Page Text
________________
११/४
• सिद्धानां वीर्याऽभावसमर्थनम् ।
१७०३ विभावलक्षणत्वम् । उपयोग एव जीवस्य स्वभावलक्षणम्, अवशिष्टानि च पञ्च विभावलक्षणानि । तथाहि - स्वपदेन उपयोगादिग्रहणम् । उपयोगाश्रयजीवनिष्ठसत्ताव्यापकीभूतकाले यदाकदाचिद् वृत्तिः यो ज्ञानाद्यभावः तदप्रतियोगित्वेन उपयोगः जीवस्य स्वभावलक्षणम् । दर्शनोपयोगकाले ज्ञानस्य रा अभावः, ज्ञानोपयोगकाले दर्शनस्य विरहः, निगोदादिदशायां चारित्र-तपसोः वियोगः, सिद्धदशायाञ्च म वीर्यनिषेधो लभ्यते, “सिद्धा णं अवीरिया” (भ.सू.१/८/सू.७०/ पृ.९४) इति निश्चयनयानुपातिभगवतीसूत्र- of वचनात्, फलोपधायकस्यैव वस्तुनः तन्मते सत्त्वात्, भगवतीसूत्रवृत्तौ अष्टमशतकस्य द्वितीयोद्देशके । कृतकृत्यत्व-निष्प्रयोजनत्वादिहेतुभिः सिद्धेषु दानादिलब्धिपञ्चकाऽभावस्य समर्थितत्वाच्च (भ.सू.८/२/१ ३२०/पृ.३५३)। सिद्धानां लब्धिवीर्य-करणवीर्योभयाऽभावसमर्थ स्याद्वादकल्पलतातो (९/२६-पृ.११४) ण द्रष्टव्यम् । किन्तूपयोगत्वेन उपयोगोच्छेदस्तु न जातुचिदात्मनि वर्त्तते इति उपयोगो जीवस्य स्वभाव- का लक्षणम्। स्वाश्रयजीवसत्ताव्यापकीभूतपूर्वोत्तरकालवृत्त्यभावप्रतियोगित्वाद् ज्ञानादीनां जीवस्य विभावતમામ અભાવની અપ્રતિયોગિતા એ જ સ્વભાવલક્ષણત્વ છે. તેમ જ વિભાવલક્ષણત્વ એટલે સ્વાશ્રયસત્તાવ્યાપકકાલવૃત્તિ અભાવની પ્રતિયોગિતા છે. આ મુજબ ઉપયોગ એ જીવનું સ્વભાવલક્ષણ છે તથા બાકીના જ્ઞાનાદિ પાંચ જીવના વિભાવલક્ષણો છે. તે આ મુજબ સમજવું. “સ્વ” પદથી ઉપયોગ વગેરેને લેવા. તેથી અર્થઘટન આ રીતે થશે કે ઉપયોગના આશ્રયભૂત જીવની સત્તાના વ્યાપક એવા કાળમાં ગમે ત્યારે જે અભાવ રહે, તે જ્ઞાન-દર્શનાદિના અભાવ હશે. તે અભાવનો પ્રતિયોગી ઉપયોગ નથી બનતો. તેથી તાદેશઅપ્રતિયોગિતાસ્વરૂપ જીવસ્વભાવલક્ષણત્વ ઉપયોગમાં રહે છે. જીવને જ્યારે દર્શનોપયોગ હોય ત્યારે જ્ઞાનનો અભાવ હોય છે. જ્યારે જીવને જ્ઞાનોપયોગ હોય ત્યારે દર્શનનો અભાવ હોય છે. નિગોદ વગેરે દશામાં જીવમાં કાયમ ચારિત્ર-તપનો અભાવ હોય છે. સિદ્ધદશામાં જીવમાં વીર્યનો એ અભાવ મળે છે. કારણ કે ભગવતીસૂત્રમાં જણાવેલ છે કે “સિદ્ધો વીર્યશૂન્ય હોય છે. પ્રસ્તુત વચન નિશ્ચયનયને અનુસરનારું છે. નિશ્ચયનયના મતે જે વસ્તુ ફલોત્પાદક હોય તે જ સત્ છે, પારમાર્થિક છે. સિદ્ધવીર્ય ફલોપધાયક ન હોવાથી નિશ્ચયમતાનુસાર સિદ્ધ ભગવંતો વીર્યશૂન્ય છે. તથા ભગવતીસૂત્ર (૮/૨/૩૨૦)ની વ્યાખ્યામાં શ્રીઅભયદેવસૂરિએ કૃતકૃત્યત્વ અને નિપ્રયોજન– વગેરે હેતુ દ્વારા સિદ્ધ ન ભગવંતમાં દાનાદિ પાંચેય લબ્ધિઓના નિષેધનું સમર્થન કરેલ છે. તેથી સિદ્ધોમાં વિર્યવિરહ સિદ્ધ થાય છે. સિદ્ધોમાં લબ્ધિવીર્ય અને કરણવીર્ય ઉભયના અભાવનું વિસ્તારથી સમર્થન સ્યાદ્વાદકલ્પલતામાંથી જાણી લેવું. આમ જ્ઞાનાદિના આશ્રયભૂત જીવના અસ્તિત્વના વ્યાપક એવા પૂર્વોત્તર કાળમાં જ્ઞાનાદિ પાંચનો અભાવ મળશે. પરંતુ ઉપયોગાભાવ નહિ મળે. અર્થાત્ જીવનું અસ્તિત્વ જ્યાં સુધી હોય ત્યાં સુધીમાં ક્યારેક-ક્યારેક પૂર્વોત્તરકાળમાં જ્ઞાન-દર્શનાદિ પાંચનો અભાવ મળી શકે છે. તેથી જ્ઞાનાદિ પાંચ તાદશઅભાવપ્રતિયોગી બનવાથી જીવના વિભાવલક્ષણ છે - તેમ અમુક વિવક્ષાથી કહી શકાય. પરંતુ ઉપયોગસ્વરૂપે ઉપયોગનો અભાવ તો જીવમાં ક્યારેય નથી હોતો. તેથી ઉપયોગ તાદશઅભાવનો અપ્રતિયોગી બને છે. તે કારણે ઉપયોગ જીવનું સ્વભાવલક્ષણ બને છે. ટૂંકમાં, જીવમાં ક્યારેક હોય
1. સિદ્ધાર જ વીર્યા:
| SR No. | 022382 |
| Book Title | Dravya Gun Paryayno Ras Dravyanuyog Paramarsh Part 05 |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Yashovijay |
| Publisher | Shreyaskar Andheri Gujarati Jain Sangh |
| Publication Year | 2013 |
| Total Pages | 360 |
| Language | Gujarati, Sanskrit |
| Classification | Book_Gujarati & Book_Devnagari |
| File Size | 13 MB |