Yogbindu Vachna

Author(s): Chandraguptasuri
Publisher: Anekant Prakashan Jain Religious

Page 5

નામના ગ્રંથનો પ્રારંભ કરતાં પહેલા પરમાત્માની સ્તવના કરતાં યોગબિન્દુની ટીકામાં પૂ. ગ્રંથકાર પરમર્ષિ જણાવે છે કે
सद्योगचिन्तामणितोऽनणीयो । येनाधिजग्मे जगतः प्रभुत्वम् ।। स योगिवृन्दारकवन्दनीयो । यतादवद्यानि घनं जिनो नः ।।१।।
સદ્યોગસ્વરૂપ ચિન્તામણિથી જેઓએ જગતનું અનણીય (નાનું નહિ - એટલે કે મહાન) સ્વામિત્વ પ્રાપ્ત કર્યું છે, અને જેઓ ઉત્તમ એવા યોગીજનોને વંદન કરવા યોગ્ય છે - તે શ્રી જિનેશ્વરભગવાન અમારાં પાપોનો સર્વથા નાશ કરે. આ પ્રમાણે શ્લોકનો અર્થ છે. આશય એ છે કે શ્રી વીતરાગપરમાત્મા આ જગતમાં ઉત્તમોત્તમ છે, જેઓશ્રીના બાહ્ય અને અભ્યન્તર ગુણોની તુલના જેમની સાથે કરી શકાય એવા કોઈ જ નથી. અનન્યસાધારણ ગુણોનો આવો વૈભવ પ્રાપ્ત કરી શ્રી જિનેશ્વરદેવોએ સમસ્ત જગતનું સ્વામિત્વ પ્રાપ્ત કર્યું છે, એમાં સદ્યોગ કારણ છે. દુનિયાની કોઈ પણ ઇષ્ટ વસ્તુની પ્રાપ્તિ જેવી રીતે ચિન્તામણિથી થઈ શકે છે; તેમ જગતના મહાન સ્વામિત્વની પ્રાપ્તિમાં કારણભૂત લોકોત્તર ગુણોનો વૈભવ માત્ર સયોગથી જ પ્રાપ્ત થાય છે. આથી અહીં સદ્યોગને (શ્રી વીતરાગપરમાત્માના આજ્ઞાયોગને) ચિન્તામણિની ઉપમા આપી છે. સદ્યોગ વસ્તુતઃ ચિન્તામણિથી પણ અધિક પ્રભાવવન્તો છે. કારણ કે ચિન્તામણિથી આ લોકસંબંધી જ ફલની પ્રાપ્તિ થાય છે અને સદ્યોગથી તો લોક-લોકોત્તર ફળની પ્રાપ્તિ થાય છે. લોકોત્તર ગુણવૈભવને સદ્યોગથી પ્રાપ્ત કરી શ્રી તીર્થંકર પરમાત્મા જગતના સ્વામીપણાને પ્રાપ્ત કરનારા બન્યા છે. તેમના સ્વામિત્વને અહીં મન તરીકે વર્ણવ્યું છે. શ્રી વીતરાગપરમાત્માનું સ્વામિત્વ વાસ્તવિક જ મોટું હોવા છતાં તેનો ઉલ્લેખ 'નાનું નથી' – એમ કહીને કર્યો છે. દરેક દર્શનકારો આપણા ભગવાનનું આવું મહાન પ્રભુત્વ એકાએક સ્વીકારે નહિ. તેથી તે મહાન પ્રભુત્વ, નાનું નથી – એમ કહ્યું છે.
સવ સર્વગ્રાહી બનાવવા માટે ન્યૂનતા લવાય ?
ન્યૂનતા નથી લાવ્યા. માત્ર ભિન્નરૂપે નિરૂપણ કર્યું છે. મહાન છે એમ કહેવાને બદલે ન્યૂન નથી - એમ જણાવ્યું છે. શ્રોતાને જેટલું રુચે એટલું સમજાવવાનું, પણ રુચિ મુજબ પણ આપવાનું એ તત્ત્વ જ, ‘ઓછું નહિ” એમ સમજાવવાથી ન્યૂનતા નથી આવતી. વાસ્તવિકતાનો બાધ થાય એવું સમજાવે : તત્ત્વના બદલે
અતત્ત્વ સમજાવે તો ન્યૂનતા આવે. અને આ રીતે પરમાત્માના ચિન્તામણિસમાન મહિમાને જણાવીને, જેટલો આદર ચિન્તામણિ પ્રત્યે છે તેટલો ય આદર પરમાત્મા પ્રત્યે કેળવાય તોપણ નિખાર થાય - એમ ગ્રંથકારશ્રી સમજાવવા માગે છે.
શ્રી તીર્થંકર પરમાત્માને જગતના સ્વામી તરીકે જણાવીને આગળ જઈને યોગીજનોને વંદનીય તરીકે જણાવ્યા છે. તીર્થંકર ભગવનો સ્વયં યોગમાર્ગની સાધના કરીને સિદ્ધ થયેલ હોવાથી પરમયોગી છે. યોગીજનો જ યોગીજનને ઓળખી શકે, માટે યોગીપુરુષોએ પરમયોગી એવા તીર્થંકર પરમાત્માને કરેલી વંદના સાર્થક હોવાથી અહીં તેમનું ગ્રહણ કર્યું છે. ભોગી વંદના કરે તો લાલચ વગેરેથી કરે માટે તેની કિંમત નથી. આથી ‘યોગીજનોની વંદના જ ગણનાપાત્ર છે.' - એવું જાણીને ધર્માર્થીજનો પોતાની વંદનાને સાર્થક બનાવવા માટે યોગમાર્ગમાં પ્રયાણ કરે - એ આશયથી અહીં ગ્રંથકારશ્રીએ ‘યોગીજનોને વંદનીય’ આ પ્રમાણે કહીને પરમાત્માની સ્તવના કરી છે. આવા પરમાત્માને આ રીતે કરેલી વંદના આપણાં પાપોનો સર્વથા ય કરે છે - એ સારી રીતે સમજી શકાય છે. પૂ. હરિભદ્ર સુ.મ.ને સમદર્શી માનનારા અને કહેનારાઓએ એ ખાસ યાદ રાખવાની જરૂર છે કે - સર્વદર્શનોને ગ્રાહ્ય બને તેવા ગ્રંથોની રચના કરનારા એ મહાપુરુષે પોતાના ગ્રંથોમાં વંદન તો કાયમ માટે વીતરાગ પરમાત્માને જ કર્યો છે, ઇતરદેવોને નહિ. માત્ર તેમની પ્રત્યે દ્વેષ ન કરવો અને કરુણાભાવે રાખવો – એટલા પૂરતો જ સમભાવ હતો. અન્ય પ્રત્યે દ્વેષ નહિ છતાં હૈયું માત્ર અહીં ઠાલવ્યું એ જ તેઓશ્રીનો સમભાવ હતો. ઉચિપ્રવૃત્તિનું સેવન કરનારા જ સમભાવ રાખી શકે. અલંકાર પ્રત્યે ગમે તેટલો સમભાવ હોય તોય પગનું અલંકાર ગળામાં ન નંખાય. બધાને એકસ્થાને બેસાડવા, ગોળ અને ખોળને સરખા કરવા, કુદેવ અને સુદેવને એક માનવા, કુગુર અને સુગુરને એક ગણવા, કુધર્મ અને સુધર્મને એક કરવો : એનું નામ સમભાવ નથી. દરેકનું વાસ્તવિક સ્વરૂપ ઓળખીને પોતપોતાની કક્ષા મુજબ ઉચિત સ્થાને રાખવા તેનું નામ સમભાવ. આથી જ આવા સમદર્શી તે સૂરિપુરંદરે સર્વદર્શનને માન્ય બને એ રીતે વીતરાગ પરમાત્માનું સ્વરૂપ આ યોગબિન્દુ નામના ગ્રંથની આદિમાં જણાવ્યું છે.
પહેલા શ્લોકથી વીતરાગ પરમાત્માની સ્તવના કરીને બીજા લોકથી ગ્રંથકારશ્રી ફરમાવે છે - અમૃતના બિંદુમાત્રનો સંગ્રહ કરતાં જેમ અત્યંત આનંદ અનુભવાય છે તેમ યોગનાં બિંદુમાત્રનો પણ અહીં સંગ્રહ કરતાં તેઓશ્રી અત્યન્ત