Dravya Gun Paryayno Ras Dravyanuyog Paramarsh Part 05

SR No.: 022382
Original Sutra Author: N/A
Author: Yashovijay
Publisher: Shreyaskar Andheri Gujarati Jain Sangh
Publication Year: 2013
Total Pages: 360
Language: Gujarati, Sanskrit
Classification: Book_Gujarati & Book_Devnagari
File Size: 13 MB

Page 138

१७४८
• बौद्धमते कार्य-कारणभावभङ्गः ।
૨/૮ એ કાર્ય નીપજવું જોઈએ. ઇમ તો કાર્ય-કારણભાવની વિડંબના થાઈ (વિગોવઇ=).
साम्प्रतं कार्योत्पत्तिः प्रसज्येत । प तथा च कार्यकारणताभङ्गः = कार्य-कारणभावोच्छेद एव स्यात् । इदमेवाऽभिप्रेत्य श्रीहरिभद्रसूरिभिः शास्त्रवार्तासमुच्चये “किञ्च तत्कारणं कार्यभूतिकाले न विद्यते । ततो न जनकं तस्य तदाऽसत्त्वात्
થા ” (શા.વા.H.૪/૪૬) રૂત્યુ म यथा पटोत्पत्तिक्षणावच्छेदेन मृदसत्त्वेऽपि पटोत्पादाद् मृदो न पटकारणता तथा पटोत्पत्तिर्श क्षणावच्छेदेन तन्त्वसत्त्वे एव पटोत्पादाभ्युपगमे मृद इव तन्तूनां न पटकारणता बौद्धमते सम्भकवतीति भावः।
एवं सति क्षणिककार्योत्पत्तिरेव दुर्घटा बौद्धमते । इदमेवाभिप्रेत्य सापेक्ष-परिहारं श्रीशीलाङ्काचार्येण सूत्रकृताङ्गसूत्रव्याख्यायाम् – “क्षणक्षयित्वे कारणकार्याऽभावात् कारकाणां व्यापार एवाऽनुपपन्नः कुतः ૧૩ એવી વસ્તુ પણ કોઈક કામ કરી શકતી હોય, તો (૧) દીર્ઘ કાળ પૂર્વે નાશ પામી ચૂકેલ કે (૨) ઉત્પન્ન
જ ન થયેલ અથવા (૩) જેમાં કુર્ઘદ્રુપ = કાર્યને ઉત્પન્ન કરવાનો પરિણામ જ ઉત્પન્ન નથી થયેલા તેવા (કુર્ઘદ્રુપશૂન્ય) તંતુ વગેરે કારણ દ્વારા વર્તમાનમાં પટાદિ કાર્ય ઉત્પન્ન થવાની આપત્તિ આવે.
છે બૌદ્ધમતમાં કાર્ય-કારણભાવનો ઉચ્છેદ છે (તથા.) તથા તેવું માનવામાં આવે તો કાર્ય-કારણભાવનો ઉચ્છેદ જ થઈ જશે. આ જ અભિપ્રાયથી શાસ્ત્રવાર્તાસમુચ્ચય ગ્રંથમાં શ્રીહરિભદ્રસૂરિજી મહારાજે જણાવેલ છે કે ‘વળી, ક્ષણિકવાદમાં પૂર્વવર્તી
કારણક્ષણ કાર્યની ઉત્પત્તિ સમયે ગેરહાજર હોય છે. તેથી તે અવિદ્યમાન કારણ કાર્યનું ઉત્પાદક બની રા ન શકે. કેમ કે ત્યારે તે ગેરહાજર છે. જેમ અન્ય ગેરહાજર વસ્તુ કાર્યજનક બની ન શકે, તેમ અવિદ્યમાન કારણ પણ કાર્યોત્પાદક બની ન શકે.”
5 અવિધમાન હોય તે અજનક . I (યથા.) જેમ પટોત્પત્તિક્ષણે માટી ગેરહાજર હોવા છતાં પટ ઉત્પન્ન થાય છે. તેથી માટી પટનું કારણ
ન કહેવાય. તેમ પટોત્પત્તિક્ષણે તંતુ પણ ગેરહાજર જ હોય અને પટ ઉત્પન્ન થાય તો તંતુ પણ પટનું કારણ કહી ન શકાય. બૌદ્ધમતે તો પટોત્પત્તિક્ષણે તંતુ ગેરહાજર જ હોય છે. તેથી માટીની જેમ તંતુ પણ પટજનક બની ન શકે. આ પ્રમાણે પ્રસ્તુતમાં શ્રીહરિભદ્રસૂરિજી મહારાજનું તાત્પર્ય છે.
2 એકાન્તક્ષણિક પક્ષમાં કાર્યજન્મ અસંભવ : શ્રીશીલાંકાચાર્યજી 80 (ઉં.) તથા આ રીતે માનવામાં આવે તો ક્ષણિક કાર્યની ઉત્પત્તિ જ બૌદ્ધ મતમાં દુર્ઘટ બની જશે. આ જ આશયથી પ્રશ્નોત્તરપૂર્વક શ્રીશીલાંકાચાર્યજીએ સૂયગડાંગસૂત્રની વ્યાખ્યામાં જણાવેલ છે કે “વસ્તુને ક્ષણિક માનવામાં આવે તો કાર્ય-કારણભાવનો ઉચ્છેદ થવાના લીધે કારકોની (કારણોની) પ્રવૃત્તિ જ અસંગત થઈ જશે. તો પછી કારણોના માધ્યમથી ક્ષણિક એવા કાર્યની ઉત્પત્તિ કઈ રીતે જે પુસ્તકોમાં “નીપનું પાઠ કો.(૯)નો પાઠ લીધો છે.