________________
પામવા દ્વારા મોક્ષે પહોંચાડવા સમર્થ નહિ બને. આથી સ્પષ્ટ છે કે ઇષ્ટસ્થાને પહોંચવા માટે માર્ગાનુસારીપણાની સાથે પુરુષાર્થની પણ એટલી જ આવશ્યકતા છે. આથી જ મોક્ષની સાધના કરનાર ચારિત્રીનાં લિંગો જણાવતી વખતે માર્ગાનુસારીપણાની સાથે મહાસત્ત્વને-પુરુષાર્થને પણ જણાવ્યો છે. આ રીતે ૩૫૩મી ગાથામાં ચારિત્રીનાં લિંગો જણાવીને એ ચારિત્રની પ્રાપ્તિ થયે છતે અધ્યાત્માદિ યોગની સંપ્રાપ્તિ થાય છે. આ પ્રમાણે પ્રકૃતની સાથે અનુસંધાન કરીને ૩૫૮મી ગાથાથી અધ્યાત્મયોગનું સ્વરૂપ જણાવે છે :
औचित्याद् वृत्तयुक्तस्य वचनात्तत्त्वचिन्तनम् । मैत्र्यादिसारमत्यन्तमध्यात्मं तद्विदो विदुः || ३५८ ।।
ઉચિતપ્રવૃત્તિ કરવાપૂર્વક વ્રતને ધારણ કરનારનું, મૈત્યાદિ ભાવનાથી અત્યન્ત સારભૂત અને શ્રી જિનેશ્વર ભગવન્તના વચનને અનુરૂપ એવું જે તત્ત્વચિંતન છે, તે તત્ત્વચિન્તનને જ અધ્યાત્મશાસ્ત્રના જાણકારો અધ્યાત્મરૂપે જાણે છે.
:
ઉચિત પ્રવૃત્તિ એ અધ્યાત્મ નથી, ઉચિત પ્રવૃત્તિ કરનારનું તત્ત્વચિંતન એ અધ્યાત્મ છે. આપણે જે સમૂહમાં જીવીએ, તેમાં જે જે પાત્રો આપણા પરિચયમાં આવે, તેમનું યથાયોગ્ય બહુમાન કરવું, અવસરે તેમનું કામ કરી આપવું, તેમને અનુકૂળ થવાનો પ્રયત્ન કરવો તેનું નામ ઉચિત પ્રવૃત્તિ. આપણે જે કક્ષામાં જીવતા હોઈએ એને અનુરૂપ પ્રવૃત્તિ કરવી - તે ઉચિત પ્રવૃત્તિ. શ્રાવક ભૂખ્યો રહે પણ માંગે નહિ, મજૂરી કરે પરન્તુ હાથ ન લંબાવે એ શ્રાવકને ઉચિત પ્રવૃત્તિ. જ્યારે સાધુ ભગવન્તો ભૂખ્યા રહે પણ પોતાને માટે બનાવરાવે નહિ, મારી પણ ન કરે, મંત્રતંત્ર વગેરે પણ ન કરે, ભગવાનની આજ્ઞા મુજબની ભિક્ષા દ્વારા જ પોતાનો નિર્વાહ ચલાવે – તે સાધુ ભગવન્તને ઉચિત પ્રવૃત્તિ. પોતપોતાની કક્ષાનું ઔચિત્ય ચૂકે તે માર્ગ પણ ચૂકી જવાના. અર્થ-કામનો સર્વથા બાધ થાય તેવો ધર્મ સાધુભગવન્તો કરે. અર્થકામનો સર્વથા ભોગ લેવાય તેવો ધર્મ શ્રાવક ન કરે. યોગશાસ્ત્રમાં જણાવ્યું છે કે ઉપાશ્રયમાં કે દેરાસરમાં ગયા પછી પણ શ્રાવકે સમયસર પાછા આવી જવાનું. જો ચોવીસે ય કલાક ઉપાશ્રયમાં બેસવાનું જ મન હોય તો ગૃહવાસ છોડીને સાધુ થઈ જવું, અથવા તો નિવૃત્ત થઈ જવું. પરન્તુ ગૃહસ્થપણાના વ્યવહારમાં જીવવાનું અને માથે કોઈ જવાબદારી ન રાખવી - એ ન ચાલે. મર્યાદાનું અતિક્રમણ દુનિયાના કોઈ પણ ક્ષેત્રમાં નથી
ચાલતું. તેમ અહીં પણ ગુણઠાણાના રક્ષણ માટે ઔચિત્યનું પાલન એ સારામાં સારી વાડ છે. પહેલા ગુણઠાણે માતાપિતાદિ ગુરુજનોની સેવા કરવી – એ ઉચિત્ત પ્રવૃત્તિ. ચોથે-પાંચમે, દેવ-ગુરુ-સાધર્મિક વગેરેની સેવા કરવી એ ઉચિત પ્રવૃત્તિ અને છ–સાતમે ગુણઠાણે, ગુરુ તથા સહવર્તીની સેવા-ભક્તિ કરવી – એ ઉચિત પ્રવૃત્તિ. ગૃહસ્થ માટે, માતાપિતાનો ત્યાગ ન કરવો અને સેવા કરવી – એ ઉચિત પ્રવૃત્તિ. અને સાધુ ભગવન્તો માતા-પિતાનો ત્યાગ કરે અને માતા-પિતાની સેવા ન કરે તોય ઔચિત્યનું અતિક્રમણ ન થાય. ગૃહસ્થ સંસાર પ્રત્યે વિરાગી હોય તોય માતા-પિતાનું ઔચિત્ય ન ચૂકે. માતા-પિતા સંસારનાં કામ કયા કારણસર કરે છે – એ નથી જોવું, આપણે તેમનો ભાર હળવો કરવો એ જ આપણું કર્તવ્ય... આ પ્રમાણે સમજીને સંસારમાં રહેલો શ્રાવક માતા-પિતાની ભક્તિ કરે. સાહેબ કહેતા કે સાધુ-સાધ્વી પાસે રહેલ મુમુક્ષુ કોઈના પણ ઘેર જમવા જાય તો તેને કામમાં સહાય કરવા લાગી જાય, પાપનું કામ છે એમ કહીને બેસી ન રહે. આનું જ નામ ઔચિત્યનું સેવન.
ઉચિતપ્રવૃત્તિવાળાનું તત્ત્વચિંતન અધ્યાત્મ કહેવાય છે. જે ઉચિત પ્રવૃત્તિ ન કરે તેને તત્ત્વચિંતન કરવાનો કોઈ અધિકાર નથી. એકલી ઉચિતપ્રવૃત્તિ એ અધ્યાત્મ નથી અને એકલું તત્ત્વચિંતન એ પણ અધ્યાત્મ નથી. અધ્યાત્મ એ યોગ છે અને યોગ એ આત્માના પરિણામ સ્વરૂપ છે. જે કેવળ ચિંતન કર્યા કરે અને ઔચિત્યને ચૂકે - એના હૈયામાં આજ્ઞાપાલનનો પરિણામ છે - એવું કઈ રીતે મનાય ? જેને આજ્ઞા પાળવી હશે તેણે ઉચિત પ્રવૃત્તિ કર્યા વિના નિસ્તાર નથી. તે તે ગુણઠાણાની ઉચિત પ્રવૃત્તિ જ આગળના ગુણઠાણે લઈ જાય છે. ગુણસ્થાનકને વધારી આપે તો તો સારું, પરન્તુ તે તે ગુણઠાણાનો બાધ ન થાય એ રીતે જીવવું - એ પણ એક પ્રકારની ઉચિત પ્રવૃત્તિ જ છે.
ઉચિત પ્રવૃત્તિ જેમ અધ્યાત્મયોગ માટે મહત્ત્વની છે, તેમ અનુચિત પ્રવૃત્તિને ટાળવાનું પણ એટલું જ આવશ્યક છે. આપણો ધર્મ નિંદાને પાત્ર ન બને એ રીતે ઉચિત પ્રવૃત્તિ કરવી જોઈએ. આપણને પામીને આપણા ધર્મની લોકો નિંદા કરે તો તે આપણી અનુચિત પ્રવૃત્તિ છે. ગૃહસ્થો નિંદા ન કરે
એ માટે કાચા પાણીમાં પરઠવવું પડે તો તે પણ ઉચિત પ્રવૃત્તિ. તે વખતે કોરામાં પરઠવવાનો આગ્રહ રાખવો એ અનુચિતપ્રવૃત્તિ છે. અજ્ઞાન લોકો ટીકા કરે તો ભલે કરે, આપણે જે કરીએ છીએ - તે બરાબર છે. આવા પ્રકારનું ‘તત્ત્વચિંતન'
