saMsArano abhAva mAnavAnI Apatti Ave. athavA sAMkhyamatano prasaMga Ave." "ekAnta AtmA svabhAvarUpa ja hoya to saMsArano abhAva thaI jaze" - A pramANe AlApapaddhatimAM ane bRhadyacakravRttimAM je jaNAvela che tenI uparokta bAbatathI chaNAvaTa thaI jAya che. tyAM "svabhAvarUpa' zabda dvArA 'vibhAva svabhAvathI ananuviddha mAtra svabhAvarUpa" Avo artha ja abhipreta che. zaMkA :- (ra gha.) AtmA bhale ne kevala svabhAvavALo hoya. tema chatAM judA-judA karmono saMbaMdha thavAthI zuddhAtmAno saMsAra to saMbhavI zake ja che ne ! I ! zuddhAtmAno saMsAra asaMbhavita che samAdhAna :- (nAnAvarma) vividha karmanA saMbaMdhathI jIvano saMsAra jarUra saMbhavI zake che. paNa saMsAra to Ave eTale vibhAvasvabhAvane mAnavAnI Apatti durvAra bane. kema ke jIva saMsArI bane eTale ajJAna, rAga, dveSa, vAsanA, lAlasA, tRSNA vagere doSo pragaTavAnA. AvuM bane eTale vibhAvasvabhAva temAM mAnavo ja paDe. ahIM je kahevAyela che te to digdarzanamAtra che. tenA AdhAre haju AgaLa ghaNuM vicArI zakAya che. AvuM jaNAvavA mATe parAmarzakarNikAmAM ahIM "vi' zabdano prayoga karela che. - - ra vibhAvAtmaka mahArogane TALIe . AdhyAtmika upanaya :- "tamane kamaLo thayo che. bAkI AMkha pILI na thAya' - AvI DokTaranI vAta kamaLAne TakAvavA mATe nathI paNa kamaLAne vadhato aTakAvavA mATe ane bhagAvavA mATe che. tema ApaNA vibhAvasvabhAvarUpa mahAroganI vAta paramarSioe tene TakAvavA mATe nahi paNa tene vadhato 1. apariNamamAne svayaM jIve krodhAdibhiH bhaavaiH| saMsArasyAbhAva: prasajati, sAGkhyasamayo vaa||
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1898 0 vibhAvapariNAma-vikalpAdibhyo virantavyam 0 12/8 ___ tatparikSayagocarayatnakRte, na tu tatsthairyAya / anAdikAlAt pravRtto'yaM karmasamparkayogyatAlakSaNaH vibhAvasvabhAvaH sarvatrA'vyAvahataprasara AtmavirodhibalopetatvAd indriyadvArA cittavRttibahiHkSepeNa anavarataM kartR-bhoktRbhAvam upadadhAti / tatazca rAgAdivibhAvapariNAmA vikalpataraGgamAlA bahirmukhatA-bandhama dazAdayazca nirmaryAdaM pravardhante / tatphalarUpeNa ca janma-roga-jarA-maraNAdayaH santataM jIvaM santApayanti / ze ato DAkinIgrahopamavibhAvasvabhAvocchedArtham 'ahaM mUlasvarUpeNa paramAnandaparipUrNa - paramazAntarasamaya ka -paramaniSkaSAya-paramanirvikAra-vizuddhacaitanyA'khaNDapiNDo'smi / nijasvarUpA'jJAna vibhAvasvabhAvaprasUta. vibhAvapariNAmAdau ekatvAdhyavasAyAd etAvantaM kAlaM bAhyA'bhyantarabhave bhrAnto'ham / dhig mAm / sAmpratamaham asAratvAt kadalIstambhopamebhyo rAga-dveSa-kartRtva-bhoktRtvAdivibhAvapariNAmebhyaH, tucchatvAcca aTakAvavA mATe ane bhagAvavA mATe karI che. karmanA saMparkamAM AvavAnI jIvanI yogyatA e ja vibhAvasvabhAva che. anAdi kALathI A vibhAvasvabhAva sakriya che. anAdi kALathI sakriya A vibhAvasvabhAva AtmavirodhI evA baLathI puSTa thayela che. AtmavirodhI baLanI sahAyane dharAvanArA vibhAvasvabhAvano pracAra ane prasAra sarvatra avyAhata che. tIrthakaranA samavasaraNamAM gayelA paNa jIvanI cittavRttine Indriya dvArA bahAra pheMkavAnuM kAma A vibhAvasvabhAva kare che. tethI tyAM arihaMta paramAtmAne jovAnA badale ratna-suvarNAdinA kAMgarA-killA upara ane nAcatI apsarA vagere upara ja jIvanI najara coMTI gaI. tethI tyAM paNa ratnAdine bhegA karavAnA kartutvabhAvamAM ke e nAcatI apsarAne bhogavavAnA bhAvamAM ja jIva ghaNI vAra aTavAyo. A rIte sarvatra pAMceya IndriyonA mAdhyamathI cittavRttipravAhane bahAra pheMkIne vibhAvasvabhAva satata kartutva-bhoknatvabhAvane pedA kare che. tenA lIdhe che rAgAdi vibhAvapariNAmo, mAnasika vikalpasvarUpa taraMgonI hAramALA, bahirmukhadazA, baMdhadazA vagere vA bemaryAdapaNe vadhe ja rAkhe che. tathA tenA ja phaLasvarUpe janma, roga, ghaDapaNa, mota vagere duHkho A jIvane satata saMtApavAnuM kAma kare che. A vibhAvavaLagADamAMthI chUTavAno upAya !) (mo.) AthI A vibhAvasvabhAva DAkaNanA vaLagADa jevo che. te kADhavA jevo ja che. tene mULamAMthI ukheDavA mATe nIce mujaba AtmArthI sAdhake viziSTa bhAvanA karavI ke :- "huM mULabhUta svarUpe vizuddha caitanyano akhaMDa piMDa chuM. mAruM vizuddha caitanya paramAnaMdathI paripUrNa che. tethI mAre bahAra kyAMya sukhanI bhIkha mAMgavAnI jarUra nathI. A nirmaLa cetanasvabhAva parama zAMtarasamaya che. e parama niSkaSAya ane parama nirvikAra che. tethI ukaLATa-adhIrAI-Aveza-Avega-ahaMkAra-kapaTa-tRSNA-bhogatRSNA vagere mAruM svarUpa nathI. AvA caitanyathI jhaLahaLatA mArA mahAna gaMbhIra svarUpanI samajaNa na hovAnA lIdhe, vibhAvasvabhAvanA kAraNe pragaTelA rAgAdi vibhAvapariNAmomAM tanmaya thaIne huM tAdAbhyabuddhi karI beTho. tenA ja kAraNe huM ATalA dIrgha kALathI deha-dukAna-ghara-parivAra-virAdhanA vagere svarUpa bAhya saMsAramAM bhaTakyo tathA rAga-dveSAdivibhAvapariNAma ane saMkalpa-vikalpa vagere svarUpa atyaMtara saMsAramAM bhaTakyo. AvI mUrkhAmI karanArA evA mane dhikkAra ho. kharekhara keLanA vRkSanA thaDane ukheDavAmAM Ave to enI aMdarathI navA-navA paDa nIkaLe ja rAkhe che. paNa temAMthI kazuM sArabhUta tattva nIkaLe nahi.
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12/8 * vibhAvasvabhAvaH nirAkAryaH / 1899 mRgatRSNikAtulyAyA analpasaGkalpa-vikalpakalpanAtaraGgamAlAyA viramAmi / pApodayodvega-puNyodayAkarSaNAdibhyazca pRthag bhavAmi / adhunA ahaM zuddhacaitanyA'khaNDapiNDatayA zAnta-sahajarUpeNa pariNamAmi' pa ityAdivibhAvanayA pratidinaM dIrghakAlaM yAvad AdarapUrvaM zuddhAtmasvarUpaM dhyaatvym| tato "yA ... zAntaikarasA''svAdAd bhavet tRptirtiindriyaa| sA na jivendriyadvArA SaDrasA''svAdanAdapi / / " (jJA.sA. / 10/3) iti jJAnasArakArikArthaH zuddhAtmadhyAnabalena satyArthatayA antaH prtibhaaste| tAdRzadhyAnapariNamane hi vibhAvasvabhAvasahakAri zuddhAtmavirodhibalaM kSIyate, sahajamalarecaH prAcuryeNa sampadyate, kartRtva-bhoktRtvapariNatiH zithilIbhavati, vibhAvadazA-vikalpadazA-bandhadazA-bahirmukhadazAdikam / atyantaM hIyate, antaHkaraNasya nirAkulatva-nIravatva-nirmalatvAdikaM saJjAyate, kAla-svabhAva-bhavitavyatA-karmAdisamavAyaH sAnukUlatAM bhajate, vibhAvasvabhAvazca bAhulyena niSkriyatAmApadyate / tanniSkriyatA- Na ''pAdane eva kevalacaitanyasvarUpAtmasvabhAvaprAdurbhAvasambhavaH iti manasikRtya ajJAna-rAga-dveSa-vAsanA kA -lAlasA-tRSNAdisvarUpeNa yathA AtmanaH pariNamanaM na syAt tathA satataM yatitavyam / itthameva AkuLatAsvarUpa rAga, vyAkuLatArUpa dveSa, kartutvabhAva, bhoknatvabhAva vagere vibhAvapariNAmo asAra hovAnA lIdhe keLanA thaDa jevA che. mAre tenuM zuM kAma che ? basa have huM tenAthI aTakuM chuM. jema mRgajaLa tuccha che, tema DhagalAbaMdha saMkalpa-vikalpanI kalpanAnA taraMgonI hAramALA paNa tuccha che. tethI tenAthI paNa huM aTakuM chuM. pApodayamAM udvega ane puNyodayanuM AkarSaNa - A banne mAraka tattvothI huM judo paDuM chuM. have huM zuddha caitanyanA akhaMDa piMDa svarUpe zAMtabhAve sahajatAthI pariNamuM chuM." A mujabanI vibhAvanAthI pratidina lAMbA samaya sudhI AdarapUrvaka zuddha AtmasvarUpanuM dhyAna karavuM joIe. zuddhAtmAnuM dhyAna karavAnA baLe sAdhakane aMtaramAM zAMtasudhArasanI anubhUti thAya che. tyAra bAda tene jJAnasAranA tRptiaSTakamAM darzAvelI vigata satya padArthasvarUpe aMdaramAM pratIta thAya che. tyAM mahopAdhyAyajI , mahArAje jaNAvela che ke "advitIya zAMtarasanA anubhavathI atIndriya evI je tRpti thAya, tevI tRpti , jIbhathI SaDrarasane cAkhavAthI paNa nathI thatI.' je zuddhacetanyasvabhAva dhyAnanA sAta phaLane samajIe ke (tA6) zuddhAtmasvarUpanuM dhyAna roje roja lAMbA samaya sudhI AdarapUrvaka karatAM karatAM te dhyAna aMdaramAM pariName che. te dhyAna jema jema pariNamatuM jAya tema tema (1) vibhAvasvabhAvanuM sahakArI zuddhAtmavirodhI baLa kSINa thatuM jAya che. (2) pracura pramANamAM anAdikAlIna sahajamaLano reca thAya che. matalaba ke sahajamaLanI kabajiyAta dUra thAya che. (3) kartutvabhAvanI ane bhostRtvabhAvanI pariNati prazithila bane che. (4) vibhAvadazA, vikalpadazA, baMdhadazA, bahirmukhadazA vagere atyaMta khalAsa thAya che. (5) aMtaHkaraNa nirAkuLa, nIrava (AMtarika ghoMghATathI zUnya) ane nirmaLa bane che. (6) kALa, svabhAva, bhavitavyatA, karma vagereno samUha paNa anukULa bane che. tathA (7) vibhAvasvabhAva moTA bhAge niSkriya bane che. A rIte tene niSkriya karavAmAM Ave to ja kevala caitanyasvarUpa AtmasvabhAva pragaTI zake. A lakSamAM rAkhI ajJAna, rAga, dveSa, vAsanA, lAlasA, tRSNA vagere svarUpe ApaNuM
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1900 * virakto vimucyate 12/8 e karmamuktiH smbhvet| ata eva samayasAre kundakundasvAminA " ratto baMdhadi kammaM muccadi jIvo viraagsNptto| rA bhu eso jiNovaeso tamhA kammesu mA rajja / / " ( sa.sA. 150) ityuktam / IdRzajJAnagarbhavairAgyabalena labhyamAne niHzreyase na jAtu vibhAvasvabhAvapracAraH / taduktaM ratnakaraNDaka zrAvakAcAre samantabhadrAcAryeNa "kAle kalpazate'pi ca gate zivAnAM na vikriyA lakSyA / utpAto'pi yadi syAt trilokasambhrAntikaraNapaTuH / / (ra. zrA. 133) iti zuM bhAvanIyam||12/8 pariNamana na thAya tenI satata kALajI rAkhavAnI che. A rIte ja karmathI chUTakAro saMbhave. AthI ja samayasAra graMthamAM kuMdakuMdasvAmIe "rAgI jIva karma bAMdhe che ane vairAgyane pAmelo jIva karmathI chUTe che. tethI he jIva ! tuM karmomAM rAga nahi kara" ' - A mujaba jaNAvela che. AvA jJAnagarbhita vairAgyanA [] baLathI maLato mokSa sadA vibhAvasvabhAvathI zUnya ja che. A aMge ratnakadaMDakazrAvakAcAramAM samantabhadrAcArye jaNAvela che ke 'traNa jagatanI uthala-pAthala karavA mATe samartha evo jo utpAda paNa thaI jAya ane seMkaDo kalpa pasAra thaI jAya to paNa muktAtmAomAM ekAda paNa vikriyA (= vibhAvasvabhAvakArya) pramANathI na jaNAya.' (12/8) lakhI rAkho DAyarImAM......S * tIkSNa buddhi sonAnA varakha lagADela kolasA jevI che, paricaya thAya ke aMdaranI kALAza pragaTa thayA vinA na rahe. jhaLahaLatI zraddhA e sonAnI lagaDI jevI tejasvI, nakkara ane guNiyala che. * vikRta vAsanA buddhijIvI che. susaMskRta upAsanA prabhujIvI che. * buddhine sAmagrInA saMgrahalakSI jIvanamAM rasa che. zraddhAne sAmagrIsadupayogamaya jIvanayAtrAmAM abhiruci che. buddhi paradoSadarzana karIne bIjA pratye durbhAva pedA kare che. zraddhA paraguNadarzana karIne bIjA pratye pramodabhAva pragaTAve che. 1. rakto badhnAti karma mucyate jIvo virAgasamprAptaH / eSa jinopadezaH tasmAt karmasu mA rajyasva / /
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22/6 0 aSTamasvabhAvavyAkhyAnam 0 1901 jI ho "zuddhasvabhAva kevalapaNuM lAlA upAdhikaja azuddha; jI ho viNa zuddhatA na mukti chaI, lAlA lepa na vigara azuddha II12(203) catura. kevalapaNuM kahatA upAdhibhAvarahitAntarbhAvapariNati te zuddha svabhAva. adhunA dravyasya aSTamaM navamaJca vizeSasvabhAvamAcaSTe - 'kaivlymiti| kaivalyaM zuddhabhAvo hyazuddha upaadhijstthaa| zuddhAd vinA na mokSaH syAd vinA'zuddhaM na liptatA / / 12/9 / / rA ___ prakRte daNDAnvayastvevam - kaivalyaM hi zuddhabhAvaH (ucyate) tathA upAdhijaH azuddhaH (svabhAvaH ucyte)| zuddhAd vinA mokSaH na syAt / azuddhaM vinA na liptatA syAt / / 12/9 / / kaivalyaM = karmAdilakSaNasakalopAdhizUnyAntarbhAvapariNatiH hi zuddhabhAvaH = zuddhasvabhAvaH ucyte| etena "kammakkhayAdu suddho" (bR.na.ca.66) iti bRhannayacakravacanamapi vyAkhyAtam / tathA upAdhijaH = karma-nokarmopAdhijanitabahirbhAvapariNamanayogyatAlakSaNaH azuddhaH = azuddha-Ni svabhAva ucyte| etena vibhAvA'zuddhasvabhAvayoH ko bhedaH? iti zaGkA samAhitA, upAdhisambandhayogyatAyA vibhAvasvabhAvatvAt, upAdhijanitarAgAdilakSaNabahirbhAvapariNamanayogyatAyAH avataraNikA :- have dravyanA AThamA ane navamA vizeSasvabhAvane graMthakArazrI jaNAve che - zlokAtha:- kaivalya e zuddhasvabhAva kahevAya che. tathA upAdhijanya azuddhasvabhAva kahevAya che. zuddhasvabhAva vinA mokSa na thAya tathA azuddhasvabhAva vinA AtmA lepAya nahi. (129) zuddhasvabhAvane pragaTAvIe che vyAkhyArtha:- karma vagere svarUpa tamAma upAdhithI zUnya evI aMtarbhAvapariNati e ja kaivalya = kevalapaNuM che. phakta AtmA ja hoya, bIjuM kazuM na hoya to AtmA zuddha hoya. tethI prastuta kaivalya . AtmAno zuddhasvabhAva kahevAya che. karmakSayathI pragaTa thayelo svabhAva zuddhasvabhAva jANavo' - Ama, bRhadbhayacakra graMthamAM je jaNAvela che tenI paNa uparokta pratipAdana dvArA chaNAvaTa thaI jAya che. A ja azuddhasvabhAvane oLakhIe che (tA.) tathA karma-nokarma vagere upAdhithI utpanna thayela bahirbhAvanA pariNamananI yogyatA e ja azuddhasvabhAva kahevAya che. # vibhAva-azuddhasvabhAvamAM taphAvatanI vicAraNA ja zaikA :- (rtana.) to pachI vibhAvasvabhAvamAM ane azuddhasvabhAvamAM bheda zuM paDaze ? samAdhAna :- ka.) nA. bannemAM taphAvata che. kAraNa ke karma vagere upAdhino AtmAmAM saMbaMdha * pustakomAM "zuddhabhAva pATha. A.(1)no pATha lIdho che. je lA.(2) + pustakomAM 'pariNata pATha. ko.(9)mAM pariNamana' pATha A.(1)no pATha lIdho che. je A.(1)mAM "zuddhasvabhAva kevalapaNo te kahII" pATha. 1. karmakSayati zuddha eka ja
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1902 0 navamasvabhAvanirUpaNam 0 12/9 31 upAdhijanitabahirbhAvapariNamana yogyatA te azuddhasvabhAva chaI. jo (viNa zuddhatA=) zuddhasvabhAva na mAniI, to mukti na ghaTai(cha). (vigara azuddha ) jo sa azuddhasvabhAva na mAniI, to karmano lepa na ghaTaI. pa cA'zuddhasvabhAvatvAt / itthaJcAnayoH kAraNayogyatA-kAryayogyatAlakSaNabheda eveti sthitam / ga azuddhaikAtmasvabhAvAbhyupagamapakSe zuddhAt = zuddhasvabhAvAd vinA na jAtucid Atmano mokSaH - = apavargaH syAt, mokSasya paripUrNazuddhisamanvitAtmasvarUpatvAt / na vA kSAyikazuddhajJAnamapi - kadAcidAtmanaH syAt, prakRtavikalpe AtmanaH sarvathA azuddhasvabhAvamayatvAt / prakRte "yadi cetayituH santi svabhAvena krudhaadyH| bhavantaste vimuktasya nivAryante tadA katham ? / / " ka (yo.sA.prA.1/56) iti yogasAraprAbhRtavacanam, "sarvathA'zuddhaikAnte'pi tathAtmano na kadAcidapi zuddhasvabhAvaNa prasaGgaH syAt, tanmayatvAd" (A.pa.pR.15) iti AlApapaddhativacanam, "azuddhasyApi tathAtmano na kadAcidapi kA zuddhabodhaprasaGgaH syAt, tanmayatvAd" (bR.na.ca.69 vR.) iti bRhannayacakravRttivacanaM ca smartavyAni / thavAnI yogyatA e vibhAvasvabhAva che. tathA karma vagere upAdhiothI utpanna thayela rAgAdi bahirbhAvane AtmAmAM pariNamAvavAnI yogyatA e AtmAno azuddhasvabhAva che. upAdhisaMbaMdha e kAraNa che tathA bahirbhAvapariNamana e kArya che. Ama vibhAvasvabhAvamAM ane azuddhasvabhAvamAM kAraNayogyatA ane kAryayogyatA svarUpa taphAvata rahelo ja che. ka ekAne azuddha AtmAno mokSa asaMbhava che (3) jo AtmAmAM sarvadA-sarvatra ekAntataH azuddhasvabhAva ja mAnavAmAM Ave to tevA pakSamAM = matamAM AtmA zuddhasvabhAvathI rahita hovAthI kyAreya paNa AtmAno mokSa nahi thAya. kAraNa ke mokSa 5. to paripUrNa zuddhithI saMpanna evuM AtmAnuM svarUpa che. AtmAmAM zuddhasvabhAva ja na hoya to pUrNa vizuddha che AtmasvarUpa kaI rIte pragaTI zake ? tathA jo AtmA ekAntataH azuddhasvabhAvavALo ja hoya to kSAyika (vA zuddha jJAna paNa AtmAmAM kyAreya pragaTI nahi zake. kAraNa ke AtmA tamArA mata mujaba azuddhasvabhAvamaya che. sarvathA azuddhasvabhAvamaya evA AtmAmAM zuddha jJAna kaI rIte pragaTa thaI zake? sa ) sarvathA azuddha jIvamAM zuddha jJAnano anukya ) (pra.) prastutamAM aneka zAstravacano yAda karavA lAyaka che. yogasAraprAbhUtamAM digaMbarAcArya amitagatie jaNAvela che ke "jo cetana AtmAmAM krodhAdi bhAvo svabhAvathI (= svAbhAvika rIte) ja rahetA hoya to muktAtmAmAM svabhAvavaza utpanna thatA krodhAdi pariNAmonuM nivAraNa kaI rIte thaI zakaze ?' AlApapaddhatimAM devasenajIe paNa jaNAvela che ke "tathA AtmAno ekAMte azuddhasvabhAva hoya to paNa AtmA kyAreya zuddhasvabhAvavALo banI nahi zake. kAraNa ke AtmAne tame sarvathA azuddhasvabhAvamaya mAno cho." bRhadbhayacakravRttimAM paNa jaNAvela che ke "jo AtmAne azuddha ja mAnazo to paNa AtmAmAM kyAreya zuddha jJAna utpanna nahi thaI zake. kAraNa ke AtmAne tame azuddhasvabhAvamaya mAno cho." ka pustakomAM "pariNAmanI pATha. bhA0 + ko.(10+11)mAM "pariNamana pATha.
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12/9 * AtmA zuddhA'zuddhobhayasvabhAvI / 1903 mata va - "zuddhasvabhAvanaI kadApi azuddhatA na hoI, azuddhasvabhAvanaI pachaI paNi azuddhatA ? yadi cAtmani sarvathA zuddhaikasvabhAvo'bhyupagamyate tarhi azuddhaM = kathaJcidazuddhasvabhAvaM vinA na jAtucid AtmanaH liptatA = karmamalakalaGkasaGgatiH syAt, gaganavat zubbaikasvarUpatvAt / etena "zuddhasyaikAntenA''tmano na karmakalaGkAvalepaH, sarvathA niraJjanatvAd" (A.pa.pR.15, bR.na.ca.69 / vR.) iti AlApapaddhati bRhannayacakravRttivacanaM vyAkhyAtam / tatazca karmayoga-viyogayogena nayadvayamatA- sa nusArataH Atmani zuddhA'zuddhobhayasvabhAvAbhyupagama eva zreyAn, yauktika Agamikazceti / tadidamabhipretya // samayasAre kundakundasvAminA "jIve kammaM baddhaM puDhe cedi vavahAraNayabhaNidaM / suddhaNayassa du jIve abaddhapuDhe havadi kammaM / / " (sa.sA.141) iti, yogasAraprAbhRte ca amitagatinA "saMsArI karmaNA yukto muktastena 1 vivarNitaH zuddhataMtra saMsArI mut: zuddhaH punarNataH II" (yo.sA.prA.7/ra6) rUtyum | ____ ata eva zuddhasvabhAvasya kadApi azuddhatA na syAt, azuddhasvabhAvasya ca pazcAdapi zuddhatA kA na syAditi vedAntyAdimataM nirAkRtam, zuddhAtmAmAM karmalepa asaMbhava (hi thA.) tathA jo AtmAne ekAMte phakta zuddhasvabhAvavALo ja mAnavAmAM Ave to leza paNa azuddhasvabhAva na hovAnA kAraNe AtmA kyAreya paNa karmamalakalaMkathI levAze nahi. jema gagana kevala zuddhasvarUpa hovAthI karmathI lepAtuM nathI tema AtmA paNa tamArA mata mujaba phakta zuddhasvabhAvavALo hovAthI karmathI lepAze nahi. ja vyavahAra-nizvayathI AtmA baddha-abaddha 4 (tti.) AlApapaddhatimAM ane bRhadyacakravRttimAM paNa jaNAvela che ke "ekAnta zuddha evA AtmAmAM karmakalaMkanI cIkAza nahi thaI zake. kAraNa ke tamArA mata mujaba, AtmA sarvathA niraMjana = aMjanazUnya che = zuddha che." A banne graMthanI paNa spaSTatA uparokta nirUpaNa dvArA thaI jAya che. tethI karmayoga thavAthI te ane karmano viyoga thavAthI vyavahAra-nizcayanayadraya mujaba AtmAne zuddha ane azuddha banne svabhAvavALo mAnavo e ja kalyANakara che, yuktisaMgata che ane zAstrasaMmata che. A ja abhiprAyathI samayasAramAM sa kuMdakuMdasvAmIe jaNAvela che ke "jIvamAM karma baMdhAyela ane sparzAvela che - A vyavahAranayanuM kathana che. zuddhanayathI jIvamAM karma nathI to baMdhAyela hotuM ke nathI to spardhAyela hotuM." tathA amitagatie yogasAraprAbhRtamAM jaNAvela che ke "saMsArI jIva karmathI yukta hoya che tathA muktAtmA karmathI rahita hoya che. tethI te bannemAM saMsArI jIva azuddha tarIke ane karmothI mukta thayela AtmA zuddha tarIke mAnya che." ekAttavAdI :- (va) AtmAne zuddhasvabhAvavALo ja mAno to te kyAreya paNa azuddha na thaI zake. tathA AtmAne azuddhasvabhAvavALo mAno to AtmAmAM pAchaLathI paNa zuddhi pragaTa thaI na zake. 1 mo.(2)mAM "azuddhatA" azuddha pATha. 1. jIve karma baddhaM spRSTaM ceti vyvhaarnybhnnitm| zuddhanayasya tu jIve abaddhaspRSTaM bhavati karma / /
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1904 0 vedAntimatanirAkaraNam / za na hoI" e velAnyAdi mata nirAkariuM. ubhayasvabhAva mAniI, koI dUSaNa na huvai, te vatI../12/dhA zuddhA'zuddhobhayasvabhAvasya Atmano'bhyupagame niruktadUSaNA'navakAzAt / tathAhi - saMsAriNa ' AtmanaH zuddhasvabhAvaH kathaJcideva na tu sarvathA iti naashuddhysmbhvH| tathA'zuddhasvabhAvo'pi kathaJcideva na tu sarvatheti na samyaksAdhanAdinA zuddhyasambhavaH / prakRte kathaJcitpadena syAtpadA'narthAntareNa ma evAtmani saapekssshuddhaa'shuddhobhysvbhaavsiddhirvseyaa| zaM taduktaM dravyasvabhAvaprakAze "'Niyama-NisehaNasIlo NipAdaNAdo ya jo hu khalu siddho| so siyasaddo ka bhaNio jo sAvekkhaM pasAhedi / / " (dra.sva.pra.253) iti / tathA cA'tra syAtpadabalena nizcayanayArpaNayA ki zuddhe'pyAtmani vyavahAranayArpaNayA saMsAradazAyAmazuddheranapalapanIyatvam, tatkAryopalambhAt / zuddhA' zuddhobhayasvabhAvA'bhyupagame eva avidyAnivRttitaH svarUpaprAptilakSaNA muktiH vedAntisammatA saGgaccheta / sammatA ceymsmaakmpi| taduktaM sammatitarkavRttau abhayadevasUribhiH "aSTavidhapAramArthikakarmapravAharUpA zuddha-azuddha ubhacaravabhAvI AtmA ## anekAntavAdI :- (zuddhA.) o ! vedAntI vagere ekAntavAdIo ! tamArI dalIlanuM nirAkaraNa to ame upara jaNAvyuM tenAthI ja thaI jAya che. kema ke ame AtmAne ekAMte zuddha nathI mAnatA tathA ekAtte azuddha paNa nathI mAnatA. ame to syAdvAdI chIe. ame AtmAne zuddha-azuddha ubhayasvarUpa mAnIe chIe. tethI amArA matamAM uparokta dUSaNane koI avakAza raheto nathI. te A rIte - saMsArI AtmAmAM zuddhasvabhAva kathaMcit ja che, sarvathA nathI. tethI saMsArI jIvamAM azuddhi saMbhavI zake che. te ja rIte saMsArI jIvamAM azuddhasvabhAva paNa kathaMcit ja che, sarvathA nathI. tethI samyapha sAdhanAnA mAdhyamathI tenI zuddhi bhaviSyamAM thaI zake che. zuddhi asaMbhavita nathI. prastutamAM "kathaMcit' zabdanA sa ane "cA" zabdanA arthamAM koI taphAvata nathI. tenA dvArA ja AtmAmAM sApekSa zuddha-azuddha | ubhayasvabhAvanI siddhi jANavI. Cii (taDu) tethI ja to dravyasvabhAvaprakAzamAM jaNAvela che ke "cAt zabda cokkasa prakAranA vidhi -niSedha karavAnA svabhAvavALo che. nipAtarUpe 'zA' zabdanI siddhi thAya che. te sApekSa vastunI siddhine ja kare che." tethI ahIM cAtu zabdathI nizcayanayanI vivakSA karavAmAM Ave to AtmA zuddha che. nizcayasaMmata zuddha AtmAmAM paNa vyavahAranayanI vivakSAthI saMsArIdazAmAM azuddhi mAnya che. vyavahArasaMmata azuddhino saMsArI jIvamAM apalApa karI zakAya tema nathI. kAraNa ke azuddhinuM kArya bahirbhAvapariNati to saMsArI jIvamAM jovA maLe ja che. azuddhasvabhAva saMsArIdazAmAM na ja hoya to bahirbhAvapariNati zA mATe temAM jovA maLe ? kAraNa vinA kArya kevI rIte utpanna thAya? tethI saMsArI jIvanI vyavahArasaMmata azuddhi paNa vAstavika ja che. A rIte zuddha-azuddha ubhayasvabhAvane svIkAravAmAM Ave to ja avidyAnivRttithI svarUpalAvyAtmaka je mukti vedAntIne mAnya che, te saMgata thaI zake. tathA AvI mukti amane paNa saMmata che. tethI ja saMmatitarkavyAkhyAmAM abhayadevasUrijIe jaNAvela che ke "ATheya 1. niyama-niSedhanazIlo nipAtanAcca yaH khalu siddhH| sa syAcchabdo bhaNito yaH sApekSaM prasAdhayati / /
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1905 12/9 0 azuddhasvabhAvataH saMsAraH 0 'nAdyavidyA''tyantikanivRtteH svarUpapratipattilakSaNamokSA'vApteH abhISTatvAd" (sa.ta.1/1/pR.160) iti / prakRte "baMdhammi apUrante saMsAra-bhaoghadasaNaM mojjhaM / bandhaM va viNA mokkha-suhapatthaNA Natthi mokkho y||" / (sa.ta.1/20) iti sammatitarkagAthA'pi avazyaM smrtvyaa|| itthaJcA'zuddhasvabhAvavazAd mithyAtvAdinimittakaM karmabandhaM kakSIkRtya Atmani saMsAradazA ma upapAdanIyA, anyathA muktynupptteH| na hyabaddho mucyte| tadidamabhipretyoktaM paJcaliGgiprakaraNe jinezvarasUribhiH "micchattAinimitto bandho, iharA kahaM tu saMsAro ? / na ya loge vi abaddho muccai payaDaM jao haMdi / / " (pa.li.pra.93) iti| kintu nivartanIyavyAvahArikA'zuddhasvabhAvazAlinyapi Atmani ke naizcayikazuddhasvabhAvasattvAt samyagdarzana-jJAna-cAritrAdinA karmakSayataH pazcAt zuddhatAyAH sambhavAdi-Ni tyuuhniiym| ___ prakRte AdhyAtmikopanayastvevam - yAvad bahirbhAvapariNamanaM savegaM svarasataH pravarttate taavnnaaprakAranA pAramArthika karmonA pravAha svarUpa anAdikAlIna avidyAnA AtyaMtika ucchedathI AtmasvarUpanI prAptirUpa muktinI upalabdhi amane anekAntavAdIne mAnya che. ahIM sammatitarkanI gAthA avazya yAda karavI. tyAM vedAntamatanuM nirAkaraNa karatAM jaNAvela che ke "AtmAmAM jo karmabaMdha ja paramArthathI na thato hoya to saMsArane udezIne bhayanA prAcaryanuM darzana karavuM e mUDhatA kahevAze. athavA karmabaMdha vinA mokSanI = saMsAranivRttinI ane saMsAranivRttisukhanI kAmanA ja na saMbhave tathA mokSa ja na saMbhave? je baMdhAyela na hoya tene chUTavAno prazna ja asthAne che.' che azuddhasvabhAvathI karmabaMdha che (lya.) A rIte vyAvahArika azuddhasvabhAvanA prabhAvathI mithyAtvAdinimittaka karmabaMdha AtmAmAM che svIkArIne AtmAnI saMsAradazAnuM samarthana karavuM. bAkI to mokSa ja asaMgata thaI jaze. kAraNa ke je baMdhAyela na hoya, te mukta thato nathI. abaddhane zuM mukta karavAno hoya? A ja abhiprAyathI paMcaliMgI prakaraNamAM jinezvarasUrijIe jaNAvela che ke "mithyAtvAdina nimitte karmabaMdha thAya. bAkI to saMsAra kaI sa rIte saMbhave ? kAraNa ke lokamAM paNa pratyakSa dekhAya che ke baMdhAyelo na hoya tenI mukti thatI nathI." matalaba ke vyavahAranayasaMmata azuddhasvabhAva = azuddhi AtmAmAM mAnyA vinA chUTako nathI. paraMtu bhavyAtmAmAM rahelI azuddhi samyapha sAdhanA dvArA dUra thaI zake che. nivartanIya azuddhasvabhAvane dhAraNa karanArA AtmAmAM nizcayanayasaMmata zuddhasvabhAva paNa rahelo ja che. tethI ja samyag darzana-jJAna-cAritra vagere dvArA karmakSaya thayA bAda AtmAmAM zuddhi paNa saMbhavI zake che. A bAbatanuM UMDANathI manana karavuM. bahirbhAvapariNamana TALIe chI AdhyAtmika upanaya :- jIvanuM bahirbhAvapariNamana jyAM sudhI vegapUrvaka svaicchikapaNe cAlu ja che, tyAM sudhI aMtarbhAvapariNamana zakya ja nathI. tethI aMtarbhAve pariNamI javA mATe bahirbhAvanI 1. bandhe asati saMsAra-bhayaughadarzanaM mauddhym| bandhaM vA vinA mokSa-sukhaprArthanA nAsti mokSazca / / 2. mithyAtvAdinimitto bandha itarathA kathaM tu saMsAraH ? / na ca loke'pi abaddho mucyate prakaTaM yato hndi||
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1906 0 zuddhasvabhAvA''bhimukhyopadezaH 12/9 'ntarbhAvapariNamanaM zakyate kartum / tatazcAntarbhAvapariNamanakRte bahirbhAvapariNatiH chedyA, bhedyA mandIkAryA c| tatkRte dhyAna-kAyotsargAdinA zuddhAtmasvabhAvA''bhimukhyamAvazyakam / tatazcAntarbhAva5 pariNatimArgaH prAdurbhavati, zuddhAtmasvabhAva AvirbhAvAya samullasati / AvirbhUtAM''zikazuddhapariNatiH rA antarbhAvapariNatizca zuddhAtmane diiyete| tatazca paripuSTaH zuddhasvabhAvaH kAtnyena prAdurbhavitum ma adhikaM samullasati / anena krameNa zuddhAtmabhAvanena "accaMtanirAbAhaM muttisuhaM niruvamamaNaMtaM" (dha.upa. " mA.32 kathA-pR.137) iti dharmopadezamAlAvivaraNe jayasiMhasUrivarNitaM muktisukham Avirbhavati / tadAvirbhAva- preraNA'tra smpraapyaa| prakRte "bhAveha bhAvasuddhaM appANaM suvisuddhaNimmalaM cev| lahu caugai caiuNaM jai icchaha sAsayaM " sukkhaM / / " (bhA.prA.60) iti bhAvaprAbhRtoktiH bhaavniiyaa| aSTamazAkhA(8/6-7)pradarzitA'sadbhUtakA vyavahAraparAyaNatve tu svAtmakArye muneH suptatvaM syAt / yathoktaM mokSaprAbhRte "jo sutto vavahAre so joI jaggae skjjmmi| jo jaggadi vavahAre so sutto appaNo kajje / / " (mo.prA.31) iti pUrvoktam (7/11) atrA'nusandheyam / "suttA amuNI, sayA muNiNo jAgaraMti" (A.1/3/106) iti AcArAGgasUtram pariNatine kApavI paDe, bhedavI paDe, ghasavI paDe, ochI karavI paDe, maMda karavI paDe. te mATe dhyAna, kAyotsarga vagere sAdhanA dvArA zuddhasvabhAvasammukha thavAnI AvazyakatA che. tenAthI aMtarbhAvapariNatinI dizA ughaDatI jAya che, zuddhasvabhAva pragaTavA mATe sArI rIte ullasita thato jAya che. pragaTa thayela AMzika zuddhapariNati ane aMtarbhAvapariNati zuddha AtmAne ahobhAvathI samarpita karavAthI puSTa thayelo zuddha svabhAva pUrNatayA pragaTavA mATe vadhu ullasita thAya che. A kramathI zuddhAtmAnI bhAvanAthI, zuddha sa AtmAne bhAvita karavAthI dharmopadezamAlAvivaraNamAM zrIjayasiMhasUrie varNaveluM atyaMta pIDArahita, * nirupama, anaMta muktisukha pragaTa thAya che. tene pragaTa karavAnI preraNA ahIM meLavavA jevI che. * yogI vyavahAramA sUtedA, sAbhArthamA ] * (prakR.) prastutabhA bhAvAmRta aMthanI me ||thaanii vimAna 421 // OMvI che. tyA dusvAbhIme te jaNAvela che ke "jo cAra gatimAMthI mukta thaIne jaldIthI zAzvata sukhane tuM icchatA ho to suvizuddha nirmala AtmAnI, bhAvathI zuddha banIne, bhAvanA kara." AThamI zAkhAmAM darzAvela "mAruM zarIra, mAruM dhana vagere asabhUta vyavahAra tyAjya che. temAM magna banavAmAM Ave to potAnA AtmAnA kAryamAM mahAtmA uMghI jAya che. A aMge mokSaprAbhRtamAM kuMdakuMdasvAmIe jaNAvela che ke "je yogI vyavahAramAM sUtelA hoya te potAnA AtmAnA kAryamAM jAge che. tathA je AtmA vyavahAramAM jAge che te potAnA AtmAnA kAryamAM uMdhe che." pUrve (7/11) A saMdarbha jaNAvela hato. tenuM ahIM anusaMdhAna karavuM. 1. atyantanirAbAdhaM muktisukhaM nirupmmnntm| 2. bhAvaya bhAvazuddham AtmAnaM suvizuddhanirmalaM caiv| laghu caturgati tyaktvA yadi icchasi zAzvataM saukhyam / / 3. yaH supto vyavahAre sa yogI jAgarti svkaarye| yo jAgarti vyavahAre sa supta AtmanaH kaarye|| 4. suptAH amunayaH, sadA munayo jAgrati /
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12/9 OM zuddhAtmajJAnAt zuddhAtmA''virbhAvaH / anusmRtya sadA zuddhAtmasvabhAve jAgarUkatayA munibhiH bhaavym| prakRte "yA nizA sakalabhUtagaNAnAM pa dhyAnino dinamahotsava essH| yatra jAgrati ca te'bhiniviSTA dhyAnino bhavati tatra suSuptiH / / " (a.sA. 17/3) iti adhyAtmasArakArikA api bhaavniiyaa| '"suddhaM tu viyANaMto suddhaM cevappayaM lahadi / jiivo| jANato du asuddhaM asuddhamevappayaM lahadi / / " (sa.sA.186) iti samayasAragAthA'pyatra cetasi ma kartavyA ITI92/ mohanidrAmAM sUtelA hoya te muni nathI. munio to sadA jAgatA hoya che' - A mujaba AcArAMgasUtrane yAda karIne mahAtmAoe zuddhAtmasvabhAvamAM kAyama jAgRta rahevuM joIe. adhyAtmasAranI paNa eka kArikAnI ahIM vibhAvanA karavI. tyAM mahopAdhyAyajIe jaNAvela che ke "sarva jIvanA samUhane je sa. (zuddhAtmadazA) rAtri lAge che, te dhyAtA yogIne dinamahotsava lAge che. tathA jemAM (dehAdhyAsAdimAM) sarva kadAgrahI jIvo jAge che, temAM dhyAtA yogI UMghe che." temaja samayasAra graMthanI eka gAthA paNa vI. ahIM khAsa manamAM sthira karavA yogya che. te gAthAno artha A mujaba che ke "zuddha AtmAne jANatoanubhavato jIva zuddha AtmAne ja pAme che. ane azuddha AtmAne jANato-anubhavato jIva azuddha rA AtmAne ja pAme che." (129) ( lakhI rAkho DAyarImAM.....4 * pratikULa saMyogamAM paNa saMsArane choDavA buddhi taiyAra nathI. anukULa saMcAgamAM paNa zraddhA saMsAra choDavA rAjI che. kaTu anubhavanI lAta khAdhA pachI paNa buddhi sudharatI nathI. anubhavajJAnInA sUcanamAtrathI zraddhA sudharavA taiyAra che. maraNasmaraNa sAdhanAne vegavaMtI banAve che. dA.ta. metArya munino ghAtaka sonI. prabhusmaraNa upAsanAne cetanavaMtI banAve che. dA.ta. mIrA. * vAsanA zakti vadhAravA Icche che, chatAM zaktinAza notare che. upAsanA bhaktino uchALo jhaMkhe che ane zaktistrota, zuddhistrota pragaTAve che. 1. zuddhaM tu vijAnan zuddhaM ca eva AtmAnaM labhate jIvaH / jAnan tu azuddham , azuddham eva AtmAnaM labhate / /
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1908 0 dazamavizeSasvabhAvapratipAdanam / 12/20 jI ho niyamita ekasvabhAva je, lAlA upacariI paraThANa; jI ho te upacarita svabhAva chaI, lAlA eviNa kima paranANa? I12/10(204)catura. niyamita ekasthAnake nirdhAriuM, je ekasvabhAva, parasthAnakaI upacariI, te upacaritA svabhAva (I) hoi. dazamaM caramaJca vizeSasvabhAvaM vyAkhyAnayati - 'eke'ti| . ekasvabhAva ekatra nizcito'nyatra cryte| upacarita uktaH sa parajJAnaM na taM vinaa||12/10|| rA prakRte daNDAnvayastvevam - ekatra nizcitaH ekasvabhAvaH anyatra caryate, saH upacaritaH uktaH / sa taM vinA na parajJAnam / / 12/10 / / ma ekatra sthAne nizcitaH = nirdhAritaH ekasvabhAvaH = ekaH svabhAvavizeSaH anyatra = parasthAne ___ caryate = upacaryate sa tatrAropasthale upacaritaH svabhAvaH uktaH / vyavahAranayagocaro'yaM svabhAvavizeSaH, . Aropasya vyavahAranayasammatatvAt, yathA 'AtmA mUrttaH' iti / pudgaladravye pramANato vinizcitasya paNa mUrtasvabhAvasya Atmani vyavahAranayata upacAraH kriyata iti mUrttatvamAtmana upcritsvbhaavH| pUrva kA (7/9) yo dravye'samAnajAtIyadravyaguNAropakA'sadbhUtavyavahAropanayo darzitaH tadviSayatA'sya upa caritasvabhAvasya 'AtmA mUrtaH', 'ahaM gauraH' ityAdisthalaprasiddhasya bodhyA / evaM 'dravye paryAyopacAraH', 'guNe guNopacAraH' ityAdAvapi yathAsambhavaM pUrvoktarItyA (7/6-11) anuyojyam / avataraNikA :- chellA dazamA vizeSa svabhAvanuM graMthakArazrI pratipAdana kare che : A upacaritasavabhAvanI samajaNa A zlokAthI :- eka sthAne nizcita thayelA eka svabhAvano anyatra upacAra karavAmAM Ave che, te upacaritasvabhAva kahevAya che. tenA vinA anya vastunuM jJAna thaI na zake. (12/10) sa vyAkhyArtha - eka sthaLe nirdhArita thayelA je eka vizeSa svabhAvano anya sthaLe upacAra karavAmAM ja Ave che te vizeSa svabhAva AropanA sthaLamAM upacaritasvabhAva kahevAyela che. A upacaritasvabhAva vA vyavahAranayano viSaya che. kAraNa ke Aropa vyavahAranayamAnya che. jema ke "AtmA mUrta che' - Avo Aropa upacaritasvabhAvaprayukta che. mUrtasvabhAva pUgalano che. A hakIkata pramANathI nizcita thayela sa che. pudgalamAM nirdhArita thayelA mUrtasvabhAvano AtmAmAM vyavahAranayathI upacAra karavAmAM Ave che. tethI mUrtatva AtmAno upacaritasvabhAva che. pUrve sAtamI zAkhAnA navamA zlokamAM dravyamAM asamAnajAtIyadravyaguNaAropaka je asabhUta vyavahAranaya batAvela hato teno viSaya prastuta upacaritasvabhAva bane che - tema jANavuM. AtmA mUrta che', "huM goro chuM - ItyAdi sthaLe upacaritasvabhAva prasiddha che. A ja rIte 'dravyamAM paryAyano upacAra", "guNamAM guNano upacAra' vagere sthaLe yathAsaMbhava pUrvokta je pustakomAM "...sthAni pATha. A.(1)no pATha lIdho che. * pustakomAM "sthAnaki" pATha. lA.(2)no pATha lIdho che.
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22/10 * upacaritasvabhAvaM vinA parajJAnA'sambhavaH / 1909 (e viNaka) te upacaritasvabhAva (viNas) na mAniI to "sva-paravyavasAyijJAnavaMta AtmA" 2 kima kahi? je mATai jJAnanaI svaviSayatva to anupacarita chai. tam = upacaritasvabhAvaM vinA na = naiva jAtucid Atmani parajJAnaM sambhavet, paraviSayatAyA aupacArikatvAt / tathAhi - 'sva-paravyavasAyijJAnavAn AtmA' ucyte| jJAne jJeyAkArapratibhAsitvaM paraprakAzakatvaM svAkArapratibhAsitvaM ca svaprakAzakatvam / jJeyAkAra-jJAnAkArobhayadharmamayajJAnasvabhAvasyaiva paricchedyatvaM svAtmakajJAnasyaiva ca tatparicchedakatvamiti jJAnasya sva-paravyavasAyitvamucyate / tatra jJAnavRtti svaviSayakatvaM tu anyanirapekSatayA pratIyamAnatvena nirupacaritam / na ca jJAnasya paraviSayakatvamastu svaviSayakatvaM katham ? iti zaGkanIyam, dIpasyeva jJAnasya sva-paraprakAzakatvasya syAdvAdaratnAkare vAdidevasUribhiH vistareNa sAdhitatvAta / Ni pareSAmapi sammatam idam / taduktaM vAkyapadIyavRttau helArAjena api "yathA ghaTAdInAM dIpaH prakAzakaH kA rIte (7/6-11) upacaritasvabhAva aMge te te asaddabhUta vyavahAranayane joDavo. parajJAtRtva aupacArika ja (ta) upacaritasvabhAva vinA kyAreya paNa AtmAmAM anya vastunuM jJAna na thaI zake. kAraNa ke jJAnamAM paraviSayatA aupacArika che. te A rIte - sva-paraviSayano nizcaya karanAra jJAna jyAM hoya tene AtmA kahevAya. potAnA jJAnamAM yAkArano je pratibhAsa thAya che, te jJAnamAM rahelI paraprakAzakatA che tathA jJAnanuM jJAnAkAre je jANavAnuM thAya che, te jJAnanI svaprakAzakatA che. zeyAkAra ane jJAnAkAra evA be dharma jJAnanA ja che. ubhayadharmamaya jJAnasvabhAva ja zeyapaNe jANavA yogya che. tathA te jJAna pote ja potAnA tathAvidha svabhAvane nizcayathI jANe che. tethI jIvanuM jJAna sva-paranuM nizcAyaka kahevAya che. paraMtu ahIM jJAnagata svaviSayatA e ja pAramArthika che. kAraNa ke te anyanirapekSasvarUpe pratIta nuM thAya che. "jJAna svaviSayaka che' - evuM jANavA mATe te jJAna sivAya anya koI padArthanI apekSA rahetI nathI. au zaMkA :- (na gha.) jJAna dvArA ghaTa-paTa vagere viSayo jANI zakAya che. tethI jJAnamAM paraviSayatva mAnI zakAya tevI vAta che. paraMtu "jJAna svaviSayaka che' - A vAta kaI rIte siddha thaI zake ? jJAnanuM jJAna to anya jJAna dvArA ja thAya ne ! # jJAnamAM svaprakAzakatva paNa che samAdhAna :- (vI.) jema dIvo sva-paraubhayane jaNAve che, tema jJAna dIvAnI jema sva-paraubhayano prakAza kare che. A bAbatane zrIvAdidevasUrijIe syAdvAdaratnAkara graMthanA prAraMbhamAM ja vistArathI siddha karela che. tethI A bAbatane ahIM vistArathI jaNAvatA nathI. jJAnamAM svaprakAzatvane anyadarzanakAro paNa svIkAre che. bhartuhariviracita vAkyapadIya granthanA trIjA kAMDanI vyAkhyAmAM zrIhelArAja nAmanA vidvAne A aMge jaNAvela che ke "jema ghaTa, paTa vagerene jaNAvanAra dIvo potAnA prakAza mATe bIjA 4 pustakomAM 'to nathI. si.ko.()mAM che. je pustakomAM 'te pATha che. A.(1)+ko. (7)mAM "je.
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1910 jJAne paraviSayatA aupacArikI 12/10 paNi paraviSayatva parApekSAI pratIyamAnapaNaiM tathA panirUpitasaMbaMdhapaNaIM uparita chai. *(paranANa=)paraviSayaka jJAna parApekSapaNe upacaritasvarUpavALuM kahyuM paranirUpitasaMbaMdhe. Indriyo ane ra pustakAdimAM je jJAnasvabhAva che, te paNa uparita bhAvathI jANavo joIe. pu svaprakAze dIpAntaraM nA'pekSate tathA'rthasya prakAzakaM jJAnamAtmaprakAzanAya prakAzAntarAnapekSamiti svaprakAzakaM siddham / jaDavailakSaNyaM hi prakAzakatvamiti tasyApi prakAzyatve jaDatApattiH / arthaprakAzakAle ca prakAzakasyA'prakAze'rthasaMvedanameva na syAt, prakAzA'saJcetane tallagnArthasaJcetanA'siddheH" (vA.pa.3/1/104 de.yu.) kRti paraM paraviSayakatvaM tu parApekSayA pratIyamAnatvam / tatazca jJAne parApekSapratItiviSayatAnirUpakatvalakSaNaM paraviSayakatvam upacaritameva jJeyam, paranirUpitaviSayitAlakSaNasambandhavizeSAtmakatvAt / Ni yathA paraviSayakatvaM jJAne parApekSatayA upacaritaM tathA indriya- pustakAdiSu jJAnavattvamapi upacaritameva kA vijJeyam, paranirUpitasambandhavizeSA'pekSaNAt / tathAhi - indriye svajanakatvasambandhena, pustake svprtidIvAnI apekSA rAkhato nathI. tema arthane jaNAvanAra jJAna potAnA jJAna mATe anya jJAnanI apekSA rAkhatuM nathI. tethI jJAna svaprakAzaka svaviSayaka siddha thAya che. jaDathI vilakSaNatA e ja jJAnaniSTha prakAzakatva che. have jo jJAna paNa paraprakAzya hoya to jJAna jaDa thavAnI Apatti Ave. matalaba ke ghaTa, paTa vagere padArtho paraprakAzya hovAthI jaDa che. tema jJAna paNa paraprakAzya = jJAnAttaraprakAzya hoya to te ghaTa, paTa vagerenI jema jaDa banI jAya. tathA hakIkata e che ke arthano prakAza (bodha) karavAnA samaye jo arthaprakAzaka jJAnano ja prakAza na thato hoya to arthano bodha ja thaI na zake. kema ke jJAnano bodha na thAya to jJAnasaMlagna bAhya padArthano bodha thaI ja na zake.' jema ghaTaprakAzaka zuM bAhya prakAza potAne paNa jaNAve che tema ghaTaprakAzaka jJAna potAne paNa jaNAve ja che. sUryanA kiraNa, prabhA vagere na dekhAya ane ghaTa, paTa dekhAya tema banatuM nathI. tema jJAna aMge samajavuM. tethI 'jJAnamAM al je svaviSayakatva che, te svAbhAvika ja che' - Ama siddha thAya che. - = * paraviSayatA parasApekSa - (naM.) jyAre paraviSayakatvanuM bhAna to para viSaya dvArA thAya che. anya vastunI apekSAe jJAnanuM je svarUpa pratIyamAna che te paraviSayakatva che. 52 viSaya vinA mAtra jJAna dvArA te paraviSayakatva jJAnamAM bhAsatuM nathI. tethI parasApekSapratItiviSayatAnuM nirUpaka paviSayaka jJAna che. Ama parasApekSapratItiviSayatAnirUpakatvasvarUpa paraviSayakatva jJAnamAM upacarata ja che tema jANavuM. kema ke paraviSayakatva e paranirUpita-jJAnIya-viSayitAsvarUpa saMbaMdhavizeSAtmaka che. / Atmabhinna padArthamAM jJAna aupacArika (yathA.) jema jJAnamAM rahenAra paviSayakatva parasApekSa hovAthI upacirata che tema Indriya, pustaka vageremAM rahenAra jJAnavattva = jJAna paNa upacarita = aupacArika ja jANavuM. kAraNa ke tAdeza jJAnavattva paranirUpita saMbaMvizeSanI apekSA rAkhe che. te A rIte - IndriyamAM svajanakatva saMbaMdhathI = svanirUpita *.* cihnadrayavartI pATha ma.mAM tathA ghaNI hastapratomAM nathI. zAM.+ko.(7)mAM che.
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________ 0 indriyAdau jJAnavattvam aupacArikam / nahitara anaMta jJAna, darzana, cAritra guNasvarUpI AtmAnA svarUpanI sAthe virodha Avaze.* . I/12/1oll pAdakatvasambandhena ghaTAdiSu ca svanirUpitaviSayatAsambandhena jJAnaM vartate / itthaM jJAnavattvopapattaye indriyAdInAM svabhinnasannikarSA''loka-jJAnAdyapekSaNAt teSu jJAnavattvam upacaritamevA'vaseyam / yuktaJcaitat, indriya-viSayAdigatasya jJAnavattvasya anaupacArikatvA'bhyupagame tu anantajJAna -darzana-cAritraguNamayatvasyA''tmasvarUpatvapratipAdane shaastr-lokaanubhvvirodhaapaataaditi| vastutastu jJAnaM svameva jAnAti, svarUpamAtraprakAzakatvAt / pratikSaNaM tattatsvabhAvamayasvakIya- rza zuddhasvarUpaprakaTanameva naizcayikaM jnyaankaarym| sva-parapratibhAsazAlinaM nijasvabhAvameva sadA sarveSAMka jJAnaM paricchinatti / kintu tAdRzasvabhAvaM nizcinvAne jJAne ghaTAdiH paraH pratibhAsata iti jJAnaM paraM / janakatAsaMbaMdhathI (= svaniSThajanyatAnirUpita janakatAsaMbaMdhathI) jJAna rahe che. kAraNa ke Indriya jJAnajanaka che. pustakamAM svapratipAdakatva saMbaMdhathI jJAna rahe che. kAraNa ke pustaka jJAnanuM pratipAdaka che. tathA ghaTa -paTa vagere viSayomAM svanirUpitaviSayatA saMbaMdhathI jJAna rahe che. kAraNa ke jJAnano viSaya hovAthI ghaTa-paTa vageremAM jJAnanirUpitaviSayatA rahelI che. A rIte Indriya vageremAM jJAnavattva nAmanA guNadharmanI upapatti (= saMgati) karavA mATe Indriya vagerene potAnAthI bhinna sannikarSa, Aloka, jJAna vagerenI apekSA rahe che. tethI Indriya, pustaka vageremAM je jJAnavattva = jJAna nAmano guNadharma rahe che te upacarita = aupacArika ja che - tema jANavuM. AtmA jJAnamaya che ? | (yu.) upara jaNAvelI vAta yuktisaMgata ja che. kAraNa ke Indriya, ya, jJApaka pustaka vageremAM | rahenAra jJAnane aupacArika mAnavAnA badale anaupacArika = svAbhAvika mAnavAmAM Ave to AtmA anaMta jJAnamaya, anaMta darzanamaya, anaMta cAritramaya che' - AvA Agamika vacananI sAthe virodha ne Avaze. kAraNa ke tame jJAnane ghaTa-paTano anaupacArika dharma mAno cho. tenAthI "jJAnamayatva ghaTa-paTAdinuM svarUpa che' - evuM siddha thaze. uparokta zAstravacana evuM jaNAve che ke jJAnamayatva AtmAnuM svarUpa che. tethI tamArI vAtano uparokta zAstravacana sAthe tathA lokonA anubhava sAthe virodha Avaze. jJAnamAM svaprakAzakatva anupacArita (vastu) vAstavamAM to jJAna potAne ja jANe che. kAraNa ke paramArthathI jJAna mAtra potAnA svarUpane ja prakAze che, anubhave che. tat tat svabhAvamaya potAnA nirmaLa svarUpane pratikSaNa pragaTa karavuM, prakAzavuM, anubhavavuM te ja jJAnanuM tAttvika kArya che. haMmezA badhA jIvonuM jJAna sva-parapratibhAsayukta potAnA svabhAvano ja nizcaya kare che. paraMtu sva-parapratibhAsaka evA nijasvabhAvano nirNaya karatA jJAnamAM ghaTAdi para padArthano pratibhAsa thAya che. arthAt te nijasvabhAvanirNayanA avasare para padArtha jaNAI jAya che. tethI jJAna parane jANe che - tevo upacAra karavAmAM Ave che. tharmomITarane jotAM DokTara dardInA tAvane jANI le tevI A *...* cihnayavartI pATha ma.mAM tathA ghaNI hastapratomAM nathI. zAM.+ko.(7)mAM che.
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1912 * jJAnasAmarthya-svabhAvaparicayaH / 12/10 jAnAtIti upcryte| paraM tAdRzopacArasya satyArthatAbhAne mithyAdRSTitvaM sudurnivAram, jJAnasAmarthya -svabhAvayoH ajJAnAt / jJAnasAmarthyam asaGgabhAvena paradravyAdipratibhAsanam / jJAnasvabhAvastu tanmaya bhAvena nijasvarUpapratibhAsanataH nijopayogarUpatayA pariNamanam / jJAnaM nirmalatayA vibhinnjnyeyaakaar| pratibhAsarUpeNa pariNamatIti paro jJAne jJAyata iti kArye kAraNopacAraH prvrttte| ata AtmArthI za tAdRzopacAram upacAratvena jJAtvA, svajJAne parapratibhAsaM svIkRtya 'madIyajJAne paraH jJAyate' iti ka manyate / 'svaM jAnAnaM jJAnaM paraM jAnAtI'ti jAnAna AtmArthI na tannimittakatAdRzopacArakaraNe Ni doSabhAk / ___'svAtmadravya-guNa-paryAyavyatiriktaM jJAnaM jAnAtI'ti kathanam upacaritavyavahAraH / 'jJAnaM svAtmadravya -guNa-paryAyamayaM vastu jAnAtIti kathanaM ca naizcayikam / svAtmAvabodhapravaNe AtmajJAne lokAloko bAbata che. paraMtu jJAnamAM parano pratibhAsa thAya te samaye "jJAna parane jANe che' - A pramANe je upacAra thAya che, tene satyArtha mAnI levAmAM Ave to mithyAdaSTi thatAM ApaNane koI aTakAvI na zake. "jJAna sAkSAt parane jANe che - AvuM mAnanAre to aMtarmukhadazAne pragaTavAno mArga ja baMdha karI dIdho che. kema ke tene na to jJAnanA sAmarthyanI khabara che ke nathI to jJAnanA svabhAvanI khabara. jJAnanuM sAmarthya asaMgabhAvathI paradravyAdino pratibhAsa karavAnuM che. matalaba ke jJAnanuM sAmarthya parane jANavAnuM hovA chatAM te paramAM tanmaya thaIne parano pratibhAsa karatuM nathI. tathA jJAnano svabhAva to tanmayabhAvathI potAnA svarUpanuM prakAzana karIne nijaupayogasvarUpe pariNamavAno che. arthAta jJAnano svabhAva potAne ja jANavAno hovAthI potAnA on nirmaLa svarUpamAM tanmaya-ekarasa thaIne ja te potAne ane potAnAthI abhinna AtmAne jANe che. potAne che ane potAnAthI abhinna evA cetanadravyane tanmaya thaIne ja jANavAnA lIdhe jJAna judA-judA zeyAkArarUpe vAM pariNamatuM nathI paraMtu potAnA jJAnopayogarUpe te mukhyapaNe pariName che. nirmaLa jJAnamAM zeyAkAro jarUra utpanna thAya che. paNa jJAna zeyasvarUpe pariNamatuM nathI. potAnI nirmaLatAnA lIdhe jJAna judA-judA zeyAkAranA e phakta pratibhAsarUpe pariName che. tethI "para padArtha jJAnamAM jaNAya che' - tema kAryamAM kAraNano upacAra pravarte che. zeya = kAraNa. joyAkArapratibhAsa = kArya mATe "zeyAkAra jaNAtA Seya jaNAya che' - tevo vyavahAra kAryamAM kAraNano upacAra karIne pravarte che. AtmArthI sAdhaka te upacArane upacAra tarIke jANIne, potAnA jJAnamAM parano pratibhAsa sthApIne ema jANe che ke mArA jJAnamAM para padArtha jaNAya che. tethI temane mithyAtvano doSa lAgato nathI. kema ke tene khyAlamAM che ke potAne jANatAM-jANatAM jJAna parane jANI le che. tenA nimitte uparokta upacAra thAya che. che vyavahAra-nizvasaMmata kathana che ("svA.) "potAnA Atmadravya-guNa-paryAyathI bhinna cIjane jJAnI ke jJAna jANe che - tema kahevuM te upacAra che, upacarita vyavahAra che. tathA potAnA Atmadravya-guNa-paryAyamaya eka vastune jJAna jANe che' - AvuM kathana nizcayasaMmata che. AtmAne = potAne jANatAM-jANatAM AtmajJAnIne lokAloka paNa jaNAI jAya che. matalaba ke jJAna zeyane jANavAno prayAsa karatuM nathI. potAnA nirmaLa svarUpane jANavA
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12/10 * jJeyAkArapratibhAsa upacAranibandhanam 1913 api jJAyete, na tu tatrAtmajJAnijJAnaM prayatate / nirmalanijasvarUpaprajJAnaprayAsakaraNe hi darpaNakalpe nirmalajJAne jJeyAkRtayaH pratiphalanti / tadaiva ca tatsvarUpeNa nijanirmalajJAnadarpaNaprabhAH pariNamantyo jJeyatayA vijJAyante / ataH jJAne sAkSAt paro naiva jJAyate kintu sva-parapratibhAsazAli jJAnameva sAkSAd jnyaayte| jJeyAkArapratibhAse 'jJAnaM paraM jAnAtItyupacaryate / ataH 'jJAnaM ghaTAdikaM prakAzayatIti m vyavahArastu aupacArika eva, jJeyAdiparapadArthasApekSatvAt / tatazca jJAne ghaTAdiprakAzakatvamaupacArika- meveti bhaavniiym| Ke Ke Ke Ke Bu Suo Da prakRte AdhyAtmikopanayastvevam - prAdhAnyena svAtmakajJeyAkArAvagAhitayA nirmalataraM jJAnaM nijasvarUpAnusandhAnapUrvaM jJAninaH saMvedayanti / yadyapi nirmalacaitanyasvabhAvabalena darpaNakalpaM jJAnaM sva -parapratibhAsazAli tathApi samyagdRSTayaH parajJeyopasarjanIbhAvena svAtmakajJeyAkAraprAdhAnyena nijajJAnam anubhavanti zraddadhate ca / mithyAdRSTistu pratikSaNaM svaM vimucya pratibhAsamAnena rAgAdinA parapadArthena jatAM jJAnamAM zeya jaNAI jAya che. nirmaLa jJAnamAM je zeyAkRtio jhaLahaLe che, te svarUpe potAnA jJAnadarpaNanI prabhA (= jJAnasvabhAva) tyAre ja pariName che tathA te ja tyAre zeyasvarUpe jaNAI jAya che. matalaba ke paranA pratibhAsano jemAM AvirbhAva thayo che, tevuM jJAna ja sAkSAt jaNAya che. parane jJAna sAkSAt (Direct) jaNAtuM nathI. jJAnano zeyAkA2 jaNAtAM pa2 padArtha jaNAya che. zeyo jANavAmAM nathI AvyA. paNa zeyAkAravALuM jJAna jANavAmAM Avela che. tethI 'jJAna parane jANe che' - tevo upacAra thAya che. mATe jJAna ghaTa-paTAdine jANe che, jaNAve che' - AvA prakArano je vyavahAra prasiddha che, te vyavahAra aupacArika ja che, vAstavika nathI. kema ke ghaTa-paTAdine jANavA-jaNAvavA mATe jJAnane su ghaTa-paTAdi jJeya vagerenI apekSA rAkhavI paDe che. jo svabhinna ghaTa-paTAdi viSayo ja te te kALamAM gerahAjara hoya ke jJeyAkRtio ja jJAnamAM na pragaTe to jJAna ghaTa-paTAdine kaI rIte jANe ke jaNAve? 1 Ama viSayaprakAzana karavA mATe jJAna parasApekSa banI jAya che. tethI ghaTa-paTAdiprakAzakatva nAmano guNadharma jJAnamAM aupacArika che, vAstavika nahi. A pramANe ahIM haju UMDANathI vicAra karavo. * jJAnamAM parapratibhAsane gauNa banAvIe sa AdhyAtmika upanaya :- ahIM TabAnuM tAtparya ema jaNAya che ke jJAnanuM jJeya jo mAtra jJAna pote ja bane to jJAna atyaMta nirmaLa banatuM jAya che. AtmajJAnI puruSo potAnA caitanyasvarUpanuM anusaMdhAna karavA pUrvaka jJAnane mukhyapaNe svAtmaka zeyAkAre pariNamAve che. A rIte teo atyanta nirmaLa jJAnano anubhava kare che. jo ke jJAna to arisA jevuM che. tethI jJAnamAM jeTalo nirmaLa caitanyasvabhAva hoya teTalA pramANamAM tenA baLathI sva-parano pratibhAsa temAM thaye ja rAkhe che. to paNa samyagdaSTi jIvo jJAnathI bhinna evA 52 zeya padArthone potAnA jJAnamAM gauNa kare che ane mukhyapaNe jJAnane potAne ja jJAnano jJeya banAve che. tethI teo jJAnaabhinna zeyanA AkArane ja mukhya banAvIne te svarUpe potAnA jJAnano anubhava kare che. tathA te mujaba zraddhA kare che. matalaba ke paranuM lakSa chUTIne pratibhAsamAna jJAna aMdaramAM jhaLahaLe che. A rIte jJAnathI abhinna jJAtAno anubhava samakitI karI lye che. paraMtu = kA
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1914 * jJAtuH jJAnAtmatA muktiH 12/10 sAkaM tAdAtmyaM bhajate anubhavati zraddhatte ca / idamevAbhipretya yazovijayavAcakendra: adhyAtmasAre AtmanizcayA'dhikAre " upAdhibhedajaM bhedaM vettyajJaH sphaTike yathA / tathA karmakRtaM bhedamAtmanyevAbhimanyate / / " (a.sA.18/17) ratyuttam| ataH jJAnetarajJeyapratibhAsaruciM parityajya gambhIrAzayena svopayogam antarmukhaM kRtvA svAtmakajJeyajJaptiprAdhAnyArpaNameva zuddhopayogA''virbhAvadvArA nirupAdhikAnandamUrttijJAyakA'bhinnajJAnasvarUpaka saakssaatkaarmaargH| 'jJAtuH jJAnAtmatA muktiH, jJeyaikAtmyaM bhavabhramaH' iti lokottaranyAyo'trA'nusandheyaH / rNi sarveSAmeva jIvAnAM jJAnasya svapratibhAsitve'pi svAnubhavazAlitA tu samyagdRSTijJAne eva samAmnAtA / { 1 mithyArdaSTi jIva pratikSaNa jJAnane choDI jJAnamAM sadA pratibhAsamAna rAgAdi parazeya sAthe ekAkAra -tadAkAra-tanmaya thaI jAya che. tathA rAgAdi para padArtha sAthenA tAdAtmyano Azraya kare che, paratAdAtmyano anubhava kare che. tathA rAgAdi para padArthanA tAdAtmyanI ja ruci-zraddhA pakaDI rAkhe che. A ja abhiprAyathI mahopAdhyAya zrIyazovijayajI mahArAje adhyAtmasAra graMthamAM Atmanizcaya adhikAramAM jaNAvela che ke "jema ajJAnI mANasa lAla-pILA phUla vagere svarUpa upAdhinA vaividhyathI utpanna thayela lAlAza-pILAza vagere bhedone = prakArone sphaTikamAM jANe che, (Aropita kare che,) tema ajJAnI jIva karmakRta bhedabhAvone rAgAdipariNAmone AtmAmAM ja mAne che. tethI te 'huM rAgI chuM, dveSI chuM, krodhI chuM - ItyAdirUpe abhimAna kare che.'' = jJAna sivAyanA pariNAmonI upekSA karIe (ta.) AthI jJAna sivAyanA tamAma zeyanI (= parajJeyapadArthanI) ruci-dRSTi-abhilASA-lakSa-zraddhA [] choDIne gaMbhIra pariNatithI potAnA upayogane aMdaramAM vALIne, upayoga potAne ja jJeya banAve tevuM karIne, jJAnAtmaka zeyanA jJAnanI mukhyatA rAkhavI e ja svAnubhUtino AMtarika tAttvika mArga che. kema su ke jJAna pote ja potAne zeya banAve, jJAna potAne ja jANavA-mANavA utsuka bane to ja zuddha upayoga pragaTa thAya che. tathA te zuddhopayoga dvArA nirupAdhika Ananda svabhAvI evA jJAtAthI abhinnapaNe jJAnanA svarUpano sAkSAtkAra thAya che. prastutamAM lokottara nyAyane paNa lAgu pADavo. te e rIte ke jJAtA ja pUrNasvarUpe jJAnAtmaka banI jAya te mukti che. (matalaba ke jJAnanuM sadA mATe kevaLa svasanmukha sthira thaI javuM te ja mokSa che. lokAlokasvarUpa para zeyano temAM pratibhAsa thAya to paNa muktAtmA tathAsvabhAvI jJAnane ja jANe che. te parazeyamAM tAdAtmya ke mamatva dhAraNa karatA nathI.) tathA jJAtAne rAgAdi jJeyamAM tAdAtmya anubhavAya te ja bhavabhrama che. (arthAt ajJAnadazAmAM jJAnanuM svaprakAzakapaNuM lakSa bahAra nIkaLI jAya che tathA paranuM lakSa ane parano pakSa majabUta thaI jAya che. jyAre jJAnadazAmAM zeyanA pratibhAsa uparathI potAnuM lakSa chUTI jAya che ane svaprakAzakatAno pakSa dRDha thAya che.) (sarve.) jo ke samakitI ke mithyAtvI tamAma jIvonuM jJAna svapratibhAsI hoya ja che. to paNa svano = nirmaLajJAnano anubhava to samikatInA jJAnamAM ja mAnya che. jJAnI-ajJAnIne pratibhAsa beno hoya che. paNa jJAnIne lakSa svanuM hoya che, ajJAnIne paranuM hoya che. ATalo ahIM taphAvata samajavo.
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22/20 0 asaGgadazopAyopadarzanam / 1915 ataH sva-parapratibhAsakAle rucipUrvam upayogagocaratA tu svasyaiva ApAdanIyA, anyathA mithyAtvocchedaH durlabha ev| paramapAriNAmikabhAvAtmakajJAnabhinnabAhyA''ntarapadArthajijJAsAnusandhAna-rucyAdyatyAge pa svAnubhavA''zA parityAjyaiva / ataH aparokSasvAnubhavakAmibhiH Adau tAvat svakIyadehadharmAdigocara- mA rucyAdikaM pariSThApanIyam / jJAnAta-parapratimAsarUmAvaviprAdhAnyaprayup: "zyAma:, zaura:, kRza, pUnaH, urdhvastara:, vAmanaH' ityAdiH vyavahAraH aupacArikaH eva / vastuta Atmani zyAmatva-gauratvAdidharmAH na snti| rza AtmanimittakAnAM dehagatAnAM teSAmAtmanyupacAraH kriyte| idaM vastutattvaM tathAvidhavyavahArakAle cetonihitaM syAt tarhi tathApravRttyavasare AghAta-pratyAghAtAdyanubhavaM vinA asaGgA'liptadazA''rohaNaM sulabhaM syAt / tathA ca sarvatra niraJjanaH, nirAkAraH, nirdvandvaH, nirlepaH, nirupamaH, nirvikalpaH, nirAvaraNaH, Na nirAkulaH, nirmamaH, nirmadaH, niSkriyaH, nirmalaH, nispRhaH, niSkaSAyaH, nirmohaH, niSpakampaH, nirvikAraH, kA nirupAdhikaH, niravadhiH, nistaraGgaH, nityaH, nirAbAdhaH, nirdhAntaH, nIrUpaH, nIrAgaH, niSkarmA, tethI jJAnamAM jyAre sva-parano pratibhAsa thato hoya tyAre upayogano viSaya rucipUrvaka sva = jJAna ja bane tevuM karavuM. bAkI mithyAtvano uccheda thavo durlabha ja che. jIvanA paramapariNAmikabhAvasvarUpa jJAtAthI bhinna bAhya zarIra-parivAra-dhana vagere zeya padArtha tathA rAgAdi AMtarika jJeya padArtha - A bannenI jijJAsA, anusaMdhAna, ruci, pakSa, lakSa vagere jo chUTe nahi, choDavAnI taiyArI paNa nA hoya to svAnubhUtinI AzA choDI ja devI. parane rucipUrvaka jANavAnuM cAlu rAkhavuM che ane jJAnasvarUpa jJAtAno sAkSAtkAra karI levo che - A be vAtane miyAM-mahAdevanI jema kadApi meLa paDe tema nathI. tethI aparokSa svAnubhUtinI kAmanAvALA AtmArthI jIvoe potAnA dehadharma vagere saMbaMdhI ruci vagerene sauprathama paraThavI devI paDe, choDavI paDe. upacAra vakhate jAgRti keLavIe che (jJAna) tathA 'huM kALo chuM, huM goro chuM, huM dUbaLo chuM, huM jADo chuM, huM lAMbo chuM, huM TUMko chuM - A prakAre je vyavahAra thAya che, te jJAnagata parapratibhAsasvabhAvanI rucine mukhya banAvavAthI thAya che. che. tethI te vyavahAra aupacArika che, vAstavika nahi. AtmAnI aMdara vAstavamAM gaurava, kRSNatva, sthUlatva, kRzatva, dIrghatva, hrasvatva vagere guNadharmo rahetA nathI. paraMtu AtmAnA kAraNe zarIramAM te te guNadharmo Ave che. tethI zarIgata te te guNadharmono AtmAmAM upacAra thAya che. A hakIkata uparokta vyavahAra karatI vakhate magajamAM barAbara vasI gayela hoya to tevA prakArano vyavahAra karatI vakhate koI paNa jAtanA AghAtano ke pratyAghAtano anubhava karyA vinA AtmA asaMga ane alipta dazAmAM ArUDha thato jAya. tethI sarvatra (1) niraMjana, (2) nirAkAra, (3) nirlaeNnDa, (4) nirlepa, (5) nirupama, (6) nirvikalpa, (7) nirAvaraNa, (8) nirAkuLa, (9) nirmama, (10) nirmada, (11) niSkriya, (12) nirmala, (13) nispRha, (14) niSkaSAya, (15) nirmoha, (16) niSpakaMpa, (17) nirvikAra, (18) nirupAdhika, (19) niravadhi (= amaryAdita), (20) nistaraMga, (21) nitya, (22) nirAbAdha
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________ 0 ekapaJcAzad jJAtRvizeSaNAni 0 22/20 pa nirbandhaH, nirAzravaH, nirguNaH, nirapekSaH, nizcalaH, niSkalaGkaH, niSkiJcanaH, nirAzaMsaH, nirbhayaH, mA nirAlambanaH, nirupadravaH, nIrajaskaH, nirastainAH, nirAhAraH, nirupaplavaH, niSprapaJcaH, nirabhiSvaGgaH, __ niSkalaH, nIravaH, nIrujaH, nirjanmA, nirjaraH, niHsaGgaH, niHsImaH, nirdoSazca jJAtA eva grAhyaH, 7 na tu tadanyaH jnyeyH| taduktaM samayasAre "paNNAe ghittavyo jo NAdA so ahaM tu nnicchydo| avasesA za je bhAvA te majjha pare ti NAdavvA / / " (sa.sA.299) iti / tatazca samastavRttisaMkSayeNa "vRttibhyAM deha ka -manasorduHkhe shaariir-maanse| bhavatastadabhAvAcca siddhau siddhaM mahAsukham / / " (vai.ka.la.9/246) iti fh vairAgyakalpalatAyAM yazovijayavAcakendravyAvarNitaM siddhasukhaM tarasA sampanIpadyeta / / 12/10 / / (pIDArahita), (23) nizcaMnta, (24) nIrUpa, (25) nIrAga, (26) niSkarmA (karmazUnya), (27) nibaMdha (= karmabaMdharahita), (28) nirAzrava (= Azravamukta), (29) nirguNa (= rajoguNa-tamoguNa -sattvaguNarahita), (30) nirapekSa (= potAnA astitvAdi mATe paradravya-guNAdinI apekSAthI rahita), (31) nizcala, (32) niSkalaMka, (33) niSkicana, (34) nirAzaMsa, (35) nirbhaya, (36) nirAlaMbana, (37) nirupadrava, (38) nIrajaska (= karmarajakaNathI mukta), (39) pApamukta, (40) nirAhAra, (41) avidyAgrahaNazUnya, (42) Adhi-vyAdhi-upAdhi Adi prapaMcathI zUnya, (43) AsaktizUnya, che (44) niSkala (= matijJAnAdinA aMzothI rahita akhaMDa kevala caitanyasvarUpa), (45) nIrava , (kolAhalazUnya), (46) nIrogI, (47) janmazUnya, (48) ghaDapaNa vinAnA, (49) niHsaMga, (50) - niHsIma (= nirmaryAda) ane (51) nirdoSa jJAtA evA AtmAne ja pakaDavo, tenAthI bhinna zeyane za nahi. tethI samayasAra graMthamAM kuMdakuMdasvAmIe jaNAvela che ke "prajJA vaDe evuM grahaNa karavuM ke - je jANanAro che, te nizcayathI huM chuM. bAkInA je bhAvo che, te mArAthI para = bhinna che - ema jANavuM." AvI jAgRti keLavavAnI AdhyAtmika preraNA A zloka dvArA prApta karavA jevI che. tenAthI samasta vRttiono samyapha prakAre uccheda thavAthI vairAgyakalpalatAmAM mahopAdhyAya zrIyazovijaya mahArAje varNavela siddhasukha jhaDapathI prApta thAya che. tyAM jaNAvela che ke dehavRttithI zArIrika duHkha utpanna thAya che. tathA manovRttithI mAnasika duHkha pragaTa thAya che. deha-manovRtti na hovAthI siddhazilAmAM mahAsukha siddha thAya che." (12/10) lakhI rAkho DAyarImAM..... * sadAcAranI alpatAthI sAdhanA vyathita bane che. saguNanI alpatAthI upAsanA becena bane che. sAdhanAnuM pariNAma dazya che. dA.ta.zrIpAla mahArAjA. upAsanAnuM pariNAma adrazya che. dA.ta. kRSNavaMdanA. 1. prajJayA gRhItavyA yA jJAtA so'haM tu nishcytH| avazeSA ye bhAvAH te mama pare iti jnyaatvyaaH||
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1917 22/12 * 'gaurvAhIkA' vAkyamImAMsA, jI ho "karmaja-sahaja bi bheda te, lAlA mUrta-acetanabhAva; jI ho prathama jIvane vaLI siddhanaI, lAlA apara parazasvabhAvI/12/11(205)catura. . te upacaritasvabhAva (be bhedaka) 2 prakAra che. eka karmajanita. eka (sahajas) svabhAvajanita. tihAM pudgala-saMbaMdhaI jIvanaI (mUrta-acetanabhAva=) mUrNapaNuM anaI acetanapaNuM je kahiI chai, tihAM jIdI e rIti *te jIvano* upacAra chaI, te karmabhanita chaI.* 3paritatvamAvaM vimanane - 'meM'ttiA karma-sahajabhedAt sa dvidhaa'cetn-muurtttaa| Adyo jIve'paraH siddhe prjnytaa'nydrshitaa||12/11|| prakRte daNDAnvayastvevam - karma-sahajabhedAt saH (upacaritasvabhAvaH) dvidhaa| jIve acetana- ma mUrttatA AdyaH (krmjnitopcritsvbhaavH)| siddhe parajJatA anyadarzitA (ca) aparaH (sahajopacarita- rza mAva:) T12/11T. sa: = upacaritasvabhAvaH karma-sahajabhedAt = karmajanita-svabhAvajanitabhedAd dvidhA = dviprkaarH|| pudgalasambandhena jIve acetana-mUrtatA = acetanatA mUrttatA ca kathyate AdyaH = krmjnitopcritsvbhaavH| Na jIvakartRkakarmajanitatvAjjIvasyaiva sa jnyeyH| 'gauH vAhIka' iti rItyA prakRta upacAro bodhyH| kA ayamAzayaH - vAhIkaH = vAhIkadezodbhavaH, gauH = blivrdH| vAhIke gorabhedasya bAdhAd avataraNikA :- upacaritasvabhAvano vibhAga graMthakArazrI darzAve che : che upacaritasvabhAvanA be bheda zlokArtha:- karmajanita ane svabhAvajanita evA bhedathI upacaritasvabhAva be prakAre che. jIvamAM acetanatA ane mUrtatA kahevAya che, te prathama upacaritasvabhAva che. tathA siddha bhagavaMtamAM parajJatA ane paradarzitA e bIjo upacaritasvabhAva che. (12/11) A "nI vANI' - vAkyanI vicAraNA . vyAkhyArthI :- karmajanita ane svabhAvajanita evA bhedathI upacaritasvabhAva be prakArano che. vA. audArikAdi gugalano saMbaMdha thavAthI jIvamAM acetanatA ane mUrtatA kahevAya che. te karmajanita upacaritasvabhAva kahevAya che. A upacaritasvabhAva jIve utpanna karelA karmathI janya hovAthI jIvano ja samajavo. to jema "nauH vAdI:' - A prakAre lokomAM upacAra thAya che, tema "AtmA acetana che, AtmA mUrta che' - A prakArano karyajanita upacaritasvabhAva jANavo. kahevAno Azaya e che ke vAhIka dezamAM utpanna thayela mANasa baLada jevo jaDa hovAthI baLada kahevAya che. vAstavamAM vAhIka mANasa hovAthI temAM gAya-baLada ke Dhorano abheda bAdhita thAya che. tethI "ii: vAdI?' A vAkyamAM "o' zabdathI - pustakomAM "karmasahaja' pATha. ko.(1+5+8) + (mo.2)no pATha lIdho che. je ko.(9)si.ma.mAM "vaLI' nathI. zAM.mAM che. *... * cihnadrayamadhyavartI pATha phakta P(3)mAM che. *... * citadvayamadhyavartI ko.(9)+si.mAM nathI.
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1918 / gauNI sAropA lakSaNA 0 12/11 pa 'go'padena gosadRzo lakSyate / gosAdRzyaJca gogtjaaddy-mtimaandyaadivttvenaiv| ga tathA ca "jaDo mandazca vAhIkaH - iti zAbdabodhaH" (ta.pra.khaNDa.4/pR.35-36) iti tarkaprakAze - zitikaNThaH / tathA prakRte 'acetano mUrtazca AtmA' ityatra Atmani acetanA'bhedasya mUrtA'bhedasya 'ca bAdhAd 'acetana'padena acetanasadRzaH 'mUrta'padena ca mUrttasadRzo lkssyte| sAdRzyantvatra yathAkrama za jADyAdimattvena parivartanazIlasaMsthAnavattvena ca bodhyam / -- ka yadvA kAvyaprakAzAnusAreNa (kA.pra.2/7) vakSyamANA (13/4) gauNI sAropA lakSaNA'tra bodhyA, Ni sAdRzyasambandhena Atmani mUrtIbhedAvagamAd iti AlaGkArikAnusAriNI prkriyaa| yadvA bhAdRcintAmaNikAragAgAbhaTTamatAnusAreNa (pR.58) acetn-muurtpudglvRttijaaddy-privrtngosadaza lakSita thAya che, sUcita thAya che. baLadamAM ke DhoramAM rahela jaDatA, matimaMdatA vagere svarUpe ja prastutamAM gosAdezya che. tethI vAhIka Dhora che' - AvA vAkyathI zrotAne "vAhIka dezamAM utpanna thayelo mANasa Dhora jevo jaDa ane maMda che' - tevA prakArano bodha lakSaNA dvArA thaze. tarkaprakAzakAramatano vicAra # (tathA.) AvuM jaNAvavAnA AzayathI tarkaprakAza nAmanA graMthamAM zitikaMTha nAmanA vidvAne jaNAvela che ke "zrotAne " vAdI" AvuM vAkya sAMbhaLavAthI vAhIka dezamAM utpanna thayelo mANasa jaDa ane maMda che' - tevA prakArano zAbdabodha thaze." tethI prastutamAM "AtmA acetana ane mUrti che' - AvA sthaLe AtmAmAM acetanano abheda ane mUrta padArthano abheda bAdhita hovAthI "acetana' zabdathI sa "acetana deza" ane "mUrta zabdathI "mUrtasadaza" padArtha lakSita thAya che, sUcita thAya che. amuka AtmA ane acetana - A bannemAM sAdhAraNadharma jaDatA vagere che. tethI prastutamAM AtmAnI aMdara acetanasAdezya G! to jaDatA vagere svarUpe jANavuM. tathA saMsArI AtmA ane mUrta padArtha - A bannemAM sAdhAraNadharma A parivartanazIla saMsthAna vagere che. tethI AtmAmAM mUrtasAdezya e parivartanazIla saMsthAnavasva vagere svarUpe jANavuM. tethI "AtmA acetana ane mUrta che' - AvA vAkyathI lakSaNAnA prabhAve zrotAne evo bodha thaze ke "AtmA acetana jevo jaDa che tathA mUrti dravyanI jema parivartanazIla saMsthAnane (=AkArane) dharAve che. karmabhanita upacaritasvabhAvanA lIdhe thatA vAkyaprayoganuM A rIte prastutamAM arthaghaTana karavuM. * kAvyaprakAzakAranA matanuM pradarzana * | (cA vAvya.) athavA to mammaTa kavie banAvela kAvyaprakAza nAmanA graMtha mujaba prastutamAM gauNI sAropA lakSaNo jANavI. teramI zAkhAnA cothA zlokamAM A lakSaNAnuM vivecana karavAmAM Avaze. te mujaba "bhAbhI mUrtaH' AvA vAkya dvArA sAdazyasaMbaMdhathI AtmAmAM mUrta padArthanA abhedano bodha thavAthI gauNI sAropA lakSaNA prastutamAM jANavI. A pramANe alaMkArazAstronA vizAradane mAnya tevI prakriyA prastutamAM jANavI. # gAgAbhaTTanA matanuM AviSkaraNa 4 (vA mATe athavA to ema paNa kahI zakAya ke bhAciMtAmaNikAra gAgA bhaTTa nAmanA mImAMsaka
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12/11 * AropitamUrttatvena AtmabodhaH / zIlasaMsthAnAdisajAtIyajADya-parivartanazIlasaMsthAnAdimattvena AtmanaH pratItau abhyupagamyamAnAyAM gauNI pa vRttiH, na tu svazakyasambandhavattvalakSaNA lakSaNA iti mImAMsakAnusAriNI prakriyA bodhyaa| prakRte "siMhaniSThakrauryasajAtIyakrauryavattvena devadattapratItiH tadA gauNI" (bhA.ci.pR.58) iti bhAdRcintAmaNivacanaM smrtvym| yadvA 'acetano mUrtazca AtmA' ityatra sAdhAraNadharmajADyAdi-parivartanazIlasaMsthAnavattvAdirUpeNa rza nimittena AtmanaH AropitA'cetanatvAdinA bodhaH kakSIkartavyaH / taduktaM vaiyAkaraNasiddhAntalaghumaJjUSAyAM - nAgezena "gaurvAhIkaH - ityAdAvapi sAdhAraNadharmajaDatvAdirUpeNa nimittena vAhIkasya Aropitagotvena bodhaH" / (ve.si.ta..J.720) rUti vaiyAvarAnusarinI prakriyA pratisajjaiyA. __ prakRte "mukhaM candraH, vAhIko gauH - ityAdau candrAdInAM mukhAdibhiH saha sambhavati lakSaNAM vinaiva kA mUrdhanyanA mata mujaba "AtmA acetana ane mUrti che' - AvA vAkya dvArA zrotAne acetana pudgalamAM rahela jaDatA jevI jaDatA AtmAmAM pratIta thaI zake che. tathA mUrta pugalamAM rahela parivartanazIlasaMsthAnane sajAtIya parivartanazIla saMsthAna vagere AtmAmAM pratIta thaI zake che. A rIte acetanamUrtadharmasadaza dharmanI AtmAmAM pratIti mAnya karavAmAM Ave to prastutamAM gauNI vRtti samajavI. paraMtu svazakyasaMbaMdhavakta svarUpa lakSaNA ahIM mAnya na thaI zake. A pramANe mImAMsaka darzanane anusaranArI prakriyA prastutamAM samajavI. bhAciMtAmaNi graMthamAM gAgAbhaTTe je vAta karI che, te ahIM yAda karavA lAyaka che. tyAM temaNe jaNAvela che ke "koI mANasa devadatta siMha che' - A bole tyAre jo zrotAne siMhanI krUratA jevI krUratAne dhAraNa karanAra tarIke devadattanI pratIti thAya to tyAM gauNI vRtti samajavI." | A mujaba vicArIe to pudgalavRtti jaDatA-parivartanazIla saMsthAna vagerene sadaza evI jaDatAparivartanazIla saMsthAna vagerenI AtmAmAM pratIti thAya to "AtmA acetana ane mUrta che' - A vAkyamAM che. gaurIvRtti temanA mata mujaba siddha thavI nyAyaprApta che. nAgezabhaTTanA matanuM pragaTIkaraNa (cakA .) athavA ema paNa kahI zakAya ke "AtmA acetana ane mUrti che' - AvA vAkyamAM AtmA ane acetana-mUrta evA padArtha vacce anugata = sAdhAraNa jaDatA, parivartanazIla saMsthAna vagere svarUpa guNadharmanA nimitte AtmAmAM acetanatvano tathA mUrtatvano Aropa karavAmAM Ave che. tethI jaDatA, parivartanazIla saMsthAna vagere svarUpe AtmAno Aropita acetanAdi padArtha svarUpe bodha svIkAravo joIe. vaiyAkaraNasiddhAMtalaghumaMjUSA graMthamAM nAgeza bhaTTa nAmanA vidvAne jaNAvela che ke "baLada ane vAhIkadezIya mANasa A bannemAM anugata jaDatA vagere svarUpa nimittanA lIdhe "jI: vAdI' vagere sthaLe paNa lokone vAhIkano Aropita gotva svarUpe bodha thaze." A pramANe vaiyAkaraNa darzanane anusaranArI prakriyA samajavI. ja jagannAthamatano paricaya ka (pravRtta.) prastutamAM "mukha candra che", "vAhIkadezotpanna mANasa baLada che" - ItyAdi sthaLomAM candra,
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________ rasagaGgAdharadarzitanavyamatadyotanam 12/11 pu abhedasaMsargeNAnvayabodhaH, bAdhanizcayapratibadhyatAvacchedakakoTau anAhAryatvasyeva zAbdAnyatvasyApi nivezyatvAd" (ra.ga. Anana -2 pR. 149) iti rasagaGgAdhare navInamatapradarzanAvasare jagannAthaH prAha / For rA 1920 tatazca jagannAthadarzitanavInamatAnusAreNa tadvattAgocaram anAhAryaM zAbdabodhabhinnaM jJAnaM prati tadabhAvavattAnizcayasya pratibandhakatvaniyamAd vAhIkadezIyamanuSye gobhedanizcaye satyapi 'gaurvAhIka' iti vAkyAd vAhIkasya gotvarUpeNa zAbdabodha iva Atmani mUrttabhedanizcaye satyapi 'AtmA mUrta' ka iti vAkyAd abhedasaMsargeNa Atmano mUrttatvarUpeNa zAbdabodho'nAvila eveti na lakSaNAyA Avazyakatvam, Ni prakRtazAbdabodhasya bAdhanizcayapratibadhyatAkoTyatikrAntatvAdityavadheyam / ze baLada vagereno mukha, vAhIkamanuSya vageremAM abheda saMbaMdhathI anvayabodha lakSaNA vinA ja saMbhave che. kAraNa ke bAdhanA nizcayanI pratibadhyatAavacchedaka koTimAM jema anAhAryatva guNadharmano praveza thAya che, te ja rIte zAbdabodhaanyatvano paNa niveza karavo jarUrI che. A pramANe rasagaMgAdhara nAmanA graMthamAM jagannAtha nAmanA paMDite navyamata dekhADavAnA avasare jaNAvela che. che bAghanizcayapratibadhdhatA koTinI vicAraNA jI spaSTatA :- 'tadvattAjJAnaM prati tavamAvavattAjJAna prativandham' - Avo niyama nyAyadarzanamAM prasiddha che. tema chatAM tadabhAvavattAjJAnanI hAjarImAM tattAgocara AhAryajJAna to utpanna thAya ja che. bAdhakAlIna IcchAjanya jJAna AhAryajJAna kahevAya che. "sarovaramAM agninA abhAvanuM jJAna hovA chatAM 'sarovara vihvamAna che' - AvuM mane jJAna utpanna thAva" - AvI IcchA hoya to bAdhakAlIna tevuM AhAryajJAna utpanna thAya ja che. tethI uparokta niyamamAM thoDo sudhAro karavo paDaze ke 'tadvattAnovaram banAhAryajJAnuM prati tavamAvavattAjJAnaM prativandham / ' ahIM tadabhAvavattAjJAna pratibaMdhaka che. tene bAnizcaya paNa kahevAya [] che. tathA tadvattAviSayaka anAhArya jJAna pratibadhya che. navyamatapradarzana avasare jagannAtha paMDitanuM kathana evuM che ke bAnizcayanI pratibadhdhatAavacchedakakoTimAM jema anAhAryatvano samAveza karavo jarUrI che 2 tema zAbdabodhabhedano paNa samAveza karavo jarUrI che. kAraNa ke bAnizcaya hovA chatAM jema AhAryajJAna utpanna thaI zake che tema zAbdabodha paNa utpanna thaI zake che. tethI bAnizcayanI pratibadhdhatAkoTimAM AhAryajJAnabheda ane zAbdabodhabheda A banneno samAveza karavo jarUrI che. (tatazva.) tethI jagannAtha paMDite jaNAvela navIna mata mujaba niyama A pramANe thaze ke 'tadvattAnovaram anAhAryo zAbdavomitra jJAnaM prati tavamAvavajJAnizcayaH prativandhaH / ' tethI jema vAhIkadezIya manuSyamAM gobhedano nizcaya hovA chatAM 'nauH vAhI' - vAkyathI gotvarUpe teno zAbdabodha thaI zake che tema 'AtmA mUrta che' A vAkya dvArA AtmAmAM mUrtabhedano nizcaya hovA chatAM paNa mUrttatvarUpe AtmAno zAbdabodha thaI ja zake che. te mATe ahIM lakSaNAne mAnavAnI koI jarUra nathI. zAbdabodhane utpanna thavAmAM bAdhanizcaya pratibaMdhaka banato hoya to lakSaNA karavI paDe. paraMtu uparokta pariSkRta niyama dvArA prastuta zAbdabodha pratibadhdha koTImAMthI bahAra nIkaLI jAya che. tethI lakSaNA vinA ja abhedasaMsargathI mUrttatvarUpe AtmAno zAbdabodha thaI zakaze. jagannAtha paMDitanA maMtavya anusAre prastuta arthaghaTana ahIM karavAmAM Avela che. A vAtane vAcaka varge dhyAnamAM rAkhavI. - -
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12/11 * paJcamatopasaMhAraH 1921 itthaJca 'AtmA mUrtta' ityatra ( 1 ) tarkaprakAzakRnmate Atmani mUrttA'bhedo na bhAsate kintu mUrttasAdRzyaM bhAsate / (2) kAvyaprakAzakRnmate Atmani sAdRzyasambandhena mUrttA'bhedo vibhAsate / (3) gAgAbhaTTamate mUrttadharmasajAtIyadharmavattvena AtmanaH pratIteH gauNI vRttiH sammatA / (4) nAgezamate sAdhAraNadharmarUpeNa nimittena AtmanaH AropitamUrttatvena zAbdabodhaH / (5) jagannAthoktanavyamate bAdhakAlInaH anAhAryaH zaktijJAnajanyaH abhedasaMsargakaH mUrttaprakArakAtmavizeSyakaH zAbdabodhaH sambhavatIti nAnAnayAbhiprAyAnusRtamImAMsAmAMsalamatimatA vimuktAgraheNa vibhAvanIyamatratyaM tattvam / pa rA na cAtmani mUrttatvAdyabhyupagame'pasiddhAntApattiriti zaGkanIyam, rNi saMsAradazAyAm Atmani kathaJcinmUrttatvAdInAmanekAntavAdibhirasmAbhirabhyupagamAt / taduktaM kA zrIzIlAGkAcAryeNa sUtrakRtAGgasUtravRttau "saMsAriNa AtmanaH karmaNA sahA'nyo'nyA'nubandhataH kthnycismRrttatvAghamyupAmAr" (pU.da.1/1/1/14 pR.21) kRti prate nvitpalena 'rmanitoparitatvamAvA* pAMca vibhinna abhiprAyanA taphAvatane samajIe (rUttha.) (1) tarkaprakAzakAranA mata mujaba 'gAtmA mUrtta:' A sthaLe AtmAmAM mUrta padArthano abheda nahi paraMtu mUrta padArthanuM sAdRzya lakSaNA dvArA bhAse che. (2) kAvyaprakAza graMthamAM darzAvela mata mujaba AtmAmAM mUrta padArthanA sAdRzyanuM nahi paNa sAdazyasaMbaMdhathI mUrta padArthanA abhedanuM lakSaNA dvArA bhAna thAya che. (3) gAgA bhaTTanA mata mujaba mUrtadharmasajAtIyadharmavattvarUpe AtmAnI pratIti thavAthI gauNI vRtti mAnya bane che. al hyeob (4) nAgeza bhaTTanA mata mujaba sAdhAraNadharma nimitte AtmAno Aropita mUrttatvarUpe zAbdabodha thaze. (5) jagannAtha paMDite dekhADela navInamata mujaba, 'brahmA murtta' - A vAkya dvArA je zAbdabodha thAya che te bAdhakAlIna, anAhArya, zaktijJAnajanya che. abhedasaMbaMdhathI AtmAmAM mUrtanuM avagAhana karanAro te zAbdabodha che. A rIte alaga-alaga nayanA abhiprAyane anusaranArI mImAMsAthI jenI mati puSTa s banelI che tevA vidvAne kadAgrahathI rahita banIne prastuta tattvanI UMDANathI vibhAvanA karavI. 2151:- (na cA.) jo A rIte AtmAmAM tame mUrttatva vagere dharmono svIkAra karazo to tamane apasiddhAnta doSanI Apatti Avaze. * saMsArI jIvamAM mUrtatva mAnya samAdhAna :- (saMsAra.) nA, amane apasiddhAnta doSa lAgu nahi paDe. kAraNa ke ame anekAntavAdI saMsAradazAmAM AtmAmAM kathaMcit mUrttatva vagereno svIkAra karIe ja chIe. tethI to zrIzIlAMkAcAryajIe sUyagaDAMgasUtranI vyAkhyAmAM jaNAvela che ke "saMsArI AtmA karmanI sAthe atyaMta saMkaLAyelo che. saMsAradazAmAM jIva ane karma paraspara anuviddha hovAnA lIdhe saMsArI AtmAmAM kathaMcit mUrttatva vagere
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1922 0 parajJatAdikaM siddhe sahajopacaritam / 22/12 ga te mATaI te karmaja upacaritasvabhAva chaI. te (=prathama) jIvanaI. (vaLI,) apara kahatAM bIjo, je sahaja upacaritasvabhAva, te siddhanaI parazapaNuM, tihAM koI sa karmopAdhi chaI nahIM.T pa 'pekSayA' ityarthaH bodhyH| saMsAriNi mUrttatvapratipAdakaH arhadgItA-dharmasaGgrahaNi-vizeSAvazyakabhASyavRtti rA -samayasAra-gommaTasAra-nyAyavinizcayavivaraNa-bRhadravyasaGgrahavRttyAdisaMvAdaH pUrvoktaH (12/3) ihaanusndheyH| kRtsnakarmavirahe tu pudgalasahasrasambandhenA'pi jIve nA'jJatA sampadyeta na vA mUrttatA, karmajanitopacaritasvabhAvavirahAt / ato'cetanatAdiH jIve karmajanitaH vyAvahArikasadbhUtasvabhAvo bodhyaH / / karmajopacaritasadbhUtasvabhAvatvAd ayaM saMsAriSu eva jIveSu sambhavati, nAnyatreti sva-paradarzanarahasyavedibhiH ka vibhAvanIyam / Ni siddhe parajJatA = anyajJAtRtA anyadarzitA = parapadArthaprekSitA ca aparaH sahajopacaritasvabhAva kA ucyate, siddhasya kRtsnakarmazUnyatvAt / ata eva vyavahArAtikrAntasya tasya karmajopAdhyabhAva Agame darzitaH / ame jainoe svIkArela che." ahIM "kathaMcita' padano artha "karmajanya upacaritasvabhAvanI apekSAe Avo karavo. tethI arthaghaTana evuM phalita thaze ke - saMsArI AtmAmAM karyajanita upacaritasvabhAvanI apekSAe mUrNatva vagere guNadharmo che. A ja zAkhAnA trIjA zlokamAM ahaMdgItA, dharmasaMgrahaNi, vizeSAvazyakabhASyavRtti, samayasAra, gommadasAra, nyAyavinizcayavivaraNa, bRhadravyasaMgrahavRtti vagere graMthonA saMvAdathI saMsArI jIvamAM mUrtatvanuM pratipAdana kareluM hatuM, tenuM ahIM vAcakavarge anusaMdhAna karavuM. karmazUnca AtmAmAM ajJAnano asaMbhava che che (kRna) jo AtmAmAMthI tamAma karmo ravAnA thaI jAya to pugalanA hajAro saMbaMdhathI paNa jIvamAM va, ajJatA ke mUrtatA saMpanna thaI na zake. kAraNa ke tyAre karyajanita upacarita svabhAva nathI hoto. tethI - ajJatA (= acetanatA), mUrtatA vagere guNadharmo e jIvanA karmabhanita vyAvahArika sadbhatasvabhAva za tarIke jANavA. A acetanatA vagere karmajanita vyAvahArika sabhUtasvabhAvasvarUpa hovAthI saMsArI jIvomAM ja saMbhavI zake, anyatra nahi. A vAta svadarzananA ane paradarzananA rahasyone jANanArA vidvAnoe UMDANathI vicAravI. che sahaja upacaritasvabhAvano paricaya che (siddha.) siddha bhagavAnamAM paradravyanuM jJAtRtva ane paravastudarzitva nAmano guNa e sahaja (= svabhAvajanita) upacaritasvabhAva kahevAya che. kAraNa ke siddha bhagavaMto sarvakarmazUnya che. siddha bhagavaMto sarvakarmarahita hovAnA kAraNe ja lokavyavahArane oLaMgI jAya che. tethI siddha bhagavaMtamAM karmajanya upAdhino abhAva AgamamAM jaNAvelo che. 0 P(2)mAM "paramAza..." azaddha pATha. 1 mo.(2)mAM "nahIM" pATha nathI.
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12/11 * akarmaNo vyavahArA'bhAvaH 0 1923 tadum HvarasUtra - "sammasa vavadaro na viM6, mukhaI uvAdI nAti" tti (gA.9/3/9/phU.999) I/12/115. taduktam AcArAGgasUtre tRtIyAdhyayane "akammassa vavahAro na vijjai, kammuNA uvAhI jAyai" (AcA.1/3/1/sU.110) iti| tadvRttistvevam "na vidyate kASTaprakAramasyetyakA , tasya vyavahAro na vidyate / nA'sau nAraka-tiryag-narA'maraparyAptakA'paryAptaka-bAla-kumArAdisaMsArivyapadezabhAg bhvti| yazca rA sakA sa nArakAdivyapadezena vyapadizyata ityAha - 'kammaNA' ityAdi, upAdhIyate = vyapadizyate yeneti ma upAdhiH = vizeSaNam / sa upAdhiH karmaNA jJAnAvaraNIyAdinA jaayte| tadyathA - (1) mati-zrutA'vadhi-manaHparyAyavAn, mandamatistIkSNo vetyAdi / (2) cakSurdarzanI, acakSurdarzanI, za nidraalurityaadi| (3) sukhI duHkhI ceti| (4) mithyAdRSTiH, samyagdRSTiH, samyagmithyAdRSTiH, strI, pumAn, ke napuMsakaH, kaSAyItyAdi / (5) sopakramA''yuSko nirupakramA''yuSko'lpAyurdIrghAyurityAdi / (6) nArakaH, .. tiryagyonikaH, ekendriyaH, dvIndriyaH, paryAptako'paryAptakaH, subhago, durbhaga ityAdi / (7) uccairgotro nIcairgotroNa 8 aSTakarmajanya upAdhionI oLakhANa kakSa (taku.) AcArAMga sUtranA trIjA adhyAyamAM jaNAvela che ke "kamarahita jIvana vize koI vyavahAra thato nathI. kAraNa ke karmathI upAdhi utpanna thAya che." tenI TIkAmAM zrIzIlAMkAcAryae nIce mujaba chaNAvaTa karela che ke "jene ATheya prakAranA karmo nathI hotA tevo jIva akarmA (= karmAtIta) kahevAya che. tene vize koI vyavahAra thato nathI. nAraka, tiryaMca, manuSya, deva, paryApta, aparyApta, bAla, kumAra vagere svarUpa saMsArIvyavahArano viSaya karmazUnya jIva banato nathI. je jIva karmayukta che teno ja nAraka, tiryaMca vagere rUpe vyavahAra thAya che. tethI mULasUtramAM jaNAvyuM che ke karmathI upAdhi utpanna thAya che. jenA dvArA vyavahAra thAya tene upAdhi kahevAya. upAdhi eTale vizeSaNa. matalaba ke "Aga jIva mANasa che, te jIva deva che' - AvA vizeSaNo karmanA kAraNe jIvane lAgu paDe che. jJAnAvaraNIya che vagere ATha karmathI jIvane judA judA vizeSaNo lAgu paDe che. (tA.) te A rIte (1) "A jIva mati-zrutajJAnavALo che. te jIva avadhijJAnavALo che. pelo jIva mana:paryAyajJAnavALo che. te jIva maMdamativALo che. A jIva tIkSNabuddhivALo che' - ItyAdi vizeSaNo sa jJAnAvaraNa karmanA kAraNe lAgu paDe che. (2) "A jIva cakSudarzanI che. te jIva acakSudarzanI che. pelo jIva UMghaNazI che' - ItyAdi vizeSaNo darzanAvaraNa karmanA kAraNe lAgu paDe che. (3) "A jIva sukhI che ane te jIva duHkhI che' - AvA prakArano vyavahAra vedanIyakarmanA kAraNe thAya che. (4) "A jIva mithyAdRSTi che. te jIva samyagdaSTi che. pelo jIva mizradaSTi che. A strI che. te puruSa che. pelo napuMsaka che. A jIva kaSAyayukta che' - ItyAdi vizeSaNo mohanIyakarmanA kAraNe lAgu paDe che. (5) A jIva sopakramaAyuSyavALo che. te jIva nirupakramaAyuSyavALo che. A jIva alpaAyuSyavALo che. te jIva dIrghaAyuSyavALo che' - ItyAdi vyavahAra AyuSyakarmanA kAraNe utpanna thAya che. (6) "A jIva nArakI che. te jIva tiryaMca che. pelo ekendriya che. te hIndriya che. A paryApta che. te aparyApta 1. akarmaNaH vyavahAraH na vidyate, karmaNA upAdhiH jaayte|
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1924 nayamatabhedena Atmani sva-parajJatAvimarza: 0 ti(8) kRpaLa, tyA, nirupamoda, nirvAI rUtyevaM karmaLA saMsArI vyaTizyate" (kAvA.9/3/1, 992 .) rUttiA sa nirupacaritasvabhAvabalena nizcayataH siddhe svajJAtRtvAdikam upacaritasvabhAvabalena ca vyavahArataH ma parajJAtRtvAdikaM bodhyam / idamabhipretya kundakundasvAminA niyamasAre '"jANadi passadi savvaM vavahAraNaeNa rza kevalI bhgvN| kevalaNANI jANadi passadi NiyameNa appANaM / / - (ni.sA.159) ityuktam / 'svAzrito ke nizcayaH parAzritazca vyavahAra' iti paribhASAnusAreNedamavagantavyam / upacaritasvabhAvAnabhyupagame parajJatAdyasambhavaH upacaritasvabhAvaikAntAbhyupagame cA''tmajJatAdyayogaH iti kathaJcid upacaritA'nupacaritasvabhAvatA Atmani sviikaaryaa| etena "upacaritaikAntapakSe'pi nA''tmajJatA sambhavati, niyamitapakSatvAt / tathA''tmano'nupacaritapakSe'pi parajJatAdInAM virodhaH" (A.pa.pR. che. A jIva saubhAgyavALo che. te jIva durbhAgI che' - ItyAdi vyavahAra nAmakarmanA kAraNe thAya che. (7) "A jIva uccagotravALo che athavA A jIva nIcagotravALo che' - evo vyavahAra gotrakarmanA kAraNe thAya che. (8) "A jIva kRpaNa che. te jIva tyAgI che. A jIva upabhoga vinAno che. te jIva nirvIrya che' - AvA prakArano vyavahAra aMtarAyakarmanA kAraNe pravarte che. Ama karmanA kAraNe saMsArI jIva uparokta vividha prakAranA vyavahArano viSaya bane che." 4 AtmA nizvayathI svajJAtA, vyavahArathI parajJAtA ja (ni.) nirupacaritasvabhAvanA baLathI nizcayanayanI apekSAe siddha bhagavaMtamAM svajJAtRtva = svaprakAzatva vagere hoya che. tathA upacaritasvabhAvanA prabhAve vyavahAranayanI apekSAe siddhamAM sa parajJAtRtva = paraprakAzakatva vagere jANavuM. A ja abhiprAyathI kuMdakuMdasvAmIe niyamasAramAM jaNAvela che ke "vyavahAranayathI kevalI bhagavAna badhuM jANe che, jue che. nizcayathI kevalajJAnI potAne jANe Cii che, jue che." A nirUpaNa "svAzrita nizcaya ane parAzrita vyavahAra - A paribhASA mujaba samajavuM. kathaMcita upacarita-anupacarita svabhAvano svIkAra | (upavarita.) jo jIvamAM svAbhAvika upacaritasvabhAva mAnavAmAM na Ave to jIvamAM paravastujJAtRtva vagereno saMbhava nahi rahe. tathA jIvamAM ekAMte upacaritasvabhAva mAnavAmAM Ave, anupacarita svabhAva na mAnavAmAM Ave to jIvamAM AtmajJAtRtva vagere nahi saMbhave. tethI AtmAmAM kathaMcita upacaritasvabhAva ane kathaMcit anupacaritasvabhAva svIkAravo jarUrI che. AlApapaddhati ane bRhadbhayacakravRtti A banne graMthamAM jaNAvela che ke "AtmAne sarvathA upacaritasvabhAvavALo mAnavAmAM Ave to AtmAmAM AtmajJatA saMbhavaze nahi. kAraNa ke tamane upacarita pakSa ja mAnya che. tathA upacaritapakSamAM anupacarita pakSa saMbhavato nathI. AtmajJAtRtva to paranirapekSa hovAthI anupacarita ja che. tathA sarvathA anupacarita pakSane ja mAnavAmAM Ave to AtmAmAM paravastuzAtRtvano virodha Avaze." ame pUrve je jaNAvela che tenA dvArA uparokta banne graMthanA saMdarbhanuM spaSTIkaraNa thaI jAya che. kAraNa ke nizcayanayanA = 1. jAnAti pazyati sarvaM vyavahAranayena kevalI bhagavAn / kevalajJAnI jAnAti pazyati niyamena AtmAnam / /
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12/11 0 ekAntanizcaya-vyavahArAbhyupagame bAdhopadarzanam 1925 15) iti AlApapaddhati-bRhannayacakravRttivacanaM vyAkhyAtam , ekAntata ekatarAnaGgIkAre'nyatarasammatArthA'yogAt / tathAhi - anupacaritapakSAparAbhidhAnanizcaya- 5 nayAbhiprAyeNa AtmanaH kevalaM svajJAtRtvAdikameva paramArthasat, upacaritapakSA'parAbhidhAnavyavahAranayAdezenaiva rA AtmanaH parajJAtRtvAdikaM sambhavati / ata ekAntata nizcayAGgIkAre parajJAtRtvAdikam ekAntato ma vyavahArAGgIkAre ca svajJAtRtvAdikaM bAdhitaM syaadityuttaanaarthH|| taduktaM digambaramatAnuvAdarUpeNa yazovijayavAcakaiH anekAntavyavasthAyAM "svabhAvasyA'pyanyatropacArAd upcritsvbhaavH| sa dvadhA - karmaja-svAbhAvikabhedAt / Adyo yathA jIvasya mUrttatvamacetanatvaJca / dvitIyo ka yathA siddhAtmanAM parajJatA paradarzavatvaSya" (3mane.pR.77) tA jJAnaM yathA svasvarUpaM tadrUpIbhUya jAnAti tathA na paradravyAdikaM tadrUpIbhUya jAnAtIti jJAnAdau .... svajJatAdikam anupacaritaM = naizcayikaM = pAramArthikam ucyate parajJatAdikaJca upacaritaM = anupacaritapakSanA mate to AtmA phakta AtmAne ja jANe che. tenA mate AtmajJAtRtva e ja paramArthasiddha che. jyAre vyavahAranayathI (= upacaritapakSathI) AtmA anya vastune jANe che. (1) kahevAno Azaya e che ke je svabhAvano anyatra upacAra karavAmAM Ave che, te svabhAva AropasthalamAM upacaritasvabhAva kahevAya che. anupacaritasvabhAvathI to AtmA AtmajJa ja che. tathA upacaritasvabhAvathI AtmA anyajJa che. A be pakSamAMthI koI eka ja svabhAvane ekAMtarUpe mAnavAmAM Ave to anyapakSasaMmata vastu saMbhavI nahi zake. tethI ekAMtapakSamAM kAM to AtmA kevaLa AtmajJA ja banI zakaze athavA to kevala parajJa ja banI zakaze. paraMtu sva-parajJAtatva AtmAmAM saMbhavI nahi zake. ekAMte nizcayanayane svIkAravAmAM Ave to parajJAtRtva vagere bAdhita thaze. tathA ekAMtathI vyavahAranaya rasa aMgIkAra karavAmAM Ave to svajJAtRtva vagere bAdhita thaze. A pramANe ahIM spaSTa artha samajavo. ja anekAnta vyavasthA prakaraNano saMdarbha . (6) digaMbaramatanA anuvAdarUpe mahopAdhyAya zrIyazovijayajI mahArAje anekAMtavyavasthA prakaraNamAM jaNAvela che "potAnA mULa svabhAvano paNa anyatra upacAra karavAthI te anyatra upacarita svabhAva tarIke oLakhAya che. karmajanya ane svAbhAvika ema be bhedathI upacaritasvabhAva paNa ddhividha che. prathama karmajanya upacaritasvabhAva A pramANe che. dA.ta. jIvamAM mUrtitva ane acetanatva upacaritasvabhAva kahevAya. svAbhAvika upacaritasvabhAva siddha bhagavaMtone hoya che. temanAmAM rahela paravasujJAtRtva ane paravatudarzakatva upacaritasvabhAva svarUpa che.' che parajJatva siddhano svAbhAvika upacaritasvabhAva ) (jJAna) prastutamAM eka vAta khAsa dhyAnamAM rAkhavA jevI che ke jJAna je rIte potAnA svarUpane tadrupa thaIne jANe che, te rIte paradravya vagerene tadrupa thaIne jANatuM nathI. tethI jJAna-darzanamAM je svajJatA-svadarzakatA svabhAva che, te anupacarita = naiRRyika = pAramArthika kahevAya che. tathA je parajJatA-paradarzakatA svabhAva che, te jJAna-darzanano upacarita = vyAvahArikasvabhAva kahevAya che. vaLI, jJAnano svabhAva prakAzakatva
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1926 * Atmani sopacAra-nirupacArasvabhAvatA 0 ___12/11 vyAvahArikam ucyte| jJAnasya prakAzakatvasvabhAvAd parajJatvam upacaritatve'pi svAbhAvikamucyate / jJAna-jJAniprabhRtInAmabhedAt siddhAtmanAM parajJatAdikamupacaritasvAbhAvikasvabhAvarUpatayehoktamityavadheyam / ___taireva dvAtriMzikAprakaraNavRttI "dvividho hyupacaritasvabhAvo gIyate - svAbhAvika aupAdhikazca / AdyaH rA prjnytaa-prdrshktvlkssnnH| antyazca vicitraH" (dvA.dvA.5/18 vR.bhAga-2)pR.328) iti yaduktaM tadapyatrAnuma sandheyam / adhikantu tadvRttau nayalatAyAm avocaam| .. ----- rza prakRte AdhyAtmikopanayastvevam - karmajanitopacaritasvabhAvopadarzanAzayaH tu evaM jJAyate yaduta - karmajanitAnAM bAhyopAdhInAM jAgRtivirahe karmajanakatA na durlabhA / 'ayaM pravINaH, sa mUrkhaH, ayaM / zrImAn, sa tu daridraH' ityAdyaupAdhikavyavahArajanitayoH sukha-duHkhayoH nUtanopAdhijanakatvaM na syAt tathA ytitvymaatmaarthinaa| tadarthaM karma-nokarmAdInAM kartRtvAdibhAvaH tyAjyA jJAtRtvabhAvazcopAdeyaH / kA tathA nirupacarita-niHsaGga-nijasvarUpaprakAzakazuddhacaitanyasvabhAvagocarau ca kartRtva-bhoktRtvabhAvI upAdeyau pratidinaM dIrghakAlaM sAdaram anupacaritanijasvabhAvAbhyAsavazena / sa caivam - 'ime vibhaavsvbhaavaahovAthI jJAnagata parajJatA upacarita hovA chatAM paNa svAbhAvika (=sahaja) svabhAva kahevAya che. jJAna ane jJAnI = kevalajJAnI vacce abheda hovAthI prastutamAM parajJatA vagere svabhAvane jJAnAdinA svAbhAvika upacaritasvabhAva kahevAnA badale siddha bhagavaMtanA svAbhAvika upacaritasvabhAva tarIke jaNAvela che. * dvAtrizikAvRttino saMdarbha : (taireva.) mahopAdhyAya zrIyazovijayajI mahArAje ja laviMzikA prakaraNanI vRttimAM jaNAvela che ke upacaritasvabhAva be prakArano kahevAya che - svAbhAvika ane aupAdhika. svAbhAvika = svabhAvajanita upacaritasvabhAva paravastujJAtRtva ne paravastudarzakatva svarUpa samajavo. aMtya = aupAdhika = upAdhijanita che (= karmajanita) upacaritasvabhAva to aneka prakArano che. temanI A vAtanuM paNa prastutamAM anusaMdhAna karavuM. A viSayamAM adhika nirUpaNa ame dvAtrizikA prakaraNanI nakelatA nAmanI vyAkhyAmAM karela che. che navI upAdhio bhegI na karIe che AdhyAtmika upanaya :- karyajanita upacaritasvabhAvane darzAvavAnI pAchaLa Azaya evo jaNAya che ke bAhya upAdhi karyajanita che. tathA jo jAgRti rAkhavAmAM na Ave to upAdhi karyajanaka banI jatAM vAra na lAge. "A hoMziyAra, te mUrakha, A zrImaMta, te garIba' - vagere svarUpa aupAdhika vyavahArathI utpanna thayela sukha-du:kha navI Adhi-vyAdhi-upAdhinuM janaka banI na jAya tenI sAvadhAnI rAkhavI te AtmArthI jIvanuM umadA kartavya che. te mATe karma, nokarma (zarIrAdi) vagereno kartRtva -bhostRtvabhAva choDavo tathA jJAtA-daSTAbhAvane grahaNa karavo. temaja nirupacarita niHsaMga nijasvarUpa prakAzaka zuddhacaitanyasvabhAvane vize kartutvabhAva ane bhootvabhAva Adaravo. te mATe roja dIrghakALa sudhI ahobhAvapUrvaka nirupacarita nijasvabhAvano abhyAsa karavAnI Teva pADavI. te abhyAsa A rIte karI zakAya ke - "(1) rAga-dveSa vagere vibhAvapariNAmo ane (2) vitarka-vikalpanA taraMgonI hAramALA kharekhara vibhAvasvabhAva, azuddhasvabhAva, karma, kALa vagere paribaLonI preraNAthI niraMtara pragaTa thaye
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________ * antaraGgasAdhanAparAyaNatayA bhAvyam 1927 = 12/11 'zuddhasvabhAva-karma- kAlAdipreritA rAga-dveSAdivibhAvapariNAmAH, vitarka-vikalpakallolamAlA, kolAhala -vanna-ri-mi-nyA-minI-dumna-vyAya-jAgvana-Utti-pa-vALa-tUriA-mana-Ta-pita - kanthAdayazca mama darpaNakalpe jJAne pratibhAsante prtiphlnti| na ceme matsvarUpAH, eSAM nazvara- rA jaDocchiSTotkara-nirdhamaNa-sphoTaka - kaGkAlAdirUpatvAt / ahaM tu nityaH cetanaH paramazucirUpazca / ata eva nA'hameSAM bhavAmi, na veme mama bhavanti, eSAM paudgalikatvAt / na cA'ham eSAM kartA, tattatkarmAdipudgala-kAla-vibhAvAdisvabhAva-niyatiprabhRtiprasUtatvAdeSAm / na cAhameSAM bhoktA, mama anAdinidhanaparamamadhura-caitanyarasamaya-nijaparamAnandabhoganimagnatvAt / paramArthata upayogarUpo'ham upayoge eva vasAmi / rAgAdayazca rAgAdiSveva tiSThanti / na rNi copayogAtmake mayi rAgAdibhAvakarmANi, jJAnAvaraNAdidravyakarmANi, dehAdinokarmANi vA santi, parasparam atyantaM svarUpavaiparItyena pAramArthikA''dhArA''dheyabhAvarahitatvAt / santu vA rAgAdayaH mohAdikarmapudgaleSu, rAgAdibhAvakarma-dravyakarmaNAM mithaH sAjAtyAt / santu vitarkAdayaH antaHkaraNAdiSu, kolAhala ja rAkhe che. (3) kolAhala, kadanna (kharAba bhojana), kiMkara, kRmi, kanyA, kAminI, kuTuMba, kAyA, kAMcana, kIrtti, kUvo, kariyANuM, kastUrI, kamaLa, sAdaDI, kUtaro (kapila), godaDI vagere padArtho paNa karma, kALa vagere kAraNonA pratApe maLe che. A traNeya prakAranA AMtara-bAhya padArthonuM pratibiMba darpaNatulya mArA jJAnamAM satata paDe ja rAkhe che. paraMtu A padArtho mAruM svarUpa nathI. mArA svarUpe e padArtho rahetA nathI. kAraNa ke teo nazvara che, huM nitya chuM. kolAhala-kadanna vagere jaDa che. huM cetana chuM. kAyA-kAMcana vagere pudgalo paNa eMThavADa svarUpa che. anaMtA jIvoe bhogavI-bhogavIne tene choDela che. kanyA, kAminI vagere to jaMgama (Mobile) ukaraDo ja che. kAyA vagere gaTarasvarUpa che. rAgAdi ane vikalpAdi to phoDalA (gUmaDA) ja che. kAyA, kanyA, kAminI Adi hADapiMjara svarUpa azuci che, gaMdI cIja che. jyAre caitanyasvarUpa huM to paramazuci-paramapavitra chuM. A ja kAraNe huM teono pI nathI thato tathA teo mArA nathI thatA. e padArtho paudgalika che. e mArAthI bhinna che. huM eno kartA nathI. kAraNa ke judA-judA karmAdi pudgaladravyo, kALa, vibhAva vagere svabhAva, niyati vagere dvArA teo utpanna thayA che. tathA huM teono bhoktA paNa nathI. kAraNa ke huM to anAdi-anaMta parama madhura caitanyarasamaya mArA potAnA paramAnaMdanA bhogavaTAmAM gaLADUba chuM. huM kyAM teone bhogavavA jAuM? A rAga rAgamAM vase, jJAna jJAnamAM vase (paramA.) 52mArthathI to huM upayogasvarUpa chuM. upayogamAM ja huM vasuM chuM. tathA rAgAdi padArtho to rAgAdimAM ja vase che. huM to upayogAtmaka chuM. tethI mArAmAM rAgAdi bhAvakarma, jJAnAvaraNIyAdi dravyakarma ke dehAdi nokarma rahelA nathI. bhAvakarma, dravyakarma ane nokarma A traNa ane mArA vacce atyaMta svarUpaviparItatA rahela che. mArA caitanyasvarUpathI atyaMta viparItasvarUpa bhAvakarma-dravyakarma-nokarmanuM che. tethI te traNa ane mArA vacce pAramArthika AdhAra-AdheyabhAva raheto nathI. athavA rAgAdisvarUpa vibhAva pariNAmo mohanIyakarma vagere svarUpa pudgalomAM bhale raho. kAraNa ke rAgAdi bhAvakarma ane mohanIyAdi rItu
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1928 * darpaNakalpaM jJAnam / 12/11 kadannAdayazca bhASAvargaNaudArikavargaNAdiSu, tata eva / kathaM prAtivezmikagRhasthitAn rAgAdIn, e paradezasthitAMzca kolAhala-kadannAdIn ahaM bhujIya ? bhuJjantu tAn karma-mana-indriya-dehAdayaH / rA ahaM tu teSu svatva-svAmitva-kartRtva-bhoktRtvAdibhAvazUnyaH sAkSyeva / na ceme matsvarUpasya sAdhakA ma bAdhakA vA, mama nijacitsvabhAvalInatvAt / // vastutastu imAn sarvAn rAgAdIn naiva kurve, na bhuje, na cA jAne kintu rAgAdyAkArapratibhAsa pariNataM madIyaM jJAnameva kevalaM jAnAmi / darpaNakalpe jJAne pratibimbitAn tattajjJeyAkArAn jAne / - jJAnaM na pratibimbyamAnarAgAdyAtmakam, anyathA tat pratibimbyamAnakolAhala-kadanna-kiGkarAdyAtma" kamapi syAt / tathA ca tasya jaDatA Apadyeta / na khalu darpaNe pratiphalitA agnijvAlA darpaNe kA vartate, kintu agnau eva / darpaNe tu kevalaM jvAlApratibimbaM varttate / tathaiva jJAnadarpaNe rAgAdipratibhAso dravyakarma vacce paraspara sAjAtya rahela che. te rIte sAjAtyanA lIdhe ja vitarka, vikalpa vagere bhAvo aMtaHkaraNAdimAM rahI zake tathA kolAhala bhASAvargaNAdimAM rahI zake ane kadanna (kubhojana) Adi padArtho audArikAdi vargaNAmAM rahI zake. paraMtu dravyakarma te huM nathI. dravyakarma to mArA pADozI che. pADozInA gharamAM rahelA rAgAdine huM kevI rIte bhogavuM ? tathA kolAhaladhAraka bhASAvargaNA vagere to mArA mATe paradeza che. paradezamAM rahelA kolAhala, kubhojana vagereno huM kevI rIte bhogavaTo karI zakuM ? tethI huM teono bhoktA nathI. karma, mana, Indriya, zarIra vagere bhale pUrvokta traNeya rAgAdi padArthono bhogavaTo kare. paraMtu huM to rAgAdi traNeya padArthono mAlika nathI, kartA nathI, bhoktA nathI. rAgAdi traNeya padArtho mArA nathI. tethI rAgAdisApekSa evA svatva, svAmitva, kartRtva, bhostRtva vagere bhAvothI zUnya evo huM teono mAtra sAkSI ja chuM. mAre ane teone koI levA-devA nathI. te mArA caitanyasvarUpanA sAdhaka vA nathI ke bAdhaka nathI. kema ke huM to mArA caitanya svabhAvamAM lIna thayelo chuM." (guNasena, gajasukumAla muni, baMdhaka muni, metArya muni vagerenA daSTAMtathI A bAbatanI vadhu spaSTa vibhAvanA karI zakAya.) sa ) "AtmA rAgAdino kartA-bhoktA-jJAtA nathI' - tevuM saMvedana karIe ! (vastu) "vAstavamAM to A rAgAdi sarva padArthone nathI to huM karato, nathI to huM bhogavato ke nathI to huM jANato. huM to rAgAdi zeya padArthonA AkArathI pariNata thayelA evA mArA jJAnane ja mAtra jANuM chuM. arIsA jevA mArA nirmaLa jJAnamAM pratibiMbita thatA te te zeyAkArone huM jANuM chuM. jJAnadarpaNamAM joya evA rAgAdi padArthonuM pratibiMba paDe che paNa jJAna svayaM rAgAdisvarUpe pariNamI jatuM nathI. bAkI to jJAnadarpaNamAM kolAhala, kubhojana, kiMkara vagerenuM pratibiMba paNa paDe che. kolAhalAdino pratibhAsa jJAnamAM thAya ja che. tethI jJAna kolAhala-kubhojana vagere svarUpe paNa pariNamI javAnI samasyA sarjAze. to to jJAna pote jaDa thaI jaze. tethI nakkI thAya che ke jJAna zeyAkArapratibhA svarUpe pariName che. paNa zeyasvarUpe pariNamatuM nathI. jema arIsAmAM agninI jvALA dekhAya tyAre vivekIne khyAla che ke "jvALA to agnimAM ja che. arIsAmAM jvALA pravezela nathI. arIsAmAM je jaNAya che, te jvALAnuM pratibiMba che. te ja pramANe vivekI sAdhakane khyAlamAM Ave che ke "rAgAdi pariNAmo jJAnadarpaNamAM
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________ fy 12/11 0 parapratibhAsaudAsInyaparatayA bhAvyam / 1929 varttate, na tu rAgAdikam / tacca karmapudgaleSveva vidyate / tatazca svasmin pratiphalitarAgAdijJeyAkAraM jAnAnaM jJAnameva mayA jJAyate / tucchAsArarAgAdipratibhAsAvabodhena mama alam / ahaM tu parapratibhAsau- 5 dAsInyena nijacaitanyasvabhAvatanmayabhAvata upAdeyabhAvena svaprakAzamayAM jJAnanirmalatAm anupacaritAM rA sNvedmi| jJAnagatAM parapratibhAsakatAm upacaritasvabhAvalakSaNAm upekSya anupacaritAyAM svaprakAzatAyAM ma dRSTisthApanena kimapi apUrvaM zAntasudhArasa-samAdhirasA'nuviddhaM caitanyamayaM nirupAdhikanijAnandamAdhuryamAsvAdayAmi / rasAntarAnubhavanenA'lam' - ityAdirUpeNa nijanirupAdhikasvarUpasaMvedanA'bhyAsaH kAryaH vissyaa''krssnnocchedkH| prakRte "svaguNaireva tRptishcedaakaalmvinshvrii| jJAnino viSayaiH kiM taiH, yairbhavet ka tRptiritvarI II" (jJA.sA.10/2) rUti jJAnasAravArivA mAvanIyA | tAttvikajJAnayogI tu svabhUmikocitaprazastAcAra-bhAvAdikamapi jJAnadarpaNapratibhAsitatayA pazyan - tatkartRtvAdipariNatiparihAreNa upAdeyabhAvataH jJAnadarpaNanirmalatAM saMvedayan jnyaanprtibhaasitprdrvypratibiMbita thAya che. jJAnamAM rAgAdinuM pratibiMba = zeyAkAra mAtra che. bAkI rAgAdi to karmAdipudgalomAM rahelA che. jJAnadarpaNamAM rAgAdi vibhAvapariNAmo ghUsI nathI gayA. tethI potAnAmAM pratibiMbita thayelA rAgAdijJayAkArane jANatuM jJAna ja mArA dvArA jaNAya che paraMtu tuccha ane asAra evA rAgAdipratibhAsane jANavAnuM mAre zuM kAma che ? tene jANavAthI mAre saryuM. huM to rAgAdi para padArthanA pratibhAsathI udAsIna banIne mArA potAnA caitanyasvabhAvamAM tanmaya thaIne upAdeyabhAvathI jJAnanI nirmaLatAnuM ja saMvedana karuM. jJAnanI nirmaLatA svaprakAzamaya che, anupacarita che. jJAnamAM rahelI upacaritasvabhAvarUpa parapratibhAsakatAnI upekSA karIne anupacarita = tAttvika evI svaprakAzatAmAM ja huM mArI dRSTine sthApe chuM. tenA dvArA nijAnaMdanI apUrva madhuratAno AsvAda mANavA maLe che. A nijAnaMdanI madhuratA nirupAdhika , che. kAraNa ke te zuddhacaitanyamaya che. sAthe sAthe zAMtarasanuM amRta tathA samAdhirasanuM amRta paNa te nijAnaMdamAdhuryamAM vaNAyela che. have vibhAvAdinA bIjA rasAsvAdanI mAre jarUra nathI." AvA prakAre potAnA nirupAdhika svarUpanuM saMvedana karavAno roje roja evo abhyAsa karavo ke je bAhya viSayonA AkarSaNano uccheda kare. prastutamAM jJAnasAranA tRptiaSTakano bIjo zloka UMDANathI bhAvita karavo. temAM mahopAdhyAyajIe jaNAvela che ke "jo jJAnIne potAnA jJAnAdi guNothI ja zAzvatI tRpti thatI hoya to jenAthI kSaNika tRptino AbhAsa thAya tevA IndriyaviSayonI zI jarUra che ?' matalaba ke svaguNatRta jJAnIne bAhya viSayonI jarAya paDI hotI nathI. A jJAnI zubha kriyA-bhAvane paNa jJAnadarpaNamAM sthApe ja (tAvi.) tAttvika jJAnayogInA jIvanamAM temanI potAnI bhUmikAne ucita evA prazasta AcAra ane prazasta bhAva avazya hoya che. paNa te prazasta AcAra+bhAvane paNa teo potAnA jJAnadarpaNamAM pratibhAsita svarUpe joI rahelA hoya che. "meM A kriyA karI. meM A zubha bhAvane karyo - A mujaba kartutvabhAvane teo sparzatA nathI. potAnA jJAnamAM pratibhAsita thatA vikalpAdinI jema prazasta AcArane ane bhAvane jotA-jotA teo tenA pratye paNa udAsInabhAva rAkhIne jJAnadarpaNanI nirmaLatAnuM ja
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1930 * upAdhiriktIkaraNe mAnavabhavasAphalyam / 12/11 pa guNa-paryAyagocaramohaM naiva spRzati kintu asaGgabhAvena tataH prayAti / rA prakRte "yshciddrpnnvinyst-smstaacaarcaarudhiiH| kva nAma sa paradravye'nupayogini muhyati / / " (jJA.sA.4/ 8) iti jJAnasArakArikA vibhAvanIyA / itthamevA''tmajJAnaM sambhavet / taduktaM samayasAre kundakundasvAminA "kammassa ya pariNAmaM Nokammassa ya taheva pariNAmaM / Na karei eyamAdA jo jANadi so havadi nnaannii||" (..71) tiA . taccetasikRtya upAdhivisarjanakRte upalabdho manuSyabhavo'bhinavopAdhisarjane na vyayitavyaH / tathANi vidhAtmajAgRtyA karmotkhananoddezena bahiraGgA'ntaraGgasAdhanAyAM baddhakakSatayA bhAvyamAtmArthinA / tatazca "NaTThaTThakammabaMdhA aTTamahAguNasamaNNiyA prmaa| loyaggaThidA NiccA siddhA te erisA hoti / / " (ni.sA. 72) iti niyamasAre kundakundasvAmipradarzitaM siddhasukhaM pratyAsannataraM syAt / / 12/11 / / upAdeyabhAve saMvedana kare che. jJAnanI nirmaLatA ja temanA aMtaHkaraNamAM upAdeyapaNe vaselI hoya che. tethI potAnA jJAnamAM pratibhAsita thatA pArakA dravya-guNa-paryAyanuM AkarSaNa paNa temanA aMtaramAM jAgatuM nathI. paradravyAdinA mohane teo jarA ya nathI sparzatA. paraMtu potAnA jJAnamAM bhAsatA paradravyAdiprazastakriyA-prazastabhAvAdimAMthI teo asaMgabhAvathI pasAra thaI jAya che. "meM A karyuM. huM A jANuM chuM - ItyAdisvarUpe ahaMkAranA vamaLamAM teo khUMcatA nathI. ja karmapariNAmanA kartA nahi, jJAtA rahIe . (pra) A aMge jJAnasAranA eka zlokanI vibhAvanA karavA jevI che. tyAM mahopAdhyAyajI mahArAje Cii jaNAvela che ke "jJAnasvarUpa darpaNamAM jJAnAdi samasta paMcAcArane sthApavAthI jemano bodha nirmaLa thayela che, te nakAmA paradravyamAM kyAM moha pAme ?' matalaba ke potAnA jIvanamAM vaNAyelA ane upayogI rAM evA saMyamasAdhaka AcAramAM paNa kartutvabhAva-mamatvabhAvAdithI je mohita thatA na hoya tevA maharSi anupayogI evA paradravya-guNAdisaMbaMdhI svatva-svAmitva-kartutva-bhostRtvAdi malina bhAvothI mUDha na ja bane. AvuM thAya to ja AtmajJAna saMbhave. tethI samayasAramAM kuMdakuMdasvAmIe jaNAvela che ke "karmanA pariNAmane temaja nokarmanA pariNAmane je AtmA karato nathI paraMtu jANe che, te jJAnI thAya che." A bAhya-AMtara sAdhanAmAM lIna thaIe A (tatre) A bAbatane manamAM daDhatAthI sthApIne, "upAdhione choDavA mATe maLelo mAnavabhava navI navI upAdhione bhegI karavAmAM veDaphAI na jAya tevI jAgRti rAkhI karmane ukheDavA mATe bahiraMga ane aMtaraMga sAdhanAmAM AtmArthI sAdhake sadA sajja rahevuM' - AvI bhalAmaNa A zloka dvArA prApta thAya che. tenAthI niyamasAramAM jaNAvela siddhasukha khUba najIka Ave. tyAM kuMdakuMdasvAmIe jaNAvela che ke "ATheya prakAranA karmabaMdhano nAza karIne, ATha mahAguNothI yukta, lokAgrabhAgamAM rahelA, te siddha bhagavaMto AvA sarvottama hoya che." (12/11) 1. karmaNazca pariNAmaM nokarmaNazca tathaiva pariNAmam / na karoti enamAtmA yo jAnAti sa bhavati jnyaanii|| 2. naSTASTakarmabandhAH aSTamahAguNasamanvitAH prmaaH| lokAgrasthitAH nityAH siddhAH te IdRzA bhavanti / /
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12/12 0 vizeSasvabhAvasya pratiniyatadravyavRttitvam / ___1931 jI ho dasaI vizeSasvabhAva e, lAlA savi ikavIsa saMbhAli; jI ho savituM pudgala-jIvanaI, lAlA pannarabheda chaI kAli I/12/1ra(206)catura. rI e dasaI vizeSa svabhAva, niyatadravyavRtti mATaI.e madhye pUrvokta 11 sAmAnyasvabhAva (saMbhAlika) sa bhelii, tivAraI sarva milInaI ekavIsa svabhAva thAI. pugala-jIvanaI e (savituMs) 21 I svabhAva u5saMdarati - viroSeti aa. vizeSAkhyA svabhAvA hi dshaikaadshmiilitaaH| nIva-kutiyo sani trei pazvazAMkSatA pA22/12 prakRte daNDAnvayastvevam - vizeSAkhyAH svabhAvAH daza hi (bhvnti)| ekAdazamIlitAH (ete dazasvabhAvAH ekaviMzatiH bhvnti)| (ete ekaviMzatisvabhAvAH) jIva-pudgalayoH snti| kAle paJcadaza (svabhAvAH) akSatAH / / 12/12 / / ete "cedanamacedaNaM pi hu muttamamuttaM ca eg-bhudesN| suddhAsuddha-vibhAvaM upacariyaM hoi kasseva / / " ke (dra.sva.pra.60) iti dravyasvabhAvaprakAzavacanAnusAreNa cetanasvabhAvAdyAH upacaritasvabhAvaparyavasAnA daza / hi = eva svabhAvA vizeSAkhyAH, pratiniyatadravyavRttitvAt / ete daza vizeSasvabhAvAH ekAdazamIlitAH = astitvAdi-paramabhAvasvabhAvaparyavasAnaikAdazasAmAnyasvabhAvaiH ekAdazazAkhAvyAkhyAtasvarUpaiH kA saha sammIlitA ekaviMzatiH bhavanti / ete ekaviMzatisvabhAvAH jIva-pudgalayoH snti| avataraNikA :- prastuta viSayano upasaMhAra karatA graMthakArazrI jaNAve che ke : - vizeSa svabhAvanirUpaNa upasaMhAra A zlokArtha:- vizeSa nAmanA svabhAva dasa ja che. pUrvanA agyAra sAmAnyasvabhAvanI sAthe te bhegA karavAmAM Ave to kula ekavIsa svabhAva thAya. jIvamAM ane pudgalamAM ekavIsa svabhAva rahelA che. jyAre kALamAM paMdara svabhAva abAdhita che. (12/12) * jIva-pugalamAM 21 svabhAva che vyAkhyArthI:- (1) cetana, (2) acetana, (3) mUrta, (4) amUrta, (5) ekapradeza, (6) bahupradeza, vA (7) zuddha, (8) azuddha, (9) vibhAva ane (10) upacaritasvabhAva (sarva dravyamAM rahetA nathI paNa) koIka ja dravyamAM rahe che' - A pramANe dravyasvabhAvaprakAza granthamAM jaNAvela cetanasvabhAvathI mAMDIne se. upacaritasvabhAva sudhInA A dasa svabhAva ja vizeSasvabhAva kahevAya che. kAraNa ke A dasa svabhAva pratiniyata dravyamAM ja rahe che. pUrve 11 mI zAkhAmAM jaNAvela astitvasvabhAvathI mAMDIne paramabhAvasvabhAva sudhInA agyAra sAmAnyasvabhAvanI sAthe prastuta dasa vizeSasvabhAvane bhegA karavAmAM Ave to kula ekavIsa svabhAva thAya che. A ekavIsa svabhAva jIva ane pudgala dravyamAM vidyamAna hoya che. * ma.mAM "saba pATha. ko. (2+4+7) + A.(1)no pATha lIdho che. 1. cetanamacetanamapi hi khalu mUrttamamUrtaM caikbhudeshm| zuddhA'zuddhavibhAva upacaritaH bhavati kasyaiva / /
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1932 0 cetanAdisvabhAvAvirbhAvakRte yatitavyam / 12/12 e hoI. tathA (kAli=) kAla dravyanaI viSaI (pannarabhedaka) 15 svabhAva (chIMka) hoi, 21 mAMhithI 6 , kADhiiM ti vAraI 12/1rA (2016) kAle punaH paJcadaza svabhAvA akSatAH = avyaahtaaH| prakRte AdhyAtmikopanayastvevam - pUrvoktA ye ekAdaza sAmAnyasvabhAvAH tebhyaH caitanyasvarUparA paramasvabhAvasya pUrNatayA vizuddharUpeNa ca prAdurbhAvAya iha mukhyatayA cetanasvabhAvA'mUrtasvabhAva ma -zuddhasvabhAvA updrshitaaH| tadAvirbhAvAya satataM yatitavyamiti kAkvA suucyte| tatkRte ca sva ja-parabhedavijJAnAbhyAsaH kartavyaH aharnizam / tathAhi - upayogasya nijacaitanyasvarUpatvam / rAgAdezca __ karmAdipudgalavikArAtmakatvAt jaDatvam / bAhyA'bhyantaraviSayasannidhAne sati upayogaH tadAkAraH " sampadyate, nirmalatvAt, sphaTikAdiriva raktAdyAkAraH / yadyapi sphaTikAdinirmalatAyA iva upayoganirmalatAyAH sarvadA svarUpapariNamane sAmarthya vidyate kA eva, upayogasya nijacaitanyasvarUpAnuvidhAyipariNAmarUpatvAt, upayoganirmalatAyAzca upayogAbhinnatvAt, anyathA jIvasya jaDatvamApadyeta tathA'pi gADhamithyAtvadazAyAM vibhAvAdisvabhAvasAmarthyavazataH paJcendriyadvArA (Ane) jyAre kALamAM to paMdara svabhAva ja abAdhita che. mukhya dhyeyane jhaDapathI hAMsala karIe AdhyAtmika upanaya :- agyAramI zAkhAmAM jaNAvela agyAra sAmAnyasvabhAvamAMthI caitanyasvarUpa paramasvabhAvane pUrNatayA vizuddhapaNe pragaTa karavAnA mukhya dhyeyathI bAramI zAkhAmAM jaNAvela cetanasvabhAva, amUrtasvabhAva ane zuddhasvabhAvane pragaTa karavA satata tatpara rahevAnI sUcanA ADakatarI rIte AmAM prApta thAya che. te mATe rAta-divasa sva-parabhedaviSayaka vijJAnano abhyAsa karavo joIe. te za A rIte - upayoga e ApaNuM caitanyasvarUpa che. tathA rAgAdi jaDa che. kAraNa ke te karma vagere pugalonA | vikArasvarUpa che. jyAre jyAre bahAranA ke aMdaranA viSayonuM sannidhAna thAya, tyAre tyAre upayoga Aii te-te viSayAkAravALo bane che. kAraNa ke te nirmaLa che. jema judA-judA padArtho upasthita thatAM sphaTika, darpaNa vagere vastuo potAnI nirmaLatAnA lIdhe sannihita lAla-pILA vagere puSpa vagerenA lAla-pILA rasa AkAravALI bane che, tema upayoga aMge samajavuM. haS upayogamAM rAgAditAdAbhyanA bhAnane choDIe 68 (ca) jo ke jema sphaTikAdinI nirmaLatA potAnA uvaLasvarUpe pariNamavAmAM samartha che, tema upayoganI nirmaLatA haMmezA potAnA caitanyasvarUpe pariNamavAmAM samartha che ja. kAraNa ke potAnA caitanyasvarUpane anusaranAro pariNAma e ja to upayoganuM lakSaNa che tathA upayoganirmaLatA upayogathI abhinna ja che. judA-judA zeyAkArapratibhAsavALI pariNati upayogamAM utpanna thAya tyAre paNa upayoganI nirmaLatA to caitanyasvarUpe ja pariNamatI hoya che. bAkI to jIva ajIva thavAnI samasyA sarjAya. to paNa gADha mithyAtvanI avasthAmAM vibhAvasvabhAva, azuddhasvabhAva vagerenA sAmarthyanA lIdhe pAMceya IndriyonA mAdhyamathI cittavRttipravAha bahAra pheMkAya che, tyAre zarIrAdine anukULa evA viSayonI upalabdhinA nimitte
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12/12 0 vibhAvapariNAmA bhArarUpAH / cittavRtteH bahirmukhagamane sati dehAdyanukUla-pratikUlaviSayopalambhanimittaM paudgalikakarmajanitarAga -dveSAditanmayatvam Apadyate upyogH| tadA nijA'mUrtta-nIrAgacitsvabhAvA'jJAnAt jIvasya upayogo rAgAdirUpeNa pariNata iti pratibhAti / 'rAgAdidazA hi pudglkrmodysvaadH| sA matto'tyantaM 5 bhinnA varttate / madIyamadhuracaitanyarasAsvAdastu tato'tyantaM vilakSaNa' iti bhedavijJAnavirahAd ajJAnI rA jIvaH rAgAdirasAsvAdaM nijabhAvarUpeNa vetti / tatazcA'jJo rAgAdipariNAmopayogau ekatvenaiva adhyvsyti| prakRte "nirmalaM sphaTikasyeva sahaja ruupmaatmnH| adhyastopAdhisambandho jaDastatra vimuhyati / / " (jJA.sA.4/6) ti jJAnasAravArissAmAvAtha vimAnIye | ____ yadA tu AtmArthijIvane upazamabhAva-jJAnagarbhavairAgyadazA'ntarmukhatA-hRdayA''rdratA-komalatA ke -bhadrikatAdiguNodayaH saJjAyate tadA rAgAdivibhAvapariNAmA bhArarUpeNa anubhUyante, manaHsaGkalpa rNi -vikalpAdiSu ca nairarthakyaM sNjnyaayte| rAgAdibhiH svopayogaH saMmRdyate saGkalpa-vikalpAdibhizca ... svajIvanA'mUlyakAlo luNTyate - iti saMvetti / tatazca dehendriya-manomayasaMsArA'sAratA antaH prtibhaaste| " tata eva niruktatrividhasaMsAre svarasato dIrghakAlaM yAvat svAtmAnaM na yunakti / itthaM bhavAbhinanditocchedena rAgAdibhAva sAthe ane zarIrAdine pratikULa evA viSayonI upalabdhinimitte (= prAptinimitte ke jANakArI nimitte) dveSAdibhAva sAthe upayoga tanmayapaNAne pAme che. upayoga rAgAdisvarUpa na banavA chatAM rAgAdi sAthe tanmaya to jarUra thAya che. potAnA amUrtasvabhAva, nIrAgasvabhAva = vItarAgasvabhAva = zuddhasvabhAva ane caitanyasvabhAvanuM jIvane jJAna na hovAthI te samaye jIvane potAno upayoga rAgAdisvarUpe pariNamI gayo hoya tevuM lAge che. "rAga-dveSAdidazA pudgalakarmanA udayano svAda che. te mArA AtmAthI atyanna bhinna che. mArA caitanyarasano madhura AsvAda tenA karatAM tadana vilakSaNa che' - A pramANe bhedavijJAna na hovAthI ajJAnI jIva rAgAdirasAsvAdane potAno bhAva jANe che. tethI upayoga . ane rAgAdi pariNAmo te ajJAnI jIvane ekarUpe ja lAge che. prastutamAM jJAnasAranA nimnokta zlokanA bhAvArthanI vibhAvanA karavI. tyAM jaNAvela che ke "AtmAnuM svabhAvasiddha svarUpa sphaTika jevuM nirmaLa : che. temAM karmajanya upAdhinA = rAgAdinA saMbaMdhano Aropa karavAthI bhedajJAnazUnya ajJAnI-avivekI jIva mUMjhAya che." ja rAgAdithI ane vikalpothI jJAnane DhuM pADIe ja | (cA.) jyAre upazamabhAva, jJAnagarbha vairAgyadazA, antarmukhatA, hRdayanI AdratA, komaLatA, bhadrikatA vagere guNono AtmArthI jIvanA jIvanamAM udaya thAya tyAre aMdaramAM uThatA rAgAdi vibhAvapariNAmo bhArabojarUpe anubhavAya che tathA mananA saMkalpa-vikalpomAM nirarthakatAnuM saMvedana thAya che. rAgAdi dvArA potAno upayoga dabAto hoya temaja saMkalpa-vikalpAdi dvArA potAnA jIvanano amUlya samaya lUMTAto hoya tevuM te anubhave che. tethI (1) dehamaya saMsAra, (2) Indriyamaya saMsAra ane (3) manomaya saMsAra asArarUpa - tuccharUpa lAge che. tethI ja trividha saMsAramAM te hoMze-hoMze taNAto nathI. rucipUrvaka potAne lAMbA samaya sudhI temAM joDato nathI. Ama bhavAbhinaMditAno uccheda thavAthI oghadRSTi ravAnA
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1934 * zuddhAtmamAhAtmyaprAdurbhAvaH / 12/12 oghadRSTiH vinivarttate yogadRSTizcodayate, vardhate puSyate c| rAgAdibhyo vikalpAdibhyazca svopayogaM pRthak kartuM dRDhaM praNidhatte / 'dehendriyamanomayasaMsArebhyo vyAvRttya eSo'ham antaH pravizAmi / gha bahirnaiva aTAni' ityAdirItyA nirveda-saMvegagarbhabhAvanayA svAntaH svopayogaM rAgAdibhyo vikalpebhyazca ___ pRthak kartuM tIvratayA abhyasyati sarvadA aatmaarthii| tatazca tasya nirAkulazAnti-samAdhi-samatAdikaM svAntaH pratibhAti / jJAnAnandamayaM nijasvarUpam ma aMzato'nubhavati / pUrNasvarUpeNa tad anubhavituM sa savegam ullasati / zAstra-guru-kalyANamitrAdibhyo of vijJAtasya nijasaccidAnandasvarUpasya kimapi apUrvaM mAhAtmyam Avirbhavati / nijasvarUpaM pUrNatayA zuddhatayA cAvirbhAvayituM dIrghakAlaM yAvat zAntacittena svarasataH sahajatayA svadRSTiM nAbhikamale hRtpadma vA vinivezayati / AlasyA'nutsAha-saGkalpa-vikalpa-vikSepa-layAdivighnavRndaM jayati / Ni tatazcAnantAnubandhikaSAyAH svayameva unmUlIbhavanti, tIvrarAgAdivibhAvapariNAmebhyo nirarthakavikalpAdi bhyazcA'tanmayabhAvena svopayogaH pRthag bhavati / tairupayogo na rajyate / rAgAdi-vikalpAdirasAsvAdavilakSaNaM mAdhuryaM nijaprazAntacaitanyasvabhAve AsvAdayati / svakIyAntaHkaraNAd aakultaa-vyaakultaamythAya che tathA yogadaSTi udaya pAme che, vadhe che, temaja baLavAna thAya che. rAgAdithI ane vikalpAdithI potAnA upayogane chUTo pADavAnuM praNidhAna atyaMta daDha thAya che. khAvA-pIvA vagerenI jaMjALasvarUpa dehajagata, viSayAsakti-bhogatRSNAdimaya Indriyajagata ane saMkalpa-vikalpa-antarjalpa vagerethI ubharAtuM manojagata - A traNeya prakAranA saMsAramAMthI pAchA pharIne huM mArI aMdara ja praveza karuM chuM. mAre bahAra bhaTakavuM nathI' - AvA prakAranI nirveda-saMvegagarbhita bhAvanAthI AtmArthI sAdhaka sarvadA potAnI aMdaramAM potAnA upayogane rAgAdithI ane vikalpAdithI chUTo pADavAno tIvra abhyAsa kare che. graMthibheda mATe puruSArtha karIe eka (tata.) tethI AkuLatA-vyAkuLatA vagaranI parama zAMti-samAdhi-samatA vagereno tene aMdaramAM ahesAsa tA thAya che. jJAnAnaMdamaya potAnA svarUpanI AMzika anubhUti thAya che. pUrNasvarUpe teno anubhava karavA mATe AtmArthI sAdhaka vegapUrvaka ullasita thAya che. te aMge teno vegavaMto talasATa aMdaramAM jAge sa che, uchaLe che. zAstra-guru-kalyANamitra vagere pAsethI jANela potAnA saccidAnaMdasvarUpano koIka apUrva mahimA-ullAsa-umaMga asaMkhya AtmapradezomAM pragaTe che. nijasvarUpane pUrNapaNe ane zuddhapaNe pragaTAvavA mATe lAMbA samaya sudhI zAMta citte svarasathI sahajapaNe potAnI dRSTine nAbhikamaLamAM ke hRdayakamaLamAM te sthApita kare che. ALasa, anutsAha, saMkalpa-vikalpa-vikSepa, laya (= dhyAnAdi avasare AvatI nidrA) vagere vidgonA vRMdane te jIte che. tethI svayameva anaMtAnubaMdhI kaSAya ukhaDe che. tIvra rAgAdi vibhAvapariNAmothI ane nirarthaka vikalpAdithI potAno upayoga chUTo paDato jAya che. kAraNa ke upayoga temAM tanmaya thato nathI. upayoga tenAthI raMgAto nathI. rAgAdinA ane vikalpAdinA rasAsvAdathI vilakSaNa evI madhuratAno potAnA prazAMta caitanyasvabhAvamAM anubhava thAya che. potAnA aMtaHkaraNamAMthI AkuLatA
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________ apUrvavIryollAsena granthibhedaH 12/12 rAgAdi-vikalpAdInAm AkarSaNam apakSIyate / tatazcAnAdikAlInaM kartRtva-bhoktRtvapariNatimayaM kArmikavyaktitvaM ghoramithyAtvaJca vigalataH / ' rAgAdibhyo vikalpAdibhyazca paramazAntarasamayo'haM sarvadaiva atyantaM bhinno'smIti cetanAyamAnabhedavijJAnabalena nirupAdhikanijasvarUpaprAptaye apUrvam AtmavIryam ucchalati rAgAdigranthizca bhidyate / 'svayaM sarvadA'tIndriyA'mUrtta - zuddhajJAnAtmaka evA'smi, dehAdirUpeNa, rAgAdirUpeNa, vikalpAdirUpeNa vA naiva jAtu pariNato'ham' ityevam avagacchati m aparokSasvAnubhUtiprabhAveNa / taduttaraM dehanirvAhAdipravRttyavasare'pi 'ayaM mama pariNAmaH, eSa carza prprinnaamH| mama sarve eva pariNAmAH sarvadA caitanyamayAH, pratibhAsarUpeNa cAnubhUyamAnAH sarve parapariNAmAH paudgalikA eva' iti sphurati nirmalasamyagdRSTicitte / etat tattvaM nayamaryAdayA jJAtavyaM cintanIyaM bhAvanIyaJca mokSArthinA, anyathA muktirna sulabhA syaat| taduktaM bhAvaprAbhRte 1 " jAva Na bhAvai taccaM jAva Na ciMtei ciMtaNIyAiM / tAva Na pAvai jIvo jara kA -maraNavivajjiyaM ThANaM / / " ( bhA. prA. 115) iti / etattattvabhAvanayA 2"sattAmattasarUvaM aNaMtANaMdaM paramapayaM" (sa.ka.bhava-9-pR.977) iti samarAdityakathAvarNitaM paramapadaM pratyAsannataraM syAt / / 12 / 12 / / 1935 -vyAkuLatAmaya evA rAgAdinuM ane vikalpAdinuM AkarSaNa ravAnA thAya che. tethI anAdikAlIna kartRtva -bhoktatvapariNatimaya evuM karmakRtavyaktitva tathA ghora mithyAtva ogaLe che. 'paramazAMtarasamaya evo huM rAgAdithI ane vikalpAdithI sarvadA judo ja chuM' - AvA jIvaMta bhedajJAnanA baLathI nirupAdhika nijasvarUpanI prApti mATe apUrva vIryollAsa uchaLe che ane graMthibheda thAya che. 'pote sadA atIndriya -amUrta-zuddhajJAnasvarUpe ja rahyo che. dehAdirUpe ke vikalpAdirUpe kadApi thayo nathI ja' - AvuM aparokSa svAnubhUtinA prabhAve samajAya che. tyAra bAda bhojana-pANI-halana-calanAdi dehanirvAha vagere pravRttinA avasare paNa 'A mAro pariNAma ane A parapariNAma. mArA badhA ja piraNAmo sarvadA caitanyamaya che. tathA pratibhAsarUpe anubhavAtA tamAma parapariNAmo paudgalika jaDa ja che' AvI pariNita nirmaLasamakitInA aMtaramAM sphurAyamAna rahe che. 4 nayamaryAdAmAM rahIne tattvavicAraNA karIe (etat.) kha tattvane nayamaryAhA bhuja mokSArthIne bharAvaM - viyAra-bhAvita 42 432 che. jADI mokSa sulabha bane tevI zakyatA nathI. tethI ja bhAvaprAbhUtamAM kuMdakuMdasvAmIe jaNAvela che ke "jyAM sudhI jIva tattvane bhAvita karato nathI, jyAM sudhI ciMtana karavA yogya bAbatonuM ciMtana karato nathI, tyAM sudhI jarA-maraNazUnya siddhazilAne jIva prApta karato nathI. A tattvanI hArdika bhAvanA karavAthI samarAIccakahAmAM zrIharibhadrasUrie varNavela paramapada khUba najIka Ave. tyAM jaNAvela che ke 'paramapada mokSa e anaMta AnaMdamaya kevaLa AtmatattvanA astitva svarUpa che.' (12/12) = 1. yAvad na bhAvayati tattvaM yAvad na cintayati cintanIyAni / tAvad na prApnoti jIvaH jarA-maraNavivarjitaM sthaanm|| 2. sattAmAtrasvarUpam anantAnandaM paramapadam / pa rA ka Cu
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1936 * kAlasvabhAvopadarzanam / 12/13 te kima chaiM ? te kahaI cha0 - jI ho bahupradeza citu mUrtatA, lAlA vibhAva zuddha azuddha, jI ho TAlI AdimasaMjuA, lAlA sola dharamasukha buddha II12/13 (207) catura. bahupradeza kahatAM aneka pradeza svabhAva 1, cit kahetAM cetanasvabhAva 2, mUrtatvasvabhAva 3, vibhAvasvabhAva 4, zuddhasvabhAva 5, azuddhasvabhAva 6 - e 6 (TAlIka) kADhiI, tivAraI kAlanaI 15 svabhAva thAI. atha kAle ke paJcadaza svabhAvAH ? ityAzaGkAyAmAha - 'bahupradeze'ti / vadhu veza-caitanya-mUrta-vibhAva-zuddhatA azuddhatA ca kAle na, dhrmaadissvaadimaanvitaaH||12/13|| yA prakRte daNDAnvayastvevam - bahupradeza-caitanya-mUrta-vibhAva-zuddhatAH azuddhatA ca kAle na (smbhvnti)| 2 ghaDhipu TimanvitA 2/13 .. ka bahupradeza-caitanya-mUrtta-vibhAva-zuddhatA: = anekapradezasvabhAva-cetanasvabhAva-mUrtasvabhAva-vibhAvasvabhAva ji-zuddhasvabhAvAH azuddhatA ca = azuddhasvabhAvaH punaH kAle na = naiva sambhavanti / tataH ekaviMzati madhyAd niruktaSaTsvabhAvavyatireke kAle paJcadaza eva svabhAvAH astitva-nAstitva-nityatvA'nityatvai'katvA'nekatva-bhedA'bheda-bhavyatvA'bhavyatva-paramA'cetanatvA'mUrttatvaikapradezatvopacaritatvAbhidhAnAH bhavanti / avataraNikA:- "kALamAM kyA paMdara svabhAva che ?' - AvA prakAranI zaMkA upasthita thAya to graMthakArazrI jaNAve che ke : che vibhinna dravyamAM svabhAvavicAra che zliokAthI - bahupradeza, caitanya, mUrNa, vibhAva, zuddhatA ane azuddhatA - A cha svabhAva kALamAM nathI. A anekapradezasvabhAvasahita A paMdara svabhAva = soLa svabhAva dharmAstikAya vageremAM hoya che.(12/13) pha kALanA paMdara svabhAvano paricaya gra vA vyAkhyArthI:- (1) anekapradeza svabhAva, (2) cetanasvabhAva, (3) mUrtasvabhAva, (4) vibhAvasvabhAva, (5) zuddhasvabhAva ane (6) azuddha svabhAva. A cha svabhAva kALamAM saMbhavI zakatA nathI. tethI ekavIsa sa svabhAvanI aMdarathI prastuta cha svabhAvanI bAdabAkI karavAmAM Ave to kALamAM paMdara ja svabhAva bAkI rahe che. te A rIte (1) astitva, (2) nAstitva, (3) nityatva, (4) anityatva, (5) etva, (6) anekatva, (7) bheda, (8) abheda, (9) bhavyatva, (10) abhavyatva, (11) paramasvabhAva, (12) acetanatva, (13) amUrNatva, (14) ekapradeza0, (15) upacaritatva nAmanA paMdara svabhAva kALamAM hoya che. - ko.(1)mAM "cetana" pATha. lI.(1)mAM "vina' pATha. je zAM.ma.mAM 'vibhAga' azuddha pATha. si.A.(1)+ ko.(5+6+7+8+9+10+11+13)+B(2)+P(2+3) no pATha lIdho che. A lI.(1)mAM "sukha pATha. lA.(2)mAM baddha' pATha.
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12/13 0 pratidravyaM svabhAvavibhajanam 0 1937 (dharamasukha=dharmapramukhanaI=) dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAzAstikAyanaI, Adima kahetAM anekapradezasvabhAva, te (saMjuA=) saMyuta kariI, bIjA pa TAliI, tivAraI 16 svabhAva thAI (Ima buddha = jANo). ekaviMzatibhAvAH syurjiiv-pudglyormtaaH| ghavInAM poza , vAtre paththavaza mRtA (sAttApapaddhati - .ra -9.) I/12/13 dharmAdiSu = dharmA'stikAyA'dharmAstikAyA''kAzAstikAyadravyeSu AdimAnvitAH = aneka- pa pradezatvAbhidhAna-prathamavizeSasvabhAvasametAH kAlavRttipaJcadazasvabhAvAH = SoDaza svabhAvA bhvnti| taduktaM bRhannayacakre '"igavIsaM tu sahAvA doNhaM, tiNhaM tu solasA bhnniyaa| paMcadasa puNa kAle davvasahAvA muNeyavvA / / (bR.na.ca.68) 'igavIsaM tu sahAvA jIve taha jANa poggale nnydo| iyarANaM saMbhavado meM NAyavvA NANavaMtehiM / / " (bR.na.ca. 69) iti / yathoktam AlApapaddhatau devasenena jainavizeSatarke ca rza yazasvatsAgareNa "ekaviMzatibhAvAH syuH, jiiv-pudglyormtaaH| dharmAdInAM SoDaza syuH, kAle paJcadaza smRtAH / / " . (sA.pa.rUA.2 pR.1, ne.vi.ta.9/93) ti nAnApradezAvaSTabdhanIrUpaskandhapariNAmavanto jJAnazUnyA dharmAstikAyAdayo na jAtucit paradravyasaMyogena badhyante, na vA saGkoca-vistArazAlino bhavanti, na vA paradravyanimittakA'zuddhiM vibhAvapariNatiM vA kA Ama dhamastikAya vageremAM soLa ravabhAva (.) dharmAstikAya, adharmAstikAya ane AkAzAstikAya dravyamAM to aneka pradezatva nAmano prathama vizeSa svabhAva + kALamAM rahenArA paMdara svabhAva = kula soLa svabhAva hoya che. 8 naraSTithI ravabhAvavicAraNA karavI che (taku.) bRhad nayacakra nAmanA graMthamAM prastuta viSayanuM nirUpaNa karatA jaNAvela che ke "be dravyamAM to ekavIsa svabhAva hoya che. tathA dharmAstikAya vagere traNa dravyamAM to soLa svabhAva kahevAyela che. zuM jyAre kALamAM paMdara dravyasvabhAva jaNAvela che. jIvamAM to ekavIsa svabhAva jANavA. pudgalamAM paNa ekavIsa svabhAva jANavA. bAkInA dravyomAM nayadaSTithI jeTalA saMbhavI zake teTalA svabhAva jJAnI puruSe jANavA." devasenakRta AlApapaddhati tathA yazasvatsAgararacita jainavizeSatarka graMthamAM paNa jaNAvela che ke "jIvamAM ane pudgalamAM ekavIsa svabhAva zAstrakArone mAnya che. dharmAstikAya vagere traNa dravyamAM 1, soLa svabhAva hoya che. jyAre kALa dravyamAM paMdara svabhAva zAstrakArone saMmata che." ja asaMbhavita svabhAva aMge vicAraNA ja (nAnA.) dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAzAstikAya - A traNa dravya jJAnazUnya che, arUpI che, sthUlaskaMdhAtmaka che. te kyAreya paNa anya dravyanA saMyogathI baMdhAtA nathI ke saMsArI jIvanI jema saMkoca -vistArane pAmatA nathI ke paradravyanimittaka azuddhine ke vibhAvapariNatine svIkAratA nathI. tethI A ja zAM.mAM "panna' azuddha pATha. 1. praviMzatistu mAvA yotrayA tu voTaza maLatA: panveza puna: trei dravyasvamAvAzva jnyaatvyaaH|| 2. ekaviMzatistu svabhAvA jIve tathA jAnIhi pudgale nytH| itareSAM sambhavato jJAtavyAH jnyaanvdbhiH||
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1938 0 kAladravye'nekapradezasvabhAvA'bhAvaH / 12/13 bhajantIti caitanya-mUrta-vibhAvaikapradezA'zuddhasvabhAvarahitAH bhavanti / AzAmbaramatAnusAreNa ratnarAzivat pa pRthak-pRthagavasthitatvAd na kAladravye'nekapradezasvabhAva ityavadheyam / prakRte AdhyAtmikopanayastvevam - paradravyasaMyoga-rAgAdipariNAmAbhyAM jIvaH anAdikAlato bandhadazAvyagratayA varttate / taducchedakRte AtmArthinA zuddhAtmasvabhAvAbhimukhatayA sarvadA stheyam / tatkRte ca svAtmA evam anuzAsitavyaH yaduta - 'paradravyasamparke iSTAniSTavikalpakalpanAto rAgAdivibhAvaza pariNAmavRddheH he Atman ! niSprayojanaM paradravyasamparka mA kRthaaH| vyavahArata Avazyakaparadravyaka samparke satyapi iSTAniSTavikalpAn mA spRza, vikalpagaNDa-sphoTakAnAm AkulatA-vyAkulatAmaya. rAga-dveSAdipUyaklinnatvAt / svarasato nava-navavikalpagaNDa-sphoTakAn motpAdaya / vibhAvasvabhAvA'zuddha" svabhAva-kusaMskAra-kukarmAdisAmarthyavazato jAyamAnAn saGkalpa-vikalpAdIn upekSasva / nijanirupAdhikakA nityasannihitA'kRtrima-zuddhacaitanyaghanasvabhAvaM sAvadhAnatayA sambhAlaya / svAntaH nibhAlaya / tatra samatA mAnasarovaraM pazya, samAdhikSIrasAgaram IkSasva, zAzvatazAntisvayambhUramaNasamudre nimajja / tataH caitnytraNa dravyamAM upacArathI paNa cetanasvabhAva, mUrtasvabhAva, vibhAvasvabhAva, ekapradezasvabhAva ane azuddhasvabhAva - A pAMca svabhAva saMbhavatA nathI. kALa dravyamAM bahupradezasvabhAva nathI. kAraNa ke digaMbaramate kAlANu dravya ratnanA DhagalAnI jema pRthaka pRthaka avasthita che. tethI kALa dravya digaMbaramata mujaba ekapradezasvabhAvane dhAraNa kare che. aneka pradeza svabhAva temAM nathI. A vAta vAcakavarga khyAlamAM rAkhavI. Y/ baMdhadazAne phagAvo / AdhyAtmika upanaya :- anya dravyanA saMparkathI ane rAgAdi pariNAmathI baMdhadazAmAM vyagrapaNe sa jIva anAdi kALathI aTavAyela che. tethI baMdhadazAnA uccheda mATe AtmArthI jIve haMmezA zuddha - AtmasvabhAvanI sanmukha rahevuM joIe. tathA te mATe potAnA ja AtmAnuM A rIte anuzAsana karavuM Clii joIe ke - "he Atman ! paradravyano saMparka thatAM ja ISTa-aniSTapaNAnA vikalpanI kalpanAthI rAgAdi vibhAvapariNAmonI vRddhi thAya che. tethI te niprayojanabhUta padravyanA saMparkane nahi kara. vyavahArathI { Avazyaka evA paradravyono saMparka karavo paDe to paNa tuM temAMthI zAMtabhAve pasAra thaI jA. temAM tuM ISTa-aniSTapaNAnA vikalpone aDato nahi. kAraNa ke vikalpo e to gUmaDA che, phoDalA che. rAganI rasIthI te phadaphade che ane vaiSanA parathI te khadabade che. mATe sAme cAlIne, IcchApUrvaka navA-navA vikalpagUmaDA pedA nahi kara. kadAca vibhAvasvabhAva, azuddhasvabhAva, kusaMskAra, kukarma vagerenI tAkAtanI pAse tArI pragaTa zakti ochI paDe ane saMkalpa-vikalpo pedA thaI ja jAya to paNa tenI tuM upekSA kara. temAM tuM lAMbA samaya sudhI pahoMze-hoMze taNAye rAkha nahi. tuM sAvadhAna banIne tArA potAnA nirupAdhika, nityasannihita, akRtrima ane zuddha evA caitanyaghanasvabhAvane saMbhALa. tArAmAM aMdara ja tuM jo. tyAM aMdara samatAnA mAnasarovarane tuM jo. samAdhinA kSIrasAgarane tuM nihALa. zAzvata zAMtinA svayaMbhUramaNa samudramAM tuM DUbakI lagAva. temAMthI tane caitanyanA prakAzathI jhaLahaLatA pUrNAnaMda-paramAnaMdanA
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12/13 tu gavAkSamAza che 1939 prakAzamayapUrNAnandaratnavaibhavaM lapsyase / dehendriyamanomayasaMsArakAryANi bhasmarAzikalpAni / tatkRte maivaM janma vRthA kRthAH / viSayAtIta-vilakSaNa-vimala-vijJAnaghana-vikalpAtItA'parokSasvAnubhUtirhi mahArghya- pa rtnpripuurnnpittknibhaa| pratikSaNaM tatprAptikRte'tIva caitanyasvabhAvarasikatayA tvayA bhAvyam / nirarthaka- rA viSayasya nirarthakatAm anubhUya sArthakaM svIkuru / nirarthakamapAkuru / tatastvameva zIghraM vyaktarUpeNa siddho bhaviSyasi siddhaparivAre ca miliSyasi, yataH tvaM tajjAtIyo'si / tvaM tatra zobhiSyase' rUti / itthaM svAtmAnaM vAraMvAram anuziSya aparokSazuddhAtmasvabhAvAnubhave Atmano'baddhatA prakAzate / prakRte " zrutvA matvA muhuH smRtvA sAkSAdanubhavanti ye / tattvaM na bandhadhIH teSAmAtmA'baddhaH prakAzate / / " rNi (a.sA. 18/177) iti adhyAtmasArakArikA vibhAvanIyA / etatsarvaM cetasikRtya prakRtApavargamArgA'bhisarpaNAya anAvazyakaM paradravyasaMyogamapahAya, rAgAdipariNAmaM mardayitvA, saGkalpa-vikalpajAlam upekSya kA ratnono vaibhava maLaze. kharekhara dehajagata, Indriyajagata ane manojagata A traNeya saMsAranA kAryo rAkhanA DhagalA jevA tuccha che, mAtra rAkhanA paDIkA che. tenA khAtara A aNamola mAnavajanma nakAmo hArI na jA. aparokSa evI svAnubhUti to viSayanA jhera vagaranI che. bahAranA vaibhava karatAM vilakSaNa tathA anekagaNI caDhiyAtI che. te vimala che, vijJAnaghana che. caitanyathI ThasoThasa bharelI che. vikalpanA vaLagADathI te kalaMkita nathI. AvI mahAna lokottara svAnubhUti e to atyaMta kiMmatI ratnothI paripUrNa peTI samAna che, kohInUra hIrA tulya che, DAyamanDa pekeTa che. tenI prApti mATe tuM pratikSaNa atyaMta caitanyasvabhAvano rasiyo banI jA. nirarthaka bAbatamAM nirarthakatAnuM saMvedana karIne sArthakane svIkArI le. vyarthane vosIrAvI de, visarI jA. to tuM pote ja atyaMta jhaDapathI pragaTapaNe siddha bhagavAna banI jaIza. tathA siddhonA parivArane maLIza ane temAM ja bhaLI jaIza. kAraNa ke tuM temanI jJAtino ja che. siddhonI nAtamAM tuM zobhIza." - 194 CU * zuddhAtmAnI sanmukha rahIe ca (i.) A rIte potAnA AtmAnuM sArI rIte vAraMvAra anuzAsana-ghaDatara-saMskaraNa karIne, te dizAmAM ahobhAvapUrvaka prayatna karIne jyAre zuddhAtmasvabhAvano aparokSa anubhava sAdhakane thAya che, tyAre tene te anubhavamAM karmabaMdhazUnya evo AtmA jaNAya che. prastutamAM adhyAtmasArano eka zloka UMDANathI vicAravA yogya che. tyAM mahopAdhyAya zrIyazovijayajI mahArAje jaNAvela che ke "Atmatattvane sAMbhaLIne, vicArIne, vAraMvAra yAda karIne jeo zuddha Atmatattvano sAkSAt anubhava kare che, teone 'AtmA karmathI baMdhAyo' - AvI buddhi thatI nathI. tathA teone 'AtmA karmabaMdhazUnya che' - tevuM aparokSapaNe samajAya che." A tamAma bAbatane lakSamAM rAkhIne, uparokta mokSamArge AgaLa vadhavA mATe binajarUrI paradravyano saMga TALI, rAgAdi bhAvone gALI, saMkalpa-vikalpanI hAramALAnI upekSA karIne tathA baMdhadazAne phagAvI jIva sadA zuddha AtmasvabhAvanI sanmukha rahe to acaitanyasvabhAva, mUrrasvabhAva, vibhAvasvabhAva, ,,
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1940 0 vizukhaikacetanasvabhAvasthairyalAbhavicAraH * pabandhadazAJca parityajya zuddhAtmasvabhAvA''bhimukhye sati acaitanya- mUrtta-vibhAvA'zuddhA'nityopacaritasulakSaNavizeSasvabhAvavilayena svakIyA'mUrtta - nitya-vizuddhaikacetanasvabhAvasthairyaM sampadyetetyAdhyAtmikasandezo'tropalabhyate / tatazca " surAsurANAM militAni yAni sukhAni bhUyo guNakArabhAJji / samAdhibhAjAM samatArza sukhasya tAnyekabhAge'pi na saMpatanti / / " (vai.ka.la.1/234) iti vairAgyakalpalatAdarzitaM samatAsukhaM sulabhaM t||12/13|| azuddhasvabhAva, anityasvabhAva, upacaritasvabhAvane choDI potAnA amUrta, nitya, vizuddha, eka, zuddha cetanasvabhAvamAM te sadA mATe sthira bane. Avo sAMketika, AdhyAtmika saMdeza A zloka dvArA grahaNa karavA yogya che. te sthiratAnA kAraNe vairAgyakalpalatA graMthamAM darzAvela samatAsukha sulabha bane. tyAM mahopAdhyAya zrIyazovijayajI mahArAje jaNAvela che ke 'tamAma deva-dAnavonA je sukho che, tene bhegA karIne teno guNAkAra karavAmAM Ave to samAdhivALA yogIonA samatAsukhanA eka aMzamAM paNa te divyasukho tulanA pAmatA nathI.' (12/13) 21 lakhI rAkho DAyarImAM......ja vAsanA karmasattAnI AjJAne mAne che, pALe che. upAsanA dharmamahAsattAnI AjJAne mAne che, pALe che. * vAsanA pApodaya na thAya tenI takedArI rAkhe che. upAsanA pApabaMdha na thAya tenI jAgRti keLave che. * vAsanA puNyahIna pratye dhikkAra rAkhe che. upAsanA guNahIna pratye paNa karuNA dAkhave che. * vAsanAne zaktimAM zraddhA che. upAsanAne bhaktimAM zraddhA che. * buddhi pApane bAMdhavAmAM bahAdura che. paNa pApaLane bhogavavAmAM kAyara che. zraddhA pApane bAMdhavAmAM kAyara che. paNa pApanA phLane bhogavavAmAM bahAdura che. 12/13 .. vAsanA kevaLa saMjJApradhAna che. upAsanA sarvatra sarvadA AjJApradhAna che.
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________ UiT 12/14 0 pramANa-nayaiH adhigamaH / ____ 1941 jI ho pramANa-nayanaI adhigamaI, lAlA jANI eha svabhAva; jI ho sujasavibudhajanasaMgati, lAlA dharo citti zubha bhAva /12/14(208) catura. eha 21 svabhAva pramANa-nayana adhigamaI kahatAM jJAnaI jANInaI, sAmAnya-vizeSasvabhAvanirUpaNamupasaMharati - 'pramANe'ti / pramANa-nayato bodhmekviNshtigocrm| suyaza prAjJasAGgatyaM zubhabhAvaM gRhANa ca / / 12/14 / / ___ prakRte daNDAnvayastvevam - pramANa-nayataH ekaviMzatigocaraM bodhaM (vizadIkRtya) suyazaHprAjJasAGgatyaM zumamAd 2 pRdA 12/14nA "mAna-naryaH dhAmaH" (ta:kU9/6) rUti tattvArthasUtravAnanuM, pramANa-suryathitam" (paDyA. re 9/99) rUtti paDyAdhyAyIvavanAnuM, "pramAA-saMsiddha zrImad cIdadizAsanam" (ne.cA.mu.4/7) ti jainasyAdvAdamuktAvalIvacanAcca ekaviMzatigocaraM = vyAkhyAtaikaviMzatisvabhAvaviSayakaM bodhaM pramANa-nayato ra = pramANa-sunayaiH niruktasvabhAvAn vizadIkRtya gRhANa / / prakRte "jJAnaM pramANamityAhuH, nayo jJAturmataM mtH| tAbhyAmadhigamo'rthAnAM dravya-paryAyazAlinAm / / " kA (vi.vi.10/ra/ma-2, pR.663) ti siddhivinizvaye sattari martavya avataraNikA - sAmAnya ane vizeSa svabhAvanA nirUpaNano upasaMhAra karatA graMthakArazrI jaNAve che ke - # sunava-pramANa dvArA tatvabodha zlokArdha - pramANathI ane nayathI ekavIsa bhAva saMbaMdhI bodhane (vizada karI), suMdara, yazasvI, prAjJa puruSanI saMgatine ane zubha = prazasta bhAvane grahaNa karo. (12/14) vadhArtha - agyAramI ane bAramI zAkhAmAM jenuM vivecana karavAmAM Avela che te svabhAvone sa pramANa ane sunaya dvArA spaSTa karIne tevA ekavIsa svabhAva saMbaMdhI bodhane grahaNa karo. kAraNa ke pramANa ane nayo dvArA vastutattvano bodha thAya che' - A pramANe tattvArthAdhigamasUtramAM zrIumAsvAtijI ghI mahArAje jaNAvela che. paMcAdhyAyIprakaraNamAM "pramANa ane sunayo dvArA tattva jANela che' - ItyAdi jaNAvela che. tathA yazasvatsAgarajIe jainasyAdvAdamuktAvalImAM kahela che ke "zrImAna syAdvAdazAsana sa pramANa-nayathI samyapha siddha thayela che.' * pramANa-naca dvArA padArtha nirNaya (pra.) siddhivinizcaya graMthamAM akalaMkasvAmIe eka kArikA jaNAvelI che. te paNa prastutamAM yAda karavA yogya che. tyAM temaNe jaNAvela che ke "jJAna pramANa kahevAya che tathA jANakArano abhiprAya naya tarIke manAyela che. A pramANa ane naya dvArA dravya-paryAyayukta padArthono nizcaya thAya che." * A.(1)mAM "anugameM pATha. ( mo.(2)mAM "jana' pATha nathI. 4 A.(1)mAM "abhigameM pATha.
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1942 * zvetAmbarasammatAni pramANalakSaNAni / 12/14 iha pramANalakSaNAni nAnAgranthAnusAreNa darzyante / taduktaM - (1-2) nyAyAvatAre zrIsiddhasenadivAkarasUriNA pramAlakSaNe ca jinevarasUriNA "pramANaM sva-parA''bhAsi - jJAna vadhavitam" (nyA.9/ra, pra.na.9) ti, (3) nyAyAvatAravRttau siddharSigaNinA "anekadharmaparItA'rthagrAhikA buddhiH pramANam" (nyA.1/29 vR.) iti " (4) tattvArthasUtramANe umAsvAtivA "pramIyateMDa taiH ti pramAni" (tA.7/1ra ma.) rUti, (5) tattvArthasUtrabhASyavRttau siddhasenagaNibhiH "prameyaparicchedA'rthinaH pramAtuH tatparicchedasiddhipradhAnAGgam || tizayo vAritvat praSTa mAna = prama" (ta.phU.7/00 ma.va.pR.71) ti, ka (6) sammatitarkavRttau zrIabhayadevasUriNA "pramANaM svArthanirNItisvabhAvajJAnam" (sa.ta.2/1 vR.pR.518, 1 ma4) ti, A (7) covinI zrIdarimadrasUrinA "kRSTaTADavAdhatam" (co.vi.23) ti, (8) pramANaprakAze zrIdevabhadrasUriNA "jJAnaM svArthavinizcayarUpamabAdhaM pramANam" (pra.pra.4) iti, (1) pramANamImAMsAmAM zrIdevabhUrinA "sArthanirNaya pramANam" (a.mI.7/1/2) ti, (10) tattvacAvimAre zrIrnAsthisUrinA "thAniya pramANam (tA.cA.vi.mA-ra/jiraVI-9 .rU/ # pramANanA lakSaNone jANIe # (4) prastutamAM pramANanA lakSaNo judA-judA graMtho mujaba dekhADavAmAM Ave che. (1-2) nyAyAvatAra graMthamAM zrIsiddhasenadivAkarasUrijIe tathA pramAlakSaNa graMthamAM zrIjinezvarasUrijIe jaNAvela che ke "bAdhazUnya sva-paraprakAzaka jJAna pramANa che." (3) nyAyAvatAravRttimAM zrIsiddharSigaNIe jaNAvela che ke "aneka guNadharmothI yukta evI vastune prahaNa karanArI buddhi pramANa kahevAya." (4) tattvArthabhASyamAM umAsvAtivAcaka kahe che ke "jenA dvArA padArtho prakRSTa rIte mapAya te pramANa." (5) tattvArthabhASyavyAkhyAmAM siddhasenagaNI kahe che ke "prameyano nirNaya karavA jhaMkhatA pramAtAne va, prameyano nirNaya karavAmAM atizaya upakAra karavAthI mukhya kAraNa thanAra je prakRSTa mApaka hoya te pramANa." (6) saMmatitarkavRttimAM zrIabhayadevasUrijIe jaNAvela che ke potAno ane padArthano nirNaya karavAnA svabhAvavALuM jJAna e ja pramANa che." (7) yogabiMdumAM zrIharibhadrasUrijIe daSTa-ISTathI (= pratyakSa-AgamAdithI) abAdhitane pramANa jaNAvela che. (8) pramANaprakAzamAM zrIdevabhadrasUrijIe jaNAvela che ke "potAno ane padArthano viziSTa nizcaya karanAra abAdhita jJAna pramANa che." (9) pramANamImAMsA graMthamAM zrI hemacandrasUrijIe batAvela che ke "sAco arthanirNaya pramANa che." (10) tattvanyAyavibhAkara graMthamAM zrIlabdhisUrijIe kahela che ke "yathArtha nirNaya e pramANa che."
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12/14 * zvetAmbarasammatAni pramANalakSaNAni / 1943 pR.rU99) ti, __ (11-12-13-14) pramANanayatattvAloke zrIvAdidevasUriNA, jainatarkabhASAyAM mahopAdhyAyazrIyazovijayena nayacakrasAre zrIdevacandravAcakena syAdvAdabhASAyAM ca zrIzubhavijayena "sva-paravyavasAyi jJAnaM pramANam" (pra.na.ta.1/ pa 2, naiti.bhA.kR.7, na...pR.9rU9, ca.ma.rU) UMti, (15) jainasyAdvAdamuktAvalyAM yazasvatsAgareNa "sva-paravyavasAyilakSaNaM gaditaM jJAnamidaM pramANakRd" (nai.cA.mu9/14) rUti, (16) naivizeSata:pi tene "jJAnuM pramALa sva-rivyavasAyIti nakSanam" (ne.vi.ta.ra/ra8) ti, paNa (17) jainatarkasaGgrahe zrInandanasUriNA "sva-paravyavasAyi saMvedanaM pramANam" (jai.ta.sa.sUtra-29/pR.29) iti, ke (18) syAdvAdamaJjaryAM zrImalliSeNasUribhiH "pramIyate = paricchidyate arthaH anekAntaviziSTaH aneneti pramANaM syAdvAdAtmakam / ..... pramANaM tu samyagarthanirNayalakSaNaM sarvanayAtmakam, syAcchabdalAJchitAnAM nayAnAmeva Na pramANavyapadezamAvattA" (cA.ma.28 pR.98d + ra01) ti, (12) pramANaparimANIyAM zrIdharmasUrinA "yathArthajJAnuM pramANam" (pR.5.7/2) ti, (20) nyAyAlaGkArA'bhidhe tadvivaraNe zrInyAyavijayena "prakarSaNa = saMzayAdivyavacchedena mIyate = paricchidyate vastutattvaM yena tat pramANam / tadeva lkssym| yathArthajJAnatvaM tasya lakSaNam / ..... yathAvasthitarUpeNa (11-12-13-14) pramANanayatattAloka graMthamAM zrIvAdidevasUrijIe, jainatarkabhASAmAM mahopAdhyAya zrIyazovijayajIe, nayacakrasAramAM zrIdevacandra upAdhyAyajIe tathA syAdvAdabhASAmAM zrIzabhavijayajIe pharamAvela che ke "sva-parano nizcaya karanAra jJAna pramANa che." (15) jainasyAdvAdamuktAvalImAM yazasvatsAgarajI kahe che ke "sva-paravyavasAyI jJAna pramANane = prakRSTa bodhana karanAra kahevAyela che." (16) jainavizeSatarka prakaraNamAM yazasvatsAgarajIe sva-paravyavasAyI jJAnane pramANe kahela che. A (17) jainatarkasaMgrahamAM zrImad vijaya naMdanasUrijIe kahela che ke "sva-parano nizcaya karanAra che saMvedana e pramANa che." (18) syAdvAdamaMjarImAM zrImalliSeNasUrijIe kahela che ke "anekAntaviziSTa arthano nizcaya jenA dvArA thAya te pramANa syAdvAdasvarUpa hoya che... je samyapha prakAre arthano nirNaya kare te pramANa che. sa te sarvanayAtmaka che. kAraNa ke "syAta' zabdathI yukta evA nayonuM ja "pramANa" nAma thaI jAya che. sApekSa nayomAM ja pramANano vyavahAra thAya che." (19) pramANaparibhASAmAM kAzIvALA zrIdharmasUrijIe kahela che ke "yathArthajJAna e pramANa che." (20) pramANaparibhASA upara nyAyAlaMkAra nAmanuM vivaraNa zrInyAyavijayajIe racela che. temAM jaNAvela che ke "saMzayAdinI bAdabAkI karavA svarUpa prakarSathI vastutattvano pUrepUro nirNaya jenA dvArA thAya te pramANa ahIM lakSya che. tathA yathArthajJAna e pramANanuM lakSaNa che... yathAvasthita svarUpe viSayano
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1944 * zvetAmbarasammatAni pramANalakSaNAni / 12/14 viSayarijhavIti thava(cA.9/2) ti, (21) trizivRttI tattvArthIpizAyAM yazovinayavAcaH "vilaMvavijJAna pramANa" (tA.dA.8/02), (22) nayopo taireva "saptamasthAtmivuM varce pramavi qvadha" (no. 6) ti, __ (23) gurutattvavinizcayavRttau taireva "saptabhaGgaparikaritaparipUrNArthabodhakatAparyAptimadvAkyasyaiva 2 pramAvAyatvA" (u.ta.vi.9/ra 3) ti, nuM (24) tatvArthavRttI tairava "saptadharmAtmavavadhavatIparyAdhira vAvayaM = pramANam" (ta .9/6 ra ..118) rUtti, + (25) dravya-guNa-paryAyarAsastabake taireva "sakalanayArthapratipAdakatAparyAptyadhikaraNavAkyaM = pramANavAkyam" ja (ka.gu.pa.rA.4/9rU sva.pU.101) tiA (26) adhyAtmopaniSadi taireva "kalitaparamabhAvaM ciccamatkArasAraM sakalanayavizuddhaM cittamekaM pramANam" (35.3/62) tiA (27) nayasAre zrIdevavadvAna "sattanApradarva prama" (na.ra.sa.pR.228) ti, (28) bRhatsvayambhUstotre samantabhadrasvAminA "sva-parA'vabhAsakaM yathA pramANaM bhuvi buddhilakSaNam" (pR.sva.63) kRti, cAre bAjuthI nizcaya kare te pramANa. tyAM sudhInuM tAtparya samajavuM. (21) kAtrizikAnI tattvArthadIpikA vyAkhyAmAM mahopAdhyAya zrIyazovijayajI mahArAja kahe che ke avisaMvAdI jJAna e pramANa che." (22) nayopadezamAM mahopAdhyAya zrIyazovijayajI mahArAje jaNAvela che ke "pUrNa bodhanuM avagAhana karanAra saptabhaMgasvarUpa vAkya pramANa che." sa (23) gurutattvavinizcayavRttimAM mahopAdhyAya zrIyazovijayajI mahArAje kahela che ke "sAta bhAMgAothI 2 yukta paripUrNa arthanI bodhakatAnI paryAptivALuM vAkya ja pramANavAkya che." Tii (24) tattvArthasUtravRttimAM mahopAdhyAyajI mahArAje ja jaNAvela che ke "vastumAM rahela saptadharmAtmakatAnI bodhakatAnI paryAptinuM adhikaraNa bananAruM vAkya pramANa kahevAya.' rasa (25) dravya-guNa-paryAyarAsanA stabakamAM (= TabAmAM) mahopAdhyAyajIe ja jaNAvela che ke "sakala nayonA arthonI pratipAdakatAnI paryAptinuM adhikaraNa bane tevuM vAkya e pramANavAkya kahevAya." (26) adhyAtmopaniSaddhAM teozrIe ja jaNAvela che ke "parama bhAvano anubhava karanAra tathA jJAnamahodayapradhAna evuM sarvanayavizuddha eka citta ja pramANa che." (27) nayacakrasAramAM zrIdevacaMdra upAdhyAyajI darzAve che ke "tamAma nayonuM grAhaka pramANa che." (28) bRhasvayaMbhUstotramAM zrIsamantabhadrasvAmIe "potAno ane bIjAno prakAza pAtharanAra jJAnAtmaka pramANa jagatamAM prasiddha che."
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12/14 E F "ja f* E, 0 digambarasammatAni pramANalakSaNAni 0 1945 (22) kAnamImAMsAmAM samantamadAmanA tattvajJAna prama(.mI.7/101) ti, (30-31) tattvArthasarvArthasiddhau pUjyapAdasvAminA tattvArtharAjavArttike ca akalaGkasvAminA "pramiNoti, pramIyateDanena, pratimAtra vA pramA" (ta.sa.sa.1/10 pR.18 + ta.rA.vA.9/10 pR.36) ti, jI (32) pramANasaGgrahavRttau akalaGkasvAminA "mati-zrutAvadhi-manaHparyaya-kevalAni jJAnam / tadeva ... pramANa" (pra.sa.1/9 yu.pR.727) ti, (33) aSTazatIbhASye akalaGkasvAminA "pramANam avisaMvAdi jJAnam, anadhigatArthAdhigamalakSaNatvAd" (.mI.ra/rUdda pR.412) ti, (34) siddhivinizcaye ca tenaiva "yathA yatrA'visaMvAdaH tathA tatra pramANatA" (si.vi.1/20) iti, ka (35) tattvArthazlokavArttike zrIvidyAnandasvAminA "svArthavyavasAyAtmakaM jJAnaM pramANam" (ta.zlo.vA. . 9/10/77) ti, (36) pramANaparIkSAyAM vidyAnandasvAminA "samyagjJAnaM pramANam / svArthavyavasAyAtmakaM samyagjJAnam, kA sIjJAnatvA" (pra.pa.pU.9) rUtti, (37) cAvinizvavivarane vAhirAnasUrinA "pramAm = vitathanirmAtaM jJAnam" (cA.vi.vi.9/ 10 mA I-9/g.rU72) ti, (29) AtamImAMsAmAM samajobhadrasvAmIe jaNAvela che ke "tattvajJAna pramANa che." (30-31) tattvArthasarvArthasiddhimAM pUjyapAdasvAmIe tathA tattvArtharAjavArtikamAM akalaMkasvAmIe nIce mujaba pramANanI traNa vyAkhyA jaNAvela che - "(a) vastune prakRSTarUpe je mApe-oLakhe te pramANa. (b) jenA dvArA vastu prakRSTarUpe mapAya-oLakhAya te pramANa. (c) athavA pramiti mAtra te pramANa che." (32) pramANasaMgrahavRttimAM akalaMkasvAmIe jaNAvela che ke "mati, zruta, avadhi, mana:paryaya ane kevala e pAMca jJAna che. te ja pramANa che." (33) AtamImAMsA upara digaMbara akalaMkasvAmIe aSTazatIbhASya raceluM che. temAM temaNe jaNAvela vA che ke "avisaMvAdI jJAna pramANa che. kAraNa ke te ajJAta arthanA bodhasvarUpa che." (34) siddhivinizcaya graMthamAM akalaMkasvAmIe ja jaNAvela che ke jyAM je prakAre visaMvAda na sa hoya, tyAM te prakAre pramANatA samajavI.' (35) tattvArthazlokavArtika graMthamAM vidyAnaMdasvAmIe kahela che ke "potAno ane viSayano nizcaya karanAra jJAna pramANa che." (36) pramANaparIkSAmAM digaMbara vidyAnaMdasvAmIe jaNAvela che ke "samyapha jJAna pramANa che. tathA samyapha jJAna potAno ane padArthano nizcaya karavA svarUpa che. kAraNa ke temAM samyapha jJAnatva che.' (37) nyAyavinizcayavivaraNamAM zrIvAdirAjasUri kahe che ke "satya prakAza pAtharanAra jJAna pramANa che."
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7 digambarasammatAni pramANalakSaNAni 0 12/14 (38) parIkSAnuNe mAnavananTinA "vADapUrvArthavyavasAyAtma jJAnaM prama" (T.mu.9/1) rUtti, (39) paJcAdhyAyIprakaraNe rAjamallena "vidhipUrvaH pratiSedhaH, pratiSedhapurassaro vidhistvnyoH| maitrI 5 pramANiti vA sva-parIvAraviSTi yajJAna" (puSpA.pra.666) UMti, rA (40) AlApapaddhatau devasenena "sakalavastugrAhakaM prmaannm| pramIyate = paricchidyate vastutattvaM yena 7 jJAnena tat pramANa(A..pR.97) rUti, (41) bRhannayacakre mAilladhavalena '"geNhai vatthusahAvaM aviruddhaM sammarUvaM jaM NANaM / bhaNiyaM khu taM ja pamA" (pR.1..26) rUti, (42) cAya pivAyAM gharmamUvaLana sabhya jJAna pramANam" (cA.vI.pR.3) ti, (43) vaizeSisUtra na duSTa vidyA" (4 Q3/ra/12) ti, che (44) vaizeSilasUtropAre zaramiLa "vizaMADavRttaprajAranubhavo vA vidyA" (ve.sUtro./2 12) ti, (46) nyAyasUtramANe vAtsyAyanena "upasthitathanAni pramAni" (cA.H..9/9/3,2/9/12) ti, (46) cAyatti udyotakarekha "upasthita prama(nyA.pU.9/9/rU-vI.) rUti, (47) gautamasUtravRttau rucidattazAstriNA "tadvati tatprakArakatvarUpaprakarSaviziSTajJAnakAraNatvaM = pramANatvam" (38) parIkSAmukha graMthamAM digaMbara mANikyanaMdIe darzAvela che ke potAno ane apUrva arthano nizcaya karAvanAra jJAna pramANa che." (39) paMcAdhyAyI prakaraNamAM rAjamalla kahe che ke "vidhipUrvaka pratiSedha ane pratiSedhapUrvaka vidhi - A bannenI maitrI pramANa che. athavA potAnA ane paranA AkArane viSaya karavAvALuM jJAna pramANa che." (40) AlApapaddhatimAM devasenajIe darzAvela che ke "saMpUrNa vastune je grahaNa kare, te pramANa zuM kahevAya. je jJAna dvArA vastutattvano pUrepUro nirNaya thAya che, te pramANa che." (41) bRhayacakramAM mAIlladhavalajIe jaNAvela che ke je jJAna vastunA aviruddha = yathAvasthita dha svarUpane samyasvarUpe jANe, te kharekhara pramANa kahevAyela che." (42) nyAyadIpikAmAM digaMbara dharmabhUSaNajIe jaNAvela che ke "samyaka jJAna pramANa che." (43) kaNAdaRSie vaizeSikasUtramAM jaNAvyuM che ke "doSazUnya vidyA e ja pramANa che." (44) vaizeSikasUtropaskAramAM zaMkaramizna bIjI rIte teno pariSkAra karela che ke "vizeSyamAM na rahenArA guNadharmane potAno prakAra (= vizeSaNa) na banAve tevo anubhava e vighA = pramANa che." (45) nyAyasUtrabhASyamAM vAsyAyane jaNAvela che ke "jJAnanA sAdhano e ja pramANa che.' (46) nyAyavArtikamAM prAcIna naiyAyika udyotakara jaNAve che ke "upalabdhihetu e pramANa che." (47) gautamasUtravRttimAM rucidattazAstrIe darzAvela che ke "je jJAna vizeSaNaviziSTamAM ja vizeSaNanuM 1. gRhNAti vastusvabhAvam aviruddhaM samyagrUpaM yad jnyaanm| bhaNitaM khu tat prmaannm|
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2/4 (au.mU.1/1/rU rR.) kRti, (48) nyAyamaJjaryaM jayantabhaTTena " avyabhicAriNIm asandigdhAm arthopalabdhiM vidadhatI bodhA'bodhasvabhAvA sAmagrI pramALa" (cA.ma.mA-9, 9/9/rU pR.rU1) kRti, (41) cAyanumAgdata vacanena "yArthAnubhavo mAnamanapekSatayete" (cA.chu.4/1) kRti, (50) kiraNAvalyAm udayanena eva " avyAptyativyAptiviraheNa tattadarthavyavasthApakaM tattadvyavahAre rA vyavahAravyavasthApakaM pramANam" (ki. pRthivIvaidharmyanirUpaNa-pR.123) (11) nyAyasAre mAsarvajJena "sabhyanumavasAdhanuM pramALam" (cA.sA.1/pR.11) kRti, * vaizeSika-nyAyatantrAnusAreNa pramANalakSaNAni = (52-53-54-55) nyAyasiddhAntamaJjaryAM jAnakInAthena, tarkabhASAyAM kezavamizreNa, tarkasaGgrahe annambhaTTena, tomughAMgha to kSimAre "pramAyAH raLuM = pramALam" (cA.si.ma.pR.1, ta.mA.pR.4, ta.sa.pu.4, ta.cho. pR.8) iti sAmAnyarUpeNa, (56) tarkaprakAze zitikaNThena "anubhavatvavyApyajAtyavacchinnapramAvRttikAryatAnirUpitakAraNatAzAlitve sati vyApAravattvaM pramALatvam" (ta.pra.va.1/pR.14) kRti, (17) tArikSAAM varavarAnena "anubhUti pramALam, sA smRteranyA" (tA.ra.hto..) kRti ovanAbhiprAyeLa, (8) tatreva tenaiva "ajJAtavaratattvArthanizcAya" (tA.ra.hto.dda) kRti aparAbhiprAyeLa, avagAhana karavA svarUpa prakarSathI viziSTa hoya, te jJAnanuM je kAraNa bane te pramANa che.' (48) nyAyamaMjarImAM jayaMtabhaTTa nAmanA prAcIna naiyAyike jaNAvela che ke 'avyabhicArI ane asaMdigdha evI arthanI jANakArIne karatI jJAnAtmaka ane ajJAnAtmaka sAmagrI pramANa che.' 1947 (49) nyAyakusumAMjalimAM prAcIna naiyAyika udayanAcAryae jaNAvela che ke 'anyanI apekSA rAkhyA vinA je yathArtha anubhava utpanna thAya che te mAna = pramANa tarIke mAnya che.' (50) kiraNAvalImAM udayanAcAryae ja kahela che ke 'avyApti ke ativyApti vinA, te-te padArthanI vyavasthA karanAra ane te te vyavahAra aMge vyavahAranI vyavasthA karanAra pramANa che.' - {tz rNi kA Cu (51) nyAyasAramAM naiyAyika bhAsarvajJa jaNAve che ke 'samyak anubhavanuM sAdhana pramANa che.' (52-53-54-55) 'pramAnuM karaNa = pramANa' - A mujaba pramANavyAkhyA nyAyasiddhAntamaMjarImAM jAnakInAthe, tarkabhASAmAM kezavamizrajIe, tarkasaMgrahamAM annabhaTTe tathA tarkakaumudImAM laugAkSibhAskare jaNAvela che. (56) tarkaprakAzamAM zitikaMTha nAmanA raiyAyike thoDI vadhu spaSTatA A mujaba karI che ke 'anubhavatvanI vyApya evI jAtithI avacchinna evI pramAmAM rahenArI kAryatAnI kAraNatA je vyApArayukta kAraNamAM rahe te pramANa kahevAya.' vyApArayukta kAraNane karaNa kahevAya. mATe 'vyApArayukta' Ama jaNAvela che. (57) tArkikarakSA graMthamAM varadarAje aneka mato pramANa aMge darzAvela che. tyAM temaNe 'vana' mata mujaba 'smRtibhinna anubhUti e pramANa che' - Ama darzAvela che. - (58) tyAM ja varadarAje anya vidvAnanA abhiprAyathI kahela che ke 'ajJAtacara evA tattvArthanuM
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1948 0 mImAMsakadarzanAnusAreNa pramANalakSaNAni 0 12/14 (11) tatrava tenaiva "prayavyApta pramANa" (tA..jJo.) ti uparamAthe, (60) tatra tenaiva "pramAniyatanAma pramANam" (tA.rasto.6) rUti vemiprAye, pa (61) sarvadarzanasaGgrahe sAyaNAcAryeNa akSapAdadarzanAbhiprAyeNa "sAdhanAzrayA'vyatiriktatve sati pramAvyAptaM - = pramaUT" (sarva..ta.kSa. .231) rUti, (62-63) mImAMsAzlokavArttike kumArilabhaTTena naiyAyikAbhiprAyeNa "pramANaM pramayA vyAptaM pramitisAdhanam / pramAzrayo vA tAta" (mI.zno.vA.9/44) ti matadaya, za (64) tatraiva tenaiva svAbhiprAyeNa "tasmAd dRDhaM yadutpannaM na ca sNvaadmRcchti| jJAnAntareNa vijJAnaM che. tat pramA pratIyatAm II" (pI.zno.vA.9/40) ti, Ni (65) kumArilabhaTTena anyatra "tatrApUrvArthavijJAnaM nizcitaM bAdhavarjitam / aduSTakAraNArabdhaM pramANaM 7 nosamUtam II" (tatravatti ?) ti, (66) zAvaramArthavRhatyAM pramAmina "anubhUtigna naH pramANa" (.7/1/6) ti, (67) zAstradIpikAyAM pArthasArathimizreNa "kAraNadoSabAdhakajJAnarahitam agRhItagrAhi jJAnaM pramANam" (zA.vI.pR.723) ti, nizcAyaka hoya te pramANa." (59) tyAM ja varadarAje upara mata anusAra jaNAvela che ke "prameyavyApta pramANa che." (60) tathA tyAM ja varadarAje "vita' mata mujaba "pramAniyata evI sAmagrI e ja pramANa che' - Ama kahela che. (61) sarvadarzanasaMgrahamAM sAyaNAcArye aneka darzanonA matonuM nirUpaNa karela che. tyAM temaNe che akSapAdadarzana = nyAyadarzana vibhAgamAM jaNAvela che ke "yathArtha anubhavanA sAdhana IndriyAdi tathA dii yathArtha anubhavano Azraya AtmA - A bannethI je pRthapha na hoya temaja yathArtha anubhava dvArA je vyApta hoya te pramANa che." sa (62-63) mImAMsA zlokavArtikamAM kumArilabhaTTa taiyAyikanA abhiprAyathI be mata A mujaba batAvela che ke '(A) pramAthI vyApta pramAsAdhana = pramANa. (B) pramAthI vyApta evo pramAno Azraya = pramANa." (64) te ja graMthamAM mImAMsakamUrdhanya kumArilabhaTTa svamata jaNAvatA kahe che ke "daDhapaNe utpanna thayela je jJAna anya jJAnathI saMvAdanI apekSA na rAkhe te jJAnane pramANa jANo.' (65) kumArilabhaTTa ja anyatra (saMbhavataH taMtravArtikamAM) jaNAvela che ke "bAdhazUnya, nirdoSa kAraNathI utpanna, lokasaMmata nizcayAtmaka apUrva arthabodha pramANa che." (66) zAbarabhASyanI bRhatI vyAkhyAmAM prabhAkaramizra jaNAve che ke "anubhUti e amane pramANa che." (67) mImAMsaka pArthasArathimizrajIe zAstradIpikAvyAkhyAmAM kAraNadoSazUnya tathA bAdhakajJAnarahita evuM ajJAtagrAhaka jJAna e ja pramANa che' - evuM darzAvyuM che.
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12/14 0 mImAMsaka-bauddhadarzanasammatAni pramANalakSaNAni 8 1949 (68) mImAMsAparibhASAyAM zrIkRSNayajvanA "vedaH, smRtiH AcArazca pramANam / tatra vedaH svatantraH pramAAnuM, tarI tu veDhamUnavatayA" (mI.ghara pravara - 9/g.rU) tA (69) pramANasamuccaye diGnAgena "svasaMvittiH phalaM cAtra tdruupaadrthnishcyH| viSayAkAra evAsya pramAAM tena mIyate" (pra.sa.1/10) rUtti, (70) pramANasamuccayaTIyAM "ajJAtIrthajJAparva pramANam rUti pramANamAnyanakSaLa" (ma.sa.TI.pR.99), (71) pramAdi gharmanninA "pramAvisaMvAdri jJAnam" (.vI.ra/) rUti, (72) pramANavArttikAlaGkAre prajJAkaraguptena "abhiprAyA'visaMvAdAt pramANaM sarvamucyate" (pra.vA.1/3/ 12-93) ti, (73) cAvI dharmavalarninA "marthasArUNaca pramANa" (cA.vi./20) ti, (74) cAyavastuvRtta tharmottarena "visaMvAjiM jJAnaM sIjJAnam" (cA.vi.9/9 ].pR.) rUti, (76) tattvade zAntarakSitene "pramai tu sAthe yogyatAgari vA" (ta..9rU44) ti, (68) mImAMsAparibhASAmAM zrIkRSNayajavA jaNAve che ke "veda, smRti ane AcAra (= sadAcAraziSTAcAra) - A traNa pramANa che. temAM veda svataMtra pramANa che. tathA smRti ane ziSTAcAra to vedamUlakarUpe pramANa che." (69) pramANasamuccaya graMthamAM bauddhAcArya dinAce jaNAvela che ke "ahIM svasaMvedana phala (= pramANanuM phala) che. arthAkAra saMvedanathI arthano nizcaya thAya che. tethI jJAnano arthakAra e ja pramANa che. tenAthI bAhya artha nizcita karI zakAya che." (70) pramANasamuccayaTIkAmAM jaNAvyuM che ke "ajJAta arthane jaNAve te pramANa che - A pramANe sa pramANanuM sAmAnya lakSaNa jANavuM.' (71) pramANavArtika graMthamAM dharmakIrti nAmanA bauddhAcAryae jaNAvela che ke "avisaMvAdI jJAna va! e pramANa che." (72) pramANavArtikaalaMkAramAM prajJAkaragupta nAmanA bauddha vidvAne jaNAvela che ke "abhiprAyano visaMvAda na AvavAnI apekSAe pratyakSAdi tamAma pramANa kahevAya che." (73) nyAyabiMdu graMthamAM dharmakIrtie darzAvela che ke "jJAnamAM rahela arthasArUpya = arthasAdezya e ja pramANa che." (74) nyAyabiMduvRttimAM bauddhAcArya dharmottare "avisaMvAdI jJAna e pramANa che' - e rIte pramANanuM lakSaNa sUcita karela che. (75) tattvasaMgrahamAM bauddhAcArya zAMtarakSitajIe jaNAvela che ke "jJAnamAM rahela arthasArUpya e pramANa che. athavA to jJAnamAM rahelI potAne jANavAnI yogyatA e ja pramANa che."
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1950 0 sAGkhya-yogAdidarzanAnusAreNa pramANalakSaNAni 0 12/14 (76) tamAthIyAM mokSArayunena pramai sIjJAnamapUrvottaram" (tA.bha.pU.9) rUtti, (77) dharmottaraprIpe prApazakTriova jJAnI prAmAtha(.pra.pR.98) rUti, (78) sAGkhyatattvakaumudyAM vAcaspatimizreNa "asandigdhA'viparItA'nadhigataviSayA cittavRttiH bodhazca pauruSeyaH = pramA I tatsAdhanaM pramA" (sA..4/au.kR.23) tti, m (79) tattvavaizAradyAM vAcaspatimizreNa pAtaJjalayogadarzanAnusAreNa "anadhigatatattvabodhaH pauruSeyo 2 vyavahAratu prama/ tarad = pramANa" (co../7 tA.vai.pR.9rU9) ti, (80) rAnamArtare monarairSinA "pramAWttakSari tu visaMvAri jJAna pramANam" (co.phU.7/7) ti, (81) pAtaJjalayogasUtravyAkhyAne yogasudhAkare sadAzivendrasarasvatyA "vRttau ajJAtArthAvagAhI citizakteH - prativikhya = praHIT tara vRtti = pramANa" (yo.phU.7/7 po.su..pR.99) ti, kA (82) maNiprabhAyAM rAmAnandena "pramA ca ajJAtArthA'vagAhI pauruSeyo bodhaH vRttau prtibimbH| tatkaraNaM vRttiH = pramANam" (co.phU.7/7 ma.pra..99) ti, (83-84-85) yogavArttike vijJAnabhikSuNA pAtaJjalayogasUtravRttau ca bhAvAgaNezena nAgojIbhaTTena ca (76) tarkabhASAmAM mokSAkaragupta nAmanA bauddha vidvAne jaNAvela che ke "apUrva arthane potAno viSaya banAvanAra samyagu jJAna pramANa che." (77) dharmottarapradIpamAM jaNAvela che ke "jJAnanI arthaprApaNazakti e ja jJAnamAM rahela prAmANya che." (78) sAMkhyatattvakaumudImAM vAcaspatimizrajI jaNAve che ke "(A) asaMdigdha, aviparIta ane ajJAtaviSayaka evI cittavRttisvarUpa phaLa e pramAM che. tathA tenuM sAdhana bananAra IndriyAdi pramANa che. tathA (B) buddhivRttimAM pratibiMbita caitanyAtmaka pauruSeya bodhasvarUpa phaLa paNa pramA che. tathA tevI vivakSA karavAmAM Ave tyAre tenuM sAdhana bananAra buddhivRtti sarvatra anugata pramANapadArtha che." sa (79) pAtaMjalayogasUtrabhASya upara vAcaspatimizrajIe tattvazAradI vyAkhyA banAvela che. tyAM che temaNe pAtaMjalayogadarzanane anusarIne jaNAvela che ke "vyavahAramAM hetu bane tevA prakArano ajJAta vA viSayaka pauruSeya bodha e pramA che. tathA te pramAnuM kAraNa bane te pramANa kahevAya.' (80) pAtaMjalayogasUtranI rAjamArtaDa vyAkhyAmAM bhojarAjarSie jaNAvela che ke "pramANanuM lakSaNa e to "avisaMvAdi jJAna pramANa che' - A mujaba jANavuM." | (81) pAtaMjalayogasUtra upara sadAzivendra sarasvatIe yogasudhAkara nAmanI vRtti racela che. temaNe tyAM jaNAvela che ke "cittavRttimAM citizaktinuM = puruSanuM je ajJAta arthanuM avagAhana karanAra pratibiMba paDe che, te pramA che. tathA te pramAnuM karaNa (= sAdhakatama kAraNa) bananArI cittavRtti e pramANa che. (82) pAtaMjalayogasUtra upara rAmAnaMda nAmanA vidvAne maNiprabhA vyAkhyA racI che. tyAM temaNe jaNAvela che ke "cittavRttimAM ajJAtaarthaviSayaka je pauruSeya bodha pratibiMbarUpe jaNAya che, te pramA che. tathA tenuM karaNa bananArI cittavRtti e pramANa che." (83-84-85) pAtaMjalayogasUtra upara vAcaspatimizrakRta tattvavaizAradI vyAkhyA upara vijJAnabhikSue
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12/14 0 vedAntAdyanusAreNa pramANalakSaNadyotanam . 1951 "kanatha titattvopara = prama, tatthara = pramANam" (yo.vA.9/9/g.rUco.phU.9/7 pR.kR.10) ti, (86) yAjJavalkyasmRtivyAkhyAyAM mitAkSarAyAM vijJAnezvareNa "pramIyate = paricchidyate anena iti pramANam" (ya.va.kR.2/22 ) rUti sAmAnyarUpe, (87) gharasaMhitAyAM "patnazcituccha pramANa" (va.saM.pR.266) rUtti, (88) zevaribhASAyAM pramANamAtrasamavetta prameyArthaDavamAsana" (ze.gha.) ti, (82) tatreva ramakhAyeLa "saMzaviivanik#1 vinimucyate(ze..vari.1) ti, (10) ahAvidyAmarane "saMvADhipravRttinananayojJAnanana = pramANa" (gra vi.) ti, (39) atasiddhI madhusUvanena "ropaSHhatajJAnaranuM = pramANam" (ma.zi.pR.224) rUti, (22) vedAntaparibhASAmAM gharmarAnAgaththarIna "prakAranuM = prama" (ve.para 9/9.3) ti, (13) vedAntare salAnanTena "brahmavidyA = pramA" (ve.sA.pu.1) ti, (94) advaitavedAntamate citpratibimbitA buddhivRttiH = pramANam iti, (95) viziSTAdvaitamate yathArthA'nubhavarUpaM jJAnaM = pramANam iti, (96) zuddhA'dvaitamate vedA'viruddhayathArthajJAnakaraNaM = pramANam iti, yogavArtika nAmanuM vivaraNa racela che. temaja pAtaMjalayogasUtra upara ja bhAvAgaNeza tathA nAgojIbhaTTa nAmanA vidvAne paNa svataMtra vyAkhyA racI che. uparokata traNeya vidvAnoe potAnI kRtimAM jaNAvela che ke "ajJAta tattvano bodha e pramA che. tathA tenuM karaNa bane te pramANa che." (86) yAjJavakyasmRtinI mitAkSarA nAmanI vyAkhyAmAM vijJAnezvare vyutpattipuraskArathI pramANanI vyAkhyA karatAM jaNAvela che ke jenA dvArA vastunI pramA = yathArtha nizcaya thAya te pramANa kahevAya." (87) carakasaMhitAmAM jaNAvela che ke "upalabdhino hetu pramANa che." (88) zaivaparibhASAmAM jaNAvela che ke "prameyAtmaka arthano prakAza jemAM samaveta hoya te pramANa che che. pramANa sivAya arthapratibhAsa anyatra raheto nathI." (89) zaivaparibhASAmAM ja pauSkaramata mujaba kahela che "saMzaya-bhramAdirahita citazakti e pramANa. (90) brahmavidyAbharaNamAM kahela che ke "saMvAdI pravRttine utpanna karavA mATe yogya = samartha evA jJAnanuM janaka hoya tene pramANa jANavuM." (91) advaitasiddhimAM madhusUdana sarasvatIe darzAvela che ke "pramANa tene kahevAya ke jenuM karaNa (= asAdhAraNakAraNa) bananAruM jJAna doSazUnya = doSasahakArazUnya hoya." (92) vedAntaparibhASAmAM dharmarAjaadhvarI kahe che ke "pramAnuM kAraNa hoya, te pramANa kahevAya." (3) vedAntasAramAM sadAnaMda kahe che ke "upaniSat = adhyAtmavidyA = brahmavidyA pramANa che." (94) advaita vedAnta mata mujaba, citratibiMbita buddhivRtti pramANa che. (95) viziSTAdvaitamata anusAra, yathArtha anubhavasvarUpa jJAna = pramANa. (96) zuddhAtamate vedaaviruddha yathArtha jJAnanuM karaNa (IndriyAdi) = pramANa.
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1952 * avaziSTapramANalakSaNanirdezaH : 12/14 (97) dvaitavedAntamate yathArthajJAna-tatsAdhanAnAM pramANatvam iti, (98) sarvatantrasiddhAntapadArthalakSaNasaGgrahe gaurIzaGkareNa "vivAdanirNayasAdhanaM = pramANam" (sa.ta.si. 2 5.4.pR.9rU6) rUti pAmaprayeLa, = (33) tatreva "rtavyanizvAyarva prama" (.ta.zi.pa..H.J.9rU6) ti banyAmALa, (100) tatraiva "vyApAravattAsambandhena pramitivibhAjakopAdhyavacchinnA'sAdhAraNakAraNaM = pramANam" ' (.ta.vi.pa.ra.sa.pR.736) rUti rUtarAmaprAyeTI svatantra-samAnatantra-paratantravacanasamanvayena nAnAnuyogAnusAreNa pramANalakSaNanizcayaH kAryaH / iha tu tasya prAsaGgikatvAt, sammatitarkavRtti-syAdvAdaratnAkarAdI (sa.ta.bhAga-4/kANDa-2/gA.1 vR.pR.518, kA syA.ra.1/2) vistareNa niSTaGkitatvAt, granthagauravabhayAcca nopadarzanaM kriyate / sAmprataM prakRtaM prstumH| sunaya-pramANaiH arthAdhigama AvazyakaH, anyathA eksminnevaa'sti(7) dvaitavedAntanA abhiprAyathI, arthAnusArI jJAna ane tenA sAdhano = pramANa (98) sarvataMtrasiddhAntapadArthalakSaNasaMgrahamAM gaurIzaMkara bhikSu amuka vidvAnonA mate ema jaNAve che ke "vivAda Ubho thAya tyAre nirNayAtmaka cukAdo ApavAnuM sAdhana hoya, te pramANa kahevAya." (99) te ja graMthamAM teo anya manISI taraphathI ema darzAve che ke "kartavyano nizcaya karAve tene pramANa jANavuM.' (100) sarvataMtrasiddhAntapadArthalakSaNasaMgrahamAM ja gaurIzaMkara apara vidvAnono mata A mujaba jaNAve che ke "pramitivibhAjaka upAdhithI avacchinna = viziSTa evI che je pramA hoya, tenuM vyApAravattAsaMbaMdhathI sa je je asAdhAraNa kAraNa bane te pramANa kahevAya. cAkSuSAdi pramAnA asAdhAraNa kAraNabhUta Indriya" viSayasaMbaMdhAdi vyApAramAM ativyApti na Ave te mATe vyApAravattAsaMbaMdhathI kAraNatA jaNAvI che. cAkSuSAdi dii pratyakSa pratye mana vyApAravattAsaMbaMdhathI kAraNa hovAthI temAM ativyApti na Ave te mATe "asAdhAraNa" evuM kAraNanuM vizeSaNa lagADela che." (sva.) svadarzananA vacano (1 thI 27), samAnataMtranA vacano (28 thI 42) tathA paradarzananA vacano (43 thI 100) - A badhAno samanvaya karIne prAjJa puruSoe judA-judA anuyoga mujaba pramANanA lakSaNano nirNaya karavo. A pramANalakSaNaparIkSAno atideza , (rU.) (1) ahIM to pramANalakSaNanizcaya prAsaMgika hovAthI, (2) sammatitarkavRtti, syAdvAdaratnAkara vagere graMthamAM pramANalakSaNano nizcaya vistArathI karelo hovAthI ane (3) graMthagauravano bhaya hovAthI judA-judA graMthomAM darzAvela pramANalakSaNonI mImAMsA karavA pUrvaka pramANanuM lakSaNa ahIM jaNAvatA nathI. che nirapekSa ekAntapakSane choDIe che (sagna.) have prastuta viSayane ame rajU karIe chIe. te A mujaba - sunayo ane judA-judA pramANo
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12/14 nirapekSaikAntapakSe sAGkaryAdidoSAH 1953 sujasa zobhana anuyoga parijJAna yazavaMta je vibudha paMDitajana, tehanI saMgati karInaI, sarva zaMkAdoSa TAlI, (citti =) cittamAMhiM zubha bhAva dharo *bhalI pa.* // 12/14 . pa rA 2. ata eva kutIrthAni nA'bhipretArthasAdhakAni / taduktaM vizeSAvazyakabhASye 'nA'bhippeyaphalAI mu tayaMgaviyalattao kutitthAiM / viyalanayattaNao ciya viyalAI viyalakiriya vva / / " (vi.A.bhA.1039) iti / tadarthaM suyazaHprAjJasAGgatyaM kuru / saddravyAnuyogaparijJAnaprayuktayazaHsamanvitavibudhasaGgatiM kRtvA sarvavisrotasikA-viparyaya - saMzayA'nadhyavasAyakardamaM ca prakSAlya svakIyanirmalacitte zubhabhAvaM dvArA padArthano nirNaya karavo jarUrI che. bAkI pramANa ane sunaya dvArA te svabhAvone spaSTa karavAmAM na Ave to eka ja vastumAM parasparaviruddha astisvabhAva-nAstisvabhAva, nityasvabhAva-anityasvabhAva vagereno samAveza mAnya karavAmAM nirapekSa ekAntavAda mAnya karavo paDaze. tathA tevuM bane to astisvabhAva nAstisvabhAvarUpa banI jaze tathA nityasvabhAva anityasvabhAvarUpa banI jaze. kAraNa ke nirapekSa ekAntavAdamAM apekSAbhedano to saMbhava ja nathI. tevI sthitimAM te te svabhAvo niyata svakAryane karavA mATe samartha banI nahi zake. tethI ja dravyasvabhAvaprakAza graMthamAM jaNAvela che ke "nirapekSa ekAntavAdamAM sAMkarya vagere doSothI dUSita thayelA svabhAvo potAnuM kArya karavA mATe samartha nahi banI zake. paraMtu viparIta su paristhitimAM sApekSa ekAntavAdamAM = anekAntavAdamAM ja te te svabhAvo potAnuM kAma karI zakaze." * nirapekSa naya vyartha al nAsti-nityAnityAdisvabhAvAbhyupagame nirapekSaikAntA''pAtena sAGkaryAdidUSitAH svabhAvAH svakAryakaraNA'kSamAH syuH / taduktaM dravyasvabhAvaprakAze "Niravekkhe eyaMte saMkaraAIhiM dUsiyA bhAvA / No Nayakajje arihA vivarIC tevi nu arihA||" (pra.sva.pra.66) kRti| = = (ata.) nirapekSa ekAnto vyartha hovAthI ja anyadarzanIonA mato iSTa phaLanA sAdhaka banI zakatA za nathI. A aMge vizeSAvazyakabhASyamAM jaNAvela che ke "pAMgaLA evA mithyA mato ISTa phaLanA sAdhaka kAraNothI vikala hovAnA lIdhe tathA anya nayothI zUnya hovAnA kAraNe ISTa phaLanA sAdhaka banatA nathI. adhUrI cikitsAkriyA jema roganAzaka banatI nathI, tema adhUrA anyadarzano mokSasAdhaka banatA nathI." * cAra prakAranA kAdavane pakhALo (tartha.) tethI naya-pramANa anusAre svabhAvono vizada bodha meLavavA mATe tame sadravyAnuyogaviSayaka vyApaka jJAnathI prayukta evA yazane dhAraNa karanArA paMDita janonI saMgati karo. tevI saMgati karIne (1) potAnA cittanI caMcaLatA, (2) viparyAsa ( = gerasamaja), (3) tattvaviSayaka saMzaya, (4) anadhyavasAya (= tattvanuM ajJAna) A cAra prakAranA kAdavanuM prakSAlana karo. tathA AvuM prakSAlana karIne potAnA nirmaLa cittamAM zubha bhAvane grahaNa karo. je bhAva = pariNAma mArgAnusArI kSayopazamathI - upara jAo pustakomAM 'paMDita' pATha. lA.(2)no pATha lIdho che. * cihnandvayamadhyavartI pATha pustakomAM nathI. A.(1)mAM che. 1. nirapekSe ekAnte saGkarAdibhiH dUSitA bhAvAH / no nijakArye'rhA viparIte te'pi khalu arhAH / / 2. nA'bhipretaphalAni tadaGgavikalatvataH kutIrthAni / vikalanayatvata eva vikalAni vikalakriyeva / /
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1954 0 vistararucisamyagdarzanaM prAptavyam / 12/14 mArgAnusArikSayopazamaprayuktaprAzastyasamanvitapariNAmaM gRhANa, anyathA mithyAtvApatteH / 5 prakRte "1atthittAisahAvA savvA sabbhAviNo sasabbhAvA / uhayaM jugavapamANaM geNhai Nao gauNa-mukkhabhAveNa / / rA siyasaddeNa viNA iha visayaM doNhaM pi je vi giddNti| mottuNa amiyabhojjaM visabhojjaM te vi bhuMjaMti / / prasiyasaddeNa ya puTThA beMti NayatthA hu vtthusbbhaavN| vatthU juttIsiddhaM juttI puNa nny-pmaannaado|| - iya puvuttA dhammA siyasAvekkhA Na giNae jo h| so iha micchAiTThI NAyavvo pavayaNe bhnnio||" ra (dra.sva.pra.70-73) iti dravyasvabhAvaprakAzagAthAH cetasi avdhaatvyaaH| ka vibudhavimalasUriNA samyaktvaparIkSAyAM "pramANa-nayasApekSaM syAdvAdAdisunizcitam" (sa.pa.12) ityevaM Ni samyaktvasvarUpamupAdarzi tadapi nA'tra vismartavyam / na khalu sakalanaya-pramANairAdhigamato vinA kA vistararucisamyaktvA''virbhAvo bhvti| taduktaM bhAvadevasUribhiH pArzvanAthacaritre "dravyANAM nikhilA bhAvAH prmaannairkhilairnyaiH| upalambhaM gatA yasya sa vistrrucirmtH||" (pA.ca.sarga-1/zlo.616/pR.25) iti dRDhataraM prayukta prazastatAne dhAraNa kare tene ahIM zubhabhAva tarIke samajavo. AvA zubhabhAvane grahaNa karavAnI graMthakArazrIe hitazikSA ApelI che. jo pramANa-sunayathI svabhAvono svIkAra karavAmAM na Ave to mithyAtvanI Apatti Ave. SH 'syAt' nirapekSa lodha bhikhyA ____ (prakR.) prastutamA dravyasvabhAva aMthanI yA2 ||nnaamii pAsa jyAlama 2 4vI . tyAM A aMge ema jaNAvela che ke "astitva vagere guNadharmo svabhAva che. tathA astitva Adi svasa svabhAvavALA sarva padArtho svabhAvaviziSTa kahevAya che. svabhAva ane svabhAvI A bannene ekIsAthe mukhyarUpe grahaNa kare te pramANa che. tathA A bannemAMthI ekane mukhyabhAve ane bIjAne gauNabhAve mAne vAte naya vo. 'syAt' za6 vinA 4 naya-pramAnA viSayane aDa 42 cha ta amRtamaya monane choDIne viSamaya bho4na 42 che. 'syAt' zathI yujata naviSayo vastusvabhAvane 4 4 che. vastu sayustisiddha che. tathA yuti ny-prbhaae|ne AzrayAne evI. mA prabhArI 'syAt' zabne sApekSa sevA viSayone je grahaNa nathI karato tene mithyAdaSTi jANavo. ema AgamamAM kahela che." ja vistAraruci samakitane meLavIe ja (vibu.) 'pramA-nayane sApekSa tathA syAhathI sunizcita' medhuM sabhya 6zananu sva35 vibudhavimalasUrijIe samyaktaparIkSA prakaraNamAM dekhADela che. tene paNa ahIM bhUlavuM nahi. kharekhara tamAma nayo ane pramANo dvArA padArthano nirNaya thayA vinA vistAraruci nAmanuM samyagdarzana pragaTa thatuM nathI. tethI ja bhAvadevasUrijIe pArzvanAthacaritramAM jaNAvela che ke "tamAma nayo ane pramANo 1. astitvAdisvabhAvAH sarve svabhAvinaH sv-svbhaavaaH| ubhayaM yugapatpramANaM gRhNAti nayo gauNa-mukhyabhAvena / / 2. syAcchabdena vineha viSayaM dvayorapi ye gRhnnnti| muktvA'mRtabhojyaM viSabhojyaM te'pi bhunyjnti|| 3. syAcchabdena ca spRSTA bruvanti nayArthA hi vstusvbhaavm| vastu yuktisiddhaM yuktiH punaH ny-prmaanntH|| 4. iti pUrvoktAn dharmAn syAtsApekSAn na gRhNIyAd yo hi| sa iha mithyAdRSTiH jJAtavyaH pravacane bhaNitaH / /
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12/14 dhyeyam / * samyaktvasya tAttvikaM svarUpam 1955 pramANarAjasyAdvAdvAzrayaNaM vinA kevalanayavAdAzraye tattvanirNayasya azakyatvameva / taduktaM nyAyakhaNDakhAdye " ekAMzasya prAdhAnye aparAMze ca gauNatve yukteH anavasthitatvAt, nayAnAM parasparopamardamAtrapravRttatvAt, pa tattvanirNayasya tu syAdvAdanyAyaikasAdhyatvAd" ( nyA. kha. khA. pR. 433) iti / taduktam AlApapaddhatI api "nAnAsvabhAvasaMyuktaM dravyaM jJAtvA pramANataH / tacca sApekSasiddhyarthaM syAnnayamizritaM kuru / / " ( A. pa. pR. 15) iti / etacca trayodazyAM zAkhAyAM vyaktIbhaviSyatItyavadheyam / "anAvilasakalajJAnAdiguNaikarasasvabhAvaM zuddhAtmapariNAmarUpaM paramArthataH anAkhyeyam anubhavagamyameva samyaktvam" (dha.sa.bhAga - 1 / zlo. 22 vR. pR. 67 ) iti dharmasaGgrahavRttau mAnavijayavAcakoktirapyatrAvazyameva smartavyA svAnubhUtirasikaiH / dvArA dravyonA sarva bhAvo jenI jANakArImAM AvelA che, te jIva vistArarucisamakitavALo manAyela che.' A vAtane dRDhapaNe dhyAnamAM rAkhavI. # tattvanirNaya nayavAdathI nahi, syAdvAdathI sAdhya (prA.) syAdvAda sarva pramANomAM rAjA che. teno Azraya karyA vinA phakta nayavAdano Azraya karavAmAM Ave to tattvanirNaya azakya ja che. tethI to mahopAdhyAyajIe nyAyakhaMDakhAdyamAM jaNAvela che ke "vastunA anaMtA aMzo-bhAgo-guNadharmo che. temAMthI koI eka aMzane mukhya karavAmAM Ave tathA anya aMzone gauNa karavAmAM Ave to tattvanirNaya zakya nathI. kema ke vastunA kayA aMzane mukhya karavo ane kayA aMzane gauNa karavo ? temAM koI nirNAyaka sthira yukti nathI. vaLI, nayo to mAtra ekabIjAnuM khaMDana karavAmAM pravRtta che. tethI nayavAdathI tattvanirNaya zakya nathI. tattvanirNaya to mAtra syAdvAdamaryAdAthI ja sAdhya che." tethI pAramArthika tattvanirNaya syAdvAdathI ja zakya che. AlApapaddhati graMthamAM paNa jaNAvela che ke 'aneka svabhAvothI yukta evA dravyane pramANathI jANIne te dravyamAM nijadravyAdisApekSa astisvabhAva vagerenI siddhi karavA mATe (vAkyaprayogamAM) te dravyane 'svAt' zabda ane 'naya' - A bannethI mizrita karo.' A bAbata teramI zAkhAmAM spaSTa thaze. A vAta vAcakavarge khyAlamAM rAkhavI. tAttvika samyagdarzananI oLakha che ("lanA.) 'nirmaLa tamAma jJAnAdi guNonI sAthe ekarasa thavAnA svabhAvavALuM samyagdarzana che. te zuddha AtmAnA pariNAmasvarUpa che. zabdAdi dvArA paramArthathI samakita kahI zakAya tema nathI. te mAtra svAnubhavagamya ja che' - A pramANe mAnavijayajI upAdhyAye dharmasaMgrahavyAkhyAmAM je jaNAvela che, te vAtane paNa ahIM svAnubhUtinA rasiyA jIvoe avazya yAda karavI. _____ Ni
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1956 . ekaviMzatisvabhAvanirdezaH / 12/14 svabhAvadarzakakoSThakaracanA tvatraivaM bodhyA - svabhAvaH sAmAnyasvabhAvaH vizeSasvabhAvaH (1) astisvabhAvaH (1) cetanasvabhAvaH (2) nAstisvabhAvaH (2) acetanasvabhAvaH (3) nityasvabhAvaH (3) mUrtasvabhAvaH (4) anityasvabhAvaH (4) amUrtasvabhAvaH (5) ekasvabhAvaH (5) ekapradezasvabhAvaH (6) anekasvabhAvaH (6) anekapradezasvabhAvaH (7) bhedasvabhAvaH (7) vibhAvasvabhAvaH (8) abhedasvabhAvaH (8) zuddhasvabhAvaH (9) bhavyasvabhAvaH (9) azuddhasvabhAvaH (10) abhavyasvabhAvaH (10) upacaritasvabhAvaH kA (11) paramabhAvasvabhAvaH (1) karmajanita upacaritasvabhAvaH (2) svabhAvajanita upacaritasvabhAvaH prakRte AdhyAtmikopanayastvevam - svakalpanayA ye sundaravicArataraGgA manasi jAyante te zubhabhAvatayA zIghraM na jnyeyaaH| evaM kvacit kutracit sadvAkyazravaNa-paThanAdinA manasi ya utsAhaH jAyate so'pi nA'dhairyeNa shubhbhaavtvenaa'vseyH| kintu svabhUmikocitavividhanaya-pramANamImAMsayA satsaGgapUrvaM sva-parasvabhAvagocaramArmikabodhamupalabhya mArgAnusArikSayopazamataH yaH bhAvaH prazastatayA paricchidyate, sa eva zubhabhAvatvena grAhyaH, zuddhasvabhAvaprAptiprayojanataH poSaNIyaH, vartamAnasvabhUmikAnusAreNa vrdhniiyshcetyupdeshH| (sva) prastutamAM sAmAnya-vizeSa svabhAvane dekhADanAra koika parAmarzakarNikA vyAkhyAmAM jaNAvela che. te jovA mAtrathI spaSTa hovAthI ahIM karNikA suvAsamAM tene pharIthI jaNAvatA nathI. *prazasta mApane mojaNI AdhyAtmika upanaya - potAnI kalpanAthI suMdara majAnA taraMgo manamAM UbhA thaI jAya tene zubha (vA bhAva tarIke samajI levAnI utAvaLa na karavI. temaja kyAMka koIka sArA vAkyane vAMcIne ke sAMbhaLIne manamAM utsAha pragaTI jAya tenI paNa zubha bhAva tarIke khatavaNI karavAnI adhIrAI na karavI. paraMtu e svabhUmikAyogya vividha nayonI ane pramANanI vicAraNA dvArA satsaMgapUrvaka sva-parasvabhAvano mArmika bodha meLavI, mArgAnusArI kSayopazamanA AdhAre jemAM prazastatAno sikko lAge tene zubha bhAva tarIke samajavo, pakaDavo, sthira karavo, zuddhasvabhAvanI jhaDapathI prApti karavAnA prayojanathI ja tene puSTa karavo tathA ApaNI vartamAna sAdhakadazA anusAra vadhAravo. AmAM pIchehaTha na karavI. Avo ahIM saMdeza maLe che.
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12/14 / avaJcakayogataH zaraNAgati-duSkRtagarhAdinA bahirmukhatocchedaH 0 1957 granthibhedottarakAlInazuddhacaitanyasvabhAvAparokSAnubhUtiprAptikRte tu yogAvaJcakayogena yathArthaguNajJatA -guNAnurAgAdibhAvapUrvaM pUrNavItarAgadevAdhideva-paramaviraktagurudeva-pUrNajJAniprarUpitaparamAnandamayavimalavijJAnaghananirupAdhikanijAtmasvabhAvalakSaNadharmAn svazaraNatvena prapadya, tArakatattvAzAtanA-hiMsAdyaSTAdazapApasthAnakAdigocarayA vinamratA-viraktatA-vimalabuddhyAdipreritayA svacittavRttibahirgamana-malinIkaraNavyathA- ma lakSaNayA punarakaraNapratijJAbalagarbhayA svaduSkRtagarhayA "mUDhe amhi pAve, aNAimohavAsie, aNabhinne rza bhAvao hiAhiANaM" (pa.sU.1 pR.8) ityevaM paJcasUtrapradarzitapaddhatyanusAreNa ca svagarhayA kartRtva - -bhoktRtvapariNatiM zithilIkRtya, cittavRttipravAhaM svasanmukhIkRtya "zuddhAtmadravyamevAham, zuddhajJAnaM guNo .. mama / nAnyo'ham, na mamAnye" (jJA.sA.4/2) ityevaM jJAnasArajJApitaH zuddhavikalpatayA sammataH zubhabhAvaH paNa ka zuddha vikalpa dvArA nirvikalpasamAdhine pragaTAvIe 2 - (nya.) graMthibheda pachInA kALamAM zuddha caitanyasvabhAvanI je aparokSa anubhUti thAya che, tene prApta karavA mATe to nIce batAvyA mujabanA zubhabhAvanuM dhyAna dharavuM joIe. (1) sauprathama yogAvaMcakayogathI deva-guru vagerenA yathArtha guNonI oLakha karI, tenA pratye guNAnurAga-ahobhAva vagere keLavIne pUrNa vItarAgI svarUpe devAdhidevane, paramavairAgI (= jJAnagarbhavairAgyadhArAvAsita) svarUpe gurudevane tathA pUrNasarvajJaprarUpita paramAnaMdamaya vimala vijJAnaghana nirupAdhika nija AtmasvabhAvarUpe dharmane potAnA zaraNa-AdhAra-mAlika tarIke svIkAravA. . (2) tyAra bAda jANe-ajANe, TANe-kaTANe potAnA dvArA koI paNa tArakatattvanI AzAtanA thaI hoya ke hiMsA-jUTha vagere aDhAra pApasthAnaka vagerenuM sevana thayuM hoya - A tamAma duSkRtanI niMdA-ga karavI. A duSkRtagartA gatAnugatikapaNe na hovI joIe. mAtra badanAmI, duHkha, durgati vagerenA bhayathI paNa prerAIne va A duSkRtagartA karavAnI nathI. paraMtu vinamratA, vairAgya, vimalabuddhi, hRdayanI AdratA vagerethI prerAIne tAttvikapaNe thavI joIe. potAnI cittavRttine pote bahAramAM mokalI, malina karI tenI AMtara vyathA-pIDA se -raMja-paMkha e ja duSkatagahanuM sAcuM svarUpa che. "pharIthI A duSkRtanuM sevana nathI ja karavuM - AvA prakAranI pratijJAnuM baLa paNa te duSkRtagartAmAM bhaLeluM hovuM joIe. to ja te sAnubaMdha duSkatagartA bane. (3) temaja "huM mUDha ane pApI chuM. anAdi kALanA mohanA kusaMskArothI khIcokhIca bharelo chuM, tenAthI vAsita thayelo chuM. "paramArthathI mArA mATe zuM hitakArI che ane zuM ahitakArI che ?' - AnI paNa mane Aja sudhI tAttvika oLakha thaI nathI. huM kevo mUrkha ziromaNi chuM!" - A pramANe paMcasUtramAM darzAvelI paddhati mujaba dilathI svaga-AtmaniMdA karavI. A traNeya paribaLonA mAdhyame kartRtva -bhoknatvapariNatine zithila karavI. (4) tyAra pachI potAnA cittanI vRttinA pravAhane svasammukha karavo, svarUpagrAhI banAvavo. (5) tyAra bAda "zuddha Atmadravya e ja huM chuM. zuddha jJAna e ja mAro guNa che. zuddhAtmadravya sivAya huM bIjuM kAMI paNa tattva nathI. zuddha jJAna sivAyanA bIjA koI paNa bhAvo mArA nathI' - A mujaba jJAnasAra 1, mUDha: smi, pApaDa, anArimodavAsitA, sanamano mAvato hitAtiyA
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1958 o nirvikalpasamAdhilAbhavimarza: 0 12/14 paunaHpunyena zAntacittena dhyAtavyaH, tata eva kAlAntare nirvikalpasamAdhiprasavAt / taduktaM dharmaparIkSAyAM pa yazovijayavAcakaiH "aNNe puggalabhAvA, aNNo ego ya naannmitto'hN| suddho esa viyappo aviappajA samAhisaMjaNao / / " (dha.pa.99) iti / itthaM nirvikalpasamAdhimayA'parokSasvAnubhUtipravAhaH saMvardhanIyaH / __tata eva kAlAntare zuddhabhAvaparAkASThAprAptau "yat saukhyaM ckri-shkraadipdviibhogsmpdH| tato'nantaguNaM - teSAM siddhAvaklezamavyayam / / " (gu.kra.133) iti guNasthAnakakramArohe zrIratnazekharasUridarzitaM siddhasukhaM prAdurmavetA12/14 ke iti zrIvardhamAnataponidhi-nyAyavizArada-svargasthagacchAdhipatizrImadvijayabhuvanabhAnusUrIzvaraziSyaratna padmamaNitIrthoddhAraka-pArthaprajJAlayatIrthapreraka-paMnyAsapravarazrIvizvakalyANavijayagaNivaraziSya____ muniyazovijayagaNiracitasya dravya-guNa-paryAyarAsAnusAriNo dravyAnuyogaparAmarzasya parAmarzakarNikA'bhidhAnAyAM svaracitavRttau dvAdazazAkhAyAM vizeSasvabhAvanirUpaNA''khyaH dvAdazaH adhikAraH / / 12 / / prakaraNamAM mahopAdhyAya zrIyazovijayajI mahArAje je zubhabhAva jaNAvela che, tenuM zAMta citte dhyAna dharavuM joIe. e zubha bhAva "zuddha vikalpa tarIke mAnya che. vAraMvAra tenuM dhyAna dharavAthI kAlAMtare nirvikalpa zuM samAdhi utpanna thAya che. tethI ja to dharmaparIkSA graMthamAM mahopAdhyAya zrIyazovijayajI mahArAje ja jaNAvela che ke "pudgalabhAvo judA che. tathA jJAnamAtrasvarUpa evo huM judo chuM. huM eka chuM, jJAnamAtrasvarUpa chuM C - A bhAva "zuddhavikalpa che. te nirvikalpasamAdhine utpanna karanAra che." tethI huM kevaLa jJAnasvarUpa chuM - A bhAvane daDha rIte zAMta-svastha citte vAraMvAra aMdaramAM ghUMTavAthI nirvikalpa samAdhimaya aparokSa cii svAnubhUtino pravAha pragaTe che. A pravAhanuM saMvardhana karavuM. to tenAthI ja kAlAntare zuddhabhAvanI parAkASThA prApta thatAM guNasthAnakamAroha graMthamAM jaNAvela siddhasukha pragaTe che. tyAM zrIratnazekharasUrijIe jaNAvela che ke "cakravartI, Indra vagere padavInA bhogavaTAnI saMpattinuM je sukha che tenAthI anantaguNa adhika klezazUnya zAzvata sukha siddha bhagavaMtone siddhazilAmAM hoya che." (12/14) pUjyapAda vardhamAnataponidhi nyAyavizArada sva.gacchAdhipati zrImad vijaya bhuvanabhAnusUrIzvarajI mahArAjAnA ziSyaratna pUjyavarya padmamaNitIrthoddhAraka pArzvaprajJAlayatIrthapreraka paMnyAsapravara zrI vizvakalyANavijayajI gaNivaranA ziSyANa muni yazovijaya gaNI dvArA svaracita dravyAnuyogaparAmarza' nAmanA dravya-guNa-5ryAyarAsa anusArI) graMthanI parAmarzakarNikA' nAmanI svaracita vRttinA karNikA suvAsa" nAmanA gujarAtI vivaraNamAM 'vizeSasvabhAvanirUpaNa" nAmano bAramo adhikAra pUrNa thayo. a bAramI zAkhA samAma ja 1. anye pudgalabhAvAH, anya ekazca jnyaanmaatro'hm| zuddha eSa vikalpo'vikalpasamAdhisajanakaH / /
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1959 ja zAkhA - 12 anuprekSA che pra.1 nIcenA praznonA vistArathI javAba Apo. 1. AtmA zuddha ane azuddha ubhayasvabhAvI zI rIte thAya ? 2. "na nA vividha artha sadaSTAMta jaNAvo. temAMthI "acetana" zabdamAM AtmAne AzrayI kayo artha saMgata thAya che ? 3. aSTakamajanya upAdhio kaI che ? 4. upacaritasvabhAva vize zitikaMTha, mammaTakavi, gAgAbhaTTa ane nAgezabhaTTanA maMtavya jaNAvo ? 5. ekapradeza ane aneka pradeza svabhAvane samajAvo. te na svIkArIe to zuM Apatti Ave ? 6. upacaritasvabhAva tathA tenA prakAra sadaSTAMta samajAvo. saMsArImAM ane siddhamAM tenI saMgati karo. 7. cetanasvabhAva eTale zuM ? AtmAne sarvathA cetana kahI zakAya ? 8. mUrta ane amUrta svabhAva vize chaNAvaTa karo ane tenA asvIkAramAM AvatI Apatti jaNAvo. 9. AtmA nizcayathI svajJAtA che, vyavahArathI parajJAtA che - samajAvo. pra.2 nIcenA praznonA saMkSepathI javAba Apo. 1. AtmAmAM zuddhasvabhAvane na svIkAro to zuM Apatti Ave ? 2. sadRSTAMta upacaritasvabhAvane samajAvo. 3. vRttitAnA be prakAra sadaSTAMta jaNAvo. 4. prazamarati graMthanA AdhAre "karmabaMdha" ne samajAvo. 5. aviSyabhAvasaMbaMdha dvArA aneka pradezasvabhAva kaI rIte siddha thaze ? 6. cetanasvabhAvane malliSeNasUrijInA zabdomAM oLakhAvo. 7. jIvanA dasa vizeSasvabhAvane jaNAvo. 8. AtmAnA azuddha svabhAvano svIkAra zA mATe Avazyaka che ? 9. "vaa te AvI pratIti taiyAyikamatamAM asaMgata zA mATe che ? 10. ekAMte mUrta AtmAne zA mATe svIkArI na zakAya ? pra.3 vAkya sAcuM che ke khoTuM ? khoTuM hoya to sudhArIne lakho. 1. sarvathA anupacaritasvabhAvavALo AtmA AtmajJa banI nahi zake. 2. zubhabhAva = mArgAnusArI evo prazasta bhAva. 3. zabdazaktiprakAzikA graMthamAM "nagna nA cha artha ApelA che. 4. mUrtasvabhAvathI jIva mUrNatAne dhAraNa kare che. 5. tadattAvaran sAdIryajJAnuM prati taddamAvavattAjJAna prativazvam
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1960 (5) 6. kAlANu dravya ratnanA DhagalAnI jema pRthapha pRthak avasthita che - A digaMbaranI mAnyatA che. 7. avayava sakaMpa hoya ane avayavI niSkapa hoI zake. 8. vibhAva te niSphara jvara che. 9. "kuMDAmAM bora che' - A udAharaNa saMpUrNavRttitAne sUcave che. 10. jeTalA dharmAstikAyanA svabhAva che teTalA ja AkAzanA svabhAva che. pra.4 yogya joDANa karo. 1. dharmAstikAya (1) sahajasvarUpanuM rUpAMtara = vibhAva 2. bRhannacakra (2) paMdara svabhAva 3. mammaTa kavi (3) saMsAranA ucchedanI Apatti 4. nAgeza bhaTTa (4) ekavIsa svabhAva 5. kALa AtmAmAM AroI 6. ekAMte amUrta AtmA vibhAvasvabhAva 7. gAgA bhaTTa (7) soLa svabhAva 8. vizeSAbhAvasamUha (8) AtmAmAM mUrtadharmasajAtIyadharmavattva 9. jIva ane pudgala (9) gauNI sAropA lakSaNA 10. lAlasA (10) sAmAnyAbhAva pra.5 khAlI jagyA pUro. 1. ----- mAM saMkoca-vikAsa thatA nathI. (dharmAstikAya, jIvAstikAya, pudgalAstikAya) 2. jJAnagata ----- e ja pAramArthika che. (svaviSayatA, paraviSayatA, sarvaviSayatA) 3. AtmAnI ---- nayasaMmata azuddhi vAstavika ja che. (vyavahAra, nizcaya, ubhaya) 4. vibhAvasvabhAva vinA karmano ----- asaMbhava. (baMdha, udaya, nirjarA) 5. ----- svabhAva sahaja svarUpamAMthI rUpAMtarane sUcave che. (cetana, mUrNa, vibhAva) 6. "A kRpaNa che' - evo vyavahAra ----- karmathI pravarte che. (mohanIya, gotra, aMtarAya) 7. "dharmAstikAyanA dezo' - vAkyamAM ---- naya "dharmAstikAyanA" zabdamAM rahela ekavacanane siddha kare che. (naigama, saMgraha, vyavahAra) 8. tarkaprakAzakAra ----- che. (kayaTa, nAgeza bhaTTa, zitikaMTha) 9. Aropa ---- nayane mAnya che. (vyavahAra, nizcaya, ubhaya) 10. bhedadhikkAra ------ darzanano graMtha che. (vedAMta, mImAMsaka, naiyAyika) noMdha :- prastuta anuprekSAnA uttaro mATe juo - bhAga 7, pariziSTa - 17.
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________ zreyazrI aMdherI gujarAtI jaina saMgha prakazita sAhitya sUci 106, esa.vI.roDa, Ila, vile pArale (vesTa), muMbaI-400065. phona : ra6712631/26719357 naM. 1 pustakanuM nAma | mUla/TIkAkAra 1 sampAdana/anuvAda gujarAtI/hindI | naya rahasya (saMskRta-hindI) pU.maho.yazovijayajI ma.sA. | pa.pU.munizrI jayasuMdara vi.ma.sA. 2. jJAnabiMdu (prA. + saM. + guja.) pU.maho.yazovijayajI ma.sA. | pa.pU. munizrI jayasuMdara vi.ma.sA. upadeza rahasya pU.maho.yazovijayajI ma.sA. |pa.pU. munizrI jayasuMdara vi.ma.sA. 4. priyaMkara nRpa kathA (saMskRta) pa.pU.zrI jinasura muni pati | samyaktaSasthAna caupaI (guja.). pU.maho.yazovijayajI ma.sA. pa.pU.munizrI abhayazekhara vi.ma.sA. nyAya siddhAnta muktAvalI paM.vizvanAtha paMcAnana pa.pU.munizrI abhayazekhara vi.ma.sA. | (bhAga-1) (saM. + guja.) nyAya siddhAnta muktAvalI paM.vizvanAtha paMcAnana 5.pU. munizrI abhayazekhara vi.ma.sA. (bhAga-2)* (saM. + guja.) 8. dharmaparIkSA (prA. + saM. + guja.) pU.maho.yazovijayajI ma.sA. pa.pU.munizrI abhayazekhara vi.ma.sA. pratimA zataka pU.maho.yazovijayajI ma.sA. pa.pU.munizrI ajItazekhara vi.ma.sA. | (prA. + saM. + guja.)* 10. SoDazaka prakaraNa (bhAga-1+2) pU.maho.yazovijayajI ma.sA. | pa.pU.munizrI yazovijaya vi.ma.sA. | (saM. + guja.). 11. adhyAtma upaniSad bhAga-1+2) pU.maho.yazovijayajI ma.sA. |pa.pU.munizrI yazovijaya ma.sA. (saM. + guja.). 12. prazAMta vahitA (bhA-1)(guja.)*|AnaMdaghana covIsI (sArtha) pU.A.bhuvanaratnasUri ma.sA. 13. prazAMta vahitA (bhA-2) (guja.)|AnaMdaghana covIsI (sArtha) pU.A.bhuvanaratnasUri ma.sA. 14. sukRtasAgara (pratAkAra-saMskRta) viddhaprakAMDa zrIratnamaNDanagaNI |pU.munizrI pradyumna vi. ma.sA. 15. zatakanAmA paMcama karmagrantha |pa.pU.devendrasUri ma.sA. 5.pU.munizrI abhayazekhara vi.ma.sA. | (prA. + guja.) | samAcArI prakaraNa - kRpadeSTAMta* pU.maho.yazovijayajI ma.sA. pa.pU. munizrI abhayazekhara vi.ma.sA. | ArAdhaka-virAdhaka caturbhagI (saM.+guja.)|| dvitrizAtrizikA pU.maho.yazovijayajI ma.sA. pa.pU.munizrI yazovijaya ma.sA. | (bhA.1 thI 8)(saMskRta + guja.) | dravya-guNa-paryAyano rAsa + fpU.maho.yazovijayajI ma.sA. 5.pU. munizrI yazovijaya ma.sA. dravyAnuyoga parAmarza | (bhA.1 thI 7)(saMskRta + guja.) | drivya-guNa-paryAyano rAsa + pU.maho.yazovijayajI ma.sA. | pa.pU. munizrI yazovijaya ma.sA. adhyAtma anuyoga (bhA.1 + 2) (saMskRta + guja.) 4. sTAra nizAnIvALA grantho hAla upalabdha nathI.
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________ * dravya-guNa-paryAyano rAsa' - bhAga 1 thI 7 nI pRSThabhUci ) jI bhAga DhALa/zAkhA 1 + 2 ... .. 1-24 2 1. dravyAnuyoga mAhAsya ......... ........ 1-86 2. dravya-guNa-paryAya bhedasiddhi .......... .... 87-242 3 + 4 + 5 ................... ... 243-674 3. dravya-guNa-paryAya abhedasiddhi ................. .. 243-358 4. dravya-guNa-paryAya bhedAbhedasiddhi + saptabhaMgI sthApana ............... 359-162 5. naya-pramANasApekSa bhedabhedasiddhi + dravyArthikana nirUpaNa ............ pa63-674 6 + 7 + 8 ....... .... 6 75-1104 6. digaMbarasaMmata nayanuM nirUpaNa ........... ....... 675-814 7. upanaya parAmarza ............ ....... 815-904 8. AdhyAtmikanaya nirUpaNa + devasenamata samIkSA .................. 905-1104 (4) 9 + 10.......... .......... 1105-1646 9. utpAdAdi vicAra ............... ............ 1105-1384 10. dravyabheda nirUpaNa..................... .... 1385-1646 11 + 12 ................. ........ 1647-1960 11. guNa + sAmAnyasvabhAva nirUpaNa . .... 1647-1844 12. vizeSasvabhAva nirUpaNa ............................ ............ 1845-1960 (6) 13 + 14 + 15 . .... 1961- 2352 13. svabhAvamAM nayayojanA ........... ..... 1961-2110 14. vyaMjanaparyAya-arthaparyAya nirUpaNa . .... 2111-2244 15. jJAna mAhAbhya ..... .. 2245-23para 16 + 17.. ... 23pa3-2834 16. dravyAnuyogaparijJAna prAdhAnya ... .... 23pa3-2584 17. guruparaMparA prazasti ...... 2585-26 29 1 thI 18 pariziSTa ....... ......... 2630-2834 (+ saMpUrNa * noMdha :- 'dravya-guNa-paryAyano rAsa' - A pustakanA kula sAta bhAganA prakAzana sAthe ja dravya-guNa-paryAyano rAsa + adhyAtma anuyoga' bhAga 1-2 paNa prakAzita thayela che. te banne bhAgamAM rAsa+Tabo+parAmarza+zlokArtha+AdhyAtmika upanaya+pAThAMtarAdinI TippaNI + dareka zAkhAno TUMkasAra samAviSTa che.
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________ jinapatiprathitA'khilavAGmayI, gaNadharA''nanamaNDapanartakI / gurumukhAmbujakhelanahaMsikA, vijayate jagati zrutadevatA // 40000 ccccccco DODDOD enashi. basa aiM namaH zrutaadhiSThAyikA mA sarasvatI
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________ svakalpanayA ye sundaravicArataraGgA manasi jAyante te zubhabhAvatayA zIghraM na jnyeyaaH| (ofIvA-pR.4166) potAnI kalpanAthI suMdara majAnA taraMgo manamAM ubhA thaI jAya ne tene zubhabhAva tarIke samajI levAnI utAvaLa na karavI. (karNikA suvAsa)
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________ paryAya lale
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________ che. prakAzaka 4 zrI aMdherI gujarAtI jaina saMgha, irSA paripUrNa paribaLa paramane pAma se 12) paryAyanI 1no rAsa. MULTY GRAPHICS (022) 232333222 23B8-%222 ISBN 978-81-925532-4-5