Dravya Gun Paryayno Ras Dravyanuyog Paramarsh Part 05

SR No.: 022382
Original Sutra Author: N/A
Author: Yashovijay
Publisher: Shreyaskar Andheri Gujarati Jain Sangh
Publication Year: 2013
Total Pages: 360
Language: Gujarati, Sanskrit
Classification: Book_Gujarati & Book_Devnagari
File Size: 13 MB

Page 175

૨૨/૮
० अनेकान्ते नाऽवच्छेदकभेदयाञ्चा 0
१७८५ अत एव नित्यानित्यस्वभावयोः कपिसंयोग-तदभावयोरिव नाऽव्याप्यवृत्तित्वं येनाऽवच्छेदकभेदेन तावेकत्र समाविशेतामित्युक्तावपि न क्षतिः,
रामे पुत्रत्व-पितृत्वयोः विरुद्धयोः व्याप्यवृत्तिधर्मयोः दशरथ-लवणाद्यपेक्षया समावेशवत् प्रतिवस्तु रा नित्यानित्यस्वभावयोः सामान्य-विशेषस्वरूपापेक्षया समावेशे विरोधाऽनवकाशात् । तदुक्तं तत्त्वार्थसर्वार्थ- म સિદ્ધી “વ્યમાં સામાન્યાણયા નિત્યમ્, વિશેષાર્પયાડનિત્યતિ નત્તિ વિરોધઃ” (ત..સિ.૧/રૂર) તિા इत्थम् अनेकान्तात्मके एव वस्तुनि अर्थक्रियाकारित्वं सम्भवेत् । तदुक्तं स्वामिकुमारेण कार्तिकेयाऽनुप्रेक्षायाम् '"जं वत्थु अणेयंतं तं चिय कज्जं करेदि णियमेण । बहुधम्मजुदं अत्थं कज्जकरं दीसदे लोए ।।” (का.अ. क ૨૨૧) રૂત્યવિમ્
वस्तुतस्तु घटादिकं वस्तु न केवलम् अन्वयरूपम् व्यतिरेकोपलब्धेः; नाऽपि केवलं व्यतिरेकात्मकम्, अन्वयोपलब्धेरिति जात्यन्तरात्मकमेवेति नाऽवच्छेदकभेदयाञ्चा नित्याऽनित्यवादिनाम् अस्माकम् ।
શંક :- (ત) કપિસંયોગ અને કપિસંયોગાભાવ તો અવ્યાપ્યવૃત્તિ છે. તેથી અવચ્છેદકભેદથી તે બન્નેનો એક જ વૃક્ષમાં સમાવેશ થઈ શકે છે. પરંતુ નિત્યસ્વભાવ અને અનિત્યસ્વભાવ કાંઈ તેની જેમ અવ્યાપ્યવૃત્તિ નથી કે અવચ્છેદકભેદથી તે બન્નેનો એકત્ર સમાવેશ થઈ શકે.
નાક- અપેક્ષાભેદથી રવભાવયસમાવેશ થાય સમાધાન :- (રામે) તમારી વાત સાચી છે. નિત્યસ્વભાવ અને અનિત્યસ્વભાવ વ્યાપ્યવૃત્તિ છે, અવ્યાપ્યવૃત્તિ નથી. તેથી તૈયાયિકદર્શનની પ્રક્રિયા મુજબ અવચ્છેદકભેદથી તેનો એકત્ર સમાવેશ તમને માન્ય ન હોય તો જૈનદર્શનની પ્રક્રિયા મુજબ અપેક્ષાભેદથી તે બન્નેનો એકત્ર સમાવેશ થઈ શકે છે. ગ્ર જેમ પુત્રત્વ અને પિતૃત્વ - બે ધર્મો વિરોધી અને વ્યાપ્યવૃત્તિ હોવા છતાં પણ રામમાં દશરથની અપેક્ષાએ છે પુત્રત્વ રહે છે અને લવણ-અંકુશની અપેક્ષાએ પિતૃત્વ રહે છે તેમ વસ્તુમાત્રમાં સામાન્યસ્વરૂપની અપેક્ષાએ Cl નિત્યસ્વભાવ અને વિશેષ સ્વરૂપની અપેક્ષાએ અનિત્યસ્વભાવ રહી શકે છે. તેમાં વિરોધને અવકાશ નથી. તેથી જ તત્ત્વાર્થસર્વાર્થસિદ્ધિ વ્યાખ્યામાં જણાવેલ છે કે “દ્રવ્ય પણ સામાન્યસ્વરૂપની વિવાથી સ. નિત્ય છે તથા વિશેષસ્વરૂપની વિવક્ષાથી અનિત્ય છે - આવું માનવામાં કોઈ વિરોધ નથી.” આમ દ્રવ્યમાં નિત્યસ્વભાવનો અને અનિત્યસ્વભાવનો સમાવેશ નિર્વિવાદરૂપે થઈ શકે છે. આ રીતે વસ્તુ અનેકાન્તસ્વરૂપ હોય તો જ તે અર્થક્રિયાકારી બની શકે. આ અંગે દિગંબર સ્વામિકુમારે કાર્તિકેયઅનુપ્રેક્ષા ગ્રંથમાં જણાવેલ છે કે “જે વસ્તુ અનેકાન્તાત્મક હોય છે, તે જ વસ્તુ નિયમા કાર્યને કરે છે. લોકોમાં પણ દેખાય છે કે અનેકગુણધર્મથી યુક્ત પદાર્થ જ પોતાનું કામ કરે છે.' આ અંગે વિસ્તાર ત્યાંથી જાણી લેવો.
* જાત્યન્તરાત્મક ઘટ - સિદ્ધાન્તાપક્ષ * (વસ્તુ) વાસ્તવમાં તો ઘટ વગેરે વસ્તુ કેવળ અન્વયસ્વરૂપ = નિત્ય નથી. કારણ કે ઘટાદિમાં વ્યતિરેક = અનિત્યતા પણ ઉપલબ્ધ થાય છે. તેમજ ઘટાદિ વસ્તુ કેવળ વ્યતિરેકસ્વરૂપ = અભાવાત્મક = અનિત્ય નથી. કારણ કે કાલાન્તરમાં તેનો અન્વય જોવા મળે છે. તેથી તે જાત્યન્તરસ્વરૂપ જ છે. 1. यद्वस्तु अनेकान्तं तच्चैव कार्यं करोति नियमेन। बहुधर्मयुतोऽर्थः कार्यकरो दृश्यते लोके ।।